Тұлғаны дамытудың іске асыру мүмкіндіктері

Кіріспе ... ... ... ... ... ... .3

1 Тұлғаны дамытудың іске асыру мүмкіндіктері
1.1 Тұлғаның дамуына, қалыптасуына әсер ететін факторлар ... ... ... ..5
1.2 Тұлғаның түрткілері мен қасиеттері ... ... ... .12

2. Тұлға туралы теориялар
2.1 Баланы жас кезеңдерге бөлу ... ... ... 16
2.2 Тұлғаның әлеуметтік типі ... ... ... ... ...24

Қорытынды..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ...28

Тұлғаның маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық процестің тенденцияларының әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және спецификалық көрініс табуы арқылы, оның іс-әрекетіндегі шығармашылық қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Бұл орайда, «адам»,
«тұлға» деген ұғымдардың қатары «даралық» деген ұғыммен толықтырылуы қажет.
Өзінің жеке тұлға теориясында гуманитарлық және жекедаралық тұрғыны біріктірген гуманист Г. Оллпорт адамның табиғатының – жеке тұлғаның даму, өзін-өзі жеңе білу мүмкіндіктерін толық іске асыра білу аспектілерін зерттеген.
1937 жылы сол кезде белгілі болған жеке тұлға анықтамасының 50-ге жуығын зерттеп, солардың ішінен: терминнің этималогиясын да теологиялық мәніне, философиялық, заңға, әлеуметтік мәндеріне және сыртқы көрінісі мен психологиялық мәніне байланысты жеті топқа бөлген.
Оның теориясының негізінде екі идея жатыр:
1) Әрбір адамның әр қилы ситуациялардағы мінез құлқын айқындайтын өзіне ғана тән қасиеттеріні, мінездерінің жиынтығы болады.
2) Әрбір адам өзінше жеке-дара, әлемде мүлдем бірдей екі адамды табу мүмкін емес.
Г. Оллпорттың негізгі еңбектерін айтатын болсақ: «Личность: психологическая интерпретация», «Человек и его религия», «Природа личности: избранные работы», «Становление; основные положения психологии личности» және т.б.
«Даралық» ұғымы бір адамды басқа бір адамнан, бір тұлғадан ажыратып, оған өзіне тән сұлулық пен қайталанбас қасиет беретін жалпы мен жекеден тұрады.

1. Д.Жамбылов «Саясаттану» Алматы «Жеті жарғы» 2005ж
2. «Саясаттану негіздері» М.Кенжебаев Алматы Санат 1995ж
3. Оқу құралы «Саясаттану» Н.Қапесов алматы «Жеті жарғы» 2003ж
4. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері жоғарғы және арнаулы орта оқу орындарының, пединституттарының педагогика және бастауыш мектеп әдістемесі факультеті студенттеріне арналған оқулық. Алматы, 2002
5. Жалпы психология. (Педагогика институттары студенттеріне арналған оқу құралы ). В.В.Богословскийдің және басқалардың редакциясымен, қайта қаралып, толықтырылған 2- басылымнан аударылды. Алматы, «Мектеп», 1979.
6. Қабанова - Миллер Е.Н. Оқушыларда білім және дағдыларды қалыптастыру психологиясы. М. РСФСР АПН баспасы, 1962.
7. С.С.Фролов Социология М. "Логос" 1998
8. А.И.Кравчешсо Социолошя учебное пособие Екатиринбург 1998
9. Ю.ПАңдреев, Н.М. Коршевсая, Н.Б.Костина Социальные иснституты: содержание, функции, контроль. Свердловск 1998.
10. Ю.М.Резник Гражданское общество как феномен цивилизации. M.1993.
11. Американская социология. Перспектива проблемы, методы. M.1972.
12. Человек и общество // Социально-политические науки 1992 Х»8.
13. Н.Смелзер. Социология M.1994.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 Тұлғаны дамытудың іске асыру мүмкіндіктері
1.1 Тұлғаның дамуына, қалыптасуына әсер ететін факторлар ... ... ... ..5
1.2 Тұлғаның түрткілері мен
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 12

2. Тұлға туралы теориялар
2.1 Баланы жас кезеңдерге
бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Тұлғаның әлеуметтік
типі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 27
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8

Кіріспе

Тұлғаның маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық
процестің тенденцияларының әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және
спецификалық көрініс табуы арқылы, оның іс-әрекетіндегі шығармашылық
қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Бұл орайда, адам,
тұлға деген ұғымдардың қатары даралық деген ұғыммен толықтырылуы қажет.
Өзінің жеке тұлға теориясында гуманитарлық және жекедаралық тұрғыны
біріктірген гуманист Г. Оллпорт адамның табиғатының – жеке тұлғаның даму,
өзін-өзі жеңе білу мүмкіндіктерін толық іске асыра білу аспектілерін
зерттеген.
1937 жылы сол кезде белгілі болған жеке тұлға анықтамасының 50-ге
жуығын зерттеп, солардың ішінен: терминнің этималогиясын да теологиялық
мәніне, философиялық, заңға, әлеуметтік мәндеріне және сыртқы көрінісі мен
психологиялық мәніне байланысты жеті топқа бөлген.
Оның теориясының негізінде екі идея жатыр:
1) Әрбір адамның әр қилы ситуациялардағы мінез құлқын айқындайтын
өзіне ғана тән қасиеттеріні, мінездерінің жиынтығы болады.
2) Әрбір адам өзінше жеке-дара, әлемде мүлдем бірдей екі адамды табу
мүмкін емес.
Г. Оллпорттың негізгі еңбектерін айтатын болсақ: Личность:
психологическая интерпретация, Человек и его религия, Природа личности:
избранные работы, Становление; основные положения психологии личности
және т.б.
Даралық ұғымы бір адамды басқа бір адамнан, бір тұлғадан ажыратып,
оған өзіне тән сұлулық пен қайталанбас қасиет беретін жалпы мен жекеден
тұрады.
Адам қасиетін түсіндіретін тағы бір ұғым - индивид. Бұл сөз латын
тілінен алынған және оның қазақша баламасы -жекелік. Индивид - адамзат
тұқымының еш қасиеттері ескерілмеген бір өкілін білдіреді. Бұл орайда әрбір
адам -индивид.
Психологияда жеке тұлға деген ұғымға мынадай анықтама береді:
Тұлға дегеніміз - әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің
субъектісі ретіндегі индивид.
Тұлғаның басты белгісі - оның әлеуметтік мәнінің болуы және оның
әлеуметтік функцияларды атқаруы.
Тұлғаның ең маңызды белгілері - оның саналылығы, жауапкершілігі,
бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы.
Қандай да болмасын бір іспен айналысатын, азды – көпті өмір тәжірибесі,
білім мен дағдысы, икемі, дүние танымы, сенімі мен талғам – мұраты, бағыт –
бағдары бар адамды тұлға деуге болады. Мінез, қабілеті бір сыдырғы
қалыптасып үлгерген, өзінің іс - әрекетін тізгіндей білетін, өз бойындағы
жаман – жақсы қылықтары үшін жауап бере алатын адамды да кісі не тұлға
дейміз. Тұлғаның түрлері сан алуан. Оның жақсы, озық, ерен, топжарған
түрлерімен қатар жауыз, керітартпа, бұзық, қасқай т.б. толып жатқан
өкілдері болады. Мәселен, бүкіл әлемді қан қақсатқан Гитлер адамзатқа жаны
қас жауыз тұлға.
Имандылықтың ерекше бір көрінісі халқымыз ерекше қастерлейтін кісілік
ұғымы, тұлғаның аса өнегелі түріне жатады. Төл тілімізде Он үште отау
иесі ( қыз балалар үшін ), Он бесте отау иесі ( ұл балалар үшін )
дейтін аталы сөз бар екені де хақ. Осы жасқа келгенде бал дәурен балалық
шақ аяқталады. Бұл - өмір талабынан, ауқымы кең тыныс – тіршіліктен
туындайтын құбылыс. Халқымыз кез келгенді кісі деп атай бермей, оны
имандылық пен адамгершіліктің басты белгісі, ес жиып, етек жабу нәтижесінде
біртіндеп қалыптасатын адамның азаматтық ар – ожданы, кісілік, кескін –
келбеті, адамшылықтың өлшемі деп түсінген.
Жеке тұлға – қоғамдық - тарихи котегория. Оның қоғамдық мәні мен
әлеуметтік функциясы жеке тұлға сипаттамасының ең басты көрсеткіштері
болып табылады. Жеке тұлға- тек қана қоғамдық ғылымдардың: тарих,
философия, социология, этика, эстетика, психология, педагогика т.б. зерттеу
объектісі.
Жеке тұлға қоғамда белгілі бір жағдайға ие және белгілі бір қоғамдық
роль атқаратын, саналы индивид. Роль дегеніміз – жеке тұлғаның атқаратын
әлеуметтік қызметі, мәселен, ата – ананың ролі - балаларын тәрбиелеу,
мектеп директорының ролі – мұғалімдер колективін басқару және оқушыларды
оқыту процесін ұйымдастыру.
Жеке тұлғаның позициясы дегеніміз – оның қатынастарының жүйесі. Жеке
тұлға мәнді қатынастарына: өмірдің материялдық жағдайларына, қоғамға және
адамдарға, өзіне, өзі мойынына алған міндеттерге, қоғамдық, еңбек
міндеттеріне, деген т.б. қатынастар жатады. Бұл қатынастар жеке тұлғаның
адамгершілік бейнесін, оның әлеуметтік бағдарын сипаттайды.
Қатынастарды тек олардың объектіге деген бағытына қарап қана
айырмайды, сондай – ақ олардың аңғарылу деңгейіне байланысты да ажыратады.
Әдетте қатынастарды аз аңғарылған және терең түсінілген деп бөледі. Аз
аңғарылатын қатынастар дегеніміз – ұнату мен жек көру сезімдері. Терең
түсіну дегеніміз – принциптік қатынастар, олар ситуация талаптарымен емес,
жеке адамның қалыптасқан мұратымен, ішкі сенімімен, парыз бен міндеттерді
сезінумен анықталады.

Тұлғаны дамытудың іске асыру мүмкіндіктері
Тұлғаның даму мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы бар.
Тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы идеялар келесі дәуірлердің
прогрессивті философиялық және психологиялық-педагогикалық пікірлерінде өз
жалғасын тапқан (Э. Роттердамский, А.ЯКоменский, К.А.Гельвеций, Д. Дидро,
А.Дистерверг, Л.Д. Ушинский, В.Г. Белинский, Н.Г.Чернышевский, К.Маркс,
Ф.Эигельс, З.Фрейд, Д.Дью, Э. Торндайк, Н.К.Крупская, Б.Б. Блоиский, А.С.
Макаренко, Л.С. Выготский, Э.И. Моносзон, Л.И. Божович, С.Л. Рубинштейн,
В.В. Давыдов т.б.).
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз оның қасиеттері мен сапасындағы сандық
өзгерістер процесі.
Тұлғаның дамуы дегеніміз - адамның анатомиялық, физиологиялық
жетілуіндегі, оның жүйке жүйесі мен психикасының дамуындағы, сондай-ақ
танымдық және шығармашылық іс-әрекетіндегі, оның дүниетанымы, өнегелілігі,
қоғамдық саяси көзқарастары мен сенімдерінің кеңеюіндегі орын алатын сандық
және сапалық өзгерістердің өзара тығыз байланысты процесі.
Сонымен адамның жалпы дамуында өзара байланысты екі бағыты -
биологиялық және әлеуметтік бағыттар байқалады. Адам биологиялық тіршілік
иесі болып туады, алайда өз дамуы барысында ғана ол әлеуметтік тіршілік
иесіне айналады

1.2 Тұлғаның дамуына, қалыптасуына әсер ететін факторлар.
Жеке тұлғаның дамуына әсер етуші факторлар мыналар:
Тұқым қуалаушылық.
Орта (биологиялық, географиялық, әлеуметтік).
Мақсатты түрде жүргізілетін тәрбие.
Тұлғаның іс-әрекеті.
1. Американдық психолог және педагог Э.Торндайктың пікірінше, жеке
тұлғаның барлық қасиеттерін тек тектілік, тұқым қуалаушылық қана анықтайды.
Оның ойынша, ақыл-ой қабілеті балаға көздері, тістері және саусақтары
сияқты дүниеге келгеннен-ақ беріледі.
Тұқым қуалаушылық деп генетикалық код арқылы атадан балаға түр
ұқсастығы мен кейбір ерекше қабілеттіктер нышанының берілуін айтамыз.
Ата-аналарынан балаларына тұқым куалаушылық арқылы:
дене бітімінің ерекшеліктері;
шаштың, көздің, тері қабатының түсі сияқты сыртқы белгілер;
қан тобы, резус-фактор;
бала мінез-құлқының негізін құрайтын жүйке жүйесінің ерекшеліктері,
психикалық процестердің өту ерекшеліктері;
қан аурулары, қант диабеті, кейбір эндокрйндік бұзылушылықтар;
кейбір ерекше қабілеттіліктер нышаны.
Маркс пен Энгельс адамды ортаға белсенді әсер ететін, өз өміріндегі
жағдайларды өзгерте алатын әлеуметтік ортадағы қайраткер деп қарастырады.
Орта деп бізді айнала қоршаған бүкіл дүниені айтады.
Биологиялық және географиялық орта адамның дене бітіміне, денсаулығына,
бет пішіміне, тері қабатының түсіне, айналысатын еңбек түрлерінің пайда
болуы мен қалыптасуына, салт-дәстүрлердің пайда болуына ықпал етеді.
Әлеуметтік орта сол орта үшін құнды болып табылатын бүкіл адами
қасиеттер мен қабілеттердің, табиғатпен, адамдармен, қоғаммен қарым-қатынас
нормаларының қалыптасуына ықпал етеді.
Джон Локк бойынша, бала жаны табиғатынан - ақ тақта сияқты тап-таза
болады, сондықтан тәрбиеші нені қажет деп тапса, соны сол таза ақ тақтаға
жазуы тиіс. Бұл жерде ол тәрбиенің маңызын көрсетті.
В.Г. Белинский тұжырымдауынша, өмір жазатын әріптердің мәні тәрбиеші
мен жазы құралына және сол тақтаның өз саласына байланысты деп жазды. Мұнда
ол тәрбиенің ролін аса дәріптеді.
Тәрбиенің тиімділігі оның мақсатты, жүйелі және білікті
жүргізілетіндігінде. Тәрбиешінің мақсатқа сай, жүйелі ықпал етуі алдын ала
жоспарланған мақсатқа сәйкес, тұлғалық қасиетгердің қалыптасуына әкеледі.
Іс-әрекет деп адамның бүкіл бүкіл айналысатын, шұғылданатын істерінің
барлығын айтады. Адамның өз қолымен жасап көрмеген іс-әрекетті оның
санасында із қалдырмайды. (А.Н. Леонтьев).
Іс-әрекет бағыттарына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
танымдық іс-әрекет;
қоғамдық іс-әрекет;
спорттық іс-әрекет;
- көркем өнерлік іс-әрекет;
техникалық іс-әрекет;
қолөнерлік іс-әрекет;
гедоникалық (ләззат алуға бағытталған) іс-әрекет.

Тұлға дамуының ішкі және сыртқы факторлары
Қандай ғылым болмасын, дами отырып, өз теориясын байыта түседі, жаңа
мазмұнымен толығады, осыдан өз ішіндегі зерттеу бағыттарына орай жіктеле
бастайды. Бұл жағдай педагогиканы да айналып өткен емес. Қазіргі кезде
''педагогика'' түсінігі педагогикалық ғылымдардың біртұтас жүйесін
танытады. өз алдына дербестік сипатқа ие болған педагогика салаларынан
төмендегілерді атауға болады:
Жалпы педагогика (тәрбие білім беру және оқытудың жалпы заңдылықтарын
зерттейді).
Сәбилер және мектеп алды педагогикасы.
Мектеп педагогикасы.
Сурдотифло және олигофренопедагогика саңырау зағип және ақылы кем
балалардың тәрбиесін зерттейді.
Жеке пән әдістері.
Педагогика тарихы.
Жаңадан қалыптасып жатқан педагогика салалары да жоқ емес, олардан:
мектептану, отбасы тәрбиесінің педагогикасы, басқару педагогикасы, ішкі
істер органдары-ның педагогикасы және т.б. Дербес педагогикалық пән ретінде
әскери педагогика, жоғары мектеп педагогикасы, кәсіби-техникалық білім беру
педагогикасы және т.б. жедел қарқынмен дамуда.
Педагогика теориялық ғылым және өнер сипатында
Педагогиканың дамуы мен оның мән-мағынасына зер сала отырып, оның ғылым
ретінде де көрініс беретін ерекше өзіндік сипатына көңіл аудармай болмайды.
К. Д. Ушинскийдің пікірінше педагогиканың басқа ғылымдарға ұқсамайтын
ерекшелігі: ол теориялық жағынан, біріншіден, өз зерттеулерінің
нәтижелерін, қорытындыларын пайдаланады, екіншіден, адам жөніндегі
ғылымдардың теориялық идеяларын біріктіріп, оларды өз теориясын дамытуда
негізге алады. Сонымен қатар, педагогика таза қолданбалық қызмет атқарып,
адам тәрбиесіне бағытталған практикалық іс-әрекетті, яғни қажетті болған
ептіліктер, дағдылар мен қабілеттер жүйесін қамтиды. Бұл тараптан ол
тәрбиелік шеберлік, өнермен ұштасып жатады. Педагогиканың міне осы ғылымдық
әрі өнерлік ерекше сипатына кейбір үстірт ойлайтын адамдар, оны аса қажет
теориялық құндылық деп бағаламай, тәрбие ісіндегі ептіліктер мен
икемділіктерге бұра салады. К. Д. Ушинский ''Тәрбие ісі біршама жеңілдеу
көрінеді. Тәрбиеге шыдамдылық керек екені баршаға аян, кейбіреу-лер ол үшін
тума дарын қажет деп ойлайды, тек аздаған ғана мамандар шыдамдылық, тума
қабілет және ептіліктерден басқа арнайы білімдердің де қажет екенін бүгінгі
күні мойындап отыр'' - деген.
Тәрбиелік қызметте ептілік, дарын (талант) және теориялық білімдер бірдей
керекті екенін П . П . Блонский ескерген. Ептілік күнделікті тәрбиеде
ұшталады, дарын тәрбиелік жұмыс барысында шыңдалады, теориялық білімдер
адам дамуы мен тәрбиенің мән-мағынасын тереңдеп танумен қалыптасады да,
ғылыми идеялар түрінде бірден бірге өтеді деген.
А. С. Макаренко ықпалды тәрбие жүргізу үшін әрбір мұғалім-тәрбиеші
педагогикалық шеберлікке бейімделуі тиіс, ал сол шеберліктің астарында
міндетті түрде игерілген теориялық білімдер болуы шарт деп өте дұрыс
пайымдаған.
Адам қызметінің әртүрлі саласында теорияның маңыздылығын ежелгі ойшылдарда
айтып кеткен. Грек философы Анаксагор ''Практикалық іс-әрекеттің еркін
өрістеуі мен үнемді болуы тек қана теориялық танымнан'', -деген. ''Әркім
жақсы білгенінен данышпан'',- деп Сократ та текке айтпаған. Теориялық
білімдердің маңыздылығы бүгінгі ғылым мен техниканың, өмірдің барша тарма-
ғында кең орын алуына орай ерекше артып отыр. Сондық-тан да, педагогиканың
мәнін түсініп, тәрбиеге байланыс-ты негізгі теориялық идеяларын игеру
педагогикалық қызметке дайындалуда өте маңызды.
Тәрбие аясы жеке адам және оның дамуының ішкі, сыртқы факторлары
Педагогикадағы жеке адамның дамуы мен тәрбие ісінің проблемалары. Жеке
адам, оның дамуы мен қалыптасуы жөніндегі түсініктер.
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптас-тыру және оның жан-жақты
толыққанды дамуын қамтамасыз ету. Ал бұл міндеттердің табысты шешімін беру
жеке адамның дамуы қалай өтетінін және оның қалыптасуына қандай жағдаяттар
ықпал ететінін білумен байланысты.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі ''жеке адам'' түсінігінің өзін
айқындап алу. Шынында да тәрбие аясы ''жеке адам'' нені білдіреді? Бұл
түсініктің ''адам'' түсінігімен арақатынасы қандай? Бұл сұрақтардың жауабын
генетикалық тұрғыдан берген жөн.
Ең алдымен ескертетін жәйт: адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек
байқалады, оның бірі - биологиялық, екіншісі - әлеуметтік. Осы бағыттар
адамның дүниеге келген күнінен бастап оның дамуы мен қалыптасуында көрініс
бере бастайды. Адам туылғанда тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады,
жеке тұлғалыққа жету әлі ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы
адамның өмір бойы мүшелік пісіп жетілуі және қалыптасуы процесінің сипатын
көрсетіп отырады. Адамның биологиялық кемелдену және өзгеру процесі, оның
дамуының жастық сатылары мен мінез-құлығында көрініп, осыдан балалық,
жасөспірімділік, ересектік және қариялық табиғи бітістерін ажыратамыз.
Бірақ адамның табиғи дамуы көпсанды әрі сан алуан әлеуметтік салалар мен
қасиеттерді қабылдауымен тығыз байланыста бірге дамып барады, бұл адамды
қоғамдық тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Мысалы, нәрестенің жақын
адамдарды танып, күлімсіреуі, кейін тілге келуі, тік жүру қабілетін игеруі,
үйдегі және көпшілік арасындағы қалыптары, еңбектеуі және т.б. өсе келе ол
білім игереді, моральдық қалыптар мен ерекшеліктерді орындайды, әртүрлі
жұмыс істеуге ептіліктер мен дағдыларды қалып-тастырады және олардың
барлығы да өмір барысында адамда пайда болып, дамып отырады.
Сонымен, адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық
мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қалыптастырады әрі дамытады. Міне осыдан, ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға,
субъект, яғни тарихи-қоғамдық қызмет пен таным иесі деп танылады. Демек,
"адам" түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен
қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал ''жеке адам'' түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік сапа мен
қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Бұл тұлға қоғамдық тіршілік
иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы, әртүрлі әдеттерімен ерекше-
ленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу, оның табиғи, биологиялық болмысына
емес, қоғамдық қасиеттерге тікелей байланысты. Сонымен ''жеке адам''
дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір барысында өзіне
топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер жиынтығын білдіреді.
Жеке адамдық сапалар өмір барысында қалыптасқан-дықтан, олар біреулерде
айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу болады. Олай болса, жеке адамдық
дәреже деңгейін қалай білеміз және оның өлшемдері қандай деген сұрақтар
туындайтыны сөзсіз.
С. Л. Рубинштейннің зерттеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс-әрекетін
саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады,
яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну қабілетінің болуы;
өз бетінше дербес іс-әрекетін жасай білуі - жеке адамның мәнді белгілері.
Белгілі философ-ғалым В. П. Тугаринов жеке адамның сапалық көрсет-кіштері
ретінде төмендегілерді атайды: 1) саналылық; 2) жауапкершілік; 3) еркіндік;
4) жеке басының қадірі; 5) даралық; осыларға және қоғамдық белсенділік пен
бекіген саяси-идеялық бағытты қосады.
Жеке адамдықтың критерийлерін (өлшемін) белгілеумен В. П. Тугаринов бұл
түсінікті адамның жастық әрі психикалық кемелденуімен байланыстырады.
Егер жеке адам өз сапа және іс-әрекетін қоғамдық прогресс бағытымен
ойластыра алса, өз бойына игерген сапа мен қасиеттерді неғұрлым айқын
көрсете алса, өз іс-әрекетіне ерекше жасампаздық сипат бере алса, оның
құндылығы арта түседі. Бұл тұрғыдан ''адам'' және ''жеке адам''
түсініктерінің сипаттамасы ''даралық'' түсінігімен толықтырылады.
Даралық бір адамның екіншісіне ұқсамайтын, өзін-дік ерекшелігі мен
өзгешелігін сипаттайды. Даралық, әдетте, мінез бен темпераменттің айрықша
бітістері (сал-мақты, сабырлы), шығармашылық іс-әрекет және қабілетінің
ерекшеліктерінің (ойлап тапқыш, ұқыпты) өзіндік көріністерімен бөлектенеді.
Аталғандар сияқты мұғалімнің де даралық белгілері оның терең білімдар-
лығында, педагогикалық ой-өрісінде, балаларға жайлы-лығы мен еңбектегі
жасампаздығында танылуы мүмкін. Даралық түсінігі бір адамды екіншіден
айырып, оған өзіндік қайталанбас сән беретін жалпылық және жалқылық
қасиеттерді білдіреді.
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін "индивид" түсінігін
де білген жөн. Бұл латын сөзі қазақша ''жекелік'' дегенді білдіреді.
Түсінік ретінде одан адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның сапа-
қасиеттеріне қатысынсыз танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір ақыл-есі дұрыс адам
''индивид'' бола алады. ''Жеке адам'' түсінігінің және онымен байланысты
ғылыми категориялардың мәні міне осындай.
Ал жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамуы және қалыптасуынан
педагогика үшін ''даму'' және ''қалыптасу'' категорияларының мәнін ашып
беру өз алдына маңызды. Сонымен бұл түсініктер нені білдіреді?
Даму - бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер жүйесі.
Адамның туған күннен бастап дене құрылымы мен әртүрлі мүшелері ұлғаяды. Ол
сөйлей бастайды, сөздік қоры молая түседі; көптеген әлеуметтік-тұрмыстық
және рухани ептіліктер мен еңбектік дағды және әдеттерді игереді. Бірақ
адамның жеке адам болып дамуындағы басты белгі, ондағы сапалық өзгерістер.
Оны мына мысалдардан түсінуге болады: тілдік қызметтің жіктелуі адамның
танымдық қабілетін арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді. Танымдық қызмет
барысында абстракт ойлау, логикалық ес дамиды, өмірге деген көзқарас пен
наным-сенімдер орнығады. Еліктеушілік мінез-құлық бірте-бірте белсенді -
жасампаз, шығармашылық іске ауысады, өз қылық-әрекетін басқара алу мен
өзіндік билік қабілеті көркейеді. Бұл өзгерістердің бәрінен адамның
анатомиялық-физиологиялық кемелденуіндегі, жүйке жүйесі мен психикасының
және танымдық пен шығарма-шылық іс-әрекетінің жетілуіндегі, дүниетанымдық,
имандылық, қоғамдық-саяси көзқарастары мен наным-дарындағы бір-біріне
кіріге байланысқан сандық және сапалық өзгерістер үрдісін білеміз.
Қалыптасу түсінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуының нәтижесі ретінде
оның кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуін білдіреді.
Жеке адам дамуы мен қалыптасуы жөніндегі теориялық көзқарастар
Адам жөніндегі басқа ғылымдардағыдай педагогика үшін де ең басты мәселе -
жеке адамның дамуы және сол дамудың көзі мен ықпал күштері. Идеалистік және
материалистік ағымдар бұл туралы әртүрлі тұжырымдар пайымдауда. Ғылымда
ежелден бір-біріне қарама-қарсы келе жатқан теориялық пікірлердің дұрыс-
бұрыстығына баға беруді оқырманның өзіне қалдырып, оларға тек қана объектив
сипаттама беруді өз міндетіміз деп есептейміз.
Идеализм өкілдері, қай бағыттағы болмасын, жеке адамның қалыптасуын алдын-
ала болжастырылған бағдарламаға теліп, ол бағдарламадағы сапа мен қасиеттер
өз бетінше өріс алатынын уағыздайды. Ал тәрбие олардың ойынша, жәрдемші рөл
атқарып, сол бағдарламаның іске асуына көмектесуші ғана құрал.
Қазіргі заманғы иедалистік философия, психология мен педагогика әлеуметтік
төңкерістер мен күйзелістерге толы қоғам жеке адамның тозуына себепші,
сондықтан да адам өзінің шын кемеліне жету үшін қоғаммен байланысын үзу
қажеттігін дәріптейді. Бұдан шығатын қорытынды: адамдық мән рухани және
әлеуметтік бостандықты алу үшін күрес емес, өз болмысының шын, ең жоғары
сыр-мағынасын тану (экзистенциализм) немесе тәңірлік кемелге жақындау
(неотомизм).
Идеалистік педагогикада жеке адам дамуы жөніндегі пікір-сайыста бірнеше
теориялық концепциялар бар. Олар: биологизаторлық бағыт: адамның дамуы оның
табиғи (биологиялық) жетілуімен байланысты, соның барысында оның дене
құрылымы мен рухани қасиеттері қалыптасады. Адамдар арасындағы моралдық
қатынастар биологиялық негізде орнығады (Аристотель, Ф. Мюллер, Э. Геккель,
Ш. Летурно, Ч. Ломброзо). Психоаналитикалық бағыт: жеке адамдық қалыптасуда
қоғам зиянды. Адамның дамуы мен оның мінез-құлқы толығымен жыныстық
инстинктке тәуелді (З. Фрейд). Прагматикалық бағыт: адамның психикалық
дамуы тума инстинктерге байланысты, әрбір адамды тұрақты нәсілдік
қасиеттерді сақтаушы ерекше саналық гендер болады. Сондықтан да жеке
адамдар мен әлеуметтік топтардың қоғамдағы орнын иеленуі олардың
биологиялық болмысымен анықталуы тиіс, себебі әртүрлі халықтар мен
нәсілдердің бірі табиғатынан дарынды, ал екіншілері - кемірек дамыған (Дж.
Дьюи, Э. Л.Торндайк).
Материалистік бағыттағы философия және оның көрнекті өкілдері жеке адамның
дамуы мен қалыптасуы туралы:
ежелгі грек философы Эпикур: адамның қоғамдағы иеленген орнының әртүрлі
болуы оның табиғатынан емес, тұрмыстық жағдайы мен таптық тұрғысынан;
француз философы Гельвеций: адам қоршаған орта, нәсілдік және тәрбиеге
байланысты біртұтас әсерлердің нәтижесінде қалыптасады. Соның ішінде аса
маңыздысы - тәрбие;
В. Г. Белинский: адам табиғаттан, бірақ оны дамытып, жасайтын қоғамнан;
Н. Т. Чернышевский: адамдарды бұзықтыққа келтіретін табиғат не олардың
нәсілдік кемістігі емес, қолайсыз қоғамдық жағдайлар мен жаман тәрбие.
Осы күнгі педагогикада жеке адам дамуы жөнінде қалыптасқан ой-пікірлер
төмендегіше: - Адамның қоғамдық тұлға ретінде қалыптасуына, оның дамуға
деген табиғи қабілеті аса маңызды. Әр адам іс-әрекеттің түріне негіз болар
нышанмен дүниеге келеді, сондықтан да адамның биологиялық және әлеуметтік
даму мүмкіншілігі бір-бірімен тығыз байланыста, бірақ әлеуметтік фактордың
рөлі басымдау.
Жеке адамдық дамудың ықпалды көзі - тәрбие, қоршаған орта, табиғи
нышандармен қатар тұрса, ол адам қалыптасуына жетекші фактор.
Жеке адамның дамуындағы өзіндік белсенділіктің маңызы
Адам дамуында тәрбиенің ықпалды күш екенін айта отырып, оның қоршаған орта
мен нәсілдік әсерлердің енжар объектісі деп тануға болмайды. Бұл процесте
жеке адамның өз белсенділігі мен шығармашыл-жасампаздық іс-әрекетінің
маңыздылығын ескеру қажет.
Жеке адам дамуы мен қалыптасуында ықпал жасаушы әсерлер екі топқа бөлінеді:
ішкі және сыртқы. Қоршаған орта және тәрбие - сыртқы әсерлер: табиғи
икемділік пен құмарлықтар. Сыртқы тәрбие орта әсерлерінен пайда болатын
сезімдер мен толғаныстардың жиынтығы -і шкі әсерлерге жатады. Жеке адамның
дамуы мен қалыптасуы осы екі фактордың байланысынан болады. Тәрбие адамның
ішкі жан дүниесіне ұнамды қозғау салып, (өзіне бағдарланған) өзіндік өңдеу
белсенділігін арттыра алса ғана, адам өз дамуындағы қызметін орныдай
алғаны.

1.2 Тұлғаның түрткілері мен қасиеттері.

Адамды әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір
түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив ( себеп ) деп атайды. Қандай
болмасын объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір мақсатқа жетем деген
ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез – құлқының мән – жайын толық
түсіну қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психология әртүрлі өзгеріске
түсіп отырады. Осыған орай, оның түркілері де, мақсатқа жету үшін қажетті
шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс - әрекеттің бағыт –
бағдарына нәтижесіне әсер етеді. Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс -
әрекет нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әректке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив - оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның
қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы
ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз
алған материалдық қажеттер ( тамақ, баспана, киім, еңбек құраладары т.б. )
болады. Адам баласының тарихи дамуы жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек
құраладарымен пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп
дами келе, қажеттердің жаңа тобын - рухани қажеттерді ( білім, көркемөнер
т.б. ) туғызады. Рухани қажеттердің дамуы - материалдық қажеттерінің
қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың
елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына
себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өзінің қажеттерін өтеу үшін бар
мүмкіндігін пайдаланады. Бұл оны белсенді түрде іс - әрекет істеуге
талпындырады. Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп өтеліп
отырады. Адам өзінің қажетін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты
өзгертуге дейін барады. Қажеттердің өтелу, өтелмеуі адам психологиясына,
оның, күйініш -сүйінішіне әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай
кісіде мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу
сезімдерін туғызады. Қажеттерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды
іздестіріп солардың күшімен, түрлі теориялық, практикалық сипаттағы
мәселелерді шешуге мүмкіндік алады. Өйткені қажет – адамның ойлау қызметін
тудыратын негізгі себептердің бірі болып табылады, білдіріп қана қоймай, ол
заттарды өз қажетіне байланысты өзгертуге, қайтадан жасауға әрекет етеді.
Олай болса, адамдардың қажеттері – іс - әрекетінің негізгі мотивтері, яғни
оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы болып табылады. Қажет – (
әсіресе, табиғи қажеттер ) өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер,
табиғи қажет өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да,
жануарлар да тіршілік ете алмайды. Адам өмірі үшін рухани қажеттерді өтеп
отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің өтелмеуінен адам көп қиыншылық
көреді, өйткені бұл оның сана – сезімінің өсуіне кедергі келтіреді. Қажет
жануарларда да бар. Бірақ бұл - биологиялық сипаттағы қажеттер.
Жануарлардың қажеттері – олардың қоректенетін заттарын іздестіруінен жақсы
байқалады. Мәселен, тауық жерден дән іздеп зыр жүгіреді. Ит қожасын
көргенде тілін салақтатып, аузынан сілекйін шұбыртады. Сөйтіп, аң біткенің
бәрі өз қажетін өтеу үшін әрекеттенеді. Мұндай қажет аңдарға туа бітеді,
олар шартсыз рефлекстік сипатта болады.
Қызығу, дүниетаным, сенім, мұрат.
Қызығу – шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып,
білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі.
Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады.
Адамды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып
табылады.
Қызығулар да бейімдіктер тәрізді балалардың кішкентай кездерінде
ерекше байқалады. Мәселен, кейбір балалар кішкентайында автомобилге,
тракторға жалпы – техника атаулыға әуесқой келеді. Мұндай балалардың есі –
дерті машина болып, уақытының көбін соның айналасында өткізеді, олардың
маркасын жақсы айыра алатын болады. Кейін осы бала мектеп қабырғасында
физика, қол еңбегі сияқтыпәндерді бар ықыласымен оқиды, ал мектеп
бітіргеннен сол балалардың біразы жасынан өзі жақсы көретін техника
саласында нәтижелі жұмыс істеп, өз қабілеттерін жақсы көрсетеді. Қызығу
құбылысының табиғаты өте күрделі. Ол ең алдымен өзінің көлемі жағынан
ажыратылады. Осы тұрғыдан бір адамның қызығуы кең, жан – жақты болып келеді
де, екінші біреудікі керсінше өте тар болады.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінде
басты біреуі, ең басыңқы қызығуыболады. Мұндай қызығулар, әсіресе, оқу
әрекетіне аса қажэет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды
болуы баланың сабақ үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді.
Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып
отырады.
Адамда қызығудың жөнді көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз етеді. Мұндайда
ол енжар болып, іші пысады, зерігіп, берекесі кетеді. Қызығудың мазмұнды
әрі кең, өрісті болуы оның басты ерекшеліктерінің бірі. Мұнысыз адамның
рухани өмірі дамымайды. К.Маркс бір сөзінде: Адамға лайықтың бәрі де маған
жат емес деген екен. Бұл қызығуы жан – жақты дамыған адамның ғана айтатын
сөзі. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс - әрекеттен жақсы
нәтиже шығара алады, ісі әр уақытта да берекелі болады. Кейбір адамдар кез
– келген нәрсеге қызығады да, сайып келгенде, оның бірі де біреуіне жөндеп
тұрақтамайды. Мұндай көрсе қызар әуесқойлық адамды тұрлаусыз, тұрақсыз
етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл – үлкен кемшілік.
Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын пәрменді еңбек
ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын билеп, қандай
бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтере білуге
жәрдемдеседі.
Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай: материялдық, қоғамдық,
саяси кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық,танымдық, т.б. болып келеді.
Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы тұрғыдан қызығу
тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы
нәрселердің тартымдылығынан туады. Мәселен, білімге, еңбекке, спорттық
ойындарға қызығуларды жатқызуға болады. Жанама қызығу – бұл әрекеттің түпкі
нәтижесін қажетсіну. Мұндай қызығуға іс - әрекет қызмет бабына және
қоғамдық жағдайда белгілі бір дәрежеге ие болуға, ғылыми атаққа немесе
еңбектің материалдықнәтижелеріне деген қызығулар жатады.
Жеке адамның психологиясының неге бағытталғандығын көрсететін негізгі
компоненттердің бірі – адамның дүниетанымы мен сенімі. Дүниетаным - адамның
табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Нағыз дүниетаным мистика
мен идеализмге жат, дәйекті ғылыми материалисттік дүниетаным. Бірден – бір
ақиқат – дүниенің. Даму заңдарын дұрыс түсіндіретін ғылымға негізделген
дүниетаным ғана адам психологиясына дұрыс бағыт береді. Адамның алдына
қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығы берік
сенімнен туады. Адамның дүниетанымына берік сенім нақты іс- әрекеті мен
тәжірибесіне байланысты бекімеген дүниетаным берік болмайды. Сенім мен
дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл
екеуі, құстың қос қанатындай адамның ең асыл қасиеттері болып табылады.
Берік сенім жоқ жерде тыңғылықты дүниетаным да, тұрақты мінез – құлық та
болмайды.
Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың ұлы
қозғаушы күші – сенім. Сенім жоғалған жердегі тіршіліктің мәні де шамалы.
Жеке адамның психикасын нұрландыратын қасиеттің енді бір түрі – мұрат.
Бұл – адамның өзіне өмірден өнеге іздеуі, біреуді ардақ тұтып, қастерлеуі.
Мұрат – адамның алдына қойған ең ардақты, ең асыл мақсаты. Адам осыған жету
үшін қолдан келгенінің барлығын пайдаланады. Өзін тәрбиелеуге кіріседі.
Барлық күш – жігерін соған сарп етеді.
Жеке адамның психологиясынан елеулі орын алатын қасиеттердің бірі –
талғам. Бұл – адамның дүниетанымы мен сеніміне, өмірлік позициясына, бағыт
пен мұратына, бағдарына, мақсатына байланысып жатады.
Қызығу, сенім, мұрат, талап адамды әр кезде іс - әрекетке итермелеп
отыратын ең негізгі қозғаушы мотивтер болып табылады. Бұлар адамның басында
айқын да анық сәулеленіп отырады. Бірақ, мотивтердің кез – келгені осындай
пәрменді болып келе бермейді. Мән – мәнісі адамға онша айқын емес ,
көмескі күңгірт болып көрінетін мотивтер де аз емес. Осы топтағы
мотивтердің қатарына бағдар, фрустрация, елігу, стериотриотриптерді
жатқызуға болады.

2. Тұлға туралы теориялар
2.1 Баланы жас кезеңдерге бөлу.
Жеке тұлға теориясы - бұл адам бойында болатын ойлар мен гипотезалар
жиынтығы.
Бұл теория негізгі екі функцияны атқарады: олар мінез -құлықты
түсіндіреді және алдын-ала болжайды. Жеке тұлға теориясы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.