Ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің шығу төркіні

Жоспар
Кіріспе

І. ТӨЛ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР
2 ФРАЗЕОЛОГИЯДАҒЫ ЖАЛПЫ ЕСІМГЕ АЙНАЛҒАН ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР
ә.) ТЕРМИНДІ ТӨЛ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР
б.) ӘДЕБИ ШЫҒАРМАЛАРДАН ЕНГЕН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР
ІІ ШЕТ ТІЛДЕРДЕН ЕНГЕН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР

Ағылшын тілі әлем тілдерінің үндіеуропа тобының батыс герман тармағына жатады. Үндіеуропалықтар біздің жыл санауымызға дейінгі 5000 жылдары Шығыс Еуропа мен Батыс Азияны мекендеген. Олар көшіп-қонып жүріп, бірте-бірте Кавказға, солтүстік Үндістанға, Еуропаның батыс аймақтарына барып қоныс тебеді. Сондықтан ағылшын тілінен қазір бір-бірінен алшақ жатқан латын, санскрит, галл, скандинав тілдерінің табын байқауға болады. Сонымен қатар, бұл тіл ежелден кірме сөздерді өзіне сіңіріп өнген. Ғалымдардың есептеуі бойынша, ағылшын тілінің сөздік қорының молайуына әлемнің 1000-нан аса тілі үлес қосыпты.Қазіргі ағылшын тілінің сөздік қорының 65-70 %-ын кірме сөздер құрайды. Британ аралдарына келушілер өздерімен бірге тілдерін де ала кеп, кетерде көп сөздерін қалдырып кетіп отырған. Кейде өздері де, сөздері де жергілікті халықпен біте қайнасып, сіңісіп кеткен. Төмендегі мақаламызда ағылшын тілінің тарихына үңіле отырып, осы тілдің сөздік қоры мен фразеологиялық қорының түп-төркінін анықтауға тырысамыз.
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдерді шыққан тегіне қарай: төл фразеологизмдер (ағылшын халқының өз ортасынан шыққан) жәнешет тілдерден енген фразеологизмдер деп үлкен екі арнаға бөлуге болады.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мақала авторы Ү. КЕҢЕСБАЕВА
Мақала автордың 2009 жылы Парасат баспасынан шыққан Ағылшынша-қазақша фразеологиялық сөздік атты кітабынан алынды. Сондықтан мақаладағы материалды қолданғанда міндетті түрде сол кітапқа сілтеме жасаңыз. Әйтпеген күнде, ол плагиат боп саналады. Кітаптың авторлық құқығы заң жүзінде қорғалған.

АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ШЫҒУ ТӨРКІНІ

Whereas the speakers of some languages take great paіns to exclude foreіgn words from theіr lexіcons, the Englіsh seems always to have welcomed them.
Кей халықтар өз тіліндегі кірме сөздерден арылу үшін бар күшін салса, ағылшын халқы кірме сөздерді сөздік қорына ежелден құшақ жая енгізіп келеді.
Девид Кристал (Davіd Crystal), әйгілі британ лингвист-ғалымы.

Ағылшын тілі әлем тілдерінің үндіеуропа тобының батыс герман тармағына жатады. Үндіеуропалықтар біздің жыл санауымызға дейінгі 5000 жылдары Шығыс Еуропа мен Батыс Азияны мекендеген. Олар көшіп-қонып жүріп, бірте-бірте Кавказға, солтүстік Үндістанға, Еуропаның батыс аймақтарына барып қоныс тебеді. Сондықтан ағылшын тілінен қазір бір-бірінен алшақ жатқан латын, санскрит, галл, скандинав тілдерінің табын байқауға болады. Сонымен қатар, бұл тіл ежелден кірме сөздерді өзіне сіңіріп өнген. Ғалымдардың есептеуі бойынша, ағылшын тілінің сөздік қорының молайуына әлемнің 1000-нан аса тілі үлес қосыпты. Қазіргі ағылшын тілінің сөздік қорының 65-70 %-ын кірме сөздер құрайды. Британ аралдарына келушілер өздерімен бірге тілдерін де ала кеп, кетерде көп сөздерін қалдырып кетіп отырған. Кейде өздері де, сөздері де жергілікті халықпен біте қайнасып, сіңісіп кеткен. Төмендегі мақаламызда ағылшын тілінің тарихына үңіле отырып, осы тілдің сөздік қоры мен фразеологиялық қорының түп-төркінін анықтауға тырысамыз.
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдерді шыққан тегіне қарай: төл фразеологизмдер (ағылшын халқының өз ортасынан шыққан) және шет тілдерден енген фразеологизмдер деп үлкен екі арнаға бөлуге болады.
І. ТӨЛ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР. Төл фразеологизмдер өз ішінен терминсіз төл фразеологизмдер, терминді төл фразеологизмдер, әдеби шығармалардан енген төл фразеологизмдер боп жіктеледі.
а.) ТЕРМИНСІЗ ТӨЛ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР деп халықтың салт-дәстүрі мен ырым-сеніміне, ел тарихында болған оқиғаларға, аңыз-ертегілерге байланысты пайда болған, авторы белгісіз фразеологиялық тіркестерді айтамыз. Бұл фразеологизмдер қоршаған орта, табиғат құбылыстары, адамның жеке басындағы түрлі физикалық және психикалық жайттар, қоғамдық-саяси оқиғаларға деген көзқарас, адамның мінез-құлық нормасы сияқты тақырыптарды қамтиды. Оларға мынадай фразеологизмдер мысал болады: Jack-on-the spot, halcyon days, for donkey's years, for coon's age, to take the French leave, like a bear with a sore head, no room to swing a cat, to give a cold shoulder. Терминсіз төл фразеологизмдердің негізгі шығу көзі - жалпыхалықтық тіл.
Ағылшын тілінің жалпыхалықтық әдеби тіл болып қалыптасуына Аңглияның өз алдына қойған әлеуметтік-тарихи мақсат-мүдделерінің үлкен септігі тиді. Қоғамның өркендеуі қарапайым халық тілінің әдеби тілмен араласып, жетіле түсуіне негіз болды. Ұлттық тілдің өсу барысында бейнелі тіркестермен толығып отыруы - ауызекі тілдің тарихи дамуының заңды нәтижесі.
Халық тіл өнерінің жемісі болып саналатын фразеологиялық орамдардың басым көбі ауызекі тіл қойнауынан шыққан. Ауызекі тіл ағылшын халқының өмірін, тұрмыс-тіршілігін, мәдениетін, рухани дүниесін барлық қырынан көрсетеді. Бұрын-соңды жүргізілген зерттеулер XV - XVIII ғасырларда пайда болған фразеологиялық тіркестердің көбін қарапайым халық жасағанын көрсетті. Зерттеулер барысында бұл тұжырымды дәлелдейтін мынадай белгілер анықталды:
ФРАЗЕОЛОГИЗМНІҢ ҚҰРАМЫНДА ЖАЛПЫ ЕСІМГЕ АЙНАЛҒАН ЖАЛҚЫ ЕСІМНІҢ БОЛУЫ.
Ағылшын тіліндегі фразеологиялық қордың бірден көзге түсетін лексикалық ерекшелігі - тұрақты тіркестердің құрамында жалқы есім компоненттердің жиі кездесуі.
Жалқы есім фразеологизмде антропоним, астроним, зооним, лақап ат, топоним, этноним, кеме, космос аппараттары, түрлі ұжымдар мен кәсіпорындардың атаулары, көркем шығармалардың аттары түрінде кездеседі. Ол фразеологизмдену барысында бастапқы семантикасын жоғалтып, десемантизацияға ұшырайды. Жалқылық жалпылыққа ауысып, аппелятив құбылысын бастан кешеді. Зерттеуші З.Ф.Корзюкова ағылшын тілінің фразеологиялық қорынан құрамында жалқы есім бар 900-дей тұрақты тіркес тауыпты. Оның 35-і адамның сыртқы түр-әлпеті туралы, 152-сі адамның мінез-құлқы, ақыл қабілеті, 21-і адамның қоғамдағы орны, 205-і адамның іс-әрекеті мен түрлі психикалық және физикалық жағдайы, 45-і белгілі бір істі орындаудың амалдары мен шарттары, 15-і өлшем, мөлшер, дәреже, 46-сы адамның көңіл‐күйі, 17-сі белгілі бір нышаны бойынша топтастырылған адамдар тобы, 27-cі уақыт пен кеңістік туралы, 92-сі баршаға ортақ ұғымдар туралы (махаббат, өлім, жек көру, т. т.), 68‐і дерексіз ұғымдарды білдіретін, 206-сы деректі ұғымдарды білдіретін, 8-і адамның денсаулығы туралы фразеологизмдер болып шықты [2003:117].
Солардың ішінде антропонимдерге құрылған тіркестер фразеологиялық қордың маңызды да қызықты сегментін құрайды. Ағылшын халқында, негізінен, екі атаулы антропонимдік жүйе қалыптасқан. Мысалы, Джозеф Коллинз, Мери Смит. Бұлардың біріншісі - адамның туғанда берілетін аты, екіншісі - оның тегі (фамилиясы). Тұрмысқа шыққан соң кей әйелдер өз тегіне күйеуінің тегін қостырады. Христиан дінін қабылдағанға дейін аңглсақсондардың есімі тек бір ғана атаудан, адамның өз атынан тұратын. Және ол аттардың мағынасы кімге де болса түсінікті қарапайым да жеңіл болатын. Христиан дінін қабылдағаннан кейін балаларға Тәурат кейіпкерлерінің аты жиі қойыла бастады. Солардың бірі - John - Джон деген есім. Христиан дінін қабылдағаннан кейін орыста Иван көбейсе, ағылшында John жиіледі. Джонды еркелетіп Джәк - Jack, Джәки - Jackey, Джони - Jonney т.т. деп атаған. Бір ғана Джон есімінің 20-дан астам дериваты (қысқартылған, еркелетіп өзгертілген түрлері) бар. Бұл есімнен, сонымен қатар, Johnson, Johns, Johnes деген тектер пайда болды. Халық өмірінің бұл көрінісі фразеологиядан жақсы байқалады. Мысалы, John Bull - Джон Бул деген тіркес бар. Ол ағылшын ұлтының өкілі, типтік ағылшын деген мағына береді. To keep up with the Johnsons - Джонсондар әулетінен қалыспау, яғни, жұрт қатарлы өмір сүру, ешкімнен кем болмау деген мағына береді.
Ағылшын халқында тағы бір кең тараған есім - Jack - Джәк. Every Jack has his Jill - Әр Джәк өз Джилін табады; Jack іs no judge of Jіll's beauty - Джилдің көркіне Джәк төреші бола алмайды Good Jack makes good Jіll - Джәк жақсы болса, Джилл де жақсарады (ері жақсы болса, әйеліне жақсы әсер етіп, дамытады) деген мәтелдердегі Джәк пен Джилл (Jack and Jіll) - жігіттер мен қыздардың жалпы лақап атауы. "Jack", сонымен қатар, канадалықтардың - Jack Canuck, Аяз атаның - Jack Frost, адам өлтіргіш басыбұзықтардың - Jack the Rіpper; атқа жеңіл Телпекбай қолбаланың - Jack-on-the Spot; сегіз қырлы, бір сырлы адамның - Jack-of-all-trades - лақап аттары. Әр істің басын шалып, біреуін де мандытпаған адамды Jack of all trades and master of none" дейді Ал, жалпы, шаруаның тындырымды болуы оның басшысына, қожайынына байланысты - "Jack іs as good as hіs master". Тіпті, Jack есімінен "jack up the prіce" әкесінің құнын сұрау, бағаны аспандатып жіберу деген мағынадағы етістік те жасалған. Жалпы, J әрпінен басталатын ағылшын есімдерінің барлығы дерлік тұрақты тіркестерде қарапайым халық, қалың бұқара немесе қарапайым адамдарға қатысты жағдай деген мағына үстейді. Қарайық:
JOANA: Darby and Joana - көп жыл бірге тату өмір сүрген ерлі-зайыпты кемпір-шалдардың жалпылама лақап аты;
JOE : Joe Blogs брит. Joe Schmoe Public әмір. - қарапайым халық қарапайым адамдардың пікірі, көзқарасы, жағдайы;
JOHN: John nokes and John styles John o'Nokes and John o'Styles - қарапайым халық;
John Collins - Джон Коллинз , содалы су (джин, шекер, лимон шырыны және мұз араластырылған ішімдік);
John Doe and Richard Roe - Джон Доу мен Ричард Роу, аты-жөні белгісіз адамдар;
John Hancock - Джон Хәнкок, хаттышығарманы жазған, құжатты рәсімдеген адамның өз қолы;
John Q. Public - Джон Кью Паблик қалың бұқара, орта есептегі әміркен;
Johnny-head-іn-the аіr - жаңғалақ адам
John Long the carrіer - ісінде бәтуа жоқ, тындырымсыз адам. Тындырымсызды жұмсасаң, тыңдай-тыңдай өзің барасың.
before you can say Jack Robіnson - ауыз жиғанша болмай ауызды ашар-ашпастан қас пен көздің арасында дем арасында кірпік қаққанша қас қағымда әп сәтте көзді ашып-жұмғанша
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдерде тағы бір жиі кездесетін антропонимдер - Гарри - Harry, Ник - Nick деген кісі аттары. Harry көп жағдайда "сайтан" деген сөздің эвфемизмі ретінде жүреді. Жалпы, "сайтан""шайтан" қай халықтың да фразеологизмінің компоненті. Мысалы, қазақ халқы: "ақ сайтаны ұстады" "сақалына сайтан ұялаған", "зәу шайтан"; орыстар "у черта на куличках" , "черт побери" "не было печали, черти накачали" чем черт не шутит дейді. Ағылшындар "сайтан" деген жаман сөзді айтудан қашып, "to play old Harry wіth sth", "By the Lord Harry! "old Harry" деп сыпайылаған.
Құрамында жалпы есімге айналған жалқы есімді фразеологизмдерге мына тіркестерді де мысал етуге болады: Aunt Sally, by George, more know Tom Fool than Tom Fool knows, Peeping Tom, to gіve sb a Roland for an Olіver т.т.
Топонимді тіркестер: to carry coal to Newcastle, Lombard street to a chіna orange, not for all the tea іn Chіna, London partіcular, the man on the Clapham omnіbus, California blankets және т.т.
Этнонимді тіркестер: the Dutch treatment, a French letter, Great Scot, to get one's Іrіsh up, Arab of the gutter, to take a French leave, double Dutch, the Dutch Act, the Dutch auctіon, the Dutch bargaіn, the Dutch treatment, to turn Turk, a Greek gift, an Indian gift.
Халықтың әдет-ғұрыптарына байланысты пайда болған тіркестер: Jeddard justіce, Jack Frost, to Jane Crow, to play duck and drake wіth sb.
Жоғарыдағы фразеологизмдердің құрамындағы жалқы есімнің жалпы есімге айналу үдерісіне үңілер болсақ, ертедегі халық өмірінен қызықты мәліметтер алуға болады. Мысалы, "Aunt Sally" тіркесі ағылшын халқының "Aunt Sally" деген ұлттық ойынына байланысты шығыпты. Бұл ойынды ойнаушылар әйелдің ағаштан жасалған басы кейпіндегі нысанды көздеп, таяқ лақтырады екен. "Aunt Sally" деген сөз қазір ұжымға тағылған барлық айып, кінәні, айтылған сынды өз кеудесімен тосып алатын адам деген мағына беретін тұрақты тіркеске айналды. "To gіve sb a Roland for an Olіver" - есесін жібермеу деген мағына береді. Мұндағы Роланд пен Оливер - ортағасырлық эпос кейіпкерлері. Ол екеуінің жекпе-жек сайысы үнемі теңбе-тең аяқталады екен. Содан халық "есесін жібермеу", "ә десе, мә деу", "өз табағын өзіне тарту", "басынан сөз асырмау" деген тіркестерге мағыналас фразеологизм жасаған.
Жалқы есімді фразеологизмдердің ұлттық-мәдени коннотациясы күшті болғандықтан, олардағы алыстан мен мұндалап тұрған этимологиялық мәлімет түпнұсқаның халықтық сипатын айқын көрсетеді.

ФРАЗЕОЛОГИЯДАҒЫ ЖАЛПЫ ЕСІМГЕ АЙНАЛҒАН ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР

Ағылшын реалийлеріне байланысты пайда болған фразеологизмдер: ағылшын есімдері мен фамилиялары, графтықтар, арал, түбек, елді мекен, өзен, су, тарихи - мәдени орындар.
1. ағылшын анторопонимдеріне құрылған фразеологизмдер:
a Smart Aleck; Florence; merry Andrew; sister Ann; Barkis is willing; Bertie Wooster; to kiss black Betty; cousin Betty; a silly Billy; to astonish the Browns; Brown; Jones And Robinson; to ask Charley; a right Charley; Jack and Jіll; a Jack-of-all-trades; Jack Canuck; Jack Frost; Jack the Rіpper; Jack іs of all trades; Jack-on-the Spot Jack-іn the-box; Jeddard justіce; to jack up the prіce; to Jane Crow; Peter Pen; old Harry; John Bull;
2. топоним, этнонимдерге құрылған фразеологизмдер:
as bold as an Essex lion; to talk Billingsgate; to have kissed the Blarney stone; to be born within the Bow bell; Gladstone bag; a man of Gotham;
3. ағылшын халқына тән төл жалқы есімдер болмаса да, ағылшын реалийлерін суреттейтін фразеологизмдер:
сөзде to carry owls to Athens; street Arab; to try to sweep back the Atlantic with a broom; Bombay duck; Chinese tumbler; the Dutch Act; a Dutch auctіon, the Dutch bargaіn; the Dutch treatment; French letter; to go French; to walk Spanish; to talk turk;
4. ағылшын халқының атақты тұлғаларының есімдері мен лақап аттарына байланысты фразеологизмдер:
the bard of Avon; according to Fowler; Queen Anne is dead; Bevin boys.
5. ағылшын жазушыларының атақты әдеби шығармалардың кейіпкерлеріне байланысты пайда болған фразеологизмдер:
something is rotten in the state of Denmark; to green as Chechire cat; Bottom the Weaver; man Friday; Hamlet without the Prince of Denmark; Dr. Jekyll and Mr. Hyde; Long John Silver; Rip Van Winkle; elementary, my dear Watson; Canterbery story.
6. Ағылшын халқының әдет- - ғұрпына байланысты пайда болған фразеологизмдер:
Jack in the green; Jack's alive; custom of Kent; aunt Sally; blind Tom; Tom Tiddler's ground.
7. Аңыз - -әңгімелерге байланысты пайда болған фразеологизмдер:
Fortunatus purse; mother Hubbard; the house that Jack built; Mumbo Jumbo; Punch and Judy; as pleased as Punch; Simple Simon; A peeping Tom; Tom Thumb; Mumbo Jumbo;
8. тарихи оқиғаларға байланысты пайда болған фразеологизмдер:
Brown Bess - білте мылтық, XVIII ғасырдағы ағылшын әскерінің қаруы; Brummagen Button - жалған ақша, XVII ғасырда Вермингем деген жер төрт пенстік жалған ақша жасаушыларымен аты шыққан; send sb to Coventry - біреуге бойкот жариялау, біреумен қарым - қатынас жасауды доғару; Coventry - Аңглиядағы қала. Бұл қаланың тұрғындары солдаттарды қатты жек көрген, солдатпен сөйлескен қызға бойкот жариялаған.
9. әскерилердің жаргонынан:
The duke of the Exeter's daughter; the Newgate calendar; Peter's penny; the curse of Scotland; the black Maria; Peter Pipeclay; Sam Brown; sighing Sarah; Long Tom
10. астронимдер
December and May; girl Friday; black Monday; Moon; Sunday; Earth

ФРАЗЕОЛОГИЗМНІҢ ҚҰРАМЫНДА ЖАН-ЖАНУАРЛАРДЫҢ АТАУЫ БОЛУЫ. Фразеологизмдердің пайда болуына лексикалық негіз болатын тағы бір экстралингвистикалық концепт - зооморфизмдер. Бұл - жануарлардың тұрқын, болмыс-қылығын адам болмысымен салыстырудан туған фразеологизмдер. Ағылшын халқы ежелден мал бағып, аңшылық, саятшылықпен айналысқан. Су көздеріне бай болғандықтан ау салып, балық аулаған. Ит, мысық сияқты үй жануарларын баласындай мәпелеп асыраған. Жағдайы келсе, үйінде басқа да экзотикалық аң-құс ұстап қызықтаған. Осындай өмір салты фразеологизмдерде де көрініс тапқан. Адамға мінездеме беруде жан-жануардың атауын, қимылын, шығаратын дыбысын қолдану қай тілдің де болса фразеологиясына тән. Ағылшын тілінің фразеологиялық қорынан табылған зооморфизмдердің жануарлардың түріне шаққандағы саны мынадай: жылқы - 87, қой - 16, түйе - 2, сиыр - 40, ешкі - 6, шошқа - 47, есек - 19, тауық - 39, үйрек 16, түйетауық - 7, бал арасы - 8, ит - 106, мысық - 69, көгершін - 9, қоян - 7. Бірнешеуін атап өтейік: as a cat loves mustard, the poor fіsh, one wouldn't hurt a fly, one's ewe lamb, tіll the cows come home, a sprіng chіcken, а square peg іn the round hole, it's raining cats and dogs, to fight like cats and dogs, the chickens come home to roost, as the crow flies, like a dog with a bone, to be in the doghouse, as slippery as an eel.
ФРАЗЕОЛОГИЗМНІҢ ҚҰРАМЫНДА АДАМ ДЕНЕ МҮШЕЛЕРІНІҢ АТАУЫ БОЛУЫ.
Құрамында адам дене мүшелерінің атауы бар "мұрнынан шаншылу", "көздің құрты", "жұмысы бастан асу", "жүрек жұтқан" сынды фразеологизмдерді соматизмді фразеологизмдер дейміз. Фраземажасамның бірден-бір ұйытқысы болып табылатын соматизмдерді қай тілдің де болса фразеологиялық қорында мол кездеседі. Адам дене мүшелерінің атаулары адамзат тарихында алғаш пайда болған сөздердің бірі. Соматизмді фразеологизмдер де ертедегі адамдардың бейнелеп сөйлеуге талпынған ежелгі көркемсөз үлгілері боп табылады. Фразеолог ғалымдардың есептеуі бойынша, кез келген тілдің фразеологиялық қорының 30%-дайы соматизмдерден тұрады. Адам қоршаған ортаны өзіне қарап өлшеуден, өзін-өзі танудан, өз бойына шақтап пішуден бастаған. Бұл тұрғыда, оған ең жақын, ең түсінікті нысан - өзінің дене мүшелері. Дене мүшелерінің атаулары арқылы жасалған фразеологизмдер ағылшын тілінде де, қазақ тілінде де аз емес. І.Кеңесбаев жасаған "Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігіндегі" [1977] он мыңнан астам фразеологизмнің 630-ы соматизмді фразеологизм екен. "Сердцем идоматической речи являются две категории идиомов, тесно связанные друг с другом. Источник первой группы это не что иное, как человеческое тело. Названия почти всех частей тела и многих внутренних органов окружены целыми созвездиями выразительных идиомов и ярких метафор", - дейді Логан П.Смит "Фразеология английского языка" атты еңбекте [1959:150].
Соматизмді фразеологизмдер - лексиканың ежелгі қабаты. Ежелгі түркі жазба ескерткіштерінде кездесетін көзге түсу, тілі байлану сынды фразеологизмдер ағылшын тілінің фразеологиялық қорында да көптеп кездеседі. Мысал келтірейік:
А у ы з, ұ р т соматизмі: to open one's mouth too wide, foaming at the mouth; to live from hand to mouth;to give mouth to; to make a poor mouth; to make a wry mouth; to laugh on the wrong side of one's mouth; to keep a civil tongue in one's; mouth; to take the words out of sb's mouth; by word of mouth; down in the mouth; throw the mouth of .
Т і л соматизмі: the gift of tongues, to hold one's tongue, tongue-tied, to have a smooth tongue, on the tip of one's tongue.
Б а с соматизмі: to break one's head over sth, to talk one's head off, to eat one's head off, head over ears, the head and front of, on his own head be it, to hang one's head, to beat one's head against a stone wall, to have one's head turned, to keep one's head, to keep one's head above water, to lose one's head; to hold one's head high, to have one's head screwed on in the right way, to have a swelled head; to take into one's head, to throw oneself at the head off, to put one's head in a noose, to drag in by the head and shoulders, to make head against, to lay heads together, head and shoulders above sb, from head to foot, off one's head, two heads are better than one.
Б е т-ж ү з соматизмі: to have the face to say do sth, to have two faces under one hood, face to face withto show one's face, to be black in the face, to set one's face against, to cut off one's nose to spite one's face, to pull a long face; to face someone down, to be faced with a problem, to face sth out, to face the music, to turn face about, to put a good face upon sth, to fly in the face of деген фразеологизмдерге ұйытқы болған.
Зерттеуші М.Ержанов "Лексико-семантическая группа фразеологизмов описываюших внешность человека" деген еңбегінде [1988:12] көздің түрін сипаттайтын 123 фразеологизм тапқан. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде [І.Кеңесбаев,1978] көз соматизмімен жасалған 203 фразеологизм бар екен. Ағылшын тілінде де к ө з соматизмі әр түрлі мағынадағы көптеген фразеологизмдерге ұйытқы болған: before one's eyes, to see with one's own eye, to strike the eye, in the twinkling of an eye; the apple of one's eye, to open someone's eyes to sth, to have an eye to, to have an eye for sth, to get one's eye in , to see with half an eye , to turn a blind eye to, to make eyes, to see eye to eye with sb, to pipe the eye, a beam in one's eye, an eye-servant, to be eyewash, My eyes.
Қ о л соматизмі: to welcome with open arms, as long as one's arm, to hold one's hand, to take in hand, to come to hand, at hand, to be tied hand and foot, to change hands, to have one's hands full, to tie sb's hands, to grease the palm, to have one's fingers all thumbs, to have in hand, to be in the hand of sb; а я қ соматизмі: to stretch one's legs, to stand on one's own legs, to bend the knee to, to have one foot in the grave, at the heels of, from head to toe;
қ ұ л а қ: in at one ear out at the other, to send away with a flea in his ear; a word in your ear; to tickle the ears; ж ү р е к соматизмі: to have a soft heart, a heart of gold, heart of oak, a heart of stone, heart-to-heart talk деген тіркестердің туындауына ұйытқы болған.
ФРАЗЕОЛОГИЗМНІҢ ҚҰРАМЫНДА БЕЙПІЛ СӨЗДІҢ БОЛУЫ. Ерте кездегі әдеби норма ережелері бойынша тұрпайы сөзді тіркестердің кітап бетіне басылуы мүмкін емес еді. Дегенмен, күнделікті өмірде халық тұрпайы, бейпіл тіркестерді қажетінше қолданған. Басқа сөз маржандары секілді тұрпайы реңктегі фразеологизмдер де ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып, бүгінгі күнге жеткен. Осы арада айта кететін бір жайт, Ұлыбританияда шығатын қазіргі заманғы фразеологиялық сөздіктерде дөрекі, тұрпайы стильдегі құрамында "ass", "fuck" сияқты бейпіл сөздер бар идиомдар басқа кітаби, ресми, әдеби, ауызекі стильдегі идиомдармен қатар бір жинаққа еніп, тең дәрежеде ұсынылатын болып жүр.
ФРАЗЕОЛОГИЗМНІҢ НҰСҚАСЫ (ВАРИАНТЫ) БОЛУЫ. Фразеологизмнің варианттылығы - оның тілдік бірлік ретінде бірте-бірте қалыптасқанын және елдің әр түкпірінде кең қолданыста жүргендігін көрсетеді. Бір фразеологизмнің бірнеше лексикалық, фонетикалық нұсқалары болуы, құрамында диалект сөздердің кездесуі оның кірме емес, тек осы елге ғана тән төл фразеологизм екендігінің дәлелі. Вариантты фразеологизмдерге төмендегі иллюстрациялар мысал бола алады: to take up the reіns to take over the reіns; to feel under the weather to be under the weather to look under the weather.
Америка Құрама Штаттарында тұратын халық ағылшын тілінің әміркендік нұсқасында (American English) сөйлейді. Британдық нұсқа (British English) мен әміркендік нұсқаның өзіндік лексикалық, фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері бар. Лингвистердің есебі бойынша, екі нұсқада екі бөлек айтылатын сөздердің саны 6500-ге жетіп жығылады.
Британдық нұсқа "норма, классикалық тіл" боп танылғанымен, қазіргі таңда әлемде әміркендік нұсқаның үстемдігі басымырақ. Біз мұны әміркендік нұсқада сөйлейтін халық санының көптігіне байланысты (АҚШ-та 258 миллион, Ұлыбританияда 60 миллион халық тұрады) және АҚШ-тың дүние жүзінде саяси-идеологиялық экспансия орнатуға көп күш жұмсауынан деп түсіндіреміз.
Ағылшын тілі қорындағы көптеген фразеологизмдер әміркендік нұсқадан шыққан. Бұл фразеологизмдердің британ ортасына сіңіп кеткені соншалық, соңғы жылдары шығып жүрген фразеологиялық сөздіктерде олардың тұсына "AmE" - "ағылшын тілінің әміркендік нұсқасы" дегенді ескертетін таңба кейде қойылса, кейде қойылмайды.
Әміркенизмдердің - әміркендік екенін білдіретін айтарлықтай айрықша сыртқы белгі болмайды. Сараптау барысында елу-шақты тіркестің құрамынан әміркендік реалий сөздер байқалды. Мәселен, a piece of cake a slice of cake a share of cake a piece of the pie a slice of the pie деген вариант тіркестердің қайсысының - британдық, қайсысының әміркендік екенін ажырату үшін торт, пирог деген мағынадағы cake, pie сөздерінің қайсысының қай елдің тіліне тән екенін білу керек. "Pie" сөзінің әміркендік екенін білетін адам a piece of the pie a slice of the pie тіркестерін әміркендік нұсқа деп ажыратады.
Ал мына тіркестердегі look lіke a mіllіon dollars look lіke a mіllіon bucks million dollar question; you can get your bottom dollar; to see a dollar signs; feel like a million dollars; not have two cents to rub together, not a red cent "dollar", "bucks", "cent" деген компоненттер АҚШ-қа тән ақша атаулары екенін кім де болса біледі. Өзге жағдайларда фразеологизмнің әміркендік, я болмаса британдық екенін түрлі түпдерек әдебиеттер мен лексикографиялық сөздіктерді қарап анықтауға болады.
АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ҮЛГІЛЕРІНЕН ШЫҚҚАН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР. Терминсіз төл фразеологизмдер ауыз әдебиеті үлгілерінен де шыққан. Халық ауыз әдебиеті - қоғамдық сананың бір түрі; онда халықтың көпғасырлық тарихы, өмір тәжірибесі, рухани мәдениеті, адамның өзі өмір сүрген заман мен қоғамға деген көзқарасы, эстетикалық идеалдары, дүниетанымы бедерленген. Халық ертегі, жұмбақ, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар мен жырларды тыңдай жүріп, ондағы көңілге қонған шешен, шұрайлы сөздерді тіршіліктің әртүрлі ситуацияларына байланыстырып қолданған. Осылай көркемдік өңдеуден өтіп, ауыздан-ауызға жетіп, кеңінен тараған тіркестерге мыналар жатады: dukes and drakes, Aunt Sally, Punch and Judy, wash one's dirty linen in the public, Tom Thumb және т.т. Қайталап айта берілген әңгімені a house that Jack built" дейді. Бұл ауыз әдебиетіндегі The house that Jack built" деген атақты қалжың өлеңнің атауы.

ә.) ТЕРМИНДІ ТӨЛ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР. Терминді төл фразеологизмдер - белгілі бір кәсіпке, ғылымға, өнер түріне немесе спорт, карта ойындарына байланысты пайда болып, келе-келе өзінің бастапқы мағынасынан басқа тағы бір мағынаны иеленген фразеологизмдер. Мұндай сөз өрнектерінде өндіріс орындары мен егіндік алқапта, ғалымның зертханасы мен спорт алаңында, күнделікті тұрмыс, тіршілік барысында болып жатқан жағдайларды, iс-әрекеттерді халықтың қырағы көзі жіті байқап, дөп басып айтып отырған. Мысалы, сауда-саттық ісіндегі "chop and change" - "тауар алмасу", "алып сатумен айналысу" деген термин уақыт өте келе көзқарасы, пікірі, көңіл‐күйі мың құбылып өзгеріп тұратын қазақтың - "бірде бие, бірде түйе" деген идиомына сайып келетін мағынаға ие болған. "To desert the colours" деген тұрақты тіркестің этимологиясына үңілсек, ол алғашқыда әскер міндетін өтеп жүріп, майданнан опасыздықпен қашып кеткен сарбаз туралы айтылған екен. Қазір бұл тіркес "істі аяқсыз қалдыру, уәдені сиыр құймышақтандырып жіберу" деген мағына үстеген. "To come up smiling" тіркесінің алғашқы мағынасы қанша соққы жесе де, риңгтен жымиып шығып, қиындыққа мойымаған боксёр туралы болса, қазіргі параллель мағынасы - "ішінде ит өліп жатса да сыр білдірмеу, түк болмағандай болу". "А flash in the pan" тіркесі бастапқыда шақпақ таспен от алатын мылтықтың жарқ етіп сөніп қалуы туралы айтылса, қазір "жарқ етіп жоқ болу" және "әсіре қызыл" деген екі мағына беретін фразеологиялық тіркеске айналды. Бұл идиомдық мағыналарды Р.Г.Вудхауз бен С.Моэмнің шығармаларынан мысал келтіріп ашып көрейік:
1. Іt was, however, only a flash іn the pan. She blew a fuse, and sіlence supervened agaіn'.
P. G. Вудхауз, The Code of the Woosters, ch. 10.
Алайда, Мадлен үмітті ақтамады. Құйрықты жұлдыздай жарқ етті де, жоқ болды.
2. Of course іt's only a flash іn the pan, іf you know what І mean. ...She wіll never wrіte anythіng else.
Сомерсет Моем. The Colonel's Lady.
Бұл, әрине, әсіре қызыл шығармашылық әуес. Ева бұдан былай жарытып ештеңе жазбайды.

б.) ӘДЕБИ ШЫҒАРМАЛАРДАН ЕНГЕН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР. Ағылшын халқының жазба әдебиеті VII ғасырдан бастап қарқынды дамыған. Тарихтан өлеңдерін ежелгі ағылшын тілінде шіркеу монахтарына латын алфавитімен жаздырған Кәдмән, руна жазуымен төрт дастан жазып қалдырған Кинивулф атты ақындарды білеміз. Беде, Елфрик есімді монахтар прозалық жанрда жазған. Король Алфред (Alfred the Great) аудармамен айналысып, латын, испан әдебиеттерінен прозалық шығармалар тәржімалады. Одан кейін сэр Девид Линдсей, Джон Хейвуд драматургиялық шығармаларымен танылды. Ағылшын поэзиясының ақсақалы боп саналатын ақын Джефри Чосер 1340-1400 жылдар аралығында өмір сүрген. Джефри Чосердің "The Canterberry Tales" атты дастанынан He needs a long spoon that sups with the devil; Murder wіll out деген аталы сөздер шығып, мақалға айналып кетті. 1450 жылы Германияда Йохан Гутенберг ежелгі ғасырларда қытайлар ойлап тапқан баспа станогын одан әрі жетілдіріп, оны шығаруды өндірістік жолға қойды. Бұл адамзатты ағарту жолында революциялық өзгеріс жасады. Аңглияға баспа станогын Уильям Кәкстн деген ағылшын саудагері сатып әкеп, сексен кітап басып шығарды. Оқырмандардың көркем әдебиетке деген мұқтаждығын қанағаттандыру үшін Уильям Кәкстн өзі де француз әдебиетінің озық үлгілерін ағылшын тіліне аударып басты. Кітаптар көп данамен шығып, қолжетімді бағаға сатыла бастады. Сөйтіп жазба әдебиет халыққа кеңінен тарады. XVI ғасырда классикалық тілдер мен әдебиетке, ғылымға, медицина мен өнерге деген ықыластың өсуіне байланысты ағылшын тіліндегі басылымдардың саны күрт өсті. Кейіннен Қайта өрлеу дәуірі (Ренессанс) деп аталған бұл кезеңде еуропалықтар Африка мен Америка құрылықтарын тапты, адамның жаратылыс туралы нанымына төңкеріс жасаған жаңалықтар ашылды. Жер ғаламшарының әлемнің ортасында орналаспағандығы туралы болжам айтылды, итальян теңізшілері арабтардан компасты пайдалануды үйреніп, алыстағы елдерге қатынауға мүмкіндік пайда болды. Сэр Уильям Рели Солтүстік және Оңтүстік Америкамен танысып келді, Сэр Френсис Дрейк су жолдары арқылы бүкіл Жер шарын айналып шықты. Теңізшілер өздері көрген елдер туралы көп мағлұмат әкеліп, ол елдерге саудагерлер ағылды. Сауда-саттық дамып, ақшаның рөлі артты. Бұл өз кезегінде феодалдық жүйенің әлсіреп, капиталистік жүйенің пайда болуына себеп болды. Осының бәрі ағылшын тіліне өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Көршілес елдерден еніп жатқан жаңа идея, жаңа технология, жаңа өндіріс құралдарын атайтын сөздер болмағандықтан, ағылшындар көршілерінен затпен бірге оның атауын да қарызға алуға мәжбүр болды. Қайта өрлеу дәуірінде енген сөздердің 50 %-ы латын тілінен, қалғандары 50-ден аса өзге тілдерден енген еді. Мұның ішінде грек, француз, итальян, испан, португал тілдерімен қатар, Солтүстік Америка үндістері, Африка мен Азияның сан алуан тайпаларының сөздері де болды. Саудагер, көпестер жер шарының түкпір-түкпірінен алуан түрлі тауарлар алып келді. Түркиядан coffee-кофе, Үндістаннан bungalow - бунгало, jodhrups-атқа мінгенде киетін шалбар, Тонгадан taboo-табу және сол сияқты бір ғана елге тән көптеген реалий сөздер тауарлармен бірге еніп, ағылшын тіліне сіңіп кетті. Томас Елиот сияқты кейбір жазушылар ана тілін байытуға бар талантын жұмсады. Бұл жазушылар ағылшын халқының классикалық біліммен сусындауына мүмкіндік жасауды өздерінің перзенттік парызы санады. Сондықтан XVI ғасырда көптеген классикалық шығармалар аударылды. Аудармашылар баламасы табылмаған мыңдаған латын, грек сөздерін ағылшын тілінің айтылымына салып, сол күйінде кіргізе салды.
Шекспиризмдер. Шекспиризмдерге келетін болсақ, терминнің өзі-ақ айтып тұрғандай, бұлар - ұлы драматург Уильям Шекспир шығармаларынан шығып, қазір өмірдің әр қилы құбылыстарының реңкін ашу үшін қолданылып жүрген фразеологизмдер. Ағылшын тілінің тарихы туралы қай оқулықты ашып қарасаңыз да, Қайта өрлеу дәуірінде тілдің дамуына қатты әсер еткен екі факторды айтады, ол: Уильям Шекспирдің шығармалары мен король Джеймс аудартқан "Тәурат". Шекспирдің ұлылығы да сонда, қазіргі тілмен айтқанда жоғарғы білімі жоқ, элиталық орта мектеп қана бітірген адам шығармаларында жаратылыстану, тарих, психология, астрономия, саясат, философия сияқты адамзат ой-санасының барлық салаларын қамтитын 30 000-дай сөз қолданған екен. Мұндай бай лексикон әлі күнге дейін әлемнің ешбір жазушысының шығармасынан табылған жоқ. Шекспир тілдің фонетика, синтаксис, сөзжасам сияқты салаларында игі өзгерістер енгізіп қана қоймай, сөздік қойманы толтыруға үлкен ықпал жасады. Мәселен, мына: accommodation, assassination, barefaced, countless, courtship, dislocate, dwindle, eventful, fancy‐free, lack‐lustre, laughable, premeditated, submerged сынды сөздер ең алғаш Шекспир шығармаларында өмірге келіп, қазіргі ағылшын тілінде белсенді қолданыста жүр. Ағылшын тілін фразеологизмдермен байытуға келгенде Шекспир "Тәураттан" кейін екінші орын алады. Отыз үш драматургиялық шығарма жазған Шекспир, ғалымдардың есептеуі бойынша, ағылшын тіліне 130 фразеологизм берді. Бірқатарын атап өтейік:
A foregone conclusion (Othello III. iii)
A tower of strength (Richard III, V. iii)
All our yesterdays (Macbeth, V. v)
As good luck would have it (The Merry Wives of Windsor, III. v)
At one fell swoop (Macbeth, IV. iii)
Beggars all description (Antony and Cleopatra, II. ii)
Brevity is the soul of wit (Hamlet, II. ii)
Caviare to the general (Hamlet, II. ii)
Cold comfort (King John, V. vii)
To dance attendance (Henry VIII, V. ii)
Food for powder (Henry IV part I, act IV, scene II)
Hoist with his own petard (Hamlet, III. iv)
Hold the mirror up to nature (Hamlet, III. ii)
I must be cruel only to the kind (Hamlet, III. iv)
In my mind's eye (Hamlet, I. ii)
It's Greek to me (Juluis Caesar, I. ii)
Love is blind (Merchant of Venice, II. iv)
Make a virtue of necessity (Pericles, I. iii)
Play fast and loose (Antony and Cleopatra, IV. xii)
Put a girdle round the earth (Midsummer Night's Dream. Act II. scene II)
Salad days (Antony and Cleopatra, I. v)
To the manner born (Hamlet, I. iv)
Wear one's heart upon one's sleeve (Othello, act I, scene I)
What the dickens (The Merry Wives оf Windsor, III. ii)
With bated breath (Merchant of Venice, I. iii)
Бірақ қазіргі ағылшын тілінде көптеген шекспирлік фразеологизмдер сәл өзгерген күйінде қолданылып жүр. Мысалы, "at one fell swoop "("Macbeth", IV. ІІІ) деген фразеологизмнің қазір "at one swoop", "in one fell swoop", "at one go" деген нұсқалары бар. "Артық қылам деп, тыртық қылу" деп аударылатын "to gіld the lіly" атты фразеологизм сөз алмасу тәсілі арқылы "to gild refined gold" және "to paint the lily" деген екі шекспиризмнен шыққан. "As good luck would have it" (The Merry Wives of Windsor, III. v) деген фразеологизмнің "аs bad luck would have it" деген антонимі пайда болды.
Фразеологиялық қорды У. Шекспирден өзге де қаламгерлер айтарлықтай байытқан. "Робинзон Крузоның" авторы, жазушы Джонатан Свифт ағылшын тіліне all in the day's work; a sight for sore eyes ; all the world and his wife; quarrel with one's bread and butter; someone is walking over my grave; it is raining cats and dogs сынды барша жұрттың көңіліне қонған фразеологизмдер берді. Чарльз Диккенс "How goes the enemy?" "not to put too fіne a poіnt on іt - ашығынан айтқанда ұятты шүберекке түйіп қойып; prunes and prisms; King Charles' head; in a Pickwickian sense деген тұрақты тіркестер мен Never say die" деген мақал қалдырды. Вальтер Скоттан "to beard the lion in his den", "to laugh on the wrong side of one's mouth", "a foeman worthy of sb's steel" деген тұрақты тіркестер қалды. Сондай-ақ, Джон Арбетноттың "Law is a Bottomless Рit" деген сатиралық памфлетінен - John Bull; Джон Гэйдің "Poems on Several Occasions" деген шығармасынан - as cool as a cucumber; Даниель Дефоның атақты романынан - a gentleman's gentleman; Уильям Купердің "Тhe Task" деген туындысынан - a cup that cheers but not inebriates; Томас Мортонның "Speed the Plough" деген комедиясынан What will Mrs Grandy say? ; Лорд Честерфилдтен - small talk; Джордж Гордон Байроннан - as merry as a marriage bell; Ч. Сноудан - corridors of power; Р Стивенсоннан - Dr. Jekyll and Mr. Hyde сынды тұрақты тіркестер қалды. Уильям Вордсворттан - the child is father of the man, Р. Киплиңгтен - the tail wags the dog деген мақалдар қалды. Тобайас Смолетт фразеологиялық қорды fit like a glove деген тіркеспен байытты.

ШЕТ ТІЛДЕРДЕН ЕНГЕН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР

Ағылшын тіліндегі кірме фразеологизмдерді латын, француз тілдерінен, христиан дінін ұстанушылардың қасиетті кітабы Тәураттан, грек, шығыс мифологиясынан және дүние жүзі халықтарының басқа да тілдерінен енген тұрақты тіркестер құрайды.
ЛАТЫНИЗМДЕР. Латын тілі ағылшын тіліне ең күшті әсер еткен тілдердің бірі. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.