Батыс Қазақстан облысы маңындағы Жайық өзенінің аңғарындағы халықтың қоныстануы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Батыс Қазақстан облысы маңындағы Жайық өзенінің аңғарындағы халықтың қоныстануы

Атагазиева Қ., Құдайбергенова П.

М. Өтемісов атындағы БҚМУ

География мамандығының

1 курс студенттері

Адам баласын ерте заманнан бері өзендер еліктірген, оны сумен қамтамасыз етіп, бағыт-бағдар қызметін атқарған. Жайық өзенінің аңғарында адамдардың қоныстану тарихы күрделі әрі қызықты. Ертеде Жайық өзені ірі географиялық және әскери шекара болған, сонымен қатар, өзен аңғары ауыл және орман шаруашылығына жарамды, суы балыққа мол болған.

Жайық өзені бойындағы қонысардың толық тізімін П. И. Рычковтың «Орынбор тарихы» еңбегінде көрсетілген. Бұл еңбегінде ол 1734 жылы құрылған мақсаты «Орынбор губерниясына кірген қырғыз-қайсақ, қарақалпақ және башқұрт ұлт өкілдерін басқармаға қызметтеу және шекараның қорғаныстығы» болған, Орынбор шекарасы туралы айып өтеді. Орынбор шекарасына «Яик өзенінің сағасынан бастауына дейінгі» қоныстар кірген. Небәрі 54 қоныс болған.

1759 жылы П. И. Рычков «Орынбор губерниясының топографиясы» еңбегінде Гуревьпен Елекке дейінгі қоныс санының тізіміне өзгерту енгізеді. Кейбір әскери шептер тоқтатылды, жаңадан пайда болғандар болды. Толықтай айтқанда Жайық өзені аңғарындағы қоныстар қалашықтармен, бекіністермен, әскери шептермен толған.

А. Рябинин «Ресей статистикасы географиясы материалында» XIX ғасырдың екінші жартысында Жайық өзенінің жағалауына Оралдың казак әскерінде келесі қоныс түрлері даму алды: станциялар, бекіністер, әскери шептер, хуторлар мен қыстаулар. Олар көбінесе өзен жағалауларында немесе көл бойлап қоныстанған болатын. Тұрғындар саны бірнеше адамнан 2 есе немесе одан да көп адам болған. Тұрғындардың көбісі әскери қызметте болған. Басқа да шаруашылық түріне балық аулау мен жер өңдеу кәсібі жатты. Балық кәсібі ұзақ уақыт бойына олардың негізгі құндылығы болған.

XIX ғасырдың аяғында көптеген әскери шептер және бекіністер станцияларға айналды, ал станция бірнеше казак тұрақтарынан тұрды. Дәл осы уақытта Жайық өзенінің аңғарында казактардан тұрмайтын жаңа қоныс түрлері пайда бола бастады. Бұл қоныстар айрықша Жайықтың сол жағалауында «Бұхар бөлігінде» пайда бола бастады.

2016 жылы П. И. Рычковтың Гурьев пен Елек аралығындағы Жайық аңғарындағы қоныстардың тізіміне өзгеріс енгізгеніне 257 жыл болады. Ежелгі Еуропа мен Азияның тарихи шекарасындағы қазіргі Жайық бойы қоныстарының келбеті 1999 жылы Жайық өзені аңғары бойындағы қоныстарының жалпы саны 363 болса, оның көп бөлігі (67%) Ресей Федерациясы аумағында орналасқан.

Батыс Қазақстан облысында Жайық өзені аңғарында 78 тұрғын аймақ орналасқан. Бұл аймақтарда 316 261 адам ( бүкіл облыс тұрғынының 53%), сонымен бірге Орал қаласында - 234 034 адам (74%) (2007 ж. ) . Өзеннің оң жақ жағалауында - 38 елді мекен, ал сол жақ жағалауында - 40 елді мекен орналасқан. Сол жақ жағалауы кешірек игерілгеніне қарамастан, бұл жерде қоныс көбірек. Жайық өзені аңғары тұрғындары көбіне оң жақ жағалауында шоғырланған - 45 813 немесе 55, 3%. Аңғардың солтүстігінде облыстағы ең ірі елді мекен - Орал қаласы орналасқан. Бұл Жайық аңғарындағы, облысымыз шекарасындағы жалғыз қала. Ауылдық аймақта тұратын тұрғындар саны 82 850 адам, немесе 26% құрайды.

Жайық аңғарында ауыл аймақтарды орналастыру жүйесі келесідей бейнеленеді. Адам саны 1000-нан астам болатын елді мекендер жүйесі ерекше бөлінеді. Оң жағалауында адам саны 1000-нан 2000-ға дейін жететін елді мекендер көбірек кездеседі. (37 ішіндегі 15-і) . Ал сол жағалауында көбінесе адам саны 100 ден 500-ге дейін жететін елді мекендер орналасқан. Мынадай келіспеушілікке ең алдымен екі себебі бар.

Біріншіден, Жайық жағалауы өңкей оң жағында орналасқан казактармен игерілгендіктен және сәйкесінше, тарихи қоныстану жүйесі бойынша елді мекендер кезінде құрылған орнында әлі күнге дейін тұрып келеді. Екіншіден, өзеннің оң жағалауынан Орал-Атырау трассасы өтеді, әрине, сонысымен тұрғындарды тартады. Адам саны 100-ге жетпейтін елді мекендер оң және сол жағалауында орналасу саны тең, екі жағалауда да 3-еуден. Бұл елді мекендердің бәрі ірірек елді мекендердің жанында орналасқан, және жыл сайын бұл елді мекендерде тұрғын саны азаюда.

1862 жылы (Рябиннің мәліметтері бойынша) Жайықтың оң жағалауында негізінен адам саны 500 ден 1000 дейінгі елді мекендер болған. Бұл елді мекендерде 15 519 адамдар немесе бүкіл аңғар тұрғындарының 56% тұрған. Адам саны 100-500 болатын елді мекендер адам саны 1000-2000 болатын елді мекендерден көбірек, алайда соңғысында адам саны біріншісіне қарағанда 20% асады. Адам саны 100-ден төмен немесе 2000 асатын елді мекендер болған жоқ.

2007 жылы Жайықтың оң жақ жағалауы құрылымында адам саны 100 ден аз және 2000 нан көп елді мекендер пайда бола бастады. Адам саны 100 ден аз елді мекен саны-3, және оларда тұрғындардың 0, 4% тұрады. Адам саны 1000 нан 2000 дейінгі елді мекен саны көптеу, ода бүкіл аңғардың тұрғындарының 46% тұрады. Адам саны 2000 асатын қоныс саны 3 (Круглоозерное, Чапаева, Тайпақ), бұл жерде тұрғындардың 37, 3% тұрады. Сонымен адам саны 1000-2000 болатын елді мекендер адам саны 2000 астам елді мекендерден 5 есе көп, бірақ, оларда бірдей адам саны тұруда.

Сол жақ жағалауындағы халықтың қоныстану бейнесі басқаша. Бұл жерде халық саны 100-500 болатын саны - 16, ал халық көбіне көп адам саны 2000 астам төлеулерде шоғырланған, алайда бұндай төлеу саны небәрі 4 ( Бурлин, Подстепное, Ақ жайық, Қарауыл Төбе) . Адам саны 100-500 болатын елді мекен саны, адам саны 2000 асатын елді мекендерден 4 есе көп, алайда соңғысында біріншісіне қарағанда адам саны 4 есе көп. Қалған халық, негізінен, адам саны 1000-2000 болатын елді мекендерде тұрып келеді. Бұл елді мекендерде сол жақ жағалау тұрғын санының 30% құрайтын халық саны шоғырланған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.