Жайық өзені: «табиғаты- халқы- шаруашылығы» мектеп жобасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
Бөлім 1. Жайық өзенінің физикалық географиялық сипаттамасы.
1.1 Географиялық орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Жер бедері мен климаты, топырақ жамылғысы..
1.3 Жайық өзенінің гидрологиясы флорасы мен фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ...21
Бөлім 2. Жайық өзенінің бойы, орналасқан халқы.
2.1. Жайық өзенінің бойындағы аудандардың әлеуметтік.демографиялық көрсеткіштері ... ... ... 32
Бөлім 3. Жайық өзенінің бойындағы аудандардың шаруашылығының даму деңгейі
3.1.Өндіріс орыны немесе өнеркәсіп шаруалығы.
Бөлім 4. Әдістемелік бөлім
4.1. «Жайық өзені», «Экология және Жайық», «Жайық. болшақ көзі» тақырыптарына сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... .63
Бөлім 1. Жайық өзенінің физикалық географиялық сипаттамасы.
1.1 Географиялық орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Жер бедері мен климаты, топырақ жамылғысы..
1.3 Жайық өзенінің гидрологиясы флорасы мен фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ...21
Бөлім 2. Жайық өзенінің бойы, орналасқан халқы.
2.1. Жайық өзенінің бойындағы аудандардың әлеуметтік.демографиялық көрсеткіштері ... ... ... 32
Бөлім 3. Жайық өзенінің бойындағы аудандардың шаруашылығының даму деңгейі
3.1.Өндіріс орыны немесе өнеркәсіп шаруалығы.
Бөлім 4. Әдістемелік бөлім
4.1. «Жайық өзені», «Экология және Жайық», «Жайық. болшақ көзі» тақырыптарына сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... .63
Облыстың солтүстігінен оңтүстігіне қарай кесіп өтетін басты су көзі-Жайық өзені. Жайық өзені бастауын Орал тауының 600 м биіктегі оңтүстік-батыс сілемдерінің бірінен алады. Облыс аумағына Жайықтың төменгі сағасындағы 300 шақырымнан астам бөлігі ғана енеді. Өзеннің жалпы ұзындығы 2534 шақырым. Арнасының ені 305-500 метр аралығында ауытқып отырады. Өзен суының деңгейі негізінен облыстан тыс жердегі су жинау алабы беретін суға тікелей байланысты болып келеді. Жайық өзенінің 500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Ол Каспий маңы ойпатын кесіп өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының жерінде бірнеше салалары қосылады. Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған Көшім каналы арқылы төрт су қоймасына құйылып,шабындық және жайылымдық жерлерді суаруға пайдаланылады. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар жетпей жатқан кезде еңбекші бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын.
[1] Қазақстан ұлттық энциклопедиясы – Алматы.: Бастау 2001, Б. 473-474.
[2] Қаженбаев Е. Атырау өңірінің географиясы. – Ақтау: Ақтау баспасы, 2000, 62-74 б.
[3] Қаженбаев Е. Атырау табиғаты және оны қорғау. – Ақтау: Ақтау баспасы, 1994.
[4] Атырау газеті 1 қыркүйек 2010 жыл, - № 23, 2010, Б. 2-3.
[5] Алтын Орда газеті 8 қыркүйек 2010 жыл, - № 15, 2010, Б. 8-9.
[6] Атамекен газеті 2 желтоқсан 2007 жыл, -№ 30, 2009, Б. 5-6.
[7] Дүние газеті 13 наурыз 2006 жыл, - № 5, 2006, Б. 9-10.
[8] Достайұлы Ж. Жалпы гидробиология, Алматы: Ғылым, 1996, - 92б.
[9] Атамекен газеті 10 қараша 2000 жыл, - № 20, 2009, Б. 7-8.
[10] Садчиков А.П., Кудрияшов М.А Гидроботаника: прибрежно-водная растительность. - М.: Академия, 2005. - 240 с.
[11] Отчет КазНИИРХ «Экологические особенности функционирования рыбохозяйственных водоемов Урала-Каспийского бассейна в условиях антропогенного и природного воздействия». – Атырау, 1994.
[12] Беспамиятнов Г.П,. Кротов Ю.А. Предельно-допустимые концентраций вредных веществ в воздухе и воде. - Л. 1995, - 456 с.
[13] Васков И.В. Ганина В.С. Нагрузки на водные экосистемы. Водные ресурсы №6, 1993.
[14] Куштахова В.Д. Условия совместного существования сероводород и кислорода в водоемах. - М.: Наука, 1997.
[15] Суббоктин Ф.Н. Нитраты питьевой воды и их влияние на образование метгемоглобина. Гигиена и санитария. - К. - 1961.
[16] Семенов А.Д., Кашкинова Т.С. Характер и уровни загрязнения водной среды реки Урала и Каспийского моря в связи с явлением расслоения мышечной ткани осетровых // Тезисы международной конференций, Баку.- 1991.
[17] Христофорова Н.К. Биоиндикация и мониторинг загрязнения речных и морских вод тяжелыми металлами. - Л.: Наука, 1989.
[18] Фитин А.Ф., Тищенокова В.Т. Эколого-геохимические исследования в районах техногенного воздействия. - М. 1996.
[19] Зырин Н.Г., Гринь А.В. и др. Техногенное загрязнение и нормирование высоких концентрации в воде и почвах // Материалы всесоюзной конференций по проблемам микроэлементов в биологии. - Кишинев, 1981. - С. 102-108
[20] Каспийское море. Палеография и геоморфология Каспийского региона в плейстоцене. - М.:Наука,1991.- 156 с.
[21] Курманов Ш.К. Табиғатты пайдалану экономикасы. – Атырау: Атырау баспасы, 1999.
[22] «Егемен газеті» 1 наурыз 2011 жыл, № 9, 2011, Б. 4-5.
[23] Жас Алаш газеті 14 сәуір 2002 жыл, № 12, 2002, Б 9-10.
[24] Облыстық Атырау газеті 1-қыркүйек 2010 жыл, № 25, 2010, Б. 3-4.
[25] Панин М.С. Химическая экология / Под ред. д.х.н., проф. Кудайбергенова С.Е. 2002 - 852 с.
[2] Қаженбаев Е. Атырау өңірінің географиясы. – Ақтау: Ақтау баспасы, 2000, 62-74 б.
[3] Қаженбаев Е. Атырау табиғаты және оны қорғау. – Ақтау: Ақтау баспасы, 1994.
[4] Атырау газеті 1 қыркүйек 2010 жыл, - № 23, 2010, Б. 2-3.
[5] Алтын Орда газеті 8 қыркүйек 2010 жыл, - № 15, 2010, Б. 8-9.
[6] Атамекен газеті 2 желтоқсан 2007 жыл, -№ 30, 2009, Б. 5-6.
[7] Дүние газеті 13 наурыз 2006 жыл, - № 5, 2006, Б. 9-10.
[8] Достайұлы Ж. Жалпы гидробиология, Алматы: Ғылым, 1996, - 92б.
[9] Атамекен газеті 10 қараша 2000 жыл, - № 20, 2009, Б. 7-8.
[10] Садчиков А.П., Кудрияшов М.А Гидроботаника: прибрежно-водная растительность. - М.: Академия, 2005. - 240 с.
[11] Отчет КазНИИРХ «Экологические особенности функционирования рыбохозяйственных водоемов Урала-Каспийского бассейна в условиях антропогенного и природного воздействия». – Атырау, 1994.
[12] Беспамиятнов Г.П,. Кротов Ю.А. Предельно-допустимые концентраций вредных веществ в воздухе и воде. - Л. 1995, - 456 с.
[13] Васков И.В. Ганина В.С. Нагрузки на водные экосистемы. Водные ресурсы №6, 1993.
[14] Куштахова В.Д. Условия совместного существования сероводород и кислорода в водоемах. - М.: Наука, 1997.
[15] Суббоктин Ф.Н. Нитраты питьевой воды и их влияние на образование метгемоглобина. Гигиена и санитария. - К. - 1961.
[16] Семенов А.Д., Кашкинова Т.С. Характер и уровни загрязнения водной среды реки Урала и Каспийского моря в связи с явлением расслоения мышечной ткани осетровых // Тезисы международной конференций, Баку.- 1991.
[17] Христофорова Н.К. Биоиндикация и мониторинг загрязнения речных и морских вод тяжелыми металлами. - Л.: Наука, 1989.
[18] Фитин А.Ф., Тищенокова В.Т. Эколого-геохимические исследования в районах техногенного воздействия. - М. 1996.
[19] Зырин Н.Г., Гринь А.В. и др. Техногенное загрязнение и нормирование высоких концентрации в воде и почвах // Материалы всесоюзной конференций по проблемам микроэлементов в биологии. - Кишинев, 1981. - С. 102-108
[20] Каспийское море. Палеография и геоморфология Каспийского региона в плейстоцене. - М.:Наука,1991.- 156 с.
[21] Курманов Ш.К. Табиғатты пайдалану экономикасы. – Атырау: Атырау баспасы, 1999.
[22] «Егемен газеті» 1 наурыз 2011 жыл, № 9, 2011, Б. 4-5.
[23] Жас Алаш газеті 14 сәуір 2002 жыл, № 12, 2002, Б 9-10.
[24] Облыстық Атырау газеті 1-қыркүйек 2010 жыл, № 25, 2010, Б. 3-4.
[25] Панин М.С. Химическая экология / Под ред. д.х.н., проф. Кудайбергенова С.Е. 2002 - 852 с.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Сапарбаев Ж.С.
Жайық өзені: табиғаты- халқы- шаруашылығы мектеп жобасы.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011600 География мамандығы
Орал 2017 ж
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
____________ М.А.Галимов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жайық өзені: табиғаты- халқы- шаруашылығы мектеп жобасы.
5В011600-География мамандығы
Орындаған: Сапарбаев.Ж.С.
Ғылыми жетекшісі: Тургумбаев А.А.
Орал 2017 ж
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік универсиеті
Факультет: Жаратылыстану-география
Мамандық: 5В011600 География
Бекітемін
География кафедрасының
меңгерушісі
__________ М.А.Галимов
__________2017 ж
Дипломдық жұмысына тапсырма
Студент Сапарбаев Жумабек Суевбаевич
___ ________________ №___ бұйрықпен бекітілген жұмыс тақырыбы:
Жайық өзені: табиғаты- халқы- шаруашылығы мектеп жобасы.
Дерек көздері
1. Батыс Қазақстан облысының тарихи-мәдени және табиғат мұралары - Орал: 2008 ж
2. Облыстың статистикалық жылнамалығы, 2010 - 2016 ж - Орал:2016
3. Атырау табиғаты және оны қорғау. - Ақтау: Ақтау баспасы, 1994.
4. Орал облысының табиғаты және оны қорғау. Петренко .А. З. т. Б1, 2 бөлім А. С. Пушкин ат. УПИ.- Орал, Диалог 1991.
5. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шаруашылығы. - Алматы, Мектеп, 2002.
Сұрақтар тізімі немесе диплом жұмысының мазмұны
Жайық өзенінің физикaлық-экoнoмикaлық жaғдaйынa нapықтық қaтынacтapғa бaйлaныcты шapyaшылықты жүpгiзyдe көп әcep eтyдe, мiнe ocы жaғдaйлapды aшып көpceтy жұмыcтың бip мaқcaты бoлca, Жайық өзені шекаралық өзен болғандықтан оны сақтап қалу жолдарын қарастыру, болашақ жас ұрпаққа аманат ету.
Диплом жұмысының күнтізбелік кестесі
Бөлім, тақырып
атауы
Қызмет сипаты
Есеп беру уақыты
Ғылыми жетекші
Жұмысты тапсыру мерзімі ___ ________ 201__ жыл
Жетекшісі__________________________ Тургумбаев А.А.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Бөлім 1. Жайық өзенінің физикалық географиялық сипаттамасы.
1.1 Географиялық орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Жер бедері мен климаты, топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 13
1.3 Жайық өзенінің гидрологиясы флорасы мен фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ...21
Бөлім 2. Жайық өзенінің бойы, орналасқан халқы.
2.1. Жайық өзенінің бойындағы аудандардың әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Бөлім 3. Жайық өзенінің бойындағы аудандардың шаруашылығының даму деңгейі
3.1.Өндіріс орыны немесе өнеркәсіп шаруалығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..36
Бөлім 4. Әдістемелік бөлім
4.1. Жайық өзені, Экология және Жайық, Жайық- болшақ көзі тақырыптарына сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Облыстың солтүстігінен оңтүстігіне қарай кесіп өтетін басты су көзі-Жайық өзені. Жайық өзені бастауын Орал тауының 600 м биіктегі оңтүстік-батыс сілемдерінің бірінен алады. Облыс аумағына Жайықтың төменгі сағасындағы 300 шақырымнан астам бөлігі ғана енеді. Өзеннің жалпы ұзындығы 2534 шақырым. Арнасының ені 305-500 метр аралығында ауытқып отырады. Өзен суының деңгейі негізінен облыстан тыс жердегі су жинау алабы беретін суға тікелей байланысты болып келеді. Жайық өзенінің 500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Ол Каспий маңы ойпатын кесіп өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының жерінде бірнеше салалары қосылады. Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған Көшім каналы арқылы төрт су қоймасына құйылып,шабындық және жайылымдық жерлерді суаруға пайдаланылады. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар жетпей жатқан кезде еңбекші бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын.
Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше м3. Соңғы жылдары құрғақшылық пен шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше м3 шақырымға дейін азайуына әкеліп соқтырады. Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі-оның төменгі ағысында салалары жоқ. Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғары жақтан келетін су мөлшеріне байланысты болады.
Зерттеу мақсаты: Жайық өзенінің тіршілігін тұрақтандыру, балық қорларын сақтау және оны тиімді пайдалану. Зерттеу объектісі: Жайық өзені.
Зерттеу пәні: Жайық өзені шекаралық өзен болғандықтан оның қазіргі таңдағы экономикалық пайдасы, және өзен суының сапасының төмендеуі көптеген проблемаға әкелуде. Осыған орай екі жақты келісім жасау арқылы Жайық өзенін сақтап қалу.
Зерттеу әдісі: математико-статистикалық және картографиялық әдіспен қоса ғылыми әдіс қолданылды. Бұл жұмыста Жайық өзені бойындағы округтарына қатысты материалдар қолданылды. Жайық өзенінің бойындағы аудардың ауыл шаруашылығына пайдасы, табиғи жағдайы мен кеңістіктік ерекшеліктерін тануға нақты мүмкіндік берді.
Жұмыстың практикалық маңызы: дипломдық жұмыстың қорытындысы Жайық өзенінің шекаралық өзен болғандықтан оның қазіргі таңдағы экономикалық пайдасы, және өзен суының сапасының төмендеуі көптеген проблемаға әкелуде. Осыған орай екі жақты келісім жасау арқылы Жайық өзенін сақтап қалу жергілік жердегі, аудандық ауыл шаруашылық өндірісіндегі жергілікті мамандарға көмектесу және жергілікті жердің географиясын оқытуда мұғалімдерге және студенттер мен оқушыларға көмек болады.
Жұмыстың тапсырмасы:
1. Жайық өзенінің физикалық географиялық құрылымы мен дамуына әсер ететін табиғат ресурстарын қалыптастыру.
2. Жайық өзенінің бойында орналасқан халықтың өндіріс орыны немесе өнеркәсіп шаруашылығының дамуы мен таралуына әсер ететін табиғат жағдайларын оқу;
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, төрт бөлімнен, қортындыдан, 25 әдебиет тізімінен, сонымен қатар 4 кестелермен, 8 суреттермен, картосхемалармен көрсетілген.
Бөлім 1. Жайық өзенінің физикалық географиялық сипаттамасы.
5.1. Географиялық орыны
Жайық - Ресей Федерациясы (Башқұртстан, Челябі, Орынбор облыстары) мен Қазақстан Республикасы (Атырау, Батыс Қазақстан облыстары) жеріндегі өзен. Өзен Еуропа мен Азия дүние бөліктерін бөлуші Орал тауларынан бірге шекара болып есептеледі. Жалпы ұзындығы 2428 км, су жиналатын алабының ауданы 237 мың км2, Қазақстан жеріндегі ұзындығы 1084 км.
1-сурет. Жайық өзені.
Бастауы Орал тауының оңтүстік сілемдері (Орал-Тау жотасы) теңіз деңгейінен 640 м биіктігінен басталып, Атырау қаласы орналасқан Каспий теңізінің бөлігіне құяды. Жайық өзені Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салған. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арасында қайраңдар бар. Ресей жеріндегі Орск қаласына дейінгі бөлігінде Жайыққа оң жағынан Таналық, сол жағынан Ор саласы құяды. Орск қаласынан төменде өзен батысқа бұрылып, Губерли шатқалымен (ұзындығы 45 км) өтеді. Жазық даламен ағатын тұсында сол жағынан Елек өзені құяды. Жайыққа оң жағынан Кіші Қызыл, Үлкен Қызыл, Сакмар, Таналық, Шаған; сол жағынан Шыңғырлау (Утва), Губейка, Үлкен Қараған, Сүйіндік, Қомақ, Ор, Елек, Барбастау салалары құяды. Орал қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткенен кейін өзенге Көшім бөгені салынып, Жайық-Көшім суғару-суландыру жүйесі тартылған. Жайықтың 80% қар суымен толығады.
Орал тау жотасынан басталып, жоғарғы бөлігінде Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салынған. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арнасында қайраңдар бар. Суды жинау көлемі - 237 мың км2. Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша Жайық өзенін 3-ке бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі.[1]
2-сурет. Жайық өзенінің жалпы көрінісі
Орал қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткеннен кейін өзенге Көшім бөгені салынып, Жайық-Көшім суғару-суландыру жүйесі тартылған. Су тасу кезінде орта ағысы тұсында арнасы 10 км-ге, ал атырауында бірнеше ондаған км-ге дейін жайылады. Өзен жоғарғы ағысында - қарашаның басында, орта, төменгі бөлігінде қарашаның аяғында қатып, мұзының еруі төменгі бөлігінде наурыздың аяғында басталып, жоғарғы бөлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады. Өзеннен бекіре, шоқыр, майшабақ, көксерке, Каспий қаракөзі, табан балық, сазан, жайын ауланады. Жайықтың бойында орналасқан Ресей қалалары: Верхнеуральск, Магнитогорск, Орск, Новотроицк, Орынбор. Қазақстан қалалары: Орал (кеме қатынасы басталатын жер), Атырау. Еуропа мен Азияның шартты шекарасы Жайық өзені бойымен өтеді.[2]
Басында өзен оңтүстікке Орск қаласына дейін ағады. Бұл жоғары ағыс болып саналады. Содан соң кенет батысқа бұрылады. Ендік бағытта 850 км Орал қаласына дейін (орта ағыс), қайтадан оңтүстікке бұрылады, осы бағытты Каспий теңізіне дейін сақтайды (төменгі ағыс, аралығы 840 км.).
Орск қаласынан басталардағы, жоғарғы ағыс шегінде, өзен солтүстіктен оңтүстікке меридионалдық бағытта Оралдың шығыс баурайы бойы енсіз алқапта, ізбестерден салынған құздар арасынан ағады. Ең терең жерлері - 3 м. Өзеннің бұл жері таулы сипатта болады.
Орск қаласынан 70 км жерде Ириклин су торабы салынған. Бұл бөген Жайық өзенінің деңгейін 30 метрден астамға көтереді. Көктемгі тасқын кезінде толып, Ириклин бөгені жыл бойы біртіндеп өз көлемінің, шамамен жартысын өзенге береді.[3]
Орск қаласынан Орал қаласына дейін өзен кең алқапта орташа ағыста ағады. Енсіз таулы табалдырықты жерлері сирек кездеседі. Өзен тегіс саяз жерлерге айналады.
Орынбор қаласы аумағында Жайық өзеніне ең ірі оң тармағы Сақмар ағады. Оның ұзындығы 761 км, алқап көлемі 29,1 мың км. Сақмар алабын көп қарлы және тармақтанған өзен жүйесі бар орман жабады. Тек Орынбор облысы шеңберінде Сақмарға құйылатын 290 өзен саналады. Сақмардың су айдауы Оралдан шамамен 1,5-2,0 рет артық, одан қалыпты ағуымен және көктемгі тасқынының ұзақтылығымен ерекшеленеді, сонымен қатар Жайық өзенінің режиміне маңызды өзгерістер енгізеді.
Орал қаласынан жоғарыда Жайық өзеніне сол жағынан Елек өзені ағады, оның ұзындығы 730 км.
Орал қаласы маңында Жайық өзеніне 2 сала - Шаған мен Барбастау өзендері құяды. Төменгі ағысында Жайық өзені Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары аумағынан Каспий теңізі маңы ойпатынан өтеді, бұнда үш табиғи аймақтан өтеді: дала, шөлейтті- дала және шөл.
Даланың аймақ ұзындығы 250 км Батыс Қазақстан облысында солтүстік жағында орналасқан. Бұл аймақтың оңтүстік шекарасы Жайық өзен бойы Чапаев ауылы жанынан өтеді. Әрі қарай оңтүстікке 220 км шөл-дала аймағы созылып жатыр. Ол Каспий теңізі ойпатының солтүстік бетінен Батыс Қазақстан облысының Чапаев, Атырау облысының Индер ауылдары аралығында белдеулей өтеді. Индерден теңізге дейін шөл аймағы ені 400км-ге созылады.
Жайықтың төменгі ағысының тереңдігі, жыл сайын көктемгі судың көтерілуінен өзен арнасының шайылуына қарай, барынша қалыпты. Көктемде тасқында судың көтерілу деңгейі сабадан 3-7 м-ге асады. Фарватер бойындағы Жайықтың орта тереңдігі сабасында (саяздар мен шұңқырларсыз) 3-5 м құрайды.[4]
Жайық өзенінің сағалық ауқымының жоғарғы шекарасы атыраудың басымен ұласады (Атырау қаласынан төмен), теңіздік - теңіз кемеріне 3 м изобатта кіреді. Бұл шектегі саға аумағының көлемі 1500 км2 тең. Өзен атырауы көлемі 600 км2.
Жайық өзені тек қана қар суларына қоректенетін жай өзендерге жатады. Оның ағыны, негізінен, өзендер жүйесі дамыған, жоғарыдан қалыптасады. Жайық өзенінде Оралдан төмен теңізге кұйғанға дейін, суы аз Барбастаудан басқа сала жоқ.
Салалары. Ресей жеріндегі Орск қаласына дейінгі бөлігінде Жайыққа оң жағынан Таналық, сол жағынан Ор салалары құяды. Орск қаласынан төменде өзен батысқа бұрылып, Губерли шатқалымен (ұзындығы 45 км) өтеді. Жазық даламен ағатын тұсында сол жағынан Елек өзені құяды. Жайыққа оң жағынан Кіші Қызыл, Үлкен Қызыл, Сақмар, Таналық, Шаған; сол жағынан Шыңғырлау (Утва), Гумбейка, Үлкен Қараған, Сүйіндік, Қомақ, Ор, Елек, Барбастау салалары құяды.
Елек өзені - Ресейдің Орынбор облысы жерімен және Қазақстанның Ақтөбе (Алға, Ақтөбе, Мартөк аудандары), Батыс Қазақстан (Бөрлі ауданы) облыстары жерімен ағып өтеді. Су жиналатын алабы 41,3 мың км. Ұзындығы 623 (Жарықты саласын қоса есептегенде 699) км.
Мұғалжар тауының батыс бөлігіндегі Бестөбе сілемінен қос тармақ болып басталады да, Жарсуат аулының тұсында Жайыққа сол жағынан құяды.Қар және жер асты суымен толығады. Жылдық су ағындысының 60-85%-і көктемгі, қысқы мерзімде ағып өтеді. Арнасы бастауында енсіз (20- 30 м), тік жарлы келеді, орта ағысындағы арнасы (Ақтөбе қаласы тұсында) 150-170 м-ге дейін жетеді. Онда тоғай, шалғын өседі. Електің 75 саласы бар, ірілері - Қобда (Үлкен Қобда), Көктөбе, Табантал, Қарғалы, Сазды, Таныберген. Жылдық орташа су ағыны 3- 21 м с, Шілік aуылы тұсында 37,9 м³с. Суының тұздылығы 1,2-1,7 гл аралығы.Қараша-сәуір айлары аралығында мұз қатады. Өзенде жайын, көксерке, ақмарқа, табан, сазан, алабұға, тыран, аққайран, бекіре, қарабалық бар. Суы өнеркәсіп орындарында пайдаланылады.
Шыңғырлау (Утва) - Жайық алабындағы өзен. Батыс Қазақстан облысының Шыңғырлау, Бөрлі аудандары аумағында. Ұзындығы 290 км, су жиналатын алабы 6940 км². Орал тауының оңтүстігіндегі Шыбынды тауы (279 м) бұлақтарынан басталып, Бөрілі ауылының тұсында Жайық өзеніне сол жағынан құяды. Алабының жоғары бөлігі ұсақ төбелі, төменгі бөлігі белесті жазық. Арнасы ирелең, жағасы тік жарлы. Аңғары жоғарғы 60 км бөлігінде әлсіз қалыптасқан, ені 1 - 2 км, беткей биіктігі 5 - 15 м, ортаңғы бөлігінде айқын, ені 2 - 4 км, төменде 4 - 8 км-ге дейін кеңейіп, айналадағы ортамен тұтасып кетеді. Жайылмасы 2 км-ге дейін, төм. Бөлігінде ескі арналар, тармақтар кездеседі. 30-дан астам саласы бар. Негізгілері: Қайыңдысай, Ұлысай, Ақбұлақ, Қараоба. Жауын-шашын, жер асты суымен толығады. Көктемде тасып, жазда сабасына түседі, қыста қатады. Көп жылдық орташа су ағымы Кеңтүбек ауылы тұсында 5,64 м³с. Сағасынан 244 және 250 км қашықтықта екі бөген салынған. Суы егіс суаруға пайдаланады.
Ор - Жайық алабындағы өзен. Ақтөбе облысының Мұғалжар, Хромтау аудандары жерімен ағады. Ұзындығы 332 км, су жиналатын алабы 18600 км2. Мұғалжар тауының солтүстік - батысындағы бұлақтардан басталып (Шилі, Терісбұтақ, т.б.), Орск қаласы тұсында (Ресей) Жайық өзеніне сол жағынан құяды. Аңғары кең (1 - 3 км), сағасына жақын тұста 18 - 20 км-ге жетеді. Арнасы 5 м, төменгі ағысында 80 м-ге жетеді. Өзеннің ірілі-ұсақты 14 саласы бар. Ірі салалары: Қамысақты, Ойсылқара. Жауын-шашын, ішінара жер асты суымен толысады. Сәуірде тасып, су деңгейі 5 м-ге дейін көтеріледі. Жылдық орташа су ағымы 4,05 м3с-тен (Қопа ауылы тұсында), төменгі ағысында 13,0 м3с-ке дейін (Майлытөбе ауылы тұсында). Суы көктемде тұщы, жазда сәл кермек татиды. Өзен суы шаруашылық мұқтажына, мал, бау-бақша суаруға, балық өсіруге пайдаланылады. Барбастау (Борбастау) - Жайық өзенінің сол саласы. Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданының жерімен ағады. Ұзындығы 45 км. Бастауын Фёдоровка ауылының батысындағы Барбастау қыратынан алады. Арнасы ирелең келген. Жайыққа құяр тұсы көктемде тасып, жайылып кетеді. Ұзындығы 20 км-ден аспайтын 5 саласы бар. Қараша айының ортасында суы қатып, сәуірде мұзы ериді. Суы тұщы. Аңғары шабындыққа пайдаланылады.
Гумбейка -- Ресейдегі өзен. Челябі облысы, Орынбор облысы, Башқұртстан Республикасы жер аумақтарынан ағып өтеді. Өзен сағасы Урал өзенінің сол жағалауынан 2116 км қашықтықта орналасқан. Өзен ұзындығы 202 км-ді құрайды. Ресей мемлекеттік су тізілімінің мәліметі бойынша Жайық су алабы өңіріне жатады, өзеннің су шаруашылық бөлігі -- Урал өзені Магнитогорск су торабынан Ириклинск су торабына дейін. Өзен саласы -- Саласы болмайды, өзен алабы -- Жайық (су алабының Ресейдегі бөлігі).[5]
Деркөл (Деркүл) - Жайық алабындағы өзен. Батыс Қазақстан облысының Зеленов ауданы жерінен ағып өтеді. Ұзындығы 176 км, су жиналатын алабы 2,25 мың км2. Жалпы Сырт жотасының Ешкі тауынан басталады да, Жайық өзенінің сол саласы Шағанға оң жағынан құяды. Жауын-шашын және жер асты суларымен толығады. Арнасы кең, жағасы жайпақ. Көктемгі су тасу кезінде Деркөлдің жайылмасын су басады. Өзеннің бірнеше кішігірім салалары бар. Қарашаның аяғында суы қатып, сәуірдің басында мұзы ериді. Сағасындағы жылдық орташа су ағымы 2,4 м3с. Тұздылығы 0,5 - 1,5 гл, суы егін суғаруға, жайылмасы шабындыққа пайдаланылады.
Қайнар - Ембі үстірті мен Мұғаджар алдының солтүстік-батыс беткейіндегі теңіз деңгейінен 110 метр биіктіктегі шағын қыраттардан басталып, сәуір айының басында екпіндей тасып, 3 айдай ғана өмір сүріп Иманқара тауының батыс етегіндегі борпылдақ жыныстарға жұтылып, сіңіп кетеді. Сағыз, Қайнар өзендері мал суару үшін ғана пайдаланылады.
1.2. Жер бедері мен климаты, топырақ жамылғысы
Жайық өзені бастауын Орал тауының шығыс беткейінен алады (абс. белгісі 643 м) және ежелгі жазықтан оңтүстік бойымен тау ғимараты шығыс беткейіне қарай ағады. Оңтүстіктен бастысқа қарай Орал тау жоталарынан Зілайыр үстірті орналасқан, одан оң жағалаулық салалар Самқар өзені Үлкен ық, Қосмарқа, Ұрман-Зілайыр, Барақал т. б. ағады. Бұл аудан жазық біркелкі суайрықтармен және өзен жазығының терең тілімденуімен ерекшеленеді.
Жалпы Сырт батыстан Зілайыр үстіртінен және Каспий маңы ойпатына жалғасады. Сонымен қоса Орал және Волга өзендерінің бассейндерінің суайрық аймағы болып келеді.[6]
Сырттың батыс шеткі бөлігі Шипа тауының бойына кіреді, олардың бірі, биігі Ішкітау болып табылады. Ал Сырттың оңтүстік бөлігі бойын кең жазық алып жатыр, ұзындығы Орал қаласынаң 60 шақырым.
Төменгі Орал үстірті Каспий маңы ойпатымен түйіседі, шығысынан жон арқалы жазықтықты алып жатыр. Өзеннің суайрық биіктігі 400-500 метрде орналасқан. Батыс және оңтүстік-батыс жаққа қарай ойпат біртіндеп төмендеп 100 м теңіз деңгейіне дейін жетеді. Сонымен қоса осы аймақтарда сорлы жерлер кездеседі, көктемде ол жерлер еріген сулармен толығады.
Төменгі Орал үстірті жер бедері денудациялы эрозиялық процеске куә. Оның негізгі себебі су және жел. Каспий маңы ойпаты Каспий теңізінің солтүстік бөлігін қамтиды. Ол қазіргі кеуіп кеткен Каспий теңізінің түбі сиякты жер бедеріне ие. Олардың кейбір бөліктері эолдық процестерден өткен. Ойпат көптеген мөлшердегі сорлы ойыстармен, көлдер мен терең емес ағыншықтармен ерекшеленеді.
Ең үлкені Чижа-Дуринск-Балықты дисперссиясы. Ол Жалпы Сырттың оңтүстік шекараларынан Орал-Волга құмдарына дейін жайылған ойық жер. Ауданы бойынша екінші орында Жем өзенінің төменгі аймағымен Өлі Көлтік жері арасында орналасқан Солтүстік Каспий маңы Қарақұмдары болып келеді.[7]
Каспий маңы ойпатының оңтүстік аймағы теңіз деңгейінен 28 м төмен орналасқан. Бұл аймақтың көбі сортаң және тұзды болып келеді. Мұндай жерлер Жайық-Жем аймағының 13,8 %-ын, яғни 78,6 мың км2 жерді алып жатыр.
Үстірт үстірті Жайық-Жем бассейнінің оңтүстік бөлігінде орналасқан. Ауданы шамамен 161 мың шаршы км құрайды. Жер бедері биіктігі 50-290 м аралығында өзгереді. Үстірттің солтүстік бөлігі биіктігінің төмендеуімен ерекшеленеді. Биіктік 70-80 метрден аспайды. Мұнда Сам-Саматай құмдары орналасқан. Үстірт үстіртінің жер бедері ерекшелігі, әсіресе солтүстік және батыс бөліктерінде жоғарыда айтылған жазық тәрізді төмен жерлердің көптеп кездесуі.
Маңғышылақ Атырау облысының шеткі батыс бөлігінде орналасқан. Түбектің оңтүстік бөлігі жазықты болып келсе, солтүстігінде биіктігі төмен Қаратау таулары бар. Ол таулардың екі биіктік нүктелерін атап кету жөн: Солтүстік Ақтау, биіктігі 555 м, Оңтүстік Ақтау, биіктігі 531 м құрайды.
Маңғышылақтың батыс бөлігінің жазықты аймағында биіктігі теңіз деңгейінен 132 м төмен орналасқан Қарақияо йысы бар. Маңғышылақтың шығыс бөлігі Ақтөбе, Сауысқан және Құр-Қызыл құмдық массивтерімен ерекшеленеді.
Климаты. Жайық өзені аймағының климаттық жағдайы радиациялық баланс, циркуляциялық процестер және жер бедері әсерінен пайда болған. Және континентальды климат қалыптасқан. Каспий теңізінің әсері тек жағалық жерде байқалады. Қысқы кезде Азор және Сібір антициклондарының әсерінен аумақтық үлкен аймағында ашық және суық ауа райы қалыптасады. Жазы ыстық және оңтүстікке қарай шөлейттену дәрежесі күрт өседі.
Ауа температурасы. Аймақтың солтүстік пен оңтүстікке қарай созылып жатуы температураның біркелкі таралмауына себепкер. Жайық-Жем бассейнінде орташа температура 1-12 0С аралығында болады. Ең суық ай қаңтар айы болып келеді. Температура мөлшері минус 180 С-қа жетуі мүмкін. Арктикалық ауа массаларының келуімен ауа райы күрт суытады. Бұл құбылыстар, әдетте, қаңтар, ақпан айларында болады.
Аудандағы абсолюттік минимумдар келесі: солтүстік шығыста минус 42-480 С болса, Атырау облысының оңтүстігінде минус 34-350 С, шығыста минус 24-200 С құрайды.
Сонымен қоса, Жайық аймағында кенеттен жылынуы байқалуы мүмкін. Осындай жылыну ұзақтығы 1-5 күнге дейін жетуі мүмкін.
Ақпан айынан жалпы жылыну басталады. Ең қарқынды уақыт наурыздан сәуірге өткен кезде болады. Температура оңтүстікте 11-130 С болса, сотүстікте 7-100 С құрайды.
Орташа айлық температура көрсеткіші тамыз айында жоғары болып келеді, шамамен 16-270 С. Ең үлкен температураның төмендеуі шамамен 7-90 С қыркүйек, қараша айларында байқалады. Қараша айының орташа температурасы әлі де оң болып 2-130 С құрайды.
Ауа температурасының режимінің қалыптасуына жер бедері үлесі үлкен. Мысалы, циклондық әсері үлкен Орал тауының батыс беткейінде орналасқан Мраково станциясында қыс айының орташа айлық температурасы шығыс беткейде, яғни антициклондық әсері көп Қызыл станциясына қарағанда 20 С жоғары.
Атмосфералық жауын-шашын. Жер бедері пішінінің, атмосфералық процестің әр түрлігіне орай Жайық алабына жауын-шашынның өзгергіштігі тән.[8]
Қарастырылып отырған ауданның жылдық орташа шамасының қосындысы бойынша төрт ауданға бөлуге болады.
Бірінші аудан - Орал тауы жоталарының шығыс тілімдері кіреді. Жылдық жауын-шашын мөлшері 500-650 мм құрайды.
Екінші аудан - Орал тауларының шығыс бөлігі және Орынбор облысының оңтүстік-шығыс бөлігінің жылдық орташа жауын-шашын мөлшері - 350-450 мм.
Үшінші аудан - орталық және солтүстік-шығыстың жылдық жауын-шашын мөлшері 250 мм-ден 500 мм-ге дейін.
Төртінші аудан - оңтүстік, көп бөлігі құрғақ, Каспий теңізінен шығысқа қарай орналасқан. Жылдық жауын-шашын мөлшері 150-250 мм құрайды және максимум Маңғышылақ таулы аймағында түседі.
Орал таулары жауын-шашынға үлкен кедергі болып келеді, сондықтан таудың батыс беткейінде шығыс беткейге қарағанда жауын-шашын көбірек мөлшерде түседі. Орташа айлық жауын-шашын ең көп мөлшерде қарастырып отырған аймақтың солтүстік-шығысында шілде айына келеді. Шамамен 40-78 мм құрайды. Орал тауының батыс беткейлерінде жауын-шашынның максимумы қазан айына келеді (84мм). Орал және Ақтөбе облыстарында жауын-шашын максимумы желтоқсан айына келеді (22-40 мм айына). Жылы кезеңде (сәуір-қазан) жылдық жауын-шашын мөлшері 50-75% түседі.[9]
Жалпы Жайық бассейні құрғақшылықпен ерекшеленеді. Бір-екі ай қатарымен жауын-шашын мүлдем жаумауы да мүмкін, ал Атырау облысының оңтүстік аймағында ондай период үш айға созылуы мүмкін.
Көптеген жылдарда айлық жауын-шашын мөлшері қарастырылы потырған ауданның солтүстік-шығыс бөлігі шілде айында көпжылдық кезеңдегі орташа 40-75 мм-ді құрайды.
Соңғы 30 жылда нөсер жауындар санының ұлғайғандығы мәлім. Олар кіші аумақты қамтып, бірнеше минуттан 3-5 сағатқа созылуы мүмкін. Нөсер жаңбырлар көбінесе маусым-тамыз айларында болады.
Топырақ жамылғысы. Зерттеліп отырған аймақтың жер бедері және климатының сана луандығына байланысты, топырақ жамылғысы да әртүрлі. Жазық аудандарда құрғақшылық пен үнемі соғып тұратын желдердің әсерінен топырақтар құрғап әрі қар жамылғысы биіктігінің шамасына орай суық кезеңде әжептәуір тереңдіктерге дейін мұз қатып, топырақтағы микробиологиялық процестердің өту мерзімін әжептәуір қысқартады.
Жалпы бұл аумақта топырақ жамылғысының келесі типтері кең жайылған:
-күлгін қоңыр топырақтар аса құрғақ климаттық жағдайда Арғанаты, Арқарлы секілді тау жұрнақтарында қалыптасады. Топырақтағы қалыптастырушы үштік кезеңнің гипсті, аздап тұздалған түзілімдері. Бұл топырақтардың қарашірік қабаты өзінен төмендегі топырақ қабаттарынан қатты айырмашылығы жоқ.[10]
Жауын-шашын мөлшерінің аздығы және ылғалдың көп булануынан барлық күлгін-қоңыр топырақтар карбонатты болып келеді. Жоғарғы топырақ қабаты (10см) құрамындағы қарашіріктің шамасы 1,33-тен 1,55 пайызға дейін. Бұл топырақтар таралған аудандар су болған жағдайда егіншілікке пайдаланылады.
- аз карбонатты күлгін топырақтар тау жұрнақтарының беткейлерінде және жазықтағы жеке қыраттарда қалыптасады. Жер асты сулары терең жатқандықтан топырақ қалыптастыру процесіне қатыспайды. Топырақ алыптастырушы жыныстар - саздақтар мен құмдақтар. Азкарбонатты күлгін топырақтардың құрамында қарашірік мөлшері өте аз, 1,3 пайыздан төмен. Бұл топырақтарға көп жағдайда тұздылық пен сортаңдылық тән емес. Физикалық және химиялық құрамы бойынша бұл топырақтарды суармалы егіншілікке жаратуға болады;
-шалғынды-күлгін топырақтар өзендердің және көлдерің су баспайтын террасаларында қалыптасады. Жер асты сулары 3-тен 5 м-ге дейінгі тереңдіктерде жатыр. Қарашірік мөлшері жоғарғы 10 см-лік қабатта 2-3 пайызға дейін. Негізінен мұнда сорлану және сортаңдану дәрежесі сан түрлі шалғынды-күлгін топырақтар таралған. Бұл жерлер өсімтал, егіншілікке өте қолайлы;
-өзен аңғарларының топырақтары. Бұл жерлерде топырақ қалыптастыру процесіне өзен сулары әсер етеді. Сонымен бірге грунт сулары да жер бетіне жақын жатыр (1,7-ден 3 метрге дейін). Негізгі топырақ қалыптастырушы жыныстар құрамында құмдар мен құмдақтар, саздақтар мен ауыр саздарға дейін бар аллювий. Бұл топырақтар өте өсімталдығымен ерекшеленеді;
-тақырлар мен тақырлы топырақтар негізінен өзеннің ежелгі атыраулары орнында қалыптасады. Тақырлардың беті 5-тен 6 см-ге дейін болатын тығыз қабатпен қапталған. Жалпы бұл топырақтар сорлы болып келеді. Тақырларға қарағанда тақыр ұқсас топырақтардың қабығы бос әрі көп жарықшақты, топырақ қабаты да жақсырақ дамыған;
-аллювиальды-шалғынды топырақтар өзен мен көлдердің су басатын террасаларында қалыптасады. Мұнда шалғынды-тоғайлы өсімдік жамылғысы астында грунт сулары өте жақын орналасқан. Бұл топырақтар өсімдік қалдықтарының аэробтық шіру процестерімен ерекшеленеді.[11]
-шалғынды-батпақты топырақтар батпақты жерлерде, көлдердің төмен орналасқан жағалауларында кездеседі. Мұнда шалғынды топырақтарға қарағанда шірік көбірек, сонымен бірге құрылысын жоғалтпаған, микробтық ыдырауға толық ұшырамаған органикалық заттар кездеседі. Аэробтық процестер батпақты топырақтарда аса айқын жүреді.
-сорлар шалғынды, шалғынды-күлгін, тақырлы және сортаңды топырақтармен бірлесе кездеседі. Негізінен, хлоридті-сульфатты болып келеді. Сорлармен қатар сортаңдар да кездеседі. Бұл топырақтар егіншілікке жарамсыз.
Жайық аумағының топырақ жамылғысы аумақта жер бедеріне, топырақ түзуші жыныстардың литологиялық құрамына қарай өзгеріп отырады.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай қара топырақ пен қоңыр топырақ таулы орманды және орманды далалы зонада кездеседі. Орал өзені алабының жоғарғы бөлігі қара топырақ, карбонатты және тағы басқалар. Қара топырақ пен карбонатты топырақтың Жайық алабындағы жалпы ауданы - 83,0 мың шаршы шақырымды құрайды.
Каспий маңы үстіртінің орталық және шығыс бөлігінде ақшыл қоңыр және қызыл қоңыр топырақ таралған. Жайық алабының топырақ жамылғысының тұздылық дәрежесі ауданның литологиялық құрамы мен жер бедерінің ерекшеліктеріне тәуелді.
Экологиялық жағдайы
Жайықтың жасыл желегі, орманды алқабы соңғы жылдары 8-10 есе азайып кетті. Егін тәуір шыққан жылдары 8-10 миллион тонна астық жиналады. Жыл сайын әр суы 1,2 миллион гектарға дейін шалғынды шайып өтеді. Өзен ондаған мың гектар еістікті суарады, жүздеген мың гектар жайылымға су шығарылады. Дүние жүзінде ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 31 жуығы Жайықтан ауланады [2].
Жайық-Каспий балық өнеркәсібі Қазақстан Республикасының ішкі су қорлары арасында жетекші орынға ие. Балық саласының дамуына бекіре тектес бағалы балық түрлерінің Жайық және Каспий теңізінде болуы уылдырық пен балықты дүниежүзілік рынокка шығара алады. Атырау балық Атырау қаласы ірі уылдырық өндірудің арқасында көптеген елдерде экспортталады. Каспий теңізінің жақын орналасуы өндіріс салаларының, яғни балық шаруашылығы, балық өндіріс өнеркәсібі, кеме шаруашылығы өндірістерінің дамуына жағдай жасайды. Облыстың бас экологы Роберт Сүйербаев кезекті есеп беру кездесуін өткізді. Бөрлі ауданында өткен жүздесуге Ақсай қаласының тұрғындары мен Бөрлі ауданының тұрғындары қатысты. Сонымен қатар, бұл алқалы жиынға үкіметтік емес ұйым жетекшілері, аудан басшылығы мен ақпарат құралдарының өкілдері қатысты. Тұрғындар сауалы денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау және мемлекеттік санипед қадағалау қызметіне де арналды. Жайық өзенінің экологиялық жағдайы, Қарашығанақ кенішінен бөлініп шығатын өндірістік қалдықтар, Капустин Яр, Азғыр әскери полигондарының залалды әсері күн тәртібінен түсер емес. Бұл проблемалар Батыс Қазақстан облысы, соның ішінде Бөрлі ауданына да қатысты облыстың бас экологы экологиялық заңнаманың табиғатты пайдалану, ауада тіркелген зиянды заттар мөлшерініңде нақты есебін шығару, экологиялық процедураларды тіркеу бөлімінде көптеген кемшіліктер бар екенін атап өтті. Ал аудан басшылығы Қарашығанақ кенішін игеру барысында бөлінетін күкіртті сутек, көмірсутегі мен азот қоспалары қалдықтарынан тұрғындар денсаулығына айтарлықтай әсері жоқ екенін алға тартты. Кеніштен бөлінетін залалды қалдықтардың зияндылығы да бекітілген нормадан аспайды деген пікірлер айтылып, тұжырым жасалды.
Жайық өзенінің экологиялық ахуалы да экологтардың алаңдаушылығын туғызып отыр. Биылғы жылы өзеннен 200 тоннаға жуық қауіпсіздігі жөнінен 1,2-класқа жатқызылған лас қалдықтар шығарылады. Улы заттарды сақтауға арналған полигон құрылысына қатысты мәселелер де шешімін таппай отыр. Полигон құрылысына қажетті 250 млн теңгенің 60 млн өткен жылы, ал 80 млн ағымдағы жылы ғана бөлінді. Есеп беру кездесуінде денсаулық сақтау департаментінен келтірілген мәліметтерге сәйкес бөрліліктердің денсаулық жағдайы, елді-мекендердегі ауаның ахуалын бағалау нәтижелері республиканың өзге аймақтарынан ерекшеленбейді.
Жайық өзенінің балық байлығы тарихта көптеген адамдарды қызықтырған. Орал қаласының өлкетануі музейінде ұшы жыртқыш құстың тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген көрмеде тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген көрмеде аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы себепті жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен балық ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Өзеннің табиғат қалыптастырған арнасы ондағы жануарлар мен басқа да тірі ағзалардың тағдыры көпшілік жағдайда табиғат құбылыстарына тәуелді болғанымен тепе-теңдіктің бұзылу тарихы қоғамдық антропогендік құбылыстармен тікелей байланысты болады. [2]
3-сурет. Жайық өзенінің лас қалдықтармен ластануы
Аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы себепті жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен балық ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Жайық өзенінің тазалығы, экологиялық ахуалы жергілікті атқарушы биліктің қатаң бақылауында. Соңғы уақытта облыста қолға алынған шаралардың бірі-қаладағы Жайықты жағалай салынған коттедждердің кәріз жүйесін ортақ желіге қосу жұмыстары аяқталып келеді. Оған қоса бұрын ара-тұра науқандық шара кезінде ғана болмаса, назардан тыс қалып келген Жайық жағалауының тазалығы талапқа сәйкестендірілді. Су рәсуа болмауы үшін жағалаулар бекітіліп, абаттандырылып, жарық пен бейнебақылаулар орнатылып, қазір бұл жерлер қала халқының демалып, серуендейтін тамаша орындарына айналды. Алайда, Жайықтың арнайы мәртебесінің болмауы оның экологиялық тағдырына әсер етіп, өсімдік және жануарлар дүниесіне зиян келтіріп отыр. Бұл алдымен, балық шаруашылығына қатысты Кезінде бекіре тұқымдас балықтардың әлемдік қорының 33 пайызы Жайықта шоғырланып, өндірілетін қара уылдырықтың 40 пайызы осынан шыққан екен. Бекіре тұқымдастардың уылдырық шашып, шабақтардың тіршілік ететін негізгі аймағы болған. Ол кездегі Атыраудың мақтанышы мұнайдан бұрын уылдырық болатын. Қазір бұның барлығы келмеске кетті. Бүгінде Жайық өзеніндегі әйгілі бекіре тұқымдастардың таралуы 30 есе кеміген. Өзенде балық та, уылдырық та тіршілік етпейді. Балдыр басқан лайлы су да аса бағалы емес, ұсақ балықтар ғана қалды. Олардың өздеріне де жойылып кету қаупі төніп тұр. Ғалымдардың пікірінше, бекірелердің Каспийден жоғары көтерілмеуіне браконьерлік әрекеттер ғана емес, су деңгейінің төмендеп, шамадан тыс ластануы да кесірін тигізіп отыр. Каспийдің бекіре балықтары тайыз суларда емін-еркін тарай алмай, жейтін жеміне, уылдырық шашатын қорларына жете алмауда. Бүгінде Жайық бойындағы 68 уылдырық шашатын және қыстайтын жердің 13-і ғана пайдаға жарамды. Осылардың салдарынан балық аулау көрсеткіштері еселеп кеміді. Бұрын он мың тонналап есептелетін балық енді ондаған тоннамен мөлшерленеді. Сонымен қатар, қара балық та қырғынға ұшырауда. Соңғы жылдарда қыс қатты болып, өзен қалың мұз құрсануда. Ауа келмеуіне байланысты мыңдаған балық қырылып, олардың өліктері көктемгі су көтерілген кезде жағаға шығып қалуы жиілеп кетті. Облыстық бюджеттен жыл сайын үкі жасап, балықтың тыныс алуына жағдай жасау үшін қомақты қаражат бөлінуде. Дегенмен, бұл жұмыстар жеткіліксіз, мәселеге қаражат республикалық деңгейде қаралуы керек. Бүгінде өзенге балықтың бұрынғыдай келуі саябырсыды. Қазір өзеннің түбі түрлі аулар мен қармақтардың қалдықтарына толы. Бұл-заңсыз балық аулаушылардан қалған мұра. Бұл суға түсем деген адамдарға да қауіп туғызады. [12]
1.3. Жайық өзенінің гидрологиясы, флорасы мен фаунасы
Орал тау жотасынан басталып, жоғарғы бөлігінде Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салынған. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арнасында қайраңдар бар. Суды жинау көлемі - 220 мың км2 . Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша Жайық өзенін 3-ке бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі.
Орал қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткеннен кейін өзенге Көшім бөгені салынып, Жайық-Көшім суғару-суландыру жүйесі тартылған. Жайық көбіне қар суымен (80%) толығады. Су тасу кезінде орта ағысы тұсында арнасы 10 км-ге, ал атырауында бірнеше ондаған км-ге дейін жайылады. Өзен жоғарғы ағысында - қарашаның басында, орта, төменгі бөлігінде қарашаның аяғында қатып, мұзының еруі төменгі бөлігінде наурыздың аяғында басталып, жоғарғы бөлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады. Өзеннен бекіре, шоқыр, майшабақ, көксерке, Каспий қаракөзі, табан балық, сазан, жайын ауланады. Жайықтың бойында орналасқан Ресей қалалары: Верхнеуральск, Магнитогорск, Орск, Новотроицк, Орынбор, Қазақстан қалалары: Орал (кеме қатынасы басталатын жер), Атырау. Еуропа мен Азияның шартты шекарасы Жайық өзені бойымен өтеді.
1-кесте. Жайық өзені салаларының ұзындықтары мен су жинау алабы
Өзеннің аты
Ұзындығы, км
Су жинау алабы, мың км2
Елек
623
41,3
Шыңғырлау
290
6,9
Ор
332
18,6
Барбастау
45
1,1
Гумбейка
202
2,9
Деркөл
176
2,25
Жайық өзенінің балық шаруашылығында зор маңызы бар. Аймақтағы табиғи факторлар жиынтығы жылдың мезгіліне байланысты, сәуірден шілде айлары аралығында, балық өсіруді жоғары деңгейде дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады.[12]
Қазіргі кезде Жайық өзені - Каспий алабындағы бекіре балықтың табиғи кең уылдырық қоры сақталған бір ғана өзен.
Күзде 15-тамыздан 15-қараша аралығында Жайық өзенінде балықтың балықшаруашылық шұңқырларына жылыстауы жүреді, яғни күздегі қыстаққа қоныстануы болады.
Содан соң Жайық өзені арнасында мамырдан шілде айларына дейін балық шабақтарының уылдырықтайтын және өсетін орнынан өзеннің сағалық кеңестігіне жылыстауы жүреді.
Жайық өзенінде балықтардың 38-ден астам түрі бар: бекіре тәрізділер, майшабақтар, шоқыр, шортантәрізділер, каспий қаракөзі, табан балық, сазан, жайын, көксерке, тұқытәрізділер және басқалары кездеседі.
Бекіре - қызыл балық (лат. Acipenser gueldenstaedtii) - бекіретәрізділер отрядына жататын ірі балық. Қазақстанда Каспий теңізінденде, Еділ-Жайық өзендерінде тіршілік ететін 2 түр тармағы бар: кәдімгі бекіре (A.g. gueldenstaedtі) және парсы бекіресісі(A.g. persіcus). Олардың дене тұрқы 2 м-ден астам, салмағы 10 - 30 кг, кейде 80 кг-ға жетеді. Бекіренің тұмсығы қысқа, доғал не сүйрік, мұртшалары тұмсығының ұшына жақын, жотасында 5 - 19, бүйірінде 24 - 30, ал бауырында 6 - 14 қырлы сүйектері болады. Бекіренің аталығы 7 - 8, аналығы 9 - 10 жылда жыныстық жағынан жетіледі. 50 жылға дейін тіршілік етеді. Өзенге көктемде шыққандары сол жылы, ал күзде өрістегендері келесі жылы көктемнің аяғы - жаздың бас кезінде өзеннің ағысы қатты, тасты, тығыз қиыршық құмды жерлеріне 0,1 - 1 млн-дай уылдырығын шашады да, теңізге қайтып оралады. Шабақтары ұзындығы 15 - 20 см-ге жеткенде теңізге шығады. Бекіренің шабақтары шаян тәрізділермен, құрттармен, ал ересектері моллюскілермен, балықтармен (бұзаубас, майшабақ, т.б.) қоректенеді. Бекіре - еті дәмді, қара уылдырығы өте бағалы кәсіптік балық. Бекіре қортпа, арал бекіресі,шоқыр, сүйрікпен табиғи будан береді. Бекіре санын көбейту үшін шабақтары тоғандар мен питомниктерде қолдан өсіріледі.
Шоқыр (Acіpenser stellatus) - бекіре тұқымдасына жататын балық. Негізінен Қара, Азов теңіздерінде тіршілік етеді. Қазақстанда Каспий теңізінде, оған құйылатын Жайық өзенде таралған. Дене пішіні жебе сияқты созылған. Тұмсығы ұзын (ол басының ұзындығының 60%-дайын алады), мұртшасы қысқа. Арқасы бүйір сүйектеріне дейін қара, бауыры ақшыл түсті. Балықтың ұзындығы 160 см, салмағы 14 кг-дай. Ұзындығы 220 см, салмағы 68 кг-ға дейін болатын түрлері бар. Көктем мен күзде, сәуір айынан бастап, тамызға дейін уылдырық (475 мың, диаметрі 3 мм-дей) шашады. Уылдырық шашып болған ересек балықтар мен шабақтары теңізге ойысады да, мұнда қорек іздеп, қоныс аударып отырады. Майда шабақтары зоопланктонмен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Сапарбаев Ж.С.
Жайық өзені: табиғаты- халқы- шаруашылығы мектеп жобасы.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011600 География мамандығы
Орал 2017 ж
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
____________ М.А.Галимов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жайық өзені: табиғаты- халқы- шаруашылығы мектеп жобасы.
5В011600-География мамандығы
Орындаған: Сапарбаев.Ж.С.
Ғылыми жетекшісі: Тургумбаев А.А.
Орал 2017 ж
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік универсиеті
Факультет: Жаратылыстану-география
Мамандық: 5В011600 География
Бекітемін
География кафедрасының
меңгерушісі
__________ М.А.Галимов
__________2017 ж
Дипломдық жұмысына тапсырма
Студент Сапарбаев Жумабек Суевбаевич
___ ________________ №___ бұйрықпен бекітілген жұмыс тақырыбы:
Жайық өзені: табиғаты- халқы- шаруашылығы мектеп жобасы.
Дерек көздері
1. Батыс Қазақстан облысының тарихи-мәдени және табиғат мұралары - Орал: 2008 ж
2. Облыстың статистикалық жылнамалығы, 2010 - 2016 ж - Орал:2016
3. Атырау табиғаты және оны қорғау. - Ақтау: Ақтау баспасы, 1994.
4. Орал облысының табиғаты және оны қорғау. Петренко .А. З. т. Б1, 2 бөлім А. С. Пушкин ат. УПИ.- Орал, Диалог 1991.
5. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шаруашылығы. - Алматы, Мектеп, 2002.
Сұрақтар тізімі немесе диплом жұмысының мазмұны
Жайық өзенінің физикaлық-экoнoмикaлық жaғдaйынa нapықтық қaтынacтapғa бaйлaныcты шapyaшылықты жүpгiзyдe көп әcep eтyдe, мiнe ocы жaғдaйлapды aшып көpceтy жұмыcтың бip мaқcaты бoлca, Жайық өзені шекаралық өзен болғандықтан оны сақтап қалу жолдарын қарастыру, болашақ жас ұрпаққа аманат ету.
Диплом жұмысының күнтізбелік кестесі
Бөлім, тақырып
атауы
Қызмет сипаты
Есеп беру уақыты
Ғылыми жетекші
Жұмысты тапсыру мерзімі ___ ________ 201__ жыл
Жетекшісі__________________________ Тургумбаев А.А.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Бөлім 1. Жайық өзенінің физикалық географиялық сипаттамасы.
1.1 Географиялық орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Жер бедері мен климаты, топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 13
1.3 Жайық өзенінің гидрологиясы флорасы мен фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ...21
Бөлім 2. Жайық өзенінің бойы, орналасқан халқы.
2.1. Жайық өзенінің бойындағы аудандардың әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Бөлім 3. Жайық өзенінің бойындағы аудандардың шаруашылығының даму деңгейі
3.1.Өндіріс орыны немесе өнеркәсіп шаруалығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..36
Бөлім 4. Әдістемелік бөлім
4.1. Жайық өзені, Экология және Жайық, Жайық- болшақ көзі тақырыптарына сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Облыстың солтүстігінен оңтүстігіне қарай кесіп өтетін басты су көзі-Жайық өзені. Жайық өзені бастауын Орал тауының 600 м биіктегі оңтүстік-батыс сілемдерінің бірінен алады. Облыс аумағына Жайықтың төменгі сағасындағы 300 шақырымнан астам бөлігі ғана енеді. Өзеннің жалпы ұзындығы 2534 шақырым. Арнасының ені 305-500 метр аралығында ауытқып отырады. Өзен суының деңгейі негізінен облыстан тыс жердегі су жинау алабы беретін суға тікелей байланысты болып келеді. Жайық өзенінің 500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Ол Каспий маңы ойпатын кесіп өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының жерінде бірнеше салалары қосылады. Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған Көшім каналы арқылы төрт су қоймасына құйылып,шабындық және жайылымдық жерлерді суаруға пайдаланылады. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар жетпей жатқан кезде еңбекші бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын.
Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше м3. Соңғы жылдары құрғақшылық пен шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше м3 шақырымға дейін азайуына әкеліп соқтырады. Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі-оның төменгі ағысында салалары жоқ. Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғары жақтан келетін су мөлшеріне байланысты болады.
Зерттеу мақсаты: Жайық өзенінің тіршілігін тұрақтандыру, балық қорларын сақтау және оны тиімді пайдалану. Зерттеу объектісі: Жайық өзені.
Зерттеу пәні: Жайық өзені шекаралық өзен болғандықтан оның қазіргі таңдағы экономикалық пайдасы, және өзен суының сапасының төмендеуі көптеген проблемаға әкелуде. Осыған орай екі жақты келісім жасау арқылы Жайық өзенін сақтап қалу.
Зерттеу әдісі: математико-статистикалық және картографиялық әдіспен қоса ғылыми әдіс қолданылды. Бұл жұмыста Жайық өзені бойындағы округтарына қатысты материалдар қолданылды. Жайық өзенінің бойындағы аудардың ауыл шаруашылығына пайдасы, табиғи жағдайы мен кеңістіктік ерекшеліктерін тануға нақты мүмкіндік берді.
Жұмыстың практикалық маңызы: дипломдық жұмыстың қорытындысы Жайық өзенінің шекаралық өзен болғандықтан оның қазіргі таңдағы экономикалық пайдасы, және өзен суының сапасының төмендеуі көптеген проблемаға әкелуде. Осыған орай екі жақты келісім жасау арқылы Жайық өзенін сақтап қалу жергілік жердегі, аудандық ауыл шаруашылық өндірісіндегі жергілікті мамандарға көмектесу және жергілікті жердің географиясын оқытуда мұғалімдерге және студенттер мен оқушыларға көмек болады.
Жұмыстың тапсырмасы:
1. Жайық өзенінің физикалық географиялық құрылымы мен дамуына әсер ететін табиғат ресурстарын қалыптастыру.
2. Жайық өзенінің бойында орналасқан халықтың өндіріс орыны немесе өнеркәсіп шаруашылығының дамуы мен таралуына әсер ететін табиғат жағдайларын оқу;
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, төрт бөлімнен, қортындыдан, 25 әдебиет тізімінен, сонымен қатар 4 кестелермен, 8 суреттермен, картосхемалармен көрсетілген.
Бөлім 1. Жайық өзенінің физикалық географиялық сипаттамасы.
5.1. Географиялық орыны
Жайық - Ресей Федерациясы (Башқұртстан, Челябі, Орынбор облыстары) мен Қазақстан Республикасы (Атырау, Батыс Қазақстан облыстары) жеріндегі өзен. Өзен Еуропа мен Азия дүние бөліктерін бөлуші Орал тауларынан бірге шекара болып есептеледі. Жалпы ұзындығы 2428 км, су жиналатын алабының ауданы 237 мың км2, Қазақстан жеріндегі ұзындығы 1084 км.
1-сурет. Жайық өзені.
Бастауы Орал тауының оңтүстік сілемдері (Орал-Тау жотасы) теңіз деңгейінен 640 м биіктігінен басталып, Атырау қаласы орналасқан Каспий теңізінің бөлігіне құяды. Жайық өзені Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салған. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арасында қайраңдар бар. Ресей жеріндегі Орск қаласына дейінгі бөлігінде Жайыққа оң жағынан Таналық, сол жағынан Ор саласы құяды. Орск қаласынан төменде өзен батысқа бұрылып, Губерли шатқалымен (ұзындығы 45 км) өтеді. Жазық даламен ағатын тұсында сол жағынан Елек өзені құяды. Жайыққа оң жағынан Кіші Қызыл, Үлкен Қызыл, Сакмар, Таналық, Шаған; сол жағынан Шыңғырлау (Утва), Губейка, Үлкен Қараған, Сүйіндік, Қомақ, Ор, Елек, Барбастау салалары құяды. Орал қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткенен кейін өзенге Көшім бөгені салынып, Жайық-Көшім суғару-суландыру жүйесі тартылған. Жайықтың 80% қар суымен толығады.
Орал тау жотасынан басталып, жоғарғы бөлігінде Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салынған. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арнасында қайраңдар бар. Суды жинау көлемі - 237 мың км2. Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша Жайық өзенін 3-ке бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі.[1]
2-сурет. Жайық өзенінің жалпы көрінісі
Орал қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткеннен кейін өзенге Көшім бөгені салынып, Жайық-Көшім суғару-суландыру жүйесі тартылған. Су тасу кезінде орта ағысы тұсында арнасы 10 км-ге, ал атырауында бірнеше ондаған км-ге дейін жайылады. Өзен жоғарғы ағысында - қарашаның басында, орта, төменгі бөлігінде қарашаның аяғында қатып, мұзының еруі төменгі бөлігінде наурыздың аяғында басталып, жоғарғы бөлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады. Өзеннен бекіре, шоқыр, майшабақ, көксерке, Каспий қаракөзі, табан балық, сазан, жайын ауланады. Жайықтың бойында орналасқан Ресей қалалары: Верхнеуральск, Магнитогорск, Орск, Новотроицк, Орынбор. Қазақстан қалалары: Орал (кеме қатынасы басталатын жер), Атырау. Еуропа мен Азияның шартты шекарасы Жайық өзені бойымен өтеді.[2]
Басында өзен оңтүстікке Орск қаласына дейін ағады. Бұл жоғары ағыс болып саналады. Содан соң кенет батысқа бұрылады. Ендік бағытта 850 км Орал қаласына дейін (орта ағыс), қайтадан оңтүстікке бұрылады, осы бағытты Каспий теңізіне дейін сақтайды (төменгі ағыс, аралығы 840 км.).
Орск қаласынан басталардағы, жоғарғы ағыс шегінде, өзен солтүстіктен оңтүстікке меридионалдық бағытта Оралдың шығыс баурайы бойы енсіз алқапта, ізбестерден салынған құздар арасынан ағады. Ең терең жерлері - 3 м. Өзеннің бұл жері таулы сипатта болады.
Орск қаласынан 70 км жерде Ириклин су торабы салынған. Бұл бөген Жайық өзенінің деңгейін 30 метрден астамға көтереді. Көктемгі тасқын кезінде толып, Ириклин бөгені жыл бойы біртіндеп өз көлемінің, шамамен жартысын өзенге береді.[3]
Орск қаласынан Орал қаласына дейін өзен кең алқапта орташа ағыста ағады. Енсіз таулы табалдырықты жерлері сирек кездеседі. Өзен тегіс саяз жерлерге айналады.
Орынбор қаласы аумағында Жайық өзеніне ең ірі оң тармағы Сақмар ағады. Оның ұзындығы 761 км, алқап көлемі 29,1 мың км. Сақмар алабын көп қарлы және тармақтанған өзен жүйесі бар орман жабады. Тек Орынбор облысы шеңберінде Сақмарға құйылатын 290 өзен саналады. Сақмардың су айдауы Оралдан шамамен 1,5-2,0 рет артық, одан қалыпты ағуымен және көктемгі тасқынының ұзақтылығымен ерекшеленеді, сонымен қатар Жайық өзенінің режиміне маңызды өзгерістер енгізеді.
Орал қаласынан жоғарыда Жайық өзеніне сол жағынан Елек өзені ағады, оның ұзындығы 730 км.
Орал қаласы маңында Жайық өзеніне 2 сала - Шаған мен Барбастау өзендері құяды. Төменгі ағысында Жайық өзені Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары аумағынан Каспий теңізі маңы ойпатынан өтеді, бұнда үш табиғи аймақтан өтеді: дала, шөлейтті- дала және шөл.
Даланың аймақ ұзындығы 250 км Батыс Қазақстан облысында солтүстік жағында орналасқан. Бұл аймақтың оңтүстік шекарасы Жайық өзен бойы Чапаев ауылы жанынан өтеді. Әрі қарай оңтүстікке 220 км шөл-дала аймағы созылып жатыр. Ол Каспий теңізі ойпатының солтүстік бетінен Батыс Қазақстан облысының Чапаев, Атырау облысының Индер ауылдары аралығында белдеулей өтеді. Индерден теңізге дейін шөл аймағы ені 400км-ге созылады.
Жайықтың төменгі ағысының тереңдігі, жыл сайын көктемгі судың көтерілуінен өзен арнасының шайылуына қарай, барынша қалыпты. Көктемде тасқында судың көтерілу деңгейі сабадан 3-7 м-ге асады. Фарватер бойындағы Жайықтың орта тереңдігі сабасында (саяздар мен шұңқырларсыз) 3-5 м құрайды.[4]
Жайық өзенінің сағалық ауқымының жоғарғы шекарасы атыраудың басымен ұласады (Атырау қаласынан төмен), теңіздік - теңіз кемеріне 3 м изобатта кіреді. Бұл шектегі саға аумағының көлемі 1500 км2 тең. Өзен атырауы көлемі 600 км2.
Жайық өзені тек қана қар суларына қоректенетін жай өзендерге жатады. Оның ағыны, негізінен, өзендер жүйесі дамыған, жоғарыдан қалыптасады. Жайық өзенінде Оралдан төмен теңізге кұйғанға дейін, суы аз Барбастаудан басқа сала жоқ.
Салалары. Ресей жеріндегі Орск қаласына дейінгі бөлігінде Жайыққа оң жағынан Таналық, сол жағынан Ор салалары құяды. Орск қаласынан төменде өзен батысқа бұрылып, Губерли шатқалымен (ұзындығы 45 км) өтеді. Жазық даламен ағатын тұсында сол жағынан Елек өзені құяды. Жайыққа оң жағынан Кіші Қызыл, Үлкен Қызыл, Сақмар, Таналық, Шаған; сол жағынан Шыңғырлау (Утва), Гумбейка, Үлкен Қараған, Сүйіндік, Қомақ, Ор, Елек, Барбастау салалары құяды.
Елек өзені - Ресейдің Орынбор облысы жерімен және Қазақстанның Ақтөбе (Алға, Ақтөбе, Мартөк аудандары), Батыс Қазақстан (Бөрлі ауданы) облыстары жерімен ағып өтеді. Су жиналатын алабы 41,3 мың км. Ұзындығы 623 (Жарықты саласын қоса есептегенде 699) км.
Мұғалжар тауының батыс бөлігіндегі Бестөбе сілемінен қос тармақ болып басталады да, Жарсуат аулының тұсында Жайыққа сол жағынан құяды.Қар және жер асты суымен толығады. Жылдық су ағындысының 60-85%-і көктемгі, қысқы мерзімде ағып өтеді. Арнасы бастауында енсіз (20- 30 м), тік жарлы келеді, орта ағысындағы арнасы (Ақтөбе қаласы тұсында) 150-170 м-ге дейін жетеді. Онда тоғай, шалғын өседі. Електің 75 саласы бар, ірілері - Қобда (Үлкен Қобда), Көктөбе, Табантал, Қарғалы, Сазды, Таныберген. Жылдық орташа су ағыны 3- 21 м с, Шілік aуылы тұсында 37,9 м³с. Суының тұздылығы 1,2-1,7 гл аралығы.Қараша-сәуір айлары аралығында мұз қатады. Өзенде жайын, көксерке, ақмарқа, табан, сазан, алабұға, тыран, аққайран, бекіре, қарабалық бар. Суы өнеркәсіп орындарында пайдаланылады.
Шыңғырлау (Утва) - Жайық алабындағы өзен. Батыс Қазақстан облысының Шыңғырлау, Бөрлі аудандары аумағында. Ұзындығы 290 км, су жиналатын алабы 6940 км². Орал тауының оңтүстігіндегі Шыбынды тауы (279 м) бұлақтарынан басталып, Бөрілі ауылының тұсында Жайық өзеніне сол жағынан құяды. Алабының жоғары бөлігі ұсақ төбелі, төменгі бөлігі белесті жазық. Арнасы ирелең, жағасы тік жарлы. Аңғары жоғарғы 60 км бөлігінде әлсіз қалыптасқан, ені 1 - 2 км, беткей биіктігі 5 - 15 м, ортаңғы бөлігінде айқын, ені 2 - 4 км, төменде 4 - 8 км-ге дейін кеңейіп, айналадағы ортамен тұтасып кетеді. Жайылмасы 2 км-ге дейін, төм. Бөлігінде ескі арналар, тармақтар кездеседі. 30-дан астам саласы бар. Негізгілері: Қайыңдысай, Ұлысай, Ақбұлақ, Қараоба. Жауын-шашын, жер асты суымен толығады. Көктемде тасып, жазда сабасына түседі, қыста қатады. Көп жылдық орташа су ағымы Кеңтүбек ауылы тұсында 5,64 м³с. Сағасынан 244 және 250 км қашықтықта екі бөген салынған. Суы егіс суаруға пайдаланады.
Ор - Жайық алабындағы өзен. Ақтөбе облысының Мұғалжар, Хромтау аудандары жерімен ағады. Ұзындығы 332 км, су жиналатын алабы 18600 км2. Мұғалжар тауының солтүстік - батысындағы бұлақтардан басталып (Шилі, Терісбұтақ, т.б.), Орск қаласы тұсында (Ресей) Жайық өзеніне сол жағынан құяды. Аңғары кең (1 - 3 км), сағасына жақын тұста 18 - 20 км-ге жетеді. Арнасы 5 м, төменгі ағысында 80 м-ге жетеді. Өзеннің ірілі-ұсақты 14 саласы бар. Ірі салалары: Қамысақты, Ойсылқара. Жауын-шашын, ішінара жер асты суымен толысады. Сәуірде тасып, су деңгейі 5 м-ге дейін көтеріледі. Жылдық орташа су ағымы 4,05 м3с-тен (Қопа ауылы тұсында), төменгі ағысында 13,0 м3с-ке дейін (Майлытөбе ауылы тұсында). Суы көктемде тұщы, жазда сәл кермек татиды. Өзен суы шаруашылық мұқтажына, мал, бау-бақша суаруға, балық өсіруге пайдаланылады. Барбастау (Борбастау) - Жайық өзенінің сол саласы. Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданының жерімен ағады. Ұзындығы 45 км. Бастауын Фёдоровка ауылының батысындағы Барбастау қыратынан алады. Арнасы ирелең келген. Жайыққа құяр тұсы көктемде тасып, жайылып кетеді. Ұзындығы 20 км-ден аспайтын 5 саласы бар. Қараша айының ортасында суы қатып, сәуірде мұзы ериді. Суы тұщы. Аңғары шабындыққа пайдаланылады.
Гумбейка -- Ресейдегі өзен. Челябі облысы, Орынбор облысы, Башқұртстан Республикасы жер аумақтарынан ағып өтеді. Өзен сағасы Урал өзенінің сол жағалауынан 2116 км қашықтықта орналасқан. Өзен ұзындығы 202 км-ді құрайды. Ресей мемлекеттік су тізілімінің мәліметі бойынша Жайық су алабы өңіріне жатады, өзеннің су шаруашылық бөлігі -- Урал өзені Магнитогорск су торабынан Ириклинск су торабына дейін. Өзен саласы -- Саласы болмайды, өзен алабы -- Жайық (су алабының Ресейдегі бөлігі).[5]
Деркөл (Деркүл) - Жайық алабындағы өзен. Батыс Қазақстан облысының Зеленов ауданы жерінен ағып өтеді. Ұзындығы 176 км, су жиналатын алабы 2,25 мың км2. Жалпы Сырт жотасының Ешкі тауынан басталады да, Жайық өзенінің сол саласы Шағанға оң жағынан құяды. Жауын-шашын және жер асты суларымен толығады. Арнасы кең, жағасы жайпақ. Көктемгі су тасу кезінде Деркөлдің жайылмасын су басады. Өзеннің бірнеше кішігірім салалары бар. Қарашаның аяғында суы қатып, сәуірдің басында мұзы ериді. Сағасындағы жылдық орташа су ағымы 2,4 м3с. Тұздылығы 0,5 - 1,5 гл, суы егін суғаруға, жайылмасы шабындыққа пайдаланылады.
Қайнар - Ембі үстірті мен Мұғаджар алдының солтүстік-батыс беткейіндегі теңіз деңгейінен 110 метр биіктіктегі шағын қыраттардан басталып, сәуір айының басында екпіндей тасып, 3 айдай ғана өмір сүріп Иманқара тауының батыс етегіндегі борпылдақ жыныстарға жұтылып, сіңіп кетеді. Сағыз, Қайнар өзендері мал суару үшін ғана пайдаланылады.
1.2. Жер бедері мен климаты, топырақ жамылғысы
Жайық өзені бастауын Орал тауының шығыс беткейінен алады (абс. белгісі 643 м) және ежелгі жазықтан оңтүстік бойымен тау ғимараты шығыс беткейіне қарай ағады. Оңтүстіктен бастысқа қарай Орал тау жоталарынан Зілайыр үстірті орналасқан, одан оң жағалаулық салалар Самқар өзені Үлкен ық, Қосмарқа, Ұрман-Зілайыр, Барақал т. б. ағады. Бұл аудан жазық біркелкі суайрықтармен және өзен жазығының терең тілімденуімен ерекшеленеді.
Жалпы Сырт батыстан Зілайыр үстіртінен және Каспий маңы ойпатына жалғасады. Сонымен қоса Орал және Волга өзендерінің бассейндерінің суайрық аймағы болып келеді.[6]
Сырттың батыс шеткі бөлігі Шипа тауының бойына кіреді, олардың бірі, биігі Ішкітау болып табылады. Ал Сырттың оңтүстік бөлігі бойын кең жазық алып жатыр, ұзындығы Орал қаласынаң 60 шақырым.
Төменгі Орал үстірті Каспий маңы ойпатымен түйіседі, шығысынан жон арқалы жазықтықты алып жатыр. Өзеннің суайрық биіктігі 400-500 метрде орналасқан. Батыс және оңтүстік-батыс жаққа қарай ойпат біртіндеп төмендеп 100 м теңіз деңгейіне дейін жетеді. Сонымен қоса осы аймақтарда сорлы жерлер кездеседі, көктемде ол жерлер еріген сулармен толығады.
Төменгі Орал үстірті жер бедері денудациялы эрозиялық процеске куә. Оның негізгі себебі су және жел. Каспий маңы ойпаты Каспий теңізінің солтүстік бөлігін қамтиды. Ол қазіргі кеуіп кеткен Каспий теңізінің түбі сиякты жер бедеріне ие. Олардың кейбір бөліктері эолдық процестерден өткен. Ойпат көптеген мөлшердегі сорлы ойыстармен, көлдер мен терең емес ағыншықтармен ерекшеленеді.
Ең үлкені Чижа-Дуринск-Балықты дисперссиясы. Ол Жалпы Сырттың оңтүстік шекараларынан Орал-Волга құмдарына дейін жайылған ойық жер. Ауданы бойынша екінші орында Жем өзенінің төменгі аймағымен Өлі Көлтік жері арасында орналасқан Солтүстік Каспий маңы Қарақұмдары болып келеді.[7]
Каспий маңы ойпатының оңтүстік аймағы теңіз деңгейінен 28 м төмен орналасқан. Бұл аймақтың көбі сортаң және тұзды болып келеді. Мұндай жерлер Жайық-Жем аймағының 13,8 %-ын, яғни 78,6 мың км2 жерді алып жатыр.
Үстірт үстірті Жайық-Жем бассейнінің оңтүстік бөлігінде орналасқан. Ауданы шамамен 161 мың шаршы км құрайды. Жер бедері биіктігі 50-290 м аралығында өзгереді. Үстірттің солтүстік бөлігі биіктігінің төмендеуімен ерекшеленеді. Биіктік 70-80 метрден аспайды. Мұнда Сам-Саматай құмдары орналасқан. Үстірт үстіртінің жер бедері ерекшелігі, әсіресе солтүстік және батыс бөліктерінде жоғарыда айтылған жазық тәрізді төмен жерлердің көптеп кездесуі.
Маңғышылақ Атырау облысының шеткі батыс бөлігінде орналасқан. Түбектің оңтүстік бөлігі жазықты болып келсе, солтүстігінде биіктігі төмен Қаратау таулары бар. Ол таулардың екі биіктік нүктелерін атап кету жөн: Солтүстік Ақтау, биіктігі 555 м, Оңтүстік Ақтау, биіктігі 531 м құрайды.
Маңғышылақтың батыс бөлігінің жазықты аймағында биіктігі теңіз деңгейінен 132 м төмен орналасқан Қарақияо йысы бар. Маңғышылақтың шығыс бөлігі Ақтөбе, Сауысқан және Құр-Қызыл құмдық массивтерімен ерекшеленеді.
Климаты. Жайық өзені аймағының климаттық жағдайы радиациялық баланс, циркуляциялық процестер және жер бедері әсерінен пайда болған. Және континентальды климат қалыптасқан. Каспий теңізінің әсері тек жағалық жерде байқалады. Қысқы кезде Азор және Сібір антициклондарының әсерінен аумақтық үлкен аймағында ашық және суық ауа райы қалыптасады. Жазы ыстық және оңтүстікке қарай шөлейттену дәрежесі күрт өседі.
Ауа температурасы. Аймақтың солтүстік пен оңтүстікке қарай созылып жатуы температураның біркелкі таралмауына себепкер. Жайық-Жем бассейнінде орташа температура 1-12 0С аралығында болады. Ең суық ай қаңтар айы болып келеді. Температура мөлшері минус 180 С-қа жетуі мүмкін. Арктикалық ауа массаларының келуімен ауа райы күрт суытады. Бұл құбылыстар, әдетте, қаңтар, ақпан айларында болады.
Аудандағы абсолюттік минимумдар келесі: солтүстік шығыста минус 42-480 С болса, Атырау облысының оңтүстігінде минус 34-350 С, шығыста минус 24-200 С құрайды.
Сонымен қоса, Жайық аймағында кенеттен жылынуы байқалуы мүмкін. Осындай жылыну ұзақтығы 1-5 күнге дейін жетуі мүмкін.
Ақпан айынан жалпы жылыну басталады. Ең қарқынды уақыт наурыздан сәуірге өткен кезде болады. Температура оңтүстікте 11-130 С болса, сотүстікте 7-100 С құрайды.
Орташа айлық температура көрсеткіші тамыз айында жоғары болып келеді, шамамен 16-270 С. Ең үлкен температураның төмендеуі шамамен 7-90 С қыркүйек, қараша айларында байқалады. Қараша айының орташа температурасы әлі де оң болып 2-130 С құрайды.
Ауа температурасының режимінің қалыптасуына жер бедері үлесі үлкен. Мысалы, циклондық әсері үлкен Орал тауының батыс беткейінде орналасқан Мраково станциясында қыс айының орташа айлық температурасы шығыс беткейде, яғни антициклондық әсері көп Қызыл станциясына қарағанда 20 С жоғары.
Атмосфералық жауын-шашын. Жер бедері пішінінің, атмосфералық процестің әр түрлігіне орай Жайық алабына жауын-шашынның өзгергіштігі тән.[8]
Қарастырылып отырған ауданның жылдық орташа шамасының қосындысы бойынша төрт ауданға бөлуге болады.
Бірінші аудан - Орал тауы жоталарының шығыс тілімдері кіреді. Жылдық жауын-шашын мөлшері 500-650 мм құрайды.
Екінші аудан - Орал тауларының шығыс бөлігі және Орынбор облысының оңтүстік-шығыс бөлігінің жылдық орташа жауын-шашын мөлшері - 350-450 мм.
Үшінші аудан - орталық және солтүстік-шығыстың жылдық жауын-шашын мөлшері 250 мм-ден 500 мм-ге дейін.
Төртінші аудан - оңтүстік, көп бөлігі құрғақ, Каспий теңізінен шығысқа қарай орналасқан. Жылдық жауын-шашын мөлшері 150-250 мм құрайды және максимум Маңғышылақ таулы аймағында түседі.
Орал таулары жауын-шашынға үлкен кедергі болып келеді, сондықтан таудың батыс беткейінде шығыс беткейге қарағанда жауын-шашын көбірек мөлшерде түседі. Орташа айлық жауын-шашын ең көп мөлшерде қарастырып отырған аймақтың солтүстік-шығысында шілде айына келеді. Шамамен 40-78 мм құрайды. Орал тауының батыс беткейлерінде жауын-шашынның максимумы қазан айына келеді (84мм). Орал және Ақтөбе облыстарында жауын-шашын максимумы желтоқсан айына келеді (22-40 мм айына). Жылы кезеңде (сәуір-қазан) жылдық жауын-шашын мөлшері 50-75% түседі.[9]
Жалпы Жайық бассейні құрғақшылықпен ерекшеленеді. Бір-екі ай қатарымен жауын-шашын мүлдем жаумауы да мүмкін, ал Атырау облысының оңтүстік аймағында ондай период үш айға созылуы мүмкін.
Көптеген жылдарда айлық жауын-шашын мөлшері қарастырылы потырған ауданның солтүстік-шығыс бөлігі шілде айында көпжылдық кезеңдегі орташа 40-75 мм-ді құрайды.
Соңғы 30 жылда нөсер жауындар санының ұлғайғандығы мәлім. Олар кіші аумақты қамтып, бірнеше минуттан 3-5 сағатқа созылуы мүмкін. Нөсер жаңбырлар көбінесе маусым-тамыз айларында болады.
Топырақ жамылғысы. Зерттеліп отырған аймақтың жер бедері және климатының сана луандығына байланысты, топырақ жамылғысы да әртүрлі. Жазық аудандарда құрғақшылық пен үнемі соғып тұратын желдердің әсерінен топырақтар құрғап әрі қар жамылғысы биіктігінің шамасына орай суық кезеңде әжептәуір тереңдіктерге дейін мұз қатып, топырақтағы микробиологиялық процестердің өту мерзімін әжептәуір қысқартады.
Жалпы бұл аумақта топырақ жамылғысының келесі типтері кең жайылған:
-күлгін қоңыр топырақтар аса құрғақ климаттық жағдайда Арғанаты, Арқарлы секілді тау жұрнақтарында қалыптасады. Топырақтағы қалыптастырушы үштік кезеңнің гипсті, аздап тұздалған түзілімдері. Бұл топырақтардың қарашірік қабаты өзінен төмендегі топырақ қабаттарынан қатты айырмашылығы жоқ.[10]
Жауын-шашын мөлшерінің аздығы және ылғалдың көп булануынан барлық күлгін-қоңыр топырақтар карбонатты болып келеді. Жоғарғы топырақ қабаты (10см) құрамындағы қарашіріктің шамасы 1,33-тен 1,55 пайызға дейін. Бұл топырақтар таралған аудандар су болған жағдайда егіншілікке пайдаланылады.
- аз карбонатты күлгін топырақтар тау жұрнақтарының беткейлерінде және жазықтағы жеке қыраттарда қалыптасады. Жер асты сулары терең жатқандықтан топырақ қалыптастыру процесіне қатыспайды. Топырақ алыптастырушы жыныстар - саздақтар мен құмдақтар. Азкарбонатты күлгін топырақтардың құрамында қарашірік мөлшері өте аз, 1,3 пайыздан төмен. Бұл топырақтарға көп жағдайда тұздылық пен сортаңдылық тән емес. Физикалық және химиялық құрамы бойынша бұл топырақтарды суармалы егіншілікке жаратуға болады;
-шалғынды-күлгін топырақтар өзендердің және көлдерің су баспайтын террасаларында қалыптасады. Жер асты сулары 3-тен 5 м-ге дейінгі тереңдіктерде жатыр. Қарашірік мөлшері жоғарғы 10 см-лік қабатта 2-3 пайызға дейін. Негізінен мұнда сорлану және сортаңдану дәрежесі сан түрлі шалғынды-күлгін топырақтар таралған. Бұл жерлер өсімтал, егіншілікке өте қолайлы;
-өзен аңғарларының топырақтары. Бұл жерлерде топырақ қалыптастыру процесіне өзен сулары әсер етеді. Сонымен бірге грунт сулары да жер бетіне жақын жатыр (1,7-ден 3 метрге дейін). Негізгі топырақ қалыптастырушы жыныстар құрамында құмдар мен құмдақтар, саздақтар мен ауыр саздарға дейін бар аллювий. Бұл топырақтар өте өсімталдығымен ерекшеленеді;
-тақырлар мен тақырлы топырақтар негізінен өзеннің ежелгі атыраулары орнында қалыптасады. Тақырлардың беті 5-тен 6 см-ге дейін болатын тығыз қабатпен қапталған. Жалпы бұл топырақтар сорлы болып келеді. Тақырларға қарағанда тақыр ұқсас топырақтардың қабығы бос әрі көп жарықшақты, топырақ қабаты да жақсырақ дамыған;
-аллювиальды-шалғынды топырақтар өзен мен көлдердің су басатын террасаларында қалыптасады. Мұнда шалғынды-тоғайлы өсімдік жамылғысы астында грунт сулары өте жақын орналасқан. Бұл топырақтар өсімдік қалдықтарының аэробтық шіру процестерімен ерекшеленеді.[11]
-шалғынды-батпақты топырақтар батпақты жерлерде, көлдердің төмен орналасқан жағалауларында кездеседі. Мұнда шалғынды топырақтарға қарағанда шірік көбірек, сонымен бірге құрылысын жоғалтпаған, микробтық ыдырауға толық ұшырамаған органикалық заттар кездеседі. Аэробтық процестер батпақты топырақтарда аса айқын жүреді.
-сорлар шалғынды, шалғынды-күлгін, тақырлы және сортаңды топырақтармен бірлесе кездеседі. Негізінен, хлоридті-сульфатты болып келеді. Сорлармен қатар сортаңдар да кездеседі. Бұл топырақтар егіншілікке жарамсыз.
Жайық аумағының топырақ жамылғысы аумақта жер бедеріне, топырақ түзуші жыныстардың литологиялық құрамына қарай өзгеріп отырады.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай қара топырақ пен қоңыр топырақ таулы орманды және орманды далалы зонада кездеседі. Орал өзені алабының жоғарғы бөлігі қара топырақ, карбонатты және тағы басқалар. Қара топырақ пен карбонатты топырақтың Жайық алабындағы жалпы ауданы - 83,0 мың шаршы шақырымды құрайды.
Каспий маңы үстіртінің орталық және шығыс бөлігінде ақшыл қоңыр және қызыл қоңыр топырақ таралған. Жайық алабының топырақ жамылғысының тұздылық дәрежесі ауданның литологиялық құрамы мен жер бедерінің ерекшеліктеріне тәуелді.
Экологиялық жағдайы
Жайықтың жасыл желегі, орманды алқабы соңғы жылдары 8-10 есе азайып кетті. Егін тәуір шыққан жылдары 8-10 миллион тонна астық жиналады. Жыл сайын әр суы 1,2 миллион гектарға дейін шалғынды шайып өтеді. Өзен ондаған мың гектар еістікті суарады, жүздеген мың гектар жайылымға су шығарылады. Дүние жүзінде ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 31 жуығы Жайықтан ауланады [2].
Жайық-Каспий балық өнеркәсібі Қазақстан Республикасының ішкі су қорлары арасында жетекші орынға ие. Балық саласының дамуына бекіре тектес бағалы балық түрлерінің Жайық және Каспий теңізінде болуы уылдырық пен балықты дүниежүзілік рынокка шығара алады. Атырау балық Атырау қаласы ірі уылдырық өндірудің арқасында көптеген елдерде экспортталады. Каспий теңізінің жақын орналасуы өндіріс салаларының, яғни балық шаруашылығы, балық өндіріс өнеркәсібі, кеме шаруашылығы өндірістерінің дамуына жағдай жасайды. Облыстың бас экологы Роберт Сүйербаев кезекті есеп беру кездесуін өткізді. Бөрлі ауданында өткен жүздесуге Ақсай қаласының тұрғындары мен Бөрлі ауданының тұрғындары қатысты. Сонымен қатар, бұл алқалы жиынға үкіметтік емес ұйым жетекшілері, аудан басшылығы мен ақпарат құралдарының өкілдері қатысты. Тұрғындар сауалы денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау және мемлекеттік санипед қадағалау қызметіне де арналды. Жайық өзенінің экологиялық жағдайы, Қарашығанақ кенішінен бөлініп шығатын өндірістік қалдықтар, Капустин Яр, Азғыр әскери полигондарының залалды әсері күн тәртібінен түсер емес. Бұл проблемалар Батыс Қазақстан облысы, соның ішінде Бөрлі ауданына да қатысты облыстың бас экологы экологиялық заңнаманың табиғатты пайдалану, ауада тіркелген зиянды заттар мөлшерініңде нақты есебін шығару, экологиялық процедураларды тіркеу бөлімінде көптеген кемшіліктер бар екенін атап өтті. Ал аудан басшылығы Қарашығанақ кенішін игеру барысында бөлінетін күкіртті сутек, көмірсутегі мен азот қоспалары қалдықтарынан тұрғындар денсаулығына айтарлықтай әсері жоқ екенін алға тартты. Кеніштен бөлінетін залалды қалдықтардың зияндылығы да бекітілген нормадан аспайды деген пікірлер айтылып, тұжырым жасалды.
Жайық өзенінің экологиялық ахуалы да экологтардың алаңдаушылығын туғызып отыр. Биылғы жылы өзеннен 200 тоннаға жуық қауіпсіздігі жөнінен 1,2-класқа жатқызылған лас қалдықтар шығарылады. Улы заттарды сақтауға арналған полигон құрылысына қатысты мәселелер де шешімін таппай отыр. Полигон құрылысына қажетті 250 млн теңгенің 60 млн өткен жылы, ал 80 млн ағымдағы жылы ғана бөлінді. Есеп беру кездесуінде денсаулық сақтау департаментінен келтірілген мәліметтерге сәйкес бөрліліктердің денсаулық жағдайы, елді-мекендердегі ауаның ахуалын бағалау нәтижелері республиканың өзге аймақтарынан ерекшеленбейді.
Жайық өзенінің балық байлығы тарихта көптеген адамдарды қызықтырған. Орал қаласының өлкетануі музейінде ұшы жыртқыш құстың тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген көрмеде тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген көрмеде аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы себепті жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен балық ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Өзеннің табиғат қалыптастырған арнасы ондағы жануарлар мен басқа да тірі ағзалардың тағдыры көпшілік жағдайда табиғат құбылыстарына тәуелді болғанымен тепе-теңдіктің бұзылу тарихы қоғамдық антропогендік құбылыстармен тікелей байланысты болады. [2]
3-сурет. Жайық өзенінің лас қалдықтармен ластануы
Аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы себепті жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен балық ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Жайық өзенінің тазалығы, экологиялық ахуалы жергілікті атқарушы биліктің қатаң бақылауында. Соңғы уақытта облыста қолға алынған шаралардың бірі-қаладағы Жайықты жағалай салынған коттедждердің кәріз жүйесін ортақ желіге қосу жұмыстары аяқталып келеді. Оған қоса бұрын ара-тұра науқандық шара кезінде ғана болмаса, назардан тыс қалып келген Жайық жағалауының тазалығы талапқа сәйкестендірілді. Су рәсуа болмауы үшін жағалаулар бекітіліп, абаттандырылып, жарық пен бейнебақылаулар орнатылып, қазір бұл жерлер қала халқының демалып, серуендейтін тамаша орындарына айналды. Алайда, Жайықтың арнайы мәртебесінің болмауы оның экологиялық тағдырына әсер етіп, өсімдік және жануарлар дүниесіне зиян келтіріп отыр. Бұл алдымен, балық шаруашылығына қатысты Кезінде бекіре тұқымдас балықтардың әлемдік қорының 33 пайызы Жайықта шоғырланып, өндірілетін қара уылдырықтың 40 пайызы осынан шыққан екен. Бекіре тұқымдастардың уылдырық шашып, шабақтардың тіршілік ететін негізгі аймағы болған. Ол кездегі Атыраудың мақтанышы мұнайдан бұрын уылдырық болатын. Қазір бұның барлығы келмеске кетті. Бүгінде Жайық өзеніндегі әйгілі бекіре тұқымдастардың таралуы 30 есе кеміген. Өзенде балық та, уылдырық та тіршілік етпейді. Балдыр басқан лайлы су да аса бағалы емес, ұсақ балықтар ғана қалды. Олардың өздеріне де жойылып кету қаупі төніп тұр. Ғалымдардың пікірінше, бекірелердің Каспийден жоғары көтерілмеуіне браконьерлік әрекеттер ғана емес, су деңгейінің төмендеп, шамадан тыс ластануы да кесірін тигізіп отыр. Каспийдің бекіре балықтары тайыз суларда емін-еркін тарай алмай, жейтін жеміне, уылдырық шашатын қорларына жете алмауда. Бүгінде Жайық бойындағы 68 уылдырық шашатын және қыстайтын жердің 13-і ғана пайдаға жарамды. Осылардың салдарынан балық аулау көрсеткіштері еселеп кеміді. Бұрын он мың тонналап есептелетін балық енді ондаған тоннамен мөлшерленеді. Сонымен қатар, қара балық та қырғынға ұшырауда. Соңғы жылдарда қыс қатты болып, өзен қалың мұз құрсануда. Ауа келмеуіне байланысты мыңдаған балық қырылып, олардың өліктері көктемгі су көтерілген кезде жағаға шығып қалуы жиілеп кетті. Облыстық бюджеттен жыл сайын үкі жасап, балықтың тыныс алуына жағдай жасау үшін қомақты қаражат бөлінуде. Дегенмен, бұл жұмыстар жеткіліксіз, мәселеге қаражат республикалық деңгейде қаралуы керек. Бүгінде өзенге балықтың бұрынғыдай келуі саябырсыды. Қазір өзеннің түбі түрлі аулар мен қармақтардың қалдықтарына толы. Бұл-заңсыз балық аулаушылардан қалған мұра. Бұл суға түсем деген адамдарға да қауіп туғызады. [12]
1.3. Жайық өзенінің гидрологиясы, флорасы мен фаунасы
Орал тау жотасынан басталып, жоғарғы бөлігінде Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салынған. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арнасында қайраңдар бар. Суды жинау көлемі - 220 мың км2 . Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша Жайық өзенін 3-ке бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі.
Орал қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткеннен кейін өзенге Көшім бөгені салынып, Жайық-Көшім суғару-суландыру жүйесі тартылған. Жайық көбіне қар суымен (80%) толығады. Су тасу кезінде орта ағысы тұсында арнасы 10 км-ге, ал атырауында бірнеше ондаған км-ге дейін жайылады. Өзен жоғарғы ағысында - қарашаның басында, орта, төменгі бөлігінде қарашаның аяғында қатып, мұзының еруі төменгі бөлігінде наурыздың аяғында басталып, жоғарғы бөлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады. Өзеннен бекіре, шоқыр, майшабақ, көксерке, Каспий қаракөзі, табан балық, сазан, жайын ауланады. Жайықтың бойында орналасқан Ресей қалалары: Верхнеуральск, Магнитогорск, Орск, Новотроицк, Орынбор, Қазақстан қалалары: Орал (кеме қатынасы басталатын жер), Атырау. Еуропа мен Азияның шартты шекарасы Жайық өзені бойымен өтеді.
1-кесте. Жайық өзені салаларының ұзындықтары мен су жинау алабы
Өзеннің аты
Ұзындығы, км
Су жинау алабы, мың км2
Елек
623
41,3
Шыңғырлау
290
6,9
Ор
332
18,6
Барбастау
45
1,1
Гумбейка
202
2,9
Деркөл
176
2,25
Жайық өзенінің балық шаруашылығында зор маңызы бар. Аймақтағы табиғи факторлар жиынтығы жылдың мезгіліне байланысты, сәуірден шілде айлары аралығында, балық өсіруді жоғары деңгейде дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады.[12]
Қазіргі кезде Жайық өзені - Каспий алабындағы бекіре балықтың табиғи кең уылдырық қоры сақталған бір ғана өзен.
Күзде 15-тамыздан 15-қараша аралығында Жайық өзенінде балықтың балықшаруашылық шұңқырларына жылыстауы жүреді, яғни күздегі қыстаққа қоныстануы болады.
Содан соң Жайық өзені арнасында мамырдан шілде айларына дейін балық шабақтарының уылдырықтайтын және өсетін орнынан өзеннің сағалық кеңестігіне жылыстауы жүреді.
Жайық өзенінде балықтардың 38-ден астам түрі бар: бекіре тәрізділер, майшабақтар, шоқыр, шортантәрізділер, каспий қаракөзі, табан балық, сазан, жайын, көксерке, тұқытәрізділер және басқалары кездеседі.
Бекіре - қызыл балық (лат. Acipenser gueldenstaedtii) - бекіретәрізділер отрядына жататын ірі балық. Қазақстанда Каспий теңізінденде, Еділ-Жайық өзендерінде тіршілік ететін 2 түр тармағы бар: кәдімгі бекіре (A.g. gueldenstaedtі) және парсы бекіресісі(A.g. persіcus). Олардың дене тұрқы 2 м-ден астам, салмағы 10 - 30 кг, кейде 80 кг-ға жетеді. Бекіренің тұмсығы қысқа, доғал не сүйрік, мұртшалары тұмсығының ұшына жақын, жотасында 5 - 19, бүйірінде 24 - 30, ал бауырында 6 - 14 қырлы сүйектері болады. Бекіренің аталығы 7 - 8, аналығы 9 - 10 жылда жыныстық жағынан жетіледі. 50 жылға дейін тіршілік етеді. Өзенге көктемде шыққандары сол жылы, ал күзде өрістегендері келесі жылы көктемнің аяғы - жаздың бас кезінде өзеннің ағысы қатты, тасты, тығыз қиыршық құмды жерлеріне 0,1 - 1 млн-дай уылдырығын шашады да, теңізге қайтып оралады. Шабақтары ұзындығы 15 - 20 см-ге жеткенде теңізге шығады. Бекіренің шабақтары шаян тәрізділермен, құрттармен, ал ересектері моллюскілермен, балықтармен (бұзаубас, майшабақ, т.б.) қоректенеді. Бекіре - еті дәмді, қара уылдырығы өте бағалы кәсіптік балық. Бекіре қортпа, арал бекіресі,шоқыр, сүйрікпен табиғи будан береді. Бекіре санын көбейту үшін шабақтары тоғандар мен питомниктерде қолдан өсіріледі.
Шоқыр (Acіpenser stellatus) - бекіре тұқымдасына жататын балық. Негізінен Қара, Азов теңіздерінде тіршілік етеді. Қазақстанда Каспий теңізінде, оған құйылатын Жайық өзенде таралған. Дене пішіні жебе сияқты созылған. Тұмсығы ұзын (ол басының ұзындығының 60%-дайын алады), мұртшасы қысқа. Арқасы бүйір сүйектеріне дейін қара, бауыры ақшыл түсті. Балықтың ұзындығы 160 см, салмағы 14 кг-дай. Ұзындығы 220 см, салмағы 68 кг-ға дейін болатын түрлері бар. Көктем мен күзде, сәуір айынан бастап, тамызға дейін уылдырық (475 мың, диаметрі 3 мм-дей) шашады. Уылдырық шашып болған ересек балықтар мен шабақтары теңізге ойысады да, мұнда қорек іздеп, қоныс аударып отырады. Майда шабақтары зоопланктонмен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz