Сөз әсерлігі

Жоспар
Кіріспе

1 Әдеби тілдің орфоэпиялық қағидасы
2 Стильдік контраст
3 Орындаушылық шеберлігі

Кейбір адамдардың сөйлеген сөзі жұртты ұйытып, тыңдаушының айызын қандырады. Ой мен сезімге бірдей әсер етіп жатқан топ алдындағы сөзді тыңдай беруден еш жалықпайсыз. Ал кейбір сөйлеушілердің сөзі әсерсіз болып, отырған жұрт ықылассыз тыңдайды. Енді бұл екі сөзді іштей салыстырсаңыз, әсерлі сөйлеген шешеннің сөзінде нанымды фактірлер, соны деректер, логикалық жүйе барлығын байқайсыз, Ол жұрт білетін жайды тәптіштеп жатпайды. Бұлар – әсіресе сөйлеудің тілден тыс шартты. Әсерлі сөйлеудің тілге тікелей байланысты шарттары бар. Сол шарттардың бірі зерттеушілердің көрсетуінше, алдымен сөзді сазына келтіріп айтуға (сөз сазына) байланысы.
Басқаша айтқанда, әдеби тілдің көпшілікке ортақ орфэпиялық (сөздерді дұрыс айту) қағидасының бұзылмауын естен бір сәт шығармау керек. Әр тілдің өзіне тән дыбыстық заңдылығы бар. Оны сақтамай, бұзып сөйлеу тыңдаушының құлағына түрпідей тиеді. Мысалы, қазақ тілі үшін ондай заңдылық дауыстардың үндесіп, дауыссыздардың бір-біріне ықпалын тигізе айтылуында көрінеді.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Сөз әсерлігі

Кейбір адамдардың сөйлеген сөзі жұртты ұйытып, тыңдаушының айызын
қандырады. Ой мен сезімге бірдей әсер етіп жатқан топ алдындағы сөзді
тыңдай беруден еш жалықпайсыз. Ал кейбір сөйлеушілердің сөзі әсерсіз болып,
отырған жұрт ықылассыз тыңдайды. Енді бұл екі сөзді іштей салыстырсаңыз,
әсерлі сөйлеген шешеннің сөзінде нанымды фактірлер, соны деректер,
логикалық жүйе барлығын байқайсыз, Ол жұрт білетін жайды тәптіштеп
жатпайды. Бұлар – әсіресе сөйлеудің тілден тыс шартты. Әсерлі сөйлеудің
тілге тікелей байланысты шарттары бар. Сол шарттардың бірі зерттеушілердің
көрсетуінше, алдымен сөзді сазына келтіріп айтуға (сөз сазына) байланысы.

Басқаша айтқанда, әдеби тілдің көпшілікке ортақ орфэпиялық (сөздерді
дұрыс айту) қағидасының бұзылмауын естен бір сәт шығармау керек. Әр тілдің
өзіне тән дыбыстық заңдылығы бар. Оны сақтамай, бұзып сөйлеу тыңдаушының
құлағына түрпідей тиеді. Мысалы, қазақ тілі үшін ондай заңдылық дауыстардың
үндесіп, дауыссыздардың бір-біріне ықпалын тигізе айтылуында көрінеді.
Дауыстылардың үндесуі сақталмаған адамның сөзі кедер-бұдыр шығып жатады,
әрі сөз сазы бұзылады. Ондайда сөздің кей буыны жіңішке, келесі буыны
жуандап (сійыр, тыіиын т.б.) жағымсыздау естіледі. (ал дұрысы: сыйыр,
тыйын). Ерін үндестігімен айтылатын сөздердің екінші буынын жазылуынша
бұл бұлжытпай езулетіп айтуда (үкі, дұрысы – үкү; көңіл, дұрысы – көңүл
т.б.); ритмикалық-мелодикалық ерекшелігін ескермеу де сөз сазына сызат
түсіреді.

Әдеби тілдің орфоэпиялық қағидасын сақтамай, диалекті ыңғайына сөйлеу
де сөздің әсерлі етуін күрт төмендетеді. Кейбіреулердің сөз басындағы, сөз
ортасындағы ш дыбысы ч-мен айтуы да (чам, чаш; бірінчі, екінчі т.б.), д-
ның орнына л-ді қолдануда (маңлай, дұрысы маңдай т.б.) оның әдеби
нормасына дағдыланбағандығын байқатады. Сонымен, сөзді сазына келтіріп,
нақыш өрнегін сақтап айту, сөйлейтін сөзіне (жазылатын сөзіне де),
ттырнақшасына селқос қарамау, әдеьи тіл нормаларын сақтап сөйлейді мақсат
ету т.б. сөз әсерлігінің кіріспесі іспетті.

Көркем тілді қолданылатын түрлі метафора, эпитет, теңеулердің рөлі
айрықша зор. Олардың басты қызметі сөзге тек бояу дарыта ғана емес. Бұлар –
өмір құбылыстарын бейнелі түрде тыңдаудың аса тиімді тәсілдері. Жазушыдан
көтеріңкі мұндай тәсілдерін талап етпей, тек сырты сылу сөз қолданыстарды
бейнелі тілге балап, хош ала берсек, көркем тілге қойылар талаптың
деңгейімен мүлдем төмендетіп алар едік.

Стильдік контраст – кейіпкер тілін даралаудың бір тәсілі. Оның айқын
көрінетін жері-көркем диалог. Көркем диалог-драманың негізгі компаненті
болса, ал прозалық шығарманың құрамдас бөлігі. Сондықтан стильдік контраст
тек дарамлық туындыларды ғана емес, көркем проза жанырында де кездесуі
заңды. Көркем әңгімеде стильдік контраст жасай білудің әсері айрықша.

Бөгде стильдік элементтерді белгі бір мақсатқа орай әдейі жұмсап,
стильдік бояуларды дәл бере білсе, көркем шығарма тілінің жармасы арта
түседі.

Көркем әдебиет тілінде жұмсалатын метафора, эпитет, теңеу сөз
мағыналарын ауыс мәнде құбылта қолдану т.б. ертеден келе жатқан көріктеуіш
тәсілдер. Сөз кестелердің бұл тәрізді дәстүрлі түрлерінің ауыз әдебиеті,
байрғы әдеби тіл мұраларында жаңа әдеби тілімізде жасалған не бір айшықты,
классикалық үлгілері бар.

Көріктеу қуты туралы мол, қолданылу мүмкіндігі шексіз мұндай өшіршең,
дәстүрлі тәсілмен қатар, сондай-ақ соңғы жалдары әдеби прпоцестерде пайда
болға, көркемдік қолданыста кеңінен пайдаланыла бастаған тәсілдер де бар.
Олар әдеби тілдің стильдік салаларының саралана түсуіне орай дүниеге келді.

Қоғамдық қызметінің өрістей түсуіне байланысты әдеби тіліміз көркем
әдебиет тілі көркем әдебиет стилі, публицистикалық стиль, ғылыми стиль,
ресми стиль делініп, стильдік арналары саралана түсті. Осы процесс жаңа бір
көркем тәсілдің пайда болып, көркем үлгі ретінде сөз шеберлерінің қаламында
өңделе түсуіне бірден-бір себеп болады. Көркем әдебиет тіліне тән тіл
ресурстарын (экспрессиялы-эмоциялы сөздер, эстетикалық мәндегі образды
қолданыстар, фразелогиялық тіркестер, мақал-мәтелдер т.б.), көріктеуіш
тәсілдің дәстүрлі үлгілерін асқан шеберлікпен қолдана отырып, әйгілі
қаламгерлеріміз өзге де функциональдық стильдерден тілі бояуының соны
түрін, сөз өрнектернің жаңа нақышын тапты.

Қазіргі өлеңдегі ән мен сөз тең праволы компаненттер есебінде басын
құрап, ақын мен композитордың екеуіне де тең туынды іспетті дүниеге келді.
Алайда біз осыған орай қазақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.