Стратегиялық басқарудағы аймақтық мәселелерді болжау жолдары
Жоспары
Кіріспе.
1.Тарау.Аймақ мемлекеттік басқару обьектісі ретінде
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясат ерекшеліктері.
1.2.Басқару . аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы.
1.3. Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану мәселелері.
2.Тарау. Аймақтық мәселелер және бюджет аралық қатынастар.
2.1. Аймақтық қаржылық ресурстарын қалыптастыру және оларды қалыптастыру.
2.2. Бюджетаралық қатынастарды реформалау үрдісі.
2.3. Қазақстан аймақтарындағы бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
3.Тарау. Аймақтық басқарудың тиімділігін арттыру жолдары.
3.1.Аймақ экономикасын басқару тиімділігін қамтамасыз ету.
3.2.Аймақтық менеджмент механизмін тиімді қолдану.
Қорытынды.
Кіріспе.
1.Тарау.Аймақ мемлекеттік басқару обьектісі ретінде
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясат ерекшеліктері.
1.2.Басқару . аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы.
1.3. Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану мәселелері.
2.Тарау. Аймақтық мәселелер және бюджет аралық қатынастар.
2.1. Аймақтық қаржылық ресурстарын қалыптастыру және оларды қалыптастыру.
2.2. Бюджетаралық қатынастарды реформалау үрдісі.
2.3. Қазақстан аймақтарындағы бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
3.Тарау. Аймақтық басқарудың тиімділігін арттыру жолдары.
3.1.Аймақ экономикасын басқару тиімділігін қамтамасыз ету.
3.2.Аймақтық менеджмент механизмін тиімді қолдану.
Қорытынды.
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтық өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер қолдану үшін өңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ, әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер ұсынылып отырған оқу құралында қарастырылып отыр.
Аймақ дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты аймақтардың түрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген масатқа жету - мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын көздейді.
Ұсынылып отырған оқу құралының мақсаты - студенттерге аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге асу бағыттарын, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің әдіс, тәсілдерін, аймақ экономикасын басқарудың бүгінгі күнгі өзекті мәселелерін оқыту болып табылады. Осыған орай оқу құралында аймақтардың қазіргі кезеңдегі даму ерекшеліктеріне, индустриялық-инновациялық стратегияның жүзеге асу барысына, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру мәселелеріне, аймақ экономикасын басқару механизмін жетілдіруге басты назар аударылды.
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтық өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер қолдану үшін өңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ, әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер ұсынылып отырған оқу құралында қарастырылып отыр.
Аймақ дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты аймақтардың түрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген масатқа жету - мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын көздейді.
Ұсынылып отырған оқу құралының мақсаты - студенттерге аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге асу бағыттарын, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің әдіс, тәсілдерін, аймақ экономикасын басқарудың бүгінгі күнгі өзекті мәселелерін оқыту болып табылады. Осыған орай оқу құралында аймақтардың қазіргі кезеңдегі даму ерекшеліктеріне, индустриялық-инновациялық стратегияның жүзеге асу барысына, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру мәселелеріне, аймақ экономикасын басқару механизмін жетілдіруге басты назар аударылды.
БЕКІТЕМІН
“Экономика”кафедрасының
менгерушісі______________
Экономика мамандығы бойынша оқитын сыртқы бөлімінің 5-(бітіруші)
курстың студенті
Диплом жұмысының тақырыбы: Стратегиялық басқарудағы аймақтық
мәселелерді болжау жолдары.
Жоспары
Кіріспе.
1.Тарау.Аймақ мемлекеттік басқару обьектісі ретінде
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясат ерекшеліктері.
1.2.Басқару – аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы.
1.3. Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану мәселелері.
2.Тарау. Аймақтық мәселелер және бюджет аралық қатынастар.
2.1. Аймақтық қаржылық ресурстарын қалыптастыру және оларды қалыптастыру.
2.2. Бюджетаралық қатынастарды реформалау үрдісі.
3. Қазақстан аймақтарындағы бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
3.Тарау. Аймақтық басқарудың тиімділігін арттыру жолдары.
3.1.Аймақ экономикасын басқару тиімділігін қамтамасыз ету.
3.2.Аймақтық менеджмент механизмін тиімді қолдану.
Қорытынды.
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі
соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған
орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу
мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі
бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық
бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтық өзіндік табиғи ресурстары, оларды
орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік
шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып,
жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару
мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару
тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер
қолдану үшін өңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ, әрбір мемлекет
тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай
келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және
шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу
міндеттерін жүктейді.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге
асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді
өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып
табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері
арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу
мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін
негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер ұсынылып
отырған оқу құралында қарастырылып отыр.
Аймақ дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты аймақтардың түрақты
экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика
экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген масатқа жету -
мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын
көздейді.
Ұсынылып отырған оқу құралының мақсаты - студенттерге аймақтардың
әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу
барысын, оның жүзеге асу бағыттарын, аймақтардың дамуын мемлекеттік
реттеудің әдіс, тәсілдерін, аймақ экономикасын басқарудың бүгінгі күнгі
өзекті мәселелерін оқыту болып табылады. Осыған орай оқу құралында
аймақтардың қазіргі кезеңдегі даму ерекшеліктеріне, индустриялық-
инновациялық стратегияның жүзеге асу барысына, бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру мәселелеріне, аймақ экономикасын басқару механизмін жетілдіруге
басты назар аударылды.
1.Тарау.Аймақ мемлекеттік басқару обьектісі ретінде.
1.1. Қазіргі кездегі аймақтық саясат ерекшеліктері.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми түрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының
мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай
дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей араласпағанмен
де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы шектеулер т.б.
араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді қызмет етуінің бір
шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс өзара қарым-қатынас
орнатпаған болса, нсмссе халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін ортасы
болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының дамуы үшін жауапкершіліктен
бас тартатын болса, өнда жүргізіліп жатқан реформалардың өң нәтижеге
жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеу - Бұл
олардың дамуының қажетті шарты.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын
аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге
асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды
саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті
мәселеге айналады. Осы мақсатта аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін
тигізетін негізгі жағдайларды сараптауға жүгінейік.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру барысында жүргізілген реформалар
аймақаралық саралауды (дифференциация) тым күшейтіп жіберді. Нәтижесінде
жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімді (ЖАӨ) өндіру көлемі бойынша
республика халқының айырмашылығы он есеге дейін жетті. Ал АҚШ-та ең
алдыңғы және ең артта қалған штаттарының арасындағы айырмашылық небәрі
1,8 есе ғана. Кесте деректері көрсетіп отырғанындай, жан басына шаққандағы
жалпы аймақтық өнімнің ең жоғары көлемі - Атырау облысына, ал ең төменгі
көлем Жамбыл облысына тиесілі болып отыр. 2003 жылғы деректер бойынша осы
екі облыстың жан басына шаққандағы ЖАО-дегі айырмашылық 12 ссе болған.
Жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім, мың теңге
Облыстар жылдар:
1999 2000 2001 2002 2003
Қазақстан Республикасы121,5 157,8 168,4 172,3 266,9
Ақмола 87,1 94,7 95,8 98,1 157,6
Ақтөбе 124,2 162,5 185,4 200,1 285,9
Алматы 58,5 72,0 74,6 85,7 120,8
Атырау 288,6 581,7 698,2 701,5 1099,4
Шығыс Қазақстан 125,6 143,3 152,4 164,8 196,7
Жамбыл 44,0 50,2 56,4 60,0 91,2
Батыс Қазақстан 115,9 203,4 240,0 258,9 323,0
Қарағанды 150,8 197,2 201,4 202,5 272,2
Қызылорда 122,6 144,1 145,6 158,3 217,1
Қостанай 58,8 93,4 100,7 103,4 189,5
Маңғыстау 247,4 432,1 458,3 504,3 566,5
Павлодар 136,7 175,2 198,3 203,4 289,9
Соитүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71,3 147,8
өңтүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71,4 110,3
Астана қаласы 243,3 254,0 259,4 302,5 510,6
Алматы қаласы 283,1 329,9 331,2 367,1 625,7
Мұндай тым саралау, әрине, миграцияның күшеюіне, дағдарысты және кедей
ареалдардың кеңеюіне, аймақтардың экономикалық өзара әрекет ету
механизмінің әлсіреуіне және аймақаралық қарама-қайшылықтардың өсуіне алып
келері сөзсіз. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясатты
жүргізуді айтарлықтай қиындатады. Аумақтық әлеуметтік-экономикалық
теңсіздіктер (диспропорциялар) көбінесе объективті сипаттағы себептермен
байланысты болғанмен де, оларды жұмсарту қажеттілігі айқын. Мемлекеттің
тұтастығын сақтауға ұмтылған бір де бір мемлекет аумақтық теңсіздіктердің
соншалықты алшақтығына жол бермейді. Мұны дамыған мемлекеттердің тәжірибесі
де дәлелдей түседі. Сондықтан Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму
қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу
стратегиялық түрғыдан маңызды болып табылады. Ұлттық экономиканың түрақты
өсуі елдің проблемалық аймақтарындағы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша
мүмкін емес. Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы түрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
• шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
• индустриялық дамыған;
• агроөнеркәсіптік;
• дағдарыстық.
Бірінші топ - стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың айтарлықтай
қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды дамуына
жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, экологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және түрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
• минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық
шикізат түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
• отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестиқиялық
климатты анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары
дамыған өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды
құру;
• ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған құрделі
проблемаларды (әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін пробле-малар қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
• шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
• жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника
құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер
технологиясын дамыту;
• нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ - ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмыс бастылығын қамтамасыз
ету және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын түрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
• ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды жүзеге
асыру;
• ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық
әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа
технология мен техниқаларды енгізу және пайдалану;
• тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының
материалдық-техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа - қысылшаң (экстремальный) табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
проблемалардан арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
• экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;
• осы аймақтарда түратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
• қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық
аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да түрғылықты
жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы
келетін халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
• шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды
тиімді пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық мәселелерін
тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға мүмкіндік
береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация)
құрылымымен, нашар дамыған инфрақұрылымымен сипатталатын аймақтар жатады.
Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне
мұқтаж. Сондықтан да экономикалық ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған
Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет - аймақтар үшін жағымсыз
салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды
қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
• өндіріс қарқынының төмендеуі;
• халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
• жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
• демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету
саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б.
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар. Бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс аймақтық айырмашылықтар
кебінесе аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, Сондай-ақ олар мемлекеттің
теңестіру саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты жүзеге
асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндеттерінің қатарына артта
қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық даму параметрлерін
ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша) біртіндеп жақындату
жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың өзіндік
дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін қолдау (қолайлы
жерлерге көшіп-қонуға көмек көрсету); артта қалған аймақтарға капитал мен
инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып табылады
Аймақ дамуының кез келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан
алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму
салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде
ресурстық мүмкіндіктсрмен анықталады, олар өз кезегіне экономикалық даму
деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік
жағдайға зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты
бейімделуі нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп
туғызады. Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық
құраушыларының тепе-теңдігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік
құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі
бағыттағы олқылықтардың орнын толықтыруға және халықтың түрмыс жағдайының
деңгейін көтеруге болады, Бұл түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық
саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып
табылады.
Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері және оларды жүзеге асырудың
өзіндік механизмдері бар. Макро-экономикалық саясаттың құрамдас бөлігі бола
отырып, аймақтық саясат әрбір аймақтың экономикасының тиімділігі мен
бәсекеге қабілеттілігін арттыру арқылы экономиканың тиімділігін көтеруді
өзінің басты мақсаты етіп қояды. Қойылған мақсатқа жету үшін, әрине,
міндеттердің қойылуы шарт. Олардың қатарына: мемлекет пен жекелеген
аумақтардың мүдделерін үйлестіру, аумақтық дамудың әрекетті механизмін
жасақтау, сонымен қатар аймақтың ресурстық, ғылыми, еңбек әлеуетін барынша
пайдалану жатады. Осы суреттен көрініп тұрғанындай, аймақтық саясаттың
мақсаты, міндеттері мен жүзеге асыру әдістері мемлекеттік реттеудің басқа
бағыттарымен өзара тығыз байланыста жүзеге асырылады.
Аймақты басқару жүйесі және оның мемлекеттік реттеу жүйесінің орны
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен-өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
аймақтардың даму барысына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
аймақтық саясаттың маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір аймақ үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша аймақтар өзінің даму бағытын жузеге асырады.
Аймақтық саясатты нақты қалыптастыру үшін еліміздің кеңістікті
айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегілер:
- еліміз аймақтарының табиғи-климаттық жағдайының
айырмашылығы;
- аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды иайдалану
бағыты, саласы және ауқымы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық,
Сондай-ақ пайдалы қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті
орналастыру жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын
ұйымдастыруға да әсер етеді;
- аймақтың орналасуының құрделі жағдайы, соның әсерінен
шығындар артып, бағаның өсуі туындайды. Бұл аймақтың көлік
және байланыс қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның
экономикалық даму деңгейіне ықпал етеді;
- инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі
құрылымы;
- елдің экономикалық даму тенденқиясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
- институқионалдық фактор: жалпы және аймақтық
саясаттың нысандары, саяси жағдайы, аймақтың даму тарихы
және т.б.;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерімен қамтамасыз етілуі, өндірістік инфра-құрылым;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың
білім деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б;
- орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
- орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен
міндеттерді жіктеу үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Сонымен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
аймақтық саясаты ең алдымен шектен тыс аумақтық теңсіздіктерге жол бермеу
және оларды тегістеу саясаты болуы тиіс. Бұл жағдайда орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тепе-теңдігі қажет. Осыған орай аймақтық дамудың
шешілуін әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени, демографиялық
және т.б. шаралар жүйесін талап ететін санқырлы проблема ретінде
қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама өзгермелі
болып келеді. Әрбір аймақтың ерекшеліктеріне қарай, кейбір аймақта мемлекет
тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы ушін жалпы құқықтық режимді
қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық белсенділікті ынталандыру
қажет, келесі біреуінде, аймақтық экономикаға экономикалық және әкімшілік
әсер ету әдістері қажет т.б.
Экономикалық саясат, еліміздің және оның жекелеген аймақтарының
экономикалық жағдайын қамтамасыз етуге және қойылған мақсаттарға жетуді
көздейтін мәселелерді шешуге бағытталуы тиіс. Ал, аймақтық саясаттың мәні
жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару болып табылады.
1.2.Басқару –аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы.
Тәуелсіз мемлекетіміздің аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді басқару
жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі көптеген
дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз
бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды.
Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай жаңартқан
мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін, шет
ел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал Бұл қазіргі
ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса
маңызды.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде
аймақтық дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп
қарастырады:
- әділдік, яғни барлық аймақ түрғындары үшін жақсы түрмыс-
жағдайына жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
- тиімділік, жалпы ұлттың түрмыс-жағдайын көтеру мақсатында
әр аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді пайдалану талап
етіледі.
Бұл екі мақсат қарама-қайшы да бірыңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс
кезеңінде екінші мақсат алдынғы орынға шығады.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік-экономикалық жүйенің құрделенуіне орай
басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр. Соған сәйкес
қалыптасқан теориялық негіздерге жүгінейік. Жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізеді:
- мақсаттар қою арқылы;
- белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы;
- ресурстарға шектеу қою арқылы.
Басқарудың әр түрлі деңгейлерінің арасында өкілеттіліктер,
жауапкершіліктер және функциялар болып бөлінеді. Бекітілген өкілеттілік
аясында әрбір басқару құрылымы өз бетінше басқару шешімдерін қабылдауға
құқықтары бар. Басқарудың жоғары деңгейі ағымдағы қызметке, соңғысы өзінің
функцияларын орындай алмаған жағдайда ғана араласа алады. Бір деңгейдегі
басқару құрылымдары тікелей бір-бірімен өзара әрекеттесе отырып, басқарудың
жоғары деңгейлерінің көмегінсіз өздерінің мәселелерін шеше алады. Басқару
деңгейлері арасындағы өзара әрекеттесу бөлінген өкілеттіліктер мен
функциялар шегінен шығып кететін болса, келісімшарт түрінде жүзеге
асырылады. Өкілеттіліктерді бөлгенде функциялардың қайсысын ерекше орындау
қағидасымен, ал, қайсысы үшін басқарудың әр түрлі деңгейлеріне ортақ
жауапкершілік бекіту керектігін ескеріп, соған сәйкес өңтайлы шешімдер табу
маңызды болып табылады.
Аймақтық басқарудың кез келген деңгейі басқарушылық қызметтің нақты
түрлерін орындаумен сипатталады, яғни, құрылымның әрбір деңгейіне қатысты
нақты функциялардың болуы. Аймақтық басқарудың нақты функцияларының
жиынтығы басқару деңгейінің негізгі сипаттамасы болып табылады. Оларды
бөлудегі бастапқы негіз - аймақтық басқарудың нақты әр деңгейінің
мақсаттары мен міндеттері. Әр деңгей жоғары деңгеймен келісе отырып, өзінің
мақсаттарын қалыптастырады.
Аймақтық басқару құрылымының деңгейлері бойынша функциялар мен
міндеттерді бөлу және қалыптастыру төменнен, яғни басқару объектісінен, сол
сияқты жоғарыдан - басқару субъектісінен де таралуы тиіс. Функциялар мен
міндеттер тым орталықтандырылу негізінде қалыптастырылса, төменгі
деңгейлерге артық немесе жүзеге асырылмайтын функциялардың берілу қаупі
туындайды, сол сияқты оларды орталықсыздандыру арқылы қалыптастырған
жағдайда маңызды стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің ескерілмей қалу
қаупі бар. Басқару деңгейлері бойынша нақты функцияларды бөлгенде төменгі
басқару деңгейлерінің басымдығы немесе тендігі сақталуы тиіс. Бөлу
барысында басқару органдарының міндетті өкілеттілігіне аймақты басқару
мақсатгарына жауап бермейтін және нарықтық қатынастар арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілер өздері жүзеге асыратын функциялар енгізілмеуі қажет.
Осыған байланысты аймақты басқарудың көптеген функцияларын бөлудің
негізгі ережесі болып субсидиарлық қағидасы табылады. Ол қағидаға сәйкес
басқарудың нақты функциясы оны тұтынушыға барынша жақын болуы тиіс. Демек,
басқару деңгейлері арасында бөлінген функциялар басқару объектісінің
мақсатына қаншалықты сай болса, басқару да соншалықты нәтижелі болады.
Сонымен қатар басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлгенде сақталуы
қажет бірқатар қағидаларды атап өтейік:
• өкілеттіліктердің жеткілікті болу қағидасы, оған сәкес функцияны
орындайтын басқару деңгейінің өкілеттілігі оны тиімді жүзеге асыру
үшін қажет және жеткілікті болуы тиіс;
• өкілеттіліктер мен жауапкершіліктердің сәкестік қағидасы, белгілі
бір функцияны орындаудағы жауапкершілік берілген өкілеттіліктер
шегінен асып кетпеуі кажет, Сондай-ақ бұл өкілеттіліктерден кем
болмауы да шарт;
• ресурстармен қамтамасыз етілу қағидасы, басқару деңгейіне сәкес
нақты функцияны жүзеге асыру қажетті материалдық, қаржылық, еңбек
және ақпараттық ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлу бағалаудың сарапшылық
(эксперт) әдістерін қолдану негізінде белгіленген қағидаларға сәкес
жүргізіледі. Басқарудың белгілі бір деңгейінде функцияны тиімді жүзеге
асыру мүмкіндігін бағалауда аумақтық бірліктердің түрлі сипаттамаларын
ескеру талап етіледі, атап айтканда, халық саны неғұрлым көп болса,
соғұрлым функциялар жоғарыға берілмей, басқарудың аймақтық деңгейлерінде
қалады. Аумақтық бірліктердің экономикалық және әлеуметтік дамуы қаншалықты
жоғары болса, дамуға қатысты функциялардың көбі сол аймақтың басқару
органдарының құзіретінде қалдырылады.
Нақты функцияның жүзеге асуының тиімділігін бағалау әрбір деңгейде
тиімділіктің әр түрлі экономикалық және техникалық көрсеткіштерімен
анықталады. Функцияны жүзеге асырудың жоғары тиімділігін қамтамасыз етуге
мүмкіндігі бар деңгейге сол функция бекітіліп беріледі. Аймақтық басқарудың
әрбір нақты функциясының жүзеге асырылуына және оның тиімділігіне басқару
объектісінің қанағаттандырылу деңгейі үнемі сарапшылық бағалау негізінде
анықталып отырылуы тиіс.
Осы теориялық негізге сүйене отырып, Қазақстан Республикасындағы
аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретіндегі басқару
ерекшеліктерін қарастырайық.
Қазақстаннық аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады. Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкіметпен қоса аймақтық билік органдарымен де жүргізілуі тиіс. Тек орталық
билікте ғана жалпы елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлу, елдің экономикалық дамуындағы терең аймақтық және салалық теңсіздікті
қысқартуға мүмкіндік беретін түрақты экономикалық өсу траекториясына шығу
тәрізді құрделі мәселелерді шешуге мүмкіндік бар. Ал аймақтық деңгейдегі
билік болса өз мүдделеріне сәкес, өз өкілеттіліктері
шегіндегі мәселелермен айналысады. Аймақтық дамуды басқару осы орталық пен
аймақтар арасындағы мүдделерді үйлестірудің нысандары мен әдістерін
қолдануды, аймақаралық және аймақшілік материалдық ресурстар мен қаржылық
ағындарды пайдалану арасындағы өзара байланысты күшейтуді, республиканың,
әсіресе дағдарыстық аймақтардағы субъектілердің
әлеуметтік-экономикалық дамуына мемлекеттік қолдау механизмін жетілдіру
тәсілдерін көздейді. Қазіргі кезеңдегі аймақтар дамуының негізгі
басқарушылық астары ретінде республикалық және аймақтық бағдарламалардың
өзара әрекеттесуі мен үйлесуі, болып жатқан өзгерістерге сай олардың
өңтайлы сәкестігі қарастырылады.
Аймақтық саясаттың екі деңгейлілігі екі басқару субъектісін - орталық
(Үкімет) пен аймақты (аймақтық басқару органдары) анық бөліп көрсетумен
байланысты болып отыр. Бұл деңгейлердің әрқайсысы өздерінің басқару
аясында, функцияларын орындауда толықтай дербестікке ие. Барлық мәселе осы
аялар мен функциялардың қалай бөлінетіндігінде, аймақтық басқару
органдарына қаншалықты бостандық берілгендігінде және басқару
субъектілерінің арасында қандай қатынастар орнатылғандығында. Жалпы алғанда
екі түрлі нұсқа болуы мүмкін: біріншісі, орталық аймақпен салыстырғанда
артықшылықты жағдайға ие болады; екіншісі, аймақтардың мейлінше дербес бола
отырып орталықпен айқын қатынастар орнатуы.
Аймақтық саясатты жасақтаудың мәні аймақты басқару функцияларын белу
қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде аймақтық саясатты жүзеге
асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді жасақтау
болып табылады.
Мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамы мен құрылымы
Орталық үкімет аймақтық саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде - экономикалық мақсаттар, ал экономикалық
өсу кезеңінде әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1. Әрбір аймақтағы халықтың түрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
2.Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта құру.
Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет
үшін жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық
қайта құру тек ірі, жалпы-мемлекеттік бағдарлама көмегімен жүзеге
асырылады, кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет
ресурстардың жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы,
артта қалған аумақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың деңгейіне жеткізу,
бірақ мұндай жағдай халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс;
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру;
4. Түрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру аймақтық деңгейдегі
басқару функциялары рөлінің өсуіне алып келеді. Осыған орай билік
деңгейлері арасында өкілеттіліктерді, жауапкершіліктер мен функцияларды
бөлу жүзеге асырылуы тиіс. Биліктің барлық деңгейлері:
• халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі
конституқиялық құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;
• шаруашылық жүргізудің әр түрлі механизмдерін қолдануды реттеуі
қажет;
• халыққа қажетті, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен
кәсіпорындарды ұйымдастыру мен қолдау жөніндегі функцияларды
жүзеге асыруы тиіс;
• басқару органдары аймақтың артта қалған аудандарын дамыту саясатын
жүргізуі керек;
• табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешетін стратегиялық және тактикалық міндетгерінің
сипатын ескеретін, икемді және саралангғн болуы керек.
Сонымен аймақтарды басқару келесілерді талап етеді:
- республикалық және аймақтық деңгейлердегі басқару
органдарының функциялары мен өкілеттіліктерін шектеу. Бұл
басқару функцияларының қайталануына жол бермеуге, басқарудың
ұйымдық құрылымының иерархиялылығын белгілеуге, әрбір
деңгейдің шаруашылық жүргізу нәтижелеріне
жауапкершіліктерінің шамасын анықтауға мүмкіндік береді;
- республикалық басқару органдарының, Сондай-ақ шаруашылық
жүргізудің аймақтық жүйелерін басқаруға аймақтық басқару
органдарының қатысуының негізгі нысандарын табу.
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарымы әлемдік шаруашылық
жүргізу тәжірибесімен де дәлелденіп отыр. Атап айтқанда, экономикалық даму
түрғысынан алдыңғы қатарға шығу үшін міндетті түрде нарықта сұранысқа ие
аймақтық ресурстардың жеткілікті болуы, экономикалық әлеуетке ие болу шарт
емес. Көбінесе дамудың, оның ішінде аймақтық дамудың да жоғары деңгейінің
кепілі басқарудың озық түрлерін қолдану, басқару өнерін игеру, шаруашылық
айналымға аумақтағы экономикалық әлеуетті тарту, аймақтың өзi үшін, басқа
аумақтар үшін экономикалық қызмет нәтижелерін пайдалана білу екендігі шет
ел тәжірибесімен айқындалған.
Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқарудың тиімділігін арттырудың
мемлекеттік стратегиясы ең алдымен, халықтың өмір сүруінің жеткілікті
деңгейін қамтамасыз етуге, елдің экономикалық кеңістігінің тұтастығы мен
бірлігін сақтауға, экономиканың нақты секторының түрақты дамуы үшін
жағдайлар қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Аймақтық экономиканың қызмет
етуінің айқын белгіленген шекарасының болуы, аумақтардағы шаруашылық
жүргізу мен әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудағы дербестіктің барған
сайын арта түсуі аумақтың түрақты, тиімді дамуын қамтамасыз ететін
экономикалық саясатты жасақтаудағы аймақтық басқарудың жауапкершілігін
күшейте түседі. Нақ осы аймақтық басқару халықтың өмір сүру жағдайы мен
деңгейіне, қоршаған ортаның қорғалуына, аймақ экономикасының инвестициялық
тартымдылығына, оның бәсекеге қабілеттілігіне жауапты болады.
1.3.Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану мәселелері.
Дамыған шет мемлекеттердің аймақтық саясатты жүзеге асыру барысындағы
тәжірибелерін ескеру қажет екендігі айқын. Өйткені, экономиканы басқарудағы
жинақталған әлемдік тәжірибені оқып-үйренбей, оларды жан-жақтылы зерттемей
экономиканы мемлекеттік басқарудың жаңа сатысына өту мүмкін емес. Ел
экономикасын басқарудың орталықсыздандырылған жаңа жүйесіне өту барысында
әлемдік тәжірибеде бар модельдерді, тұжырымдарды ескере отырып, елдің
саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуына, ұлттық ерекшеліктеріне қарай аймақ
экономикасын басқарудың өз мемлекетімізге тән үлгісін қалып-тастыруға
тиіспіз. Осы орайда бірқатар шет мемлекеттердің аймақтық саясатты
қалыптастыру, оны жүзеге асыру бағытындағы өнды тәжірибелерін ұсынуды жөн
санаймыз.
Мемлекетгің құрылымы аймақтық саясат саласындағы өкілеттіліктерді
орталықсыздандыру немесе бөлу деңгейін анықтайды. Егер интеграцияланған
мемлекеттер тәжірибесіне сүйенсек, өнда Ирландия, Португалия, Греция сияқты
мемлекеттерде аймақтық саясат мәселелеріне қатысты орталықтандырылған әдіс
қолданылады. Бұл мемлекеттерде шағын жобаларға қатысты жауапкершілікті
аумақтық деңгейге жүктеуге әрекет жасалынғанымен, жергілікті жерлерде
қажетті тәжірибенің болмауы салдарынан одан әрі жалғасын таппады.
Италия мен Германия мемлекеттерінің басқару құрылымы интеграцияланған
мемлекеттердің басқару құрылымынан түбегейлі түрде ерекшеленеді. Бұл,
әрине, аймақтық саясаттың жасақталу, жүзеге асу барысын айқындайды. Мысалы,
Германияда аймақтық саясатты жүргізу жауапкершілігі Жерлерге жүктелген,
ал итальяндық жүйенің көпшілік элементтері орталықтандырылған сипатқа ие.
Германияда аймақтық саясат саласындағы федералды үкіметтің негізгі
функциясы - GA (Біріккен оперативті топ) шеңберінде Жерлермен серіктестік
қатынастар құру. Жоспарлау жөніндегі Комитет GA құрамын анықтап, жыл
сайынғы бас жоспар жобасын және аймақтық даму басымдықтарын қалыптастырады.
Бас жоспар жобасы аймақтарға қажетті көмек көрсету шаралары мен шарттарынан
түрады. Аймақтық саясатты жүзеге асыру екі жақтан (Федералды үкіметпен және
Жерлермен) бірдей үлеспен қаржыландыру негізінде жүргізіледі. Жерлер
әкімшілігі аймақтық саясаттың іске асуына жауапты болады.
Финляндияда аймақтық саясаттың құрылуына, яғни, аймақтық саясатты
үйлестіруге, зандарды жасақтауға, проблемалы аймақтарды анықтауға т.б. Ішкі
істер министрлігі жауап береді. Аймақтық саясатты жүргізу жауапкершілігі әр
түрлі орталық министірліктерге жүктелген. Финляндияның аймақтары жекелеген
шешімдерді (шағын жобаларды) қабылдайды, ал негізгі шешімдер орталықтан
кабылданады.
Лл Швецияда қалыптасқан жүйе бойынша аймақтық әкімшіліктер жалпы ұлттық
директиваларды іске асырады. Бұл жүйеде Өнеркәсіп және сауда министрлігі
басты орынға ие. Министрліктің жанынан артта қалған аудандарға қатысты
аймақтық саясатты жасақтау, оны бақылау және Еуропалық комиссиямен
байланысты жүзеге асыру істерін атқаратын бөлімдер құрылған. Аймақтарды
дамыту стратегиясын жасақтаумен графствалардың әкімшілік кеңесі (CAB)
айналысады. Өздерінің саясатын іске асыру үшін олар бюджеттен
қаржыландырылады.
Солтүстік Еуропа мемлекеттері аймақтық саясатты жүргізудегі бай
тәжірибелерімен ерекшеленеді:
• Франциядағы орталықтандырылған әдіс;
• Нидерланды мен Ұлыбританияда орталықсыздандырудың жоғары
деңгейі.
• Австрия мен Бельгиядағы федералдық жүйе.
Францияда министр CIALA-дан (қолдау көрсету жөніндегі ведомствоаралық
комитет) алынған ұсыныстарға негізделген аймақтық саясатқа жауап береді
және оның құзыретіне аймақтық дамытуды ынталандыруға қатысты шешімдер
қабылдау кіреді. DATAR - Франциядағы аймақтарды дамыту жөніндегі басты
ұйым. 1995 жылы қабылданған негізгі Заңға сәкес аймақтық даму саясаты
ұлттық деңгейде анықталып, жергілікті әкімшіліктермен жүргізіледі.
Нидерланды да Экономика министрлігі мен провинциялар әкімшілігі
аймақтық саясат мәселелерімен айналысатын негізгі ведомоствалар болып
табылады. Экономика министрлігі аймақтарға көмек көрсетуде 10 млн.
флориннан асатын инвестициялар көлеміндегі жобаларға жауап береді, ал одан
төмен көлемдегі басқа жобалар орталықсыздандыру түрінде іске асырылады.
Ұлыбританияда аймақтық саясат мәселелерімен Сауда және өнеркәсіп
министрі және Шотландия мен Уэльс істері жөніндегі Министр айналысады.
Англияда аймақтық саясатты қалыптастыру мәселесі Сауда және өнеркәсіп
министрлігі мен аймақтық үкіметтік ведомстволарға жүктелген. Аталмыш
министрлік Англиядағы үкіметтік ведомстволардың құзырет шегінен тыс
көптеген жобаларды және Ұлыбританияға өз салдарларын тигізетін жобаларды
бағалайды, сонымен қатар, ұлттық деңгейдегі директиваларды жасақтап,
олардың орындалуына бақылау жүргізеді. Үкіметтік ведомствалар құзыретіне
аймақтарға көмек көрсетуге қатысты шешім қабылдау кіреді.
Австрия Конституқиясы аймақтық саясатты жүргізу өкілеттілігін
шектемейді. Федералды деңгей, жерлер әкімшілігі және жергілікті билік
арасында өкілеттілік аялары бейресми бөлінеді. Аймақтарға көмек көрсету
федералды үкіметпен және сол аймақтың жер әкімшілігімен қаржыландырылатын
және жүзеге асырылатын біріккен жобаларға сәйкес жүзеге асырылады.
Бельгияда аймақтық саясат мәселелері аймақтық деңгейлерде
қарастырылады. Ірі жобаларға көмек көрсету шешімі аумактық әкімшілікпен
қабылданады, ал қалған шешімдер аймақтық экономика министрімен қабылданады.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың әр мемлекеттер үшін маңызы әр түрлі
көптеген құралдары бар. Тарихи даму түрғысынан мұндай құралдардың бес үлкен
тобын көрсетуге болады:
- халық тығыз қоныстанған аймақтарда жаңа кәсіпорындарды
орналыстыруды қолдауға кететін каражат; экономикалық даму
саласында мемлекеттің қызметін кеңістіктік болу;
- қаржылық қолдау жолымен компания қызметін
ынталандыру;
- инфрақұрылымды қалыптастыру;
- дамуды ынталандыру жөніндегі жұмсақ шаралар.
Қазіргі уақытта алгашқы екі құралдың рөлі айтарлықтай
төмендеп кетті. Қолдау құралдары Франция, Ұлыбританияда
қолданылғанымен, Бұл құралдардың қолданылу ауқымы уакыт
өткен сайын азаюда.
Қазіргі уақытта Еуроодақтың (ЕО) көпшілік мемлекеттері аймақтық саясат
құралы ретінде соңғы үш топты қолданады. Қаржылық ынталандыруларға жұмыс
орнын құрумен байланысты жәрдемақылар, субсидиялар, несиелер және т.б.
жатады. Бұл әдістер фирмаларды проблемалы аудандарды инвестициялауға
ынталандыру үшін жасалған. Осы аталған құралдар Еуроодақтың барлық
мемлекеттерінде кеңінен қолданылуда. Инфрақұрылымның жұмсақ элементтеріне
ақпараттық желілерді қолдау, консалтингілік қызмет, ғылыми зерттеулер
жатады.
Интеграцияланған мемлекеттерде саясат құралдарының құрамы айтарлықтай
көлемді болып келеді. Оның себебі аймақтық проблемалардың тереңдігімен
байланысты. Аймақтық саясатты дамытуды ынталандыру үшін құрылымдық және
интеграциялық қорлар құрылған. Бұл қорлар тек өндірісті инвестициялауды
ғана емес, сонымен қатар инфрақұрылымды дамытуға қолдау көрсетуді және
бизнестің дамуына жағдай жасауды да көздейді. Интеграциялық қор көлік және
қоршаған ортамен тікелей байланыста болатын инфрақұрылымның дамуына қатысты
үлкен жобалармен айналысады.
Скандинавия елдеріне қатысты аймақтық саясаттың тар және кең
астарлары бар. Тар мағынасында мұндай саясат бизнес пен экономиканы дамыту
іс-шараларын қамтиды. Аймақтық саясаттың кең астары халық аз қоныстанған
аймақтардағы өмір сүру деңгейін қолдау мақсатында үкімет тарапынан
байланыс, көлік, білім және денсаулық сақтау саласындағы әрекеттер кешенін
көздейді. Скандинавия елдерінің негізгі ерекшелігі ЕО-ның басқа
мемлекеттерімен салыстырғанда аймақтық саясаттың бip астарының өзінде де
мазмұны кең болып табылады. Мысалы, проблемалы аудандардың өздеріне тән
ерекшелігін, олардың қатаң климаттық жағдайларын ескере отырып, ЕО-ның
басқа мемлекеттерінде қолданылмайтын ұзақ мерзімді қолдаулар бар.
Солтүстік Еуропа мемлекеттері аймақтық саясаттың әрекет ету аясын
кеңейту туралы шешімдер қабылдауда. Атап айтқанда, Францияда аймақтық
саясат ауқымы кеңейе түсуде, өнда аумақты басқару түсінігі аймақты
дамытудың саяси шараларының кең жүйесін құрайды. Аймақты дамыту туралы
заңдардың бірі аймақта сараланған салық салу, инфрақұрылымды дамыту,
аймақтарды дамытуды ынталандыру туралы шешімдер қабылдау және т.б. қамтиды.
Сонымен қатар кедей аймақтарға көмек көрсететін аймақтардың дамуын
жоспарлау жөніндегі келісімдердің мемлекеттік жүйесі бар. Нидерланды мен
Австрияда аймақтық саясаттың маңыздылығы әлдеқайда төменірек, бірақ бұл
мемлекеттер фирмаларға қаржылық көмек
көрсету шегінен шығатын аймақтық саясатты жүргізуге талпынуда. Нидерландыда
аймақтық саясаттың негізі тар мағынада капитал салуға келіп саяды, ал кең
мағынасында – қолайлы бизнес ортаны құру және инфрақұрылымды дамыту
жөніндегі іс-шаралар кешені. Австрияда аймақтық саясатты дамытуда саяси
шаралар қабылдануда, яғни аймақтардың экономикалық даму саясаты бизнес
ортаның дамуына қолдау көрсету, Сондай-ақ көлік, білім беру және өмір сүру
деңгейін жоғарылату сияқты
жергілікті факторларды қамтуы тиіс.
Данияда аймақтық саясат шекті шаралар аясында құрылған. Оған фирмалар
қолдана алатын, бірақ ақшалай қаражат беруді немесе қандай да бір фирмаға
көмек көрсетуді көздемейтін қызметтер кіреді. Техникалық және коммерциялық
қызметтер жиынтығына еркін қол жеткізуге болатын мұндай шаралар бүкіл
мемлекетте жүргізіледі. Дания 1991 жылдан бері жеке аймақтарды дамытуды
ынталандыруға қатысты бағдарламаны жүргізбеген ЕО-дағы жалғыз мемлекет.
Данияда әлеуметтік қамтамасыздандырудың біртұтас мемлекеттік жүйесі бар,
Сондай-ақ қаржылық механизмдерінің жұмыс істеуі табыс деңгейі мен
әлеуметтік мүмкіндіктерде айырмашылық тудыруы мүмкін жекелеген аймақтардың
экономикалық дамуындағы теңсіздікке жол бермеуге бағытталған.
Бельгия, Ұлыбритания сияқты мемлекеттердің аймақтық саясаты ынталандыру
саясаты болып табылады. Қолайлы бизнес - ортаны құруға бағытталған
шараларды аймақтық саясаттың емес, жалпыұлттық саясаттың бір бөлігі ретінде
қарастырған жөн. Ұлыбританиядағы аймақтарды дамыту шараларын екі
түріге бөлуге болады:
• ынталандыру саясаты деп атауға болатын аймақтық
индустриялық саясат;
• ауылдық және қалалық аудандарын дамытуға арналған бағдарламалардың
тұтас жүйесін құрайтын қайта өрлеу саясаты.
Бұл екі бағыт бұрын бір-бірінен бөлек орындалатын, қазіргі уақытта
бірге орындалуда. Қайта өрлеу саясатының ерекше белгісі жекелеген
аймақтарды дамыту және олардық бәсекелестігін арттыру болып табылады. Соңғы
кездері қайта өрлеу саясатын жүргізудің тиімділігі артып келеді. Қазір
аумақтық индустриялық саясаттың бюджеті қайта өрлеу саясатының (бюджетіне
Қарағанда он есе аз, бұрын бұл бағыттарға бөлінетін қаржы көлемі бірдей
болатын.
Еуроодаққа мүше мемлекеттердің аймақтарды дамытуға қатысты саясатын
талдай отырып, олардағы (Данияны қоспағанда) аймақтық саясаттың өзегі
аймақтық дамуды ынталандыру екендігіне көз жеткіздік. Енді аймақтық
саясатты жүзеге асырудың бірқатар механизмдеріне тоқталып өтейік.
Батыс Еуропадағы бағдарламалық әдіс және жоспарлау механизмдері.
Берілген әдіс механизмдерін үш түрғыда қарастырған жөн:
ЕО ішінде экономикалық және әлеуметтік интеграцияның дамуына ықпалын
тигізетін құрылымдық қордың бағдарламалық әдісі;
Аймақтық экономикалық құрылымдарды жетілдіру үшін құрылған
GA(Gemeinschaftsaufgabe) міндеттерді бірлесіп шешудің германиялық жүйесі.
Бұл жүйе федералды үкімет пен Жерлердің келісу нәтижесі болып табылады.
Мемлекет пен аймақтар арасындағы француздық жоспарлық келісімдер
(CPERs).
Жоғарыда көрсетілген барлық ұйымдардың түрлі мақсаттары мен
механизмдері бар, олардың жалпы негізгі ерекшелігі: аймақтарды дамытуға
басқарудың әр түрлі элементтерін қатыстыруды ұйымдастыра отырып, олардың
күштерін біріктіреді.
Батыс Еуропадағы бағдарламалық әдіс және жоспарлау механизмдері
БағдарламалықҚұрылымдық Қордың Аймақгық экономикалық CPER Мемлекет пен
әдіс және бағдарламалық жүйесі құрылымдарды жетілдіруаймақтар арасындағы
жоспарлау (ЕуроОдақ) үшін міндеттерді жоспарлық келісімдер
механизмдері бірігіп (Франқия)
шешу (Германия)
1 2 3 4
Қағидаларды жобалау кезеңі
Сипаттама Әрбір бағдарламалық Біріккен міндет CPER келісімдер
кезең басталар алдында заңдарын жасақтау жәнежүйесінің заңнамалық
құрылымдық қәр сыртқы ортаның негізін құру және
қағидаларын жасақтау өзгерісін ескере оларды өзгертіп отыру.
және үйлестіру. Осы отырып, үнемі қайта Мұқтаж аймақтарға
шарттардың негізінде қарап отыру. Қолдау бөлінетін қаражат
қаржылық көмек объектілерін келемін анықтау
көрсетілетін аумақты қалып-тастыру және
және бөлінетін қаржының олардың арасында
көлемін анықгау қаражаттарды бөлу
Жауапкерші-ліҚаржылық қолдауға Биліктің фед. CPER-дің әрбір буынына
ктерді бөлу аумақтың қажеттілігі органдары мен Жерлер қаржы бөлу ұлттық
анықталады аймақтық саясатты денгейде анықталады.
жасақтауға бірге Бірақ шешім қабылдауға
қатысады және қолдаудыаймақтық деңгей
қажетсінетін ұсынатып дәлелдер әсер
обьектілерді етуі мүмкін
анықгайды.
Ұжымдық талдау, жоспарлау кезеңі
Сипаттама Жобалау кезеңіңде Әр жыл сайын Ұлттық экономикалық
бекітілген қағидалар біртұтас ұлттық жоспаржоспар негізінен
негізінде жасалған (Rahmenplan) жасалады.бірнеше жылға құрылады
жоспарлар мен Ол жалпы ережелерден Осы жоспар, тиісті
бағдарламалар енгізугежәне әрбір Жердің заңдар мен ұсыныстар
дейін бағалаудан және мақсаттарын негізінде үкімет
Еуропалық Комиссияның нақтылайтын аймақтық деңгейде
бекітуіне дейін бөлімдерден түрады қара-жатты шығындауға
келісуден өтеді қатысты стратегиялық
жоспарды жасайды
ЖауапкершілікӘр түрлі деңгейдегі Құра.мына бірдей Ұлтгық жоспар
терді бөлу билік органдары (ұлттық дауыспен федерадды федералды, деңгейде
аймақтың жергілікті және аймақтық деңгей құрылады. Осыған
деңгей), бағдарламаны өкілдері кіретін байланысты мемлекет
жасау кезеңін өз Жоспарлау Комитеті пен аймақтар
жауапкершіліктеріне Rahmenplan-ды арасыңдағы серіктестік
алады. Бағдарламаны бекітеді. Жерлерге туралы жоспарлы
жасақтау және қабылдау қатысты бөлімдер келісімдер құрылады
ЕО бақылауымен Жердің билік
орындалады органдарымен
жасақтальш,
әрқайсысы
Комиссиямен келісіледі
Оперативті таңдау және жүзеге асыру кезеңі
Сипаттама Берілген бағдарлама Жоспарда баяндалған Аймақгық деңгейде
бо- йынша жүзеге мақсаттар мен мүдделерге жасалған
асыры- латын жетуге бағытталған жоба бағдарламаларды жүзеге
жобаларға мәлім- бойынша ржыландыру. Жоба асыру
демелерді тарту, бойынша эдің
олар-дың бағдарлама шешімдердің қабылдануын
мақсат-тарына сәкесжәне жүзеге асуын қадағалап
келетін-дігін отыру
бағалау, анықгау
және олардың ең
үздік-теріне
каржылық қолдау
көрсету. Жобаның
жүзе-ге асырылуын
бақылау
Жауапкерші-лБағдарламалар Жерлер жобаның орындалуына Әрбір қатысушы ұйым
іктерді бөлуарналып жасалғанжауап береді. Мониторинг өзі жоспарлаған жобаны
денгейде Жерлерге қаржы-ландыру өз құзыреті шегінде
серік-тестік туралы қажетті шешімдерді жүзеге асырады
нысанында жүзеге қабылдауға мүмкіндік береді
асырылады.
Қарастырылған еуропалық тәжірибе республикалық та, аймақтық та
деңгейлерді қамтитын аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамыту жүйесін
енгізудің айқын артықшылықтарын дәлелдеп отыр. Жалпы мемлекеттік деңгей
аймақтардың проблемаларын шешуге мүмкіндік беретін жалпы қағидаларды
белгілесе, аймақтық деңгей өзінің әлеуеті мен проблемаларын бөлшектеп
қарастыруды көздейді. Аймақтардың экономикалық даму аясындағы жинақталған
тәжірибелері аумақтарды дамытуға қатысты мақсаттары ұқсас болғандықтан, әр
аймақтың өз ерекшеліктеріне сай бірінен-біріне тарала алады.
Осындай жүйелерді құрудың еуропалық тәжірибесі айқындағандай, олардың
табысты болуы үшін белгілі шарттар мен факторлар қажет екен. Соларға
кеңірек тоқталып өтуді жөн санаймыз. Ең алдымен, нашар және күшті дамыған
аймақтар арасында ынтымақтастық туралы пакт қажет. Нашар дамыған
аймақтарды дамытуға қаражаттарды бағыттауға мүмкіндік беретін кез келген
қайта бөлу механизмдерін енгізудің шарты - жақсырақ және нашар қамтамасыз
етілген аудандар арасындағы ынтымақтастық пактінің болуы.
Ынтымақтастық пактісін жалпы мақсатқа сай құрылатын кез келген жүйені
қалыптастыруда алуға болады. Мұндай жүйе екі әдіспен енгізілуі мүмкін:
тікелей және жанама. Тікелей әдіс елдің барлық аумағында аймақтық дамуға
ықпалын тигізгені үшін қандай нысанда болсын ынталандыруларды көздейді,
дегенмен, нашар дамыған аумақтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Экономика”кафедрасының
менгерушісі______________
Экономика мамандығы бойынша оқитын сыртқы бөлімінің 5-(бітіруші)
курстың студенті
Диплом жұмысының тақырыбы: Стратегиялық басқарудағы аймақтық
мәселелерді болжау жолдары.
Жоспары
Кіріспе.
1.Тарау.Аймақ мемлекеттік басқару обьектісі ретінде
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясат ерекшеліктері.
1.2.Басқару – аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы.
1.3. Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану мәселелері.
2.Тарау. Аймақтық мәселелер және бюджет аралық қатынастар.
2.1. Аймақтық қаржылық ресурстарын қалыптастыру және оларды қалыптастыру.
2.2. Бюджетаралық қатынастарды реформалау үрдісі.
3. Қазақстан аймақтарындағы бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
3.Тарау. Аймақтық басқарудың тиімділігін арттыру жолдары.
3.1.Аймақ экономикасын басқару тиімділігін қамтамасыз ету.
3.2.Аймақтық менеджмент механизмін тиімді қолдану.
Қорытынды.
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі
соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған
орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу
мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі
бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық
бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтық өзіндік табиғи ресурстары, оларды
орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік
шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып,
жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару
мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару
тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер
қолдану үшін өңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ, әрбір мемлекет
тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай
келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және
шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу
міндеттерін жүктейді.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге
асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді
өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып
табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері
арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу
мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін
негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер ұсынылып
отырған оқу құралында қарастырылып отыр.
Аймақ дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты аймақтардың түрақты
экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика
экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген масатқа жету -
мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын
көздейді.
Ұсынылып отырған оқу құралының мақсаты - студенттерге аймақтардың
әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу
барысын, оның жүзеге асу бағыттарын, аймақтардың дамуын мемлекеттік
реттеудің әдіс, тәсілдерін, аймақ экономикасын басқарудың бүгінгі күнгі
өзекті мәселелерін оқыту болып табылады. Осыған орай оқу құралында
аймақтардың қазіргі кезеңдегі даму ерекшеліктеріне, индустриялық-
инновациялық стратегияның жүзеге асу барысына, бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру мәселелеріне, аймақ экономикасын басқару механизмін жетілдіруге
басты назар аударылды.
1.Тарау.Аймақ мемлекеттік басқару обьектісі ретінде.
1.1. Қазіргі кездегі аймақтық саясат ерекшеліктері.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми түрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының
мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай
дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей араласпағанмен
де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы шектеулер т.б.
араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді қызмет етуінің бір
шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс өзара қарым-қатынас
орнатпаған болса, нсмссе халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін ортасы
болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының дамуы үшін жауапкершіліктен
бас тартатын болса, өнда жүргізіліп жатқан реформалардың өң нәтижеге
жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеу - Бұл
олардың дамуының қажетті шарты.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын
аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге
асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды
саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті
мәселеге айналады. Осы мақсатта аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін
тигізетін негізгі жағдайларды сараптауға жүгінейік.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру барысында жүргізілген реформалар
аймақаралық саралауды (дифференциация) тым күшейтіп жіберді. Нәтижесінде
жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімді (ЖАӨ) өндіру көлемі бойынша
республика халқының айырмашылығы он есеге дейін жетті. Ал АҚШ-та ең
алдыңғы және ең артта қалған штаттарының арасындағы айырмашылық небәрі
1,8 есе ғана. Кесте деректері көрсетіп отырғанындай, жан басына шаққандағы
жалпы аймақтық өнімнің ең жоғары көлемі - Атырау облысына, ал ең төменгі
көлем Жамбыл облысына тиесілі болып отыр. 2003 жылғы деректер бойынша осы
екі облыстың жан басына шаққандағы ЖАО-дегі айырмашылық 12 ссе болған.
Жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім, мың теңге
Облыстар жылдар:
1999 2000 2001 2002 2003
Қазақстан Республикасы121,5 157,8 168,4 172,3 266,9
Ақмола 87,1 94,7 95,8 98,1 157,6
Ақтөбе 124,2 162,5 185,4 200,1 285,9
Алматы 58,5 72,0 74,6 85,7 120,8
Атырау 288,6 581,7 698,2 701,5 1099,4
Шығыс Қазақстан 125,6 143,3 152,4 164,8 196,7
Жамбыл 44,0 50,2 56,4 60,0 91,2
Батыс Қазақстан 115,9 203,4 240,0 258,9 323,0
Қарағанды 150,8 197,2 201,4 202,5 272,2
Қызылорда 122,6 144,1 145,6 158,3 217,1
Қостанай 58,8 93,4 100,7 103,4 189,5
Маңғыстау 247,4 432,1 458,3 504,3 566,5
Павлодар 136,7 175,2 198,3 203,4 289,9
Соитүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71,3 147,8
өңтүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71,4 110,3
Астана қаласы 243,3 254,0 259,4 302,5 510,6
Алматы қаласы 283,1 329,9 331,2 367,1 625,7
Мұндай тым саралау, әрине, миграцияның күшеюіне, дағдарысты және кедей
ареалдардың кеңеюіне, аймақтардың экономикалық өзара әрекет ету
механизмінің әлсіреуіне және аймақаралық қарама-қайшылықтардың өсуіне алып
келері сөзсіз. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясатты
жүргізуді айтарлықтай қиындатады. Аумақтық әлеуметтік-экономикалық
теңсіздіктер (диспропорциялар) көбінесе объективті сипаттағы себептермен
байланысты болғанмен де, оларды жұмсарту қажеттілігі айқын. Мемлекеттің
тұтастығын сақтауға ұмтылған бір де бір мемлекет аумақтық теңсіздіктердің
соншалықты алшақтығына жол бермейді. Мұны дамыған мемлекеттердің тәжірибесі
де дәлелдей түседі. Сондықтан Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму
қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу
стратегиялық түрғыдан маңызды болып табылады. Ұлттық экономиканың түрақты
өсуі елдің проблемалық аймақтарындағы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша
мүмкін емес. Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы түрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
• шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
• индустриялық дамыған;
• агроөнеркәсіптік;
• дағдарыстық.
Бірінші топ - стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың айтарлықтай
қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды дамуына
жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, экологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және түрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
• минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық
шикізат түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
• отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестиқиялық
климатты анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары
дамыған өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды
құру;
• ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған құрделі
проблемаларды (әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін пробле-малар қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
• шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
• жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника
құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер
технологиясын дамыту;
• нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ - ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмыс бастылығын қамтамасыз
ету және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын түрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
• ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды жүзеге
асыру;
• ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық
әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа
технология мен техниқаларды енгізу және пайдалану;
• тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының
материалдық-техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа - қысылшаң (экстремальный) табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
проблемалардан арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
• экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;
• осы аймақтарда түратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
• қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық
аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да түрғылықты
жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы
келетін халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
• шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды
тиімді пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық мәселелерін
тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға мүмкіндік
береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация)
құрылымымен, нашар дамыған инфрақұрылымымен сипатталатын аймақтар жатады.
Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне
мұқтаж. Сондықтан да экономикалық ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған
Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет - аймақтар үшін жағымсыз
салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды
қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
• өндіріс қарқынының төмендеуі;
• халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
• жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
• демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету
саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б.
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар. Бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс аймақтық айырмашылықтар
кебінесе аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, Сондай-ақ олар мемлекеттің
теңестіру саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты жүзеге
асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндеттерінің қатарына артта
қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық даму параметрлерін
ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша) біртіндеп жақындату
жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың өзіндік
дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін қолдау (қолайлы
жерлерге көшіп-қонуға көмек көрсету); артта қалған аймақтарға капитал мен
инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып табылады
Аймақ дамуының кез келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан
алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму
салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде
ресурстық мүмкіндіктсрмен анықталады, олар өз кезегіне экономикалық даму
деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік
жағдайға зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты
бейімделуі нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп
туғызады. Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық
құраушыларының тепе-теңдігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік
құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі
бағыттағы олқылықтардың орнын толықтыруға және халықтың түрмыс жағдайының
деңгейін көтеруге болады, Бұл түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық
саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып
табылады.
Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері және оларды жүзеге асырудың
өзіндік механизмдері бар. Макро-экономикалық саясаттың құрамдас бөлігі бола
отырып, аймақтық саясат әрбір аймақтың экономикасының тиімділігі мен
бәсекеге қабілеттілігін арттыру арқылы экономиканың тиімділігін көтеруді
өзінің басты мақсаты етіп қояды. Қойылған мақсатқа жету үшін, әрине,
міндеттердің қойылуы шарт. Олардың қатарына: мемлекет пен жекелеген
аумақтардың мүдделерін үйлестіру, аумақтық дамудың әрекетті механизмін
жасақтау, сонымен қатар аймақтың ресурстық, ғылыми, еңбек әлеуетін барынша
пайдалану жатады. Осы суреттен көрініп тұрғанындай, аймақтық саясаттың
мақсаты, міндеттері мен жүзеге асыру әдістері мемлекеттік реттеудің басқа
бағыттарымен өзара тығыз байланыста жүзеге асырылады.
Аймақты басқару жүйесі және оның мемлекеттік реттеу жүйесінің орны
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен-өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
аймақтардың даму барысына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
аймақтық саясаттың маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір аймақ үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша аймақтар өзінің даму бағытын жузеге асырады.
Аймақтық саясатты нақты қалыптастыру үшін еліміздің кеңістікті
айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегілер:
- еліміз аймақтарының табиғи-климаттық жағдайының
айырмашылығы;
- аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды иайдалану
бағыты, саласы және ауқымы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық,
Сондай-ақ пайдалы қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті
орналастыру жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын
ұйымдастыруға да әсер етеді;
- аймақтың орналасуының құрделі жағдайы, соның әсерінен
шығындар артып, бағаның өсуі туындайды. Бұл аймақтың көлік
және байланыс қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның
экономикалық даму деңгейіне ықпал етеді;
- инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі
құрылымы;
- елдің экономикалық даму тенденқиясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
- институқионалдық фактор: жалпы және аймақтық
саясаттың нысандары, саяси жағдайы, аймақтың даму тарихы
және т.б.;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерімен қамтамасыз етілуі, өндірістік инфра-құрылым;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың
білім деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б;
- орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
- орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен
міндеттерді жіктеу үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Сонымен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
аймақтық саясаты ең алдымен шектен тыс аумақтық теңсіздіктерге жол бермеу
және оларды тегістеу саясаты болуы тиіс. Бұл жағдайда орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тепе-теңдігі қажет. Осыған орай аймақтық дамудың
шешілуін әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени, демографиялық
және т.б. шаралар жүйесін талап ететін санқырлы проблема ретінде
қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама өзгермелі
болып келеді. Әрбір аймақтың ерекшеліктеріне қарай, кейбір аймақта мемлекет
тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы ушін жалпы құқықтық режимді
қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық белсенділікті ынталандыру
қажет, келесі біреуінде, аймақтық экономикаға экономикалық және әкімшілік
әсер ету әдістері қажет т.б.
Экономикалық саясат, еліміздің және оның жекелеген аймақтарының
экономикалық жағдайын қамтамасыз етуге және қойылған мақсаттарға жетуді
көздейтін мәселелерді шешуге бағытталуы тиіс. Ал, аймақтық саясаттың мәні
жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару болып табылады.
1.2.Басқару –аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы.
Тәуелсіз мемлекетіміздің аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді басқару
жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі көптеген
дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз
бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды.
Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай жаңартқан
мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін, шет
ел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал Бұл қазіргі
ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса
маңызды.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде
аймақтық дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп
қарастырады:
- әділдік, яғни барлық аймақ түрғындары үшін жақсы түрмыс-
жағдайына жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
- тиімділік, жалпы ұлттың түрмыс-жағдайын көтеру мақсатында
әр аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді пайдалану талап
етіледі.
Бұл екі мақсат қарама-қайшы да бірыңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс
кезеңінде екінші мақсат алдынғы орынға шығады.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік-экономикалық жүйенің құрделенуіне орай
басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр. Соған сәйкес
қалыптасқан теориялық негіздерге жүгінейік. Жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізеді:
- мақсаттар қою арқылы;
- белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы;
- ресурстарға шектеу қою арқылы.
Басқарудың әр түрлі деңгейлерінің арасында өкілеттіліктер,
жауапкершіліктер және функциялар болып бөлінеді. Бекітілген өкілеттілік
аясында әрбір басқару құрылымы өз бетінше басқару шешімдерін қабылдауға
құқықтары бар. Басқарудың жоғары деңгейі ағымдағы қызметке, соңғысы өзінің
функцияларын орындай алмаған жағдайда ғана араласа алады. Бір деңгейдегі
басқару құрылымдары тікелей бір-бірімен өзара әрекеттесе отырып, басқарудың
жоғары деңгейлерінің көмегінсіз өздерінің мәселелерін шеше алады. Басқару
деңгейлері арасындағы өзара әрекеттесу бөлінген өкілеттіліктер мен
функциялар шегінен шығып кететін болса, келісімшарт түрінде жүзеге
асырылады. Өкілеттіліктерді бөлгенде функциялардың қайсысын ерекше орындау
қағидасымен, ал, қайсысы үшін басқарудың әр түрлі деңгейлеріне ортақ
жауапкершілік бекіту керектігін ескеріп, соған сәйкес өңтайлы шешімдер табу
маңызды болып табылады.
Аймақтық басқарудың кез келген деңгейі басқарушылық қызметтің нақты
түрлерін орындаумен сипатталады, яғни, құрылымның әрбір деңгейіне қатысты
нақты функциялардың болуы. Аймақтық басқарудың нақты функцияларының
жиынтығы басқару деңгейінің негізгі сипаттамасы болып табылады. Оларды
бөлудегі бастапқы негіз - аймақтық басқарудың нақты әр деңгейінің
мақсаттары мен міндеттері. Әр деңгей жоғары деңгеймен келісе отырып, өзінің
мақсаттарын қалыптастырады.
Аймақтық басқару құрылымының деңгейлері бойынша функциялар мен
міндеттерді бөлу және қалыптастыру төменнен, яғни басқару объектісінен, сол
сияқты жоғарыдан - басқару субъектісінен де таралуы тиіс. Функциялар мен
міндеттер тым орталықтандырылу негізінде қалыптастырылса, төменгі
деңгейлерге артық немесе жүзеге асырылмайтын функциялардың берілу қаупі
туындайды, сол сияқты оларды орталықсыздандыру арқылы қалыптастырған
жағдайда маңызды стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің ескерілмей қалу
қаупі бар. Басқару деңгейлері бойынша нақты функцияларды бөлгенде төменгі
басқару деңгейлерінің басымдығы немесе тендігі сақталуы тиіс. Бөлу
барысында басқару органдарының міндетті өкілеттілігіне аймақты басқару
мақсатгарына жауап бермейтін және нарықтық қатынастар арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілер өздері жүзеге асыратын функциялар енгізілмеуі қажет.
Осыған байланысты аймақты басқарудың көптеген функцияларын бөлудің
негізгі ережесі болып субсидиарлық қағидасы табылады. Ол қағидаға сәйкес
басқарудың нақты функциясы оны тұтынушыға барынша жақын болуы тиіс. Демек,
басқару деңгейлері арасында бөлінген функциялар басқару объектісінің
мақсатына қаншалықты сай болса, басқару да соншалықты нәтижелі болады.
Сонымен қатар басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлгенде сақталуы
қажет бірқатар қағидаларды атап өтейік:
• өкілеттіліктердің жеткілікті болу қағидасы, оған сәкес функцияны
орындайтын басқару деңгейінің өкілеттілігі оны тиімді жүзеге асыру
үшін қажет және жеткілікті болуы тиіс;
• өкілеттіліктер мен жауапкершіліктердің сәкестік қағидасы, белгілі
бір функцияны орындаудағы жауапкершілік берілген өкілеттіліктер
шегінен асып кетпеуі кажет, Сондай-ақ бұл өкілеттіліктерден кем
болмауы да шарт;
• ресурстармен қамтамасыз етілу қағидасы, басқару деңгейіне сәкес
нақты функцияны жүзеге асыру қажетті материалдық, қаржылық, еңбек
және ақпараттық ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлу бағалаудың сарапшылық
(эксперт) әдістерін қолдану негізінде белгіленген қағидаларға сәкес
жүргізіледі. Басқарудың белгілі бір деңгейінде функцияны тиімді жүзеге
асыру мүмкіндігін бағалауда аумақтық бірліктердің түрлі сипаттамаларын
ескеру талап етіледі, атап айтканда, халық саны неғұрлым көп болса,
соғұрлым функциялар жоғарыға берілмей, басқарудың аймақтық деңгейлерінде
қалады. Аумақтық бірліктердің экономикалық және әлеуметтік дамуы қаншалықты
жоғары болса, дамуға қатысты функциялардың көбі сол аймақтың басқару
органдарының құзіретінде қалдырылады.
Нақты функцияның жүзеге асуының тиімділігін бағалау әрбір деңгейде
тиімділіктің әр түрлі экономикалық және техникалық көрсеткіштерімен
анықталады. Функцияны жүзеге асырудың жоғары тиімділігін қамтамасыз етуге
мүмкіндігі бар деңгейге сол функция бекітіліп беріледі. Аймақтық басқарудың
әрбір нақты функциясының жүзеге асырылуына және оның тиімділігіне басқару
объектісінің қанағаттандырылу деңгейі үнемі сарапшылық бағалау негізінде
анықталып отырылуы тиіс.
Осы теориялық негізге сүйене отырып, Қазақстан Республикасындағы
аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретіндегі басқару
ерекшеліктерін қарастырайық.
Қазақстаннық аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады. Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкіметпен қоса аймақтық билік органдарымен де жүргізілуі тиіс. Тек орталық
билікте ғана жалпы елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлу, елдің экономикалық дамуындағы терең аймақтық және салалық теңсіздікті
қысқартуға мүмкіндік беретін түрақты экономикалық өсу траекториясына шығу
тәрізді құрделі мәселелерді шешуге мүмкіндік бар. Ал аймақтық деңгейдегі
билік болса өз мүдделеріне сәкес, өз өкілеттіліктері
шегіндегі мәселелермен айналысады. Аймақтық дамуды басқару осы орталық пен
аймақтар арасындағы мүдделерді үйлестірудің нысандары мен әдістерін
қолдануды, аймақаралық және аймақшілік материалдық ресурстар мен қаржылық
ағындарды пайдалану арасындағы өзара байланысты күшейтуді, республиканың,
әсіресе дағдарыстық аймақтардағы субъектілердің
әлеуметтік-экономикалық дамуына мемлекеттік қолдау механизмін жетілдіру
тәсілдерін көздейді. Қазіргі кезеңдегі аймақтар дамуының негізгі
басқарушылық астары ретінде республикалық және аймақтық бағдарламалардың
өзара әрекеттесуі мен үйлесуі, болып жатқан өзгерістерге сай олардың
өңтайлы сәкестігі қарастырылады.
Аймақтық саясаттың екі деңгейлілігі екі басқару субъектісін - орталық
(Үкімет) пен аймақты (аймақтық басқару органдары) анық бөліп көрсетумен
байланысты болып отыр. Бұл деңгейлердің әрқайсысы өздерінің басқару
аясында, функцияларын орындауда толықтай дербестікке ие. Барлық мәселе осы
аялар мен функциялардың қалай бөлінетіндігінде, аймақтық басқару
органдарына қаншалықты бостандық берілгендігінде және басқару
субъектілерінің арасында қандай қатынастар орнатылғандығында. Жалпы алғанда
екі түрлі нұсқа болуы мүмкін: біріншісі, орталық аймақпен салыстырғанда
артықшылықты жағдайға ие болады; екіншісі, аймақтардың мейлінше дербес бола
отырып орталықпен айқын қатынастар орнатуы.
Аймақтық саясатты жасақтаудың мәні аймақты басқару функцияларын белу
қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде аймақтық саясатты жүзеге
асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді жасақтау
болып табылады.
Мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамы мен құрылымы
Орталық үкімет аймақтық саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде - экономикалық мақсаттар, ал экономикалық
өсу кезеңінде әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1. Әрбір аймақтағы халықтың түрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
2.Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта құру.
Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет
үшін жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық
қайта құру тек ірі, жалпы-мемлекеттік бағдарлама көмегімен жүзеге
асырылады, кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет
ресурстардың жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы,
артта қалған аумақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың деңгейіне жеткізу,
бірақ мұндай жағдай халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс;
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру;
4. Түрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру аймақтық деңгейдегі
басқару функциялары рөлінің өсуіне алып келеді. Осыған орай билік
деңгейлері арасында өкілеттіліктерді, жауапкершіліктер мен функцияларды
бөлу жүзеге асырылуы тиіс. Биліктің барлық деңгейлері:
• халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі
конституқиялық құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;
• шаруашылық жүргізудің әр түрлі механизмдерін қолдануды реттеуі
қажет;
• халыққа қажетті, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен
кәсіпорындарды ұйымдастыру мен қолдау жөніндегі функцияларды
жүзеге асыруы тиіс;
• басқару органдары аймақтың артта қалған аудандарын дамыту саясатын
жүргізуі керек;
• табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешетін стратегиялық және тактикалық міндетгерінің
сипатын ескеретін, икемді және саралангғн болуы керек.
Сонымен аймақтарды басқару келесілерді талап етеді:
- республикалық және аймақтық деңгейлердегі басқару
органдарының функциялары мен өкілеттіліктерін шектеу. Бұл
басқару функцияларының қайталануына жол бермеуге, басқарудың
ұйымдық құрылымының иерархиялылығын белгілеуге, әрбір
деңгейдің шаруашылық жүргізу нәтижелеріне
жауапкершіліктерінің шамасын анықтауға мүмкіндік береді;
- республикалық басқару органдарының, Сондай-ақ шаруашылық
жүргізудің аймақтық жүйелерін басқаруға аймақтық басқару
органдарының қатысуының негізгі нысандарын табу.
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарымы әлемдік шаруашылық
жүргізу тәжірибесімен де дәлелденіп отыр. Атап айтқанда, экономикалық даму
түрғысынан алдыңғы қатарға шығу үшін міндетті түрде нарықта сұранысқа ие
аймақтық ресурстардың жеткілікті болуы, экономикалық әлеуетке ие болу шарт
емес. Көбінесе дамудың, оның ішінде аймақтық дамудың да жоғары деңгейінің
кепілі басқарудың озық түрлерін қолдану, басқару өнерін игеру, шаруашылық
айналымға аумақтағы экономикалық әлеуетті тарту, аймақтың өзi үшін, басқа
аумақтар үшін экономикалық қызмет нәтижелерін пайдалана білу екендігі шет
ел тәжірибесімен айқындалған.
Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқарудың тиімділігін арттырудың
мемлекеттік стратегиясы ең алдымен, халықтың өмір сүруінің жеткілікті
деңгейін қамтамасыз етуге, елдің экономикалық кеңістігінің тұтастығы мен
бірлігін сақтауға, экономиканың нақты секторының түрақты дамуы үшін
жағдайлар қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Аймақтық экономиканың қызмет
етуінің айқын белгіленген шекарасының болуы, аумақтардағы шаруашылық
жүргізу мен әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудағы дербестіктің барған
сайын арта түсуі аумақтың түрақты, тиімді дамуын қамтамасыз ететін
экономикалық саясатты жасақтаудағы аймақтық басқарудың жауапкершілігін
күшейте түседі. Нақ осы аймақтық басқару халықтың өмір сүру жағдайы мен
деңгейіне, қоршаған ортаның қорғалуына, аймақ экономикасының инвестициялық
тартымдылығына, оның бәсекеге қабілеттілігіне жауапты болады.
1.3.Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану мәселелері.
Дамыған шет мемлекеттердің аймақтық саясатты жүзеге асыру барысындағы
тәжірибелерін ескеру қажет екендігі айқын. Өйткені, экономиканы басқарудағы
жинақталған әлемдік тәжірибені оқып-үйренбей, оларды жан-жақтылы зерттемей
экономиканы мемлекеттік басқарудың жаңа сатысына өту мүмкін емес. Ел
экономикасын басқарудың орталықсыздандырылған жаңа жүйесіне өту барысында
әлемдік тәжірибеде бар модельдерді, тұжырымдарды ескере отырып, елдің
саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуына, ұлттық ерекшеліктеріне қарай аймақ
экономикасын басқарудың өз мемлекетімізге тән үлгісін қалып-тастыруға
тиіспіз. Осы орайда бірқатар шет мемлекеттердің аймақтық саясатты
қалыптастыру, оны жүзеге асыру бағытындағы өнды тәжірибелерін ұсынуды жөн
санаймыз.
Мемлекетгің құрылымы аймақтық саясат саласындағы өкілеттіліктерді
орталықсыздандыру немесе бөлу деңгейін анықтайды. Егер интеграцияланған
мемлекеттер тәжірибесіне сүйенсек, өнда Ирландия, Португалия, Греция сияқты
мемлекеттерде аймақтық саясат мәселелеріне қатысты орталықтандырылған әдіс
қолданылады. Бұл мемлекеттерде шағын жобаларға қатысты жауапкершілікті
аумақтық деңгейге жүктеуге әрекет жасалынғанымен, жергілікті жерлерде
қажетті тәжірибенің болмауы салдарынан одан әрі жалғасын таппады.
Италия мен Германия мемлекеттерінің басқару құрылымы интеграцияланған
мемлекеттердің басқару құрылымынан түбегейлі түрде ерекшеленеді. Бұл,
әрине, аймақтық саясаттың жасақталу, жүзеге асу барысын айқындайды. Мысалы,
Германияда аймақтық саясатты жүргізу жауапкершілігі Жерлерге жүктелген,
ал итальяндық жүйенің көпшілік элементтері орталықтандырылған сипатқа ие.
Германияда аймақтық саясат саласындағы федералды үкіметтің негізгі
функциясы - GA (Біріккен оперативті топ) шеңберінде Жерлермен серіктестік
қатынастар құру. Жоспарлау жөніндегі Комитет GA құрамын анықтап, жыл
сайынғы бас жоспар жобасын және аймақтық даму басымдықтарын қалыптастырады.
Бас жоспар жобасы аймақтарға қажетті көмек көрсету шаралары мен шарттарынан
түрады. Аймақтық саясатты жүзеге асыру екі жақтан (Федералды үкіметпен және
Жерлермен) бірдей үлеспен қаржыландыру негізінде жүргізіледі. Жерлер
әкімшілігі аймақтық саясаттың іске асуына жауапты болады.
Финляндияда аймақтық саясаттың құрылуына, яғни, аймақтық саясатты
үйлестіруге, зандарды жасақтауға, проблемалы аймақтарды анықтауға т.б. Ішкі
істер министрлігі жауап береді. Аймақтық саясатты жүргізу жауапкершілігі әр
түрлі орталық министірліктерге жүктелген. Финляндияның аймақтары жекелеген
шешімдерді (шағын жобаларды) қабылдайды, ал негізгі шешімдер орталықтан
кабылданады.
Лл Швецияда қалыптасқан жүйе бойынша аймақтық әкімшіліктер жалпы ұлттық
директиваларды іске асырады. Бұл жүйеде Өнеркәсіп және сауда министрлігі
басты орынға ие. Министрліктің жанынан артта қалған аудандарға қатысты
аймақтық саясатты жасақтау, оны бақылау және Еуропалық комиссиямен
байланысты жүзеге асыру істерін атқаратын бөлімдер құрылған. Аймақтарды
дамыту стратегиясын жасақтаумен графствалардың әкімшілік кеңесі (CAB)
айналысады. Өздерінің саясатын іске асыру үшін олар бюджеттен
қаржыландырылады.
Солтүстік Еуропа мемлекеттері аймақтық саясатты жүргізудегі бай
тәжірибелерімен ерекшеленеді:
• Франциядағы орталықтандырылған әдіс;
• Нидерланды мен Ұлыбританияда орталықсыздандырудың жоғары
деңгейі.
• Австрия мен Бельгиядағы федералдық жүйе.
Францияда министр CIALA-дан (қолдау көрсету жөніндегі ведомствоаралық
комитет) алынған ұсыныстарға негізделген аймақтық саясатқа жауап береді
және оның құзыретіне аймақтық дамытуды ынталандыруға қатысты шешімдер
қабылдау кіреді. DATAR - Франциядағы аймақтарды дамыту жөніндегі басты
ұйым. 1995 жылы қабылданған негізгі Заңға сәкес аймақтық даму саясаты
ұлттық деңгейде анықталып, жергілікті әкімшіліктермен жүргізіледі.
Нидерланды да Экономика министрлігі мен провинциялар әкімшілігі
аймақтық саясат мәселелерімен айналысатын негізгі ведомоствалар болып
табылады. Экономика министрлігі аймақтарға көмек көрсетуде 10 млн.
флориннан асатын инвестициялар көлеміндегі жобаларға жауап береді, ал одан
төмен көлемдегі басқа жобалар орталықсыздандыру түрінде іске асырылады.
Ұлыбританияда аймақтық саясат мәселелерімен Сауда және өнеркәсіп
министрі және Шотландия мен Уэльс істері жөніндегі Министр айналысады.
Англияда аймақтық саясатты қалыптастыру мәселесі Сауда және өнеркәсіп
министрлігі мен аймақтық үкіметтік ведомстволарға жүктелген. Аталмыш
министрлік Англиядағы үкіметтік ведомстволардың құзырет шегінен тыс
көптеген жобаларды және Ұлыбританияға өз салдарларын тигізетін жобаларды
бағалайды, сонымен қатар, ұлттық деңгейдегі директиваларды жасақтап,
олардың орындалуына бақылау жүргізеді. Үкіметтік ведомствалар құзыретіне
аймақтарға көмек көрсетуге қатысты шешім қабылдау кіреді.
Австрия Конституқиясы аймақтық саясатты жүргізу өкілеттілігін
шектемейді. Федералды деңгей, жерлер әкімшілігі және жергілікті билік
арасында өкілеттілік аялары бейресми бөлінеді. Аймақтарға көмек көрсету
федералды үкіметпен және сол аймақтың жер әкімшілігімен қаржыландырылатын
және жүзеге асырылатын біріккен жобаларға сәйкес жүзеге асырылады.
Бельгияда аймақтық саясат мәселелері аймақтық деңгейлерде
қарастырылады. Ірі жобаларға көмек көрсету шешімі аумактық әкімшілікпен
қабылданады, ал қалған шешімдер аймақтық экономика министрімен қабылданады.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың әр мемлекеттер үшін маңызы әр түрлі
көптеген құралдары бар. Тарихи даму түрғысынан мұндай құралдардың бес үлкен
тобын көрсетуге болады:
- халық тығыз қоныстанған аймақтарда жаңа кәсіпорындарды
орналыстыруды қолдауға кететін каражат; экономикалық даму
саласында мемлекеттің қызметін кеңістіктік болу;
- қаржылық қолдау жолымен компания қызметін
ынталандыру;
- инфрақұрылымды қалыптастыру;
- дамуды ынталандыру жөніндегі жұмсақ шаралар.
Қазіргі уақытта алгашқы екі құралдың рөлі айтарлықтай
төмендеп кетті. Қолдау құралдары Франция, Ұлыбританияда
қолданылғанымен, Бұл құралдардың қолданылу ауқымы уакыт
өткен сайын азаюда.
Қазіргі уақытта Еуроодақтың (ЕО) көпшілік мемлекеттері аймақтық саясат
құралы ретінде соңғы үш топты қолданады. Қаржылық ынталандыруларға жұмыс
орнын құрумен байланысты жәрдемақылар, субсидиялар, несиелер және т.б.
жатады. Бұл әдістер фирмаларды проблемалы аудандарды инвестициялауға
ынталандыру үшін жасалған. Осы аталған құралдар Еуроодақтың барлық
мемлекеттерінде кеңінен қолданылуда. Инфрақұрылымның жұмсақ элементтеріне
ақпараттық желілерді қолдау, консалтингілік қызмет, ғылыми зерттеулер
жатады.
Интеграцияланған мемлекеттерде саясат құралдарының құрамы айтарлықтай
көлемді болып келеді. Оның себебі аймақтық проблемалардың тереңдігімен
байланысты. Аймақтық саясатты дамытуды ынталандыру үшін құрылымдық және
интеграциялық қорлар құрылған. Бұл қорлар тек өндірісті инвестициялауды
ғана емес, сонымен қатар инфрақұрылымды дамытуға қолдау көрсетуді және
бизнестің дамуына жағдай жасауды да көздейді. Интеграциялық қор көлік және
қоршаған ортамен тікелей байланыста болатын инфрақұрылымның дамуына қатысты
үлкен жобалармен айналысады.
Скандинавия елдеріне қатысты аймақтық саясаттың тар және кең
астарлары бар. Тар мағынасында мұндай саясат бизнес пен экономиканы дамыту
іс-шараларын қамтиды. Аймақтық саясаттың кең астары халық аз қоныстанған
аймақтардағы өмір сүру деңгейін қолдау мақсатында үкімет тарапынан
байланыс, көлік, білім және денсаулық сақтау саласындағы әрекеттер кешенін
көздейді. Скандинавия елдерінің негізгі ерекшелігі ЕО-ның басқа
мемлекеттерімен салыстырғанда аймақтық саясаттың бip астарының өзінде де
мазмұны кең болып табылады. Мысалы, проблемалы аудандардың өздеріне тән
ерекшелігін, олардың қатаң климаттық жағдайларын ескере отырып, ЕО-ның
басқа мемлекеттерінде қолданылмайтын ұзақ мерзімді қолдаулар бар.
Солтүстік Еуропа мемлекеттері аймақтық саясаттың әрекет ету аясын
кеңейту туралы шешімдер қабылдауда. Атап айтқанда, Францияда аймақтық
саясат ауқымы кеңейе түсуде, өнда аумақты басқару түсінігі аймақты
дамытудың саяси шараларының кең жүйесін құрайды. Аймақты дамыту туралы
заңдардың бірі аймақта сараланған салық салу, инфрақұрылымды дамыту,
аймақтарды дамытуды ынталандыру туралы шешімдер қабылдау және т.б. қамтиды.
Сонымен қатар кедей аймақтарға көмек көрсететін аймақтардың дамуын
жоспарлау жөніндегі келісімдердің мемлекеттік жүйесі бар. Нидерланды мен
Австрияда аймақтық саясаттың маңыздылығы әлдеқайда төменірек, бірақ бұл
мемлекеттер фирмаларға қаржылық көмек
көрсету шегінен шығатын аймақтық саясатты жүргізуге талпынуда. Нидерландыда
аймақтық саясаттың негізі тар мағынада капитал салуға келіп саяды, ал кең
мағынасында – қолайлы бизнес ортаны құру және инфрақұрылымды дамыту
жөніндегі іс-шаралар кешені. Австрияда аймақтық саясатты дамытуда саяси
шаралар қабылдануда, яғни аймақтардың экономикалық даму саясаты бизнес
ортаның дамуына қолдау көрсету, Сондай-ақ көлік, білім беру және өмір сүру
деңгейін жоғарылату сияқты
жергілікті факторларды қамтуы тиіс.
Данияда аймақтық саясат шекті шаралар аясында құрылған. Оған фирмалар
қолдана алатын, бірақ ақшалай қаражат беруді немесе қандай да бір фирмаға
көмек көрсетуді көздемейтін қызметтер кіреді. Техникалық және коммерциялық
қызметтер жиынтығына еркін қол жеткізуге болатын мұндай шаралар бүкіл
мемлекетте жүргізіледі. Дания 1991 жылдан бері жеке аймақтарды дамытуды
ынталандыруға қатысты бағдарламаны жүргізбеген ЕО-дағы жалғыз мемлекет.
Данияда әлеуметтік қамтамасыздандырудың біртұтас мемлекеттік жүйесі бар,
Сондай-ақ қаржылық механизмдерінің жұмыс істеуі табыс деңгейі мен
әлеуметтік мүмкіндіктерде айырмашылық тудыруы мүмкін жекелеген аймақтардың
экономикалық дамуындағы теңсіздікке жол бермеуге бағытталған.
Бельгия, Ұлыбритания сияқты мемлекеттердің аймақтық саясаты ынталандыру
саясаты болып табылады. Қолайлы бизнес - ортаны құруға бағытталған
шараларды аймақтық саясаттың емес, жалпыұлттық саясаттың бір бөлігі ретінде
қарастырған жөн. Ұлыбританиядағы аймақтарды дамыту шараларын екі
түріге бөлуге болады:
• ынталандыру саясаты деп атауға болатын аймақтық
индустриялық саясат;
• ауылдық және қалалық аудандарын дамытуға арналған бағдарламалардың
тұтас жүйесін құрайтын қайта өрлеу саясаты.
Бұл екі бағыт бұрын бір-бірінен бөлек орындалатын, қазіргі уақытта
бірге орындалуда. Қайта өрлеу саясатының ерекше белгісі жекелеген
аймақтарды дамыту және олардық бәсекелестігін арттыру болып табылады. Соңғы
кездері қайта өрлеу саясатын жүргізудің тиімділігі артып келеді. Қазір
аумақтық индустриялық саясаттың бюджеті қайта өрлеу саясатының (бюджетіне
Қарағанда он есе аз, бұрын бұл бағыттарға бөлінетін қаржы көлемі бірдей
болатын.
Еуроодаққа мүше мемлекеттердің аймақтарды дамытуға қатысты саясатын
талдай отырып, олардағы (Данияны қоспағанда) аймақтық саясаттың өзегі
аймақтық дамуды ынталандыру екендігіне көз жеткіздік. Енді аймақтық
саясатты жүзеге асырудың бірқатар механизмдеріне тоқталып өтейік.
Батыс Еуропадағы бағдарламалық әдіс және жоспарлау механизмдері.
Берілген әдіс механизмдерін үш түрғыда қарастырған жөн:
ЕО ішінде экономикалық және әлеуметтік интеграцияның дамуына ықпалын
тигізетін құрылымдық қордың бағдарламалық әдісі;
Аймақтық экономикалық құрылымдарды жетілдіру үшін құрылған
GA(Gemeinschaftsaufgabe) міндеттерді бірлесіп шешудің германиялық жүйесі.
Бұл жүйе федералды үкімет пен Жерлердің келісу нәтижесі болып табылады.
Мемлекет пен аймақтар арасындағы француздық жоспарлық келісімдер
(CPERs).
Жоғарыда көрсетілген барлық ұйымдардың түрлі мақсаттары мен
механизмдері бар, олардың жалпы негізгі ерекшелігі: аймақтарды дамытуға
басқарудың әр түрлі элементтерін қатыстыруды ұйымдастыра отырып, олардың
күштерін біріктіреді.
Батыс Еуропадағы бағдарламалық әдіс және жоспарлау механизмдері
БағдарламалықҚұрылымдық Қордың Аймақгық экономикалық CPER Мемлекет пен
әдіс және бағдарламалық жүйесі құрылымдарды жетілдіруаймақтар арасындағы
жоспарлау (ЕуроОдақ) үшін міндеттерді жоспарлық келісімдер
механизмдері бірігіп (Франқия)
шешу (Германия)
1 2 3 4
Қағидаларды жобалау кезеңі
Сипаттама Әрбір бағдарламалық Біріккен міндет CPER келісімдер
кезең басталар алдында заңдарын жасақтау жәнежүйесінің заңнамалық
құрылымдық қәр сыртқы ортаның негізін құру және
қағидаларын жасақтау өзгерісін ескере оларды өзгертіп отыру.
және үйлестіру. Осы отырып, үнемі қайта Мұқтаж аймақтарға
шарттардың негізінде қарап отыру. Қолдау бөлінетін қаражат
қаржылық көмек объектілерін келемін анықтау
көрсетілетін аумақты қалып-тастыру және
және бөлінетін қаржының олардың арасында
көлемін анықгау қаражаттарды бөлу
Жауапкерші-ліҚаржылық қолдауға Биліктің фед. CPER-дің әрбір буынына
ктерді бөлу аумақтың қажеттілігі органдары мен Жерлер қаржы бөлу ұлттық
анықталады аймақтық саясатты денгейде анықталады.
жасақтауға бірге Бірақ шешім қабылдауға
қатысады және қолдаудыаймақтық деңгей
қажетсінетін ұсынатып дәлелдер әсер
обьектілерді етуі мүмкін
анықгайды.
Ұжымдық талдау, жоспарлау кезеңі
Сипаттама Жобалау кезеңіңде Әр жыл сайын Ұлттық экономикалық
бекітілген қағидалар біртұтас ұлттық жоспаржоспар негізінен
негізінде жасалған (Rahmenplan) жасалады.бірнеше жылға құрылады
жоспарлар мен Ол жалпы ережелерден Осы жоспар, тиісті
бағдарламалар енгізугежәне әрбір Жердің заңдар мен ұсыныстар
дейін бағалаудан және мақсаттарын негізінде үкімет
Еуропалық Комиссияның нақтылайтын аймақтық деңгейде
бекітуіне дейін бөлімдерден түрады қара-жатты шығындауға
келісуден өтеді қатысты стратегиялық
жоспарды жасайды
ЖауапкершілікӘр түрлі деңгейдегі Құра.мына бірдей Ұлтгық жоспар
терді бөлу билік органдары (ұлттық дауыспен федерадды федералды, деңгейде
аймақтың жергілікті және аймақтық деңгей құрылады. Осыған
деңгей), бағдарламаны өкілдері кіретін байланысты мемлекет
жасау кезеңін өз Жоспарлау Комитеті пен аймақтар
жауапкершіліктеріне Rahmenplan-ды арасыңдағы серіктестік
алады. Бағдарламаны бекітеді. Жерлерге туралы жоспарлы
жасақтау және қабылдау қатысты бөлімдер келісімдер құрылады
ЕО бақылауымен Жердің билік
орындалады органдарымен
жасақтальш,
әрқайсысы
Комиссиямен келісіледі
Оперативті таңдау және жүзеге асыру кезеңі
Сипаттама Берілген бағдарлама Жоспарда баяндалған Аймақгық деңгейде
бо- йынша жүзеге мақсаттар мен мүдделерге жасалған
асыры- латын жетуге бағытталған жоба бағдарламаларды жүзеге
жобаларға мәлім- бойынша ржыландыру. Жоба асыру
демелерді тарту, бойынша эдің
олар-дың бағдарлама шешімдердің қабылдануын
мақсат-тарына сәкесжәне жүзеге асуын қадағалап
келетін-дігін отыру
бағалау, анықгау
және олардың ең
үздік-теріне
каржылық қолдау
көрсету. Жобаның
жүзе-ге асырылуын
бақылау
Жауапкерші-лБағдарламалар Жерлер жобаның орындалуына Әрбір қатысушы ұйым
іктерді бөлуарналып жасалғанжауап береді. Мониторинг өзі жоспарлаған жобаны
денгейде Жерлерге қаржы-ландыру өз құзыреті шегінде
серік-тестік туралы қажетті шешімдерді жүзеге асырады
нысанында жүзеге қабылдауға мүмкіндік береді
асырылады.
Қарастырылған еуропалық тәжірибе республикалық та, аймақтық та
деңгейлерді қамтитын аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамыту жүйесін
енгізудің айқын артықшылықтарын дәлелдеп отыр. Жалпы мемлекеттік деңгей
аймақтардың проблемаларын шешуге мүмкіндік беретін жалпы қағидаларды
белгілесе, аймақтық деңгей өзінің әлеуеті мен проблемаларын бөлшектеп
қарастыруды көздейді. Аймақтардың экономикалық даму аясындағы жинақталған
тәжірибелері аумақтарды дамытуға қатысты мақсаттары ұқсас болғандықтан, әр
аймақтың өз ерекшеліктеріне сай бірінен-біріне тарала алады.
Осындай жүйелерді құрудың еуропалық тәжірибесі айқындағандай, олардың
табысты болуы үшін белгілі шарттар мен факторлар қажет екен. Соларға
кеңірек тоқталып өтуді жөн санаймыз. Ең алдымен, нашар және күшті дамыған
аймақтар арасында ынтымақтастық туралы пакт қажет. Нашар дамыған
аймақтарды дамытуға қаражаттарды бағыттауға мүмкіндік беретін кез келген
қайта бөлу механизмдерін енгізудің шарты - жақсырақ және нашар қамтамасыз
етілген аудандар арасындағы ынтымақтастық пактінің болуы.
Ынтымақтастық пактісін жалпы мақсатқа сай құрылатын кез келген жүйені
қалыптастыруда алуға болады. Мұндай жүйе екі әдіспен енгізілуі мүмкін:
тікелей және жанама. Тікелей әдіс елдің барлық аумағында аймақтық дамуға
ықпалын тигізгені үшін қандай нысанда болсын ынталандыруларды көздейді,
дегенмен, нашар дамыған аумақтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz