Қазақстан суларынан кәсіптік мақсатта ауланатын балықтар және оларды қолдан өсіру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.Қазақстанда балық аулау кәсіпшілігінің қысқаша даму тарихы ... ... ... ... ... ... ..
II.Қазақстан суларын балық кәсіпшілігіндегі шикізат Қоры ретінде аудандастыру.
2.1 . Жайық.Каспий су қоймасын кәсіптік балықтары тұрғысынан сипаттау.
2.2 . Арал су қоймасын кәсіптік балықтары бойынша сипаттау.
2.3 . Балхаш.Іле су қоймасының кәсіптік балықтары..
2.4 . Республиканың солтүстік және шығыс аймақтарын ауланатын кәсіптік балықтары тұрғысынан сипаттау
III. Қазақстандағы балық шаруашылығы және оны дамытудың тиімді жолдары..
3.1. Балықшы зауыттық әдіспен қолдан өсіру.
3.2.1. Тоған шаруашылығы, оның нысандары.
3.2.2. Балықты өсіру ерекшеліктеріне қарай таңдау.
3.2.3. Балық өсіру жүйелері...
3.2.4. Тұқы тұқымдас балықтарды өсіру...
3.2.5. Өсімдіктермен қоректенетін балықтар..
3.2.6. Тоғандарды тыңайту және балықтың тірі жемін өсіру ... ... ...
3.2.7. Тоғандағы балықтарды қоректендіру..
3.3. Балық қорын молайту және қорғау. Мелиорация. Акклиматизация..
Қорытынды..
Пайдаланылған әдебиеттер ...
Қосымша
І.Қазақстанда балық аулау кәсіпшілігінің қысқаша даму тарихы ... ... ... ... ... ... ..
II.Қазақстан суларын балық кәсіпшілігіндегі шикізат Қоры ретінде аудандастыру.
2.1 . Жайық.Каспий су қоймасын кәсіптік балықтары тұрғысынан сипаттау.
2.2 . Арал су қоймасын кәсіптік балықтары бойынша сипаттау.
2.3 . Балхаш.Іле су қоймасының кәсіптік балықтары..
2.4 . Республиканың солтүстік және шығыс аймақтарын ауланатын кәсіптік балықтары тұрғысынан сипаттау
III. Қазақстандағы балық шаруашылығы және оны дамытудың тиімді жолдары..
3.1. Балықшы зауыттық әдіспен қолдан өсіру.
3.2.1. Тоған шаруашылығы, оның нысандары.
3.2.2. Балықты өсіру ерекшеліктеріне қарай таңдау.
3.2.3. Балық өсіру жүйелері...
3.2.4. Тұқы тұқымдас балықтарды өсіру...
3.2.5. Өсімдіктермен қоректенетін балықтар..
3.2.6. Тоғандарды тыңайту және балықтың тірі жемін өсіру ... ... ...
3.2.7. Тоғандағы балықтарды қоректендіру..
3.3. Балық қорын молайту және қорғау. Мелиорация. Акклиматизация..
Қорытынды..
Пайдаланылған әдебиеттер ...
Қосымша
Қазіргі уақытта Қазақстанда биологиялық алуан түрлілікті, соның ішінде балықтарды да сақтау және оның қорын молайту мәселелеріне үлкен көңіл бөлініп отыр. Географиялық орнына сәйкесті республиканың таңғажайып табиғаты өзінің әртүрлі ландышафтасы және биоәртүрлілігімен ерекшеленеді. Республика суларында балықтардың 150 ден астам түрлері мен түршелері болса олардың 50-ден астам түрлері кәсіптік мақсатта ауланады және бірнеше ондаған түрлері зауыттық әдіспен қолдан және тоған шаруашылығында өсіріліп халықтың балыққа деген сұранысын өтеп отыр. Сондықтан республиканың ихтиолог ғалымдары мен тәжірибелі балық өсірушілерінің алдында балықтың маңызы мен қорғаудың ғылыми негізін жасау міндеттері тұр.
Диплом жұмысының тақырыбындағы республика көлеміндегі сулардан ауланатын кәсіптік балықтары, балықты қолдан зауыттық әдіспен және тоғандарда өсіру туралы баяндалған материалдар орта мектеп және колледж оқушылары мен мұғалімдеріне, жоғары оқу орындарының студенттері мен магистранттарына, оқытушыларына биология, ихтиология, гидробиология, аквакультура, балық аулау және қорғау пәндерін оқыту процестерінде қосымша материал ретінде пайдалануға болады деп санаймыз. Сондай – ақ осы жұмыс ішіндегі тақырыпқа сәйкесті мәліметтерді әуесқой және өндірістік балық аулаушылар, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар мен басқада табиғатты қорғау, мекемелерінің, су полициясы қызметкерлері, тіпті балық туралы білгісі келетін қарапайым тұрғындарға қандай болсада көмегі болады деп есептейміз.
Диплом жұмысының тақырыбындағы республика көлеміндегі сулардан ауланатын кәсіптік балықтары, балықты қолдан зауыттық әдіспен және тоғандарда өсіру туралы баяндалған материалдар орта мектеп және колледж оқушылары мен мұғалімдеріне, жоғары оқу орындарының студенттері мен магистранттарына, оқытушыларына биология, ихтиология, гидробиология, аквакультура, балық аулау және қорғау пәндерін оқыту процестерінде қосымша материал ретінде пайдалануға болады деп санаймыз. Сондай – ақ осы жұмыс ішіндегі тақырыпқа сәйкесті мәліметтерді әуесқой және өндірістік балық аулаушылар, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар мен басқада табиғатты қорғау, мекемелерінің, су полициясы қызметкерлері, тіпті балық туралы білгісі келетін қарапайым тұрғындарға қандай болсада көмегі болады деп есептейміз.
1. Аладин В.Н. Материалы по Каспийскому морю. Международный симпозиум. Финляндия, 1999.
2. Берг Л. С., Аральское море, СП(Собрание постановлений)Б, 1908;
3. Никольский Г. В.,Рыбы Аральского моря, М., 1940.
4. Засосов А.В. Динамика численности промысловых рыб. Пищевая промышленность, 1976.-312 с.
5. Жунусова М. "О состоянии окружающей среды бассейна Аральского моря". Министерство экологии и природных ресурсов Казахстана. Алматы, 1997г.
6. Баимбетов А.А., Митрофанов В.П.,
7. Тимирханов С.Р. Schizothorax argentatus Kessler – балхашская маринка// Рыбы Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1988.Т.3.С.57-83.
8. Дукравец Г.М. Современное состояние популяции балхашского окуня Perca schrenki в бассейне р.Или. Сообщение 1. Распространение//
Известия МН-АН РК. Серия биологическая. 1998. №3. С.28-29. – Сообщение 2. Численность и биологическая характеристика// там же. №4. С.8-15.
9. Дукравец Г.М. Новые чужеродные виды в ихтиофауне Балхаш-Илийского бассейна (Республика Казахстан) // Состояние, охрана, воспроизводство и устойчивое использование биоресурсов внутренних водоемов: Мат-лы международной научно-практической конференции. – Волгоград: Волгоградское отд.ФГНУ ГосНИОРХ. 2007. С.95-96.
10. Исмуханов Х.К., Скакун В.А. Современное состояние биоразнообразия трансграничной реки Или и Капшагайского водохранилища, влияние чужеродных мигрирующих видов на их экосистему// Экология и гидрофауна трансграничных бассейнов Казахстана. – Алматы: Бастау. 2008. С.273-280.
11. Красная книга Республики Казахстан. – Изд.3., 1996. Красная книга Республики Казахстан. Изд. 4-е, переработанное и дополненное. Том 1: Животные. Часть 1: Позвоночные. – Алматы: DPS. 2010. 324с.
12. Митрофанов В.П. Формирование современной ихтиофауны Казахстана и ихтиогеографическое районирование// Рыбы Казахстана. – Алма-Ата: Наука. 1986. Т.1. С. 20-40.
13. Митрофанов В.П., Дукравец Г.М. Некоторые теоретические и практические аспекты акклиматизации рыб в Казахстане// Рыбы Казахстана. – Алма-Ата: Гылым. 1992. Т.5. С. 329-371.
14. Нығметов Б.С. «Қазақстанның батыс өңірінде балық шаруашылығының даму тарихы 1941-1991жж.)». Автореферат т.ғ.к.,Атырау. 2008, 30б.
15. Рыбное богатства Казахстана (Справчик рыбака) Казахское Государственное издательство. Алма – Ата,1963.
16. Ужкенов В.С. Каспий-край рыбацкой славы.-Алма-Ата,1987.-183с.
17. В.П. Иванов, А.Д.Власенко, А.Ю.Мажник, М.А.Сидорова, А.А.Попова, С.И.Седов, Н.Е.Сальников. Состояние запасов промысловых объектов на Каспии и их использование. Астрахань, 2001, с - 408.
18. Каспийское море: Гидрология и гидрохимия // Под ред. д.г.н. А.Д. Добровольский. – М.: Наука, 1986. – 261 с.
19. Суворов Е.К. Основы ихтиологий. "Советская наука" М. 1948. 377-407 с.
20. Телеуғалиев Т.М. Балық өсіру. " Қайнар баспасы ". Алматы, 1990. 3-120 б.
21. Шарапова Л.И., Фаломеева А.П. Методическое пособие при
гидробиологических рыбохозяйственных
исследованиях водоемов Казахстана. – Алматы,
2006. – С. 10-23.
2. Берг Л. С., Аральское море, СП(Собрание постановлений)Б, 1908;
3. Никольский Г. В.,Рыбы Аральского моря, М., 1940.
4. Засосов А.В. Динамика численности промысловых рыб. Пищевая промышленность, 1976.-312 с.
5. Жунусова М. "О состоянии окружающей среды бассейна Аральского моря". Министерство экологии и природных ресурсов Казахстана. Алматы, 1997г.
6. Баимбетов А.А., Митрофанов В.П.,
7. Тимирханов С.Р. Schizothorax argentatus Kessler – балхашская маринка// Рыбы Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1988.Т.3.С.57-83.
8. Дукравец Г.М. Современное состояние популяции балхашского окуня Perca schrenki в бассейне р.Или. Сообщение 1. Распространение//
Известия МН-АН РК. Серия биологическая. 1998. №3. С.28-29. – Сообщение 2. Численность и биологическая характеристика// там же. №4. С.8-15.
9. Дукравец Г.М. Новые чужеродные виды в ихтиофауне Балхаш-Илийского бассейна (Республика Казахстан) // Состояние, охрана, воспроизводство и устойчивое использование биоресурсов внутренних водоемов: Мат-лы международной научно-практической конференции. – Волгоград: Волгоградское отд.ФГНУ ГосНИОРХ. 2007. С.95-96.
10. Исмуханов Х.К., Скакун В.А. Современное состояние биоразнообразия трансграничной реки Или и Капшагайского водохранилища, влияние чужеродных мигрирующих видов на их экосистему// Экология и гидрофауна трансграничных бассейнов Казахстана. – Алматы: Бастау. 2008. С.273-280.
11. Красная книга Республики Казахстан. – Изд.3., 1996. Красная книга Республики Казахстан. Изд. 4-е, переработанное и дополненное. Том 1: Животные. Часть 1: Позвоночные. – Алматы: DPS. 2010. 324с.
12. Митрофанов В.П. Формирование современной ихтиофауны Казахстана и ихтиогеографическое районирование// Рыбы Казахстана. – Алма-Ата: Наука. 1986. Т.1. С. 20-40.
13. Митрофанов В.П., Дукравец Г.М. Некоторые теоретические и практические аспекты акклиматизации рыб в Казахстане// Рыбы Казахстана. – Алма-Ата: Гылым. 1992. Т.5. С. 329-371.
14. Нығметов Б.С. «Қазақстанның батыс өңірінде балық шаруашылығының даму тарихы 1941-1991жж.)». Автореферат т.ғ.к.,Атырау. 2008, 30б.
15. Рыбное богатства Казахстана (Справчик рыбака) Казахское Государственное издательство. Алма – Ата,1963.
16. Ужкенов В.С. Каспий-край рыбацкой славы.-Алма-Ата,1987.-183с.
17. В.П. Иванов, А.Д.Власенко, А.Ю.Мажник, М.А.Сидорова, А.А.Попова, С.И.Седов, Н.Е.Сальников. Состояние запасов промысловых объектов на Каспии и их использование. Астрахань, 2001, с - 408.
18. Каспийское море: Гидрология и гидрохимия // Под ред. д.г.н. А.Д. Добровольский. – М.: Наука, 1986. – 261 с.
19. Суворов Е.К. Основы ихтиологий. "Советская наука" М. 1948. 377-407 с.
20. Телеуғалиев Т.М. Балық өсіру. " Қайнар баспасы ". Алматы, 1990. 3-120 б.
21. Шарапова Л.И., Фаломеева А.П. Методическое пособие при
гидробиологических рыбохозяйственных
исследованиях водоемов Казахстана. – Алматы,
2006. – С. 10-23.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
Бекітемін
Кафедра меңгерушісінің
м.а______Маден С.С
__________20__ ж
Дипломдық жұмыс орындалуының
ГРАФИГІ
Жаратылыстану және ауылшаруашылық ғылымдары факультеті 5В080400Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Курс: 4 курс
Студенттің аты-жөні: Зинеш Нұрбол
Жұмыс тақырыбы: Қазақстан суларынан кәсіптік мақсатта ауланатын
балықтар және оларды қолдан өсіру
Күнтізбелік жоспар
№ Жұмыс
Кеңестер
Орындалу мерзімі
мазмұны
І
1. Дипломдық
А) дипломдық жұмыс
03.09.16-13.09.16
жұмыс
тақырыбымен танысу
тақырыбын
Б)Дипломдық жұмыстың
15.09.16-27.09.16
таңдау
жазылуымен танысу
В) дипломдық жұмыс
29.09.16-04.10.16
тақырыбын бекіту туралы
арыз беру.
ІІ 2.
А) берілген әдебиеттермен
06.10.16-11.10.16
Әдебиеттермен танысу
13.10.16-25.10.16
танысып,таңдап Б)дипломдық әдебиеттерді
бағдарлама
таңдау және оны түсіну
27.10.16-01.11.16
құрастыру
В)тақырыптық сұрақтарды
03.11.16-08.11.16
анықтау
Г)ғылыми жетекшісімен
келісіп дипломдық жұмыстың
жоспарын құру
ІІІ
Әдебиеттерді
таңдау
А) кітапхана және
ғаламтордан материал жинау
жұмысы
Б) ғылыми әдебиеттерді
зерттеу
В) негізгі ойтүйінін,фактін,сандық
сапасын бөлек
қағазға,берілген әдебиетімен
жазу
10.11.16-29.11.16
03.12.16-20.12.16
22.12.16-10.01.17
ІV Жұмысын жазу
V
Диплом
жұмысын
алдын ала
қорғау
А) жұмыстың тарау,бөлімі
бойынша бөліп жазу
Б) кіріспе жазу
В) дипломдық жұмыс
тарауын жазу
Г) қорытындылап жазу
Д)
кесте,график,диаграммалард
ы құрастыру
Е) пайдаланған әдебиеттердің
жазылуы
Ж) грамматикалық және
стильдік жазылуы
З) дипломдық шығарманың
басылуы және түптелуі
12.01.17-17.01.17
А) дайындалып шығып және
ғылыми жетекшіден кеңес
алу
Б) кафедра бойынша алдынала қорғау
В)дипломдық жұмысты
қорғау
23.03.17-03.04.17
19.01.17-26.01.17
27.01.17-07.02.17
09.02.17-14.02.17
16.02.17-21.02.17
23.02.17-28.02.17
02.03.17-14.03.17
16.03.17-21.03.17
Ақпан 2017
Сәуір 2017
Студент____________________________ Зинеш Н.
Ғылыми жетекші,профессор___________Ғапуов Б.Ғ.
Факультет: Жаратылыстану және ауылшаруашылық ғылымдары факультеті
Мамандық: 5В080400-Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Кафедра: Биология және ауылшаруашылық пәндері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Жарастылыстану және ауылшаруашылық ғылымдары факультеті
Биология және ауыл шаруашылық пәндері кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісінің м.а.
Мәден С.С.
________________________
________________2017
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақстан суларынан кәсіптік мақсатта ауланатын
балықтар және оларды қолдан өсіру
Орындаған:
Зинеш Нұрбол
Ғылыми жетекші профессор
Ғаупов Б.Ғ.
Норма бақылау:
Кенжеахметов.Д.Т.
Атырау, 2017 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.Қазақстанда балық аулау кәсіпшілігінің қысқаша даму тарихы ... ... ... ... ... ... ..
II.Қазақстан суларын балық кәсіпшілігіндегі шикізат Қоры ретінде
аудандастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Жайық-Каспий су қоймасын кәсіптік балықтары тұрғысынан
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Арал су қоймасын кәсіптік балықтары бойынша сипаттау ... ... ... ... ... ...
2.3. Балхаш-Іле су қоймасының кәсіптік балықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.4. Республиканың солтүстік және шығыс аймақтарын ауланатын
кәсіптік балықтары тұрғысынан сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. Қазақстандағы балық шаруашылығы және оны дамытудың тиімді жолдары..
3.1. Балықшы зауыттық әдіспен қолдан өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.2.1. Тоған шаруашылығы, оның нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.2.2. Балықты өсіру ерекшеліктеріне қарай таңдау ... ... ... ... ... ... ...
3.2.3. Балық өсіру жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2.4. Тұқы тұқымдас балықтарды өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3.2.5. Өсімдіктермен қоректенетін балықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.6. Тоғандарды тыңайту және балықтың тірі жемін өсіру ... ... ...
3.2.7. Тоғандағы балықтарды қоректендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3.
Балық
қорын
молайту
және
қорғау.
Мелиорация.
Акклиматизация ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ,..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан суларынан кәсіптік мақсатта
ауланатын балықтар және оларды қолдан өсіру тақырыбына жазылған диплом
жұмысының өзектілігі балықтарды кешенді зерттеудің бір бөлігі ретінде
республика суларын олардан ауланатын кәсіптік балықтары бойынша
аудандастыру және балық қорын молайту мақсатында балықты қолдан өсіру
шаруашылықтары жөнінде оқу – әдістемелік тұрғыдан толық мағұлмат беру.
Зерттеу пәні: ихтиология, гидробиология, аквакультура, балық аулауды
және өсіруді ұйымдастыру, басқару т.б. пәндер.
Зерттеу нысаны: Қазақстанның балық ауланатын негізгі аудандары,
олардан ауланатын кәсіптік балықтар, балықты қолдан өсіру шаруашылықтарының нысандары.
Диплом жұмысының мақсаты.Қазақстан бойынша су қоймасының
балық қорларын кәсіптік құндылықтарына қарай сипаттау, кәсіптік балықтар
популяциясының алдағы уақыттарда пайдалы жаққа қарай өзгеруі туралы
болжамды деректерді көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері. Қазақстан Республикасында балық
шаруашылығын дамытудың қазіргі жағдайын зерделеу мақсатындағы негізгі
міндеттері:
- Қазақстан суларын олардан ауланатын кәсіптік балықтары тұрғысынан
сипаттау.
- Қазақстандағы балық шаруашылығы және оны дамытудың тиімді
жолдары ретінде балықты зауыттық әдіспен қолдан өсіруді, тоған
шаруашылығын дамытуды және балық қорын молайтуды және
қорғауды, мелнорация, акклиматизация т.б. шаралары бойынша
жазылған деректерден тиісті логикалық қорытынды жасау.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Биологиялық және ауылшаруашылық
ғылымдарының заманауи дамуының басым бағытына Қоршаған ортаны
қорғау, оның табиғи ресурстарын толықтыру осыған байланысты
Қазақстанның балық қорын тұрақты пайдалану және дамыту жолдарына
бағытталған.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Көрсетілген
тақырыпта диплом жұмысын орындауға оқу процесі кезінде ихтиологиядан,
гидробиологиядан, аквакультурадан т.б. пәндерден алған теориялық білім
және Қазақстанның балық байлығын молайту мен балықты қолдан өсірудің
тәжірибелік жетістіктері, осы мәселе бойынша интернет жүйесінің, қазақ
балық шаруашылығы ғылыми зерттеу институты, соның ішінде ЖШС Атырау
филиалының, Атырау бекіре балықтарын қолдан өсіру зауытының тәжірибелік
деректері негіз болды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстанда су ресурстары
бойынша адамның шаруашылықтық әрекеттерінің белсенділігі жоғары
аймақтарда, соның ішінде республиканың батыс өңірінде балықтың мекен
орнын дұрыс сақтау, кәсіптік құнды балық қорын молайту үшін қолдан өсіру
және тоған шаруашылығын ұйымдастыру туралы әдеби мәліметтерді
жинақтап, көпшілік назарына ұсыну.
Жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Қазіргі уақытта Қазақстанда
биологиялық алуан түрлілікті, соның ішінде балықтарды да сақтау ж әне оны ң
қорын молайту мәселелеріне үлкен көңіл бөлініп отыр. Географиялық орнына
сәйкесті республиканың таңғажайып табиғаты өзінің әртүрлі ландышафтасы
және биоәртүрлілігімен ерекшеленеді. Республика суларында балықтардың
150 ден астам түрлері мен түршелері болса олардың 50-ден астам түрлері
кәсіптік мақсатта ауланады және бірнеше ондаған түрлері зауыттық әдіспен
қолдан және тоған шаруашылығында өсіріліп халықтың балыққа деген
сұранысын өтеп отыр. Сондықтан республиканың ихтиолог ғалымдары мен
тәжірибелі балық өсірушілерінің алдында балықтың маңызы мен қорғаудың
ғылыми негізін жасау міндеттері тұр.
Диплом жұмысының тақырыбындағы республика көлеміндегі сулардан
ауланатын кәсіптік балықтары, балықты қолдан зауыттық әдіспен және
тоғандарда өсіру туралы баяндалған материалдар орта мектеп және колледж
оқушылары мен мұғалімдеріне, жоғары оқу орындарының студенттері мен
магистранттарына, оқытушыларына биология, ихтиология, гидробиология,
аквакультура, балық аулау және қорғау пәндерін оқыту процестерінде
қосымша материал ретінде пайдалануға болады деп санаймыз. Сондай – а қ
осы жұмыс ішіндегі тақырыпқа сәйкесті мәліметтерді әуесқой ж әне өндірістік
балық аулаушылар, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар мен басқада
табиғатты қорғау, мекемелерінің, су полициясы қызметкерлері, тіпті балық
туралы білгісі келетін қарапайым тұрғындарға қандай болсада көмегі болады
деп есептейміз.
I Қазақстанда балық аулау кәсіпшілігінің қысқаша даму тарихы
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы жағдайы, балық
шаруашылығы қоры, өндіріс, тауарлық балық шаруашылығы (аквакультура),
саланы ғылыми қамтамасыз ету, мемлекеттік басқару және балық ресурстарын
қорғау, балық шаруашылығының қазіргі кезеңдегі негізгі проблемалары осы
тарауда бейнеленеді.
Балық шаруашылығының жай-күйі.Қазақстан балық шаруашылығы су
қорына бай және балық аулау мен балық шаруашылығын қарқынды дамытуға
қолайлы жағдайлар жасалған. Республика халқының болжамды өсімін ескере
отырып, ұсынылған ғылым норманы (бір адамға 14,6 кг) негізге ала отырып,
халықтың балық және балық өнімдеріне деген қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін, аулау көлемін, тауарлық балық өсіру мен балық импортын 272,0 мы ң
тоннаға дейін жеткізу қажет.
Жалпы балық және балық өнімдерінің экспорты, соңғы жылдары,
консервіленген өнімдерді қоспағанда, жекелеген ұстанымдар бойынша
импорттан асып түсті. Республикаға балық және балық өнімдері 43 шетелдік
мемлекеттерден келіп түседі. Негізгі балық жеткізушілерге Ресей, Норвегия
және Қытай елдері жатады.
Балық және балық өнімдерінің импорты соңғы бес жыл ішінде к өлемі
бойынша да, құны бойынша да ең жоғары болды және 2005 жылы с әйкесінше
41,9 мың тоннаға және 23,3 миллион АҚШ долларына жетті, 2001 жылмен
салыстырғанда 34,7 мың тонна және 16,0 миллион АҚШ долларына қарсы.
Әкелінетін өнімнің негізгі көлемі 2005 жылы мұздатылған, дайын және
консервіленген балыққа арналған, бұл әкелінген өнімдердің шамамен 95 %-ын
құрады.
Өндіруші және өңдеуші балық саласын қалпына келтіру ж әне жа ңарту
мақсатында, сондай-ақ кәсіпорындардың молықтыру кешенін жобалық
қуаттылыққа шығаруда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 29 желтоқсандағы
2003 жылғы N 1344 бекітуі бойынша,2004-2006 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының балық шаруашылығын дамыту бағдарламасы қабылданды.
Бағдарламаның негізгі міндеттері ретінде анықталды:
- нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру үшін, балық шаруашылығын
тиімді дамыту;
- балық шаруашылығын мемлекеттік басқарудағы тиімді жүйесін құру;
- ортаны қорғаудың тиімді жүйесін қалыптастыру, балық ресурстарының
өсімін молайту,;
- бағалы балық түрлерінің запасын қалыптастыру және толықтыру ж әне
көл-тауар шаруашылығын құруды дамыту үшін жағдай жасау;
- балық шаруашылығын дамытуды ғылыми қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының 9 шілдедегі 2004 жылғы Жануарлар
дүниесініңөсімін молайту және пайдалану, оларды қорғау туралы заңын
қабылдауы, жаңа редакцияда қазіргі экономикалық жағдайды дамыту үшін
жағдай туғызды. Оны іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларымен елуден астам нормативтік құқықтық актілері
бекітілді, олардың негізгілері болып табылады:
- Балық аулау ережесі 18 наурыз 2005 жылдан бастап N 246;
- Қазақстан Республикасының балық шаруашылығын дамытудың 20042006 жылдарға арналған бағдарламасы29 желтоқсан 2003 жылдан бастап N
1344 қаулысы.
- Қазақстан республикасында балық шаруашылығын жүргізу ережесі 31
желтоқсан 2004 жылдан бастап N 1456;
- Балық шаруашылығы су тоғандарын(учаскелерінің) бекіту және
қойылатын біліктілік талаптары бойынша конкурс өткізу,конкурсқа
қатысушыларға арналған ереже 4 ақпан 2005 жылдан бастап N 102;
- Сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген жануарлар түрлеріне 10
мамыр 2002 жылдан N 408 және басқа да.[5]
Балық шаруашылығы қоры. Балық шаруашылығы қорының құрамына
Каспий және Арал теңіздеріакваториясы, Балқаш көлі, Алакөл көлдер ж үйесі,
Бұқтырма, Қапшағай, Шардара су қоймалары және басқа да халықаралық,
республикалық және жергілікті маңызы барсу айдындары кіреді.
Су қоймаларының жалпы аумағы Каспий теңізін есепке алмағанда,
шамамен 5 миллион гектар. Республика су тоғандарындағы жалпы балы қ аулау
1965 жылы 111,9 мың тоннаны құрады. 1990 жылдан бастап 2004 жылға дейін
күрт төмендеуі байқалды, балық аулау көлемі 80,9 мың тоннадан 36,6 мың
тоннаға дейін құрады. 2005 жылы бақылауды күшейту есебінен балы қ
қорларын қорғауға және ұтымды пайдалануға су тоғандарындағы жалпы балы қ
аулау республика бойынша 2004 жылмен салыстырғанда 12,2 %-ға артты ж әне
44,9 мың тоннаны құрады.
Өсімін молайту. Антропогендік әсерінен (ағынды өзендердің және басқа
да шаруашылық қызметті бақылау) келтірілетін шығынды өтеу мақсатында
республикада 7 балық питомнигі, 2 уылдырық шашу- өсіру шаруашылы қтары, 2
бекіре балық өсіру шаруашылығы және Қазақ өндірістік жерсіндіру станциясы
болып табылатын республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорындары
айналысатын, оларды өсірумен, шабақтарын(бекірелер, тұқы, сазан, д өңма ңдай,
ақ амур құрттар, ақсақа балық түрлері) шығарумен және оларды табиғи су
айдындарына жіберу міндеттері кірді. Жыл сайынғы шабақтар мен
балықтардың дернәсілдеріншығару 143,6 миллион данаға жетеді, оның ішінде
6,0 миллионнан астамыКаспий теңізіндегі шабақ бекіре. Кәсіпорындардың
қызметі мемлекеттік тапсырыс және шаруашылық қызметінен түсетін табыс
есебінен қаржыландырылады.[9]
Тауарлық балық шаруашылығы (аквакультура)Өткенғасырдың 90-шы
жылдарына дейін келесі бағыттар бойынша тауарлық балық өсірутабысты
дамыды: тоған балық шаруашылығы (полносистемное және нагульное),
шарбақтық, көл-тауарлы, бассейндік және су қоймаларында өсуге
бейімделгенбалық және жылы суларда жылу және гидро электр
станцияларында релелік (бұдан әрі - ЖЭО, ГРЭС). Бейімделген су
тоғандарында тауарлық балық біржылдық, екі - және үш жылдық болып
бөлінді. 1970 - 1990 жылдар аралығында тауарлық балық өсіру көлемі 0,6 мың
тоннадан 9,8 мың тоннаға өсті немесе 14,2 есеге артты. Тауарлыбалық
өсірудегімұндай өсу қарқыны бұрынғыОдақ республикаларыныңбірде-бірінде
болмаған. Мысалы, кезінде балық аулау Балқаш көлінде 1 гектардан 3-тен 5 кг
дейін, тоған шаруашылығында бұл көрсеткіш 1,5 мың кг 1,8 мың кгдейін жетіп
жатқан. Тоғаншаруашылықтарын қазіргі заманғы қарқынды дамыған
технологияғаауыстыру кезінде,тауарлық балық өсіруге бір гектардан10,0 мың кг
және одан да көпке жеткізуге болады.
Қазақстан республикасының әр түрліоблыстарындатауарлық балық
өсіруді дамытуғажеткілікті үлкен әлеуеті бар,алайда, бірқатар себептерге
байланысты оның дамуына кедергі келтіретін, аталған бағыт бүгінгі күнге дейін
дамымаған.
1990-2005 жылдары тауарлы балық шаруашылығы іс жүзінде дамымады.
Тауарлықбалықты аулау кейінгі жылдары, тоған шаруашылықтарында 150
тоннаға дейін қысқарды, ал 1990 жылы тауарлық балық өсіру 10 мың тоннаға
жетті. Республиканыңжаңа экономикалық қарым-қатынастарға көшуі кезеңінде
мемлекеттіктауарлық балық өсіруді реттеу жүйесі болмады. Осыбағытты
дамыту бойынша, қандай да бір бағдарламаның болмауы,балық шаруашылығы
субъектілерін жүзеге асырудың толыққанды қызметіне мүмкіндік бермеді.
Қазіргітаңдағы
технологияныңескіргенін,
халықаралық
ынтымақтастықтыңтөмен деңгейін ескере отырып, тауарлық балық өсіру мен балық
қорларын молайту балық саласының бір бөлігі ретінде өте нашар дамығанын
көреміз.Тауарлық балық өсіру көлемінің күрт төмендеуінің негізгі себептеріне
мамандандырылған жем-шөп, тыңайтқыштар, емдік препараттардың, электр
энергиясы, су ресурстары мен жерді пайдалану, сондай-ақ жоғары кедендік баж
әкелу кезінде балық отырғызу материалы (личинкаларын, балық шаба қтарын
және басқаларды) мен азықтық организмдердің республикасының
аумағындағыжоғары құнынжатқызуға болады.[2]
Саланы ғылыми қамтамасыз етуБалық шикізат ресурстарының қазіргі
жай-күйін талдау және ғылыми негізделген іс-шараларды ұтымды пайдалану
ерекше маңызға ие. Бірқатар мәселелер әлі шешілмеді, мысалы,балы қ аулауды
реттеуде нақты ұсыныстар беруге, жаңа аулау құралдарын қолдануға,
молықтыру кешені және халықаралық ынтымақтастық бөлігінде нақты
стратегия әзірлеу бойынша және басқа да. Басқарушылық шешімдерді қабылдау
уәкілетті органдардың қабылданған шешімдеріндеүлкен жауапкершілікті талап
етеді,азаматтық-құқықтық қарым-қатынастар саласы секілді, сондай-ақ бір
бөлігінен қоршаған ортаға әсері байланысты, саланың ғылыми қамтамасыз
етілурөлін бағалау қиын.
2004-2006 жылдар кезеңінде мемлекеттік есепке алу ж әне оны ң балы қ
ресурстарын кадастрынжүргізудің ғылыми негізі салынды. Зерттеу
халықаралық, республикалық маңызы бар барлық су айдындарындағы ірі балық
шаруашылығында, сондай-ақ, жергілікті маңызы барсу айдындарында
жүргізілген. Нәтижесінде балық ресурстарының жағдайыныңбірыңғай
ақпараттық жүйесі қалыптастырылды,балық шаруашылығының өсімін
молайтукешенін дамыту бойынша ұсыныстар әзірленді.
Тауарлықбалық биотехникасынәзірлеуді өсіруге бағытталған өзекті
зерттеулер пайда болды. Балық шаруашылық ғылымы білікті кадрларды ң үлкен
тапшылығына ие. Ихтиологиялық өткізу сапасын, соның ішінде, балық өсіруді
зерттеулерді жақсартуды талап етеді, және қолданбалы жазықтық зерттеулер
бөлігінде ұсыныстар беруде басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін көп м ән
беріледі. Сондай-ақ, мамандандырылған жобалау ұйымдарыныңболмауы жобалық биологиялы-балық өсіру және техникалық-экономикалық негіздемелерді
құруда балық шаруашылықтарын, соның ішінде, тауарлық бекірені әзірлемейді.
Мемлекеттік басқару және балық қорын қорғау Балықшаруашылығының комитеті, балық шаруашылығы аумағында уәкілетті ұйым ретінде
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылдың 18-ші шілдесіндегі N 714
қаулысы бойынша, балық шаруашылығын мемлекеттік басқарудың міндеттерін
жүзеге асыру мақсатында құрылды. Ірі балықшаруашылық су қоймаларын
басқару және тиімді қорғау үшін Комитеттің құрылымдық бөлімшелері
жасалды. Хауызды және облысты аумақтық ұйымдарда, балық қорларының
жағдайына және олардың мекендеу ортасына байланысты тұрақты
ихтиологиялық мониторингты жүзеге асыру, сонымен қатар басқарушылық
шешімдерді жылдам қабылдау мақсатында ихтиологиялық мониторинг
қызметері құрылды.[4]
Сонымен қатар, балық шаруашылығы Комитетінің атқарымдары балық
өнеркәсібінің сұрақтарын реттеу бөлігінде шектеледі. Балық кәсібінің,
шығарылатын өнімнің түрлік құрамының, балық өңдеу мен балық өнімдерінің
қауіпсіздігінің мониторингісі толық күйде жүзеге аспайды. Сонымен қатар, ішкі
және сыртқы нарықтағы маркетинг, жоғары сомалы бәскеге қабілетті
тауарларды нарыққа шығару жөніндегі сұрақтарды мемлекеттік реттеу талап
етіледі. Осы байланыста балық шаруашылығы аумағында уәкілетті
ұйымдардың өкілдігін кеңейту және оның құрылымдарын жетілдіру қажет.
2004-2006 жылдары балық шаруашылығын дамыту бағдарламасы
аясында, Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2003 жылы 29 желтоқсанда
қабылдаған N 1344 қаулысы бойынша құрылған балық шаруашылығы
Комитетінің құрылған кезеңінен бастап аумақтық ұйымдардың материалдытехникалық жабдықталуы жақсарды, алайда осы аумақтық ұйымдардың
материалды-техникалық жабдықталуын әрі қарай жалғастыру қажет.
Қызметтерде қажетті өлшеу мен бақыланған аулау, және шабақтарды құтқару
жұмыстарын жүргізуге қажетті жабдықтар мен зертханалық жабдықтар жоқ.[1]
Замануи кезеңдегі балық шаруашылығының негізгі мәселелеріЕлдің
балық шаруашылығының замануи жағдайын саралау, оның тиімді дамуына
кедергі келтіретін негізгі мәселелерді анықтауға мүмкіндік береді. Нормалыққұқықтық база аясында балықаулайтын және балықөңдейтін кәсіпорындардың
қуаттылығы, шығарылатын өнімдердің түрлері мен көлемдері, шикізат
жеткізетін жолдар, өнім өткізу, қызметкерлер саны, экономикалық көрсеткіштер
туралы, сонымен қатар балықтарды сатып алумен және өткізумен, көтерме
және бөлшек жүзеге асырумен айналысатын кәсіпорындар туралы ақпарат алу
мүмкін емес. Өндіріс сферасында маркетингтгі зерттеу жоқ, балық өнімдерінің
түрі, аумағы, қауіпсіздігі бойынша балық және балық өнімдеріне деген әлеуетті
сұраныс бойынша ақпараттар жеткіліксіз. Ішкі және сыртқы нарықтағы
маркетинг сұрақтарын зерттеу, бәсекеге қабілетті жоғары сомалы тауарларды
нарыққа
шығару
қажет
етіледі.
Балықөңдейтін
кәсіпорындардың
рентабельділігіне, баға қойылуына, олардың түрлері мен елеміздің нарқында
ұсынылған балық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
көрсетілмеген.
Балық қорларын пайдалану, ұдайы өңдеу және қорғау аумағында
мемлекеттік саясаттың тиімді жүзеге асыруын қамтамасыз ететін басты
факторлардың бірі - жоғары және орта білімді, білікті де тәжірибелі
мамандардың болуы. Балық өнеркәсібінің дамуына байланысты, балық
шаруашылығында тәжірибелі және техникалық білікті басқарушыларға деген
сұраныс көбейе береді.[18]
Стратегиялық тағайындау объектілерінде (ГЭС, ГРЭС) және Ақдалы
күріштік алқабының Тасмұрын және Бақанас магистральды каналдары секілді
ірі тоғандарда балыққорғау құрылыстарының болмауы немесе талаптарға сай
келмеуі Іле, Жайық, Ертіс, Сырдария, Шу, Қаратал, Тобыл, Есіл ж әне т.б.
өзендердегі балық қорларына үлкен зардабын тигізеді. Балық шабақтары
уылдырық шашуы кезінде балыққорғаудың тиімсіздігі әсерінен күріш өсіретін
алқаптарға өтіп кетеді, және ол жерде үлкен көлемде өліп қалады.
Суэлектростанциялары су жіберудің келісілмеген режимінің әсерінен уылдырық
шашатын популяцияға үлкен зиянын тигізеді. Сонымен қатар, бөгеттердің
аумағындағы станциялар заманауи талаптарға сай келетін балы қөткізгіш
құрылғылармен жабдықталмаған, оларға балықтың түсіп кетуінен қормалмаған.
Заң шығаруды қаталдандыру шаралары қабылданса да, балық қорларын
заңсыз аулау әлі де бар. Тәуелсі зерттеулердің мәліметтері бойынша, заңсыз
аулаудың үлесі жоғары және оны азайтудың қатаң шаралары қажет етіледі.
Балық өнімдерін экспорттау республикада шикізатты бағытта айқын
көрсетілген, соның ішінде өңделмеген жаңадан қатырылған балықтар
экспортталады. Қазақстан Республикасының Агентінің мәліметі бойынша
өңделген шикізат ішінде еуропалық нарықта саудалық маңызы бар көксеркенің
еті басым келеді. Жоғарыда аталған Агенттіктің 2005 жылғы мәліметі бойынша,
балық өнімдерін шет елдерге тасу 33 мың тоннаны құраған, соның ішінде
өңделмегені - 22,4 мың тоона, ал өңделгені – 11,2 тоннаны құрайды.
Өнеркәсіптің өңдеу базасының әлеуеті 1993 жылға дейін жеткілікті
жоғары деңгейде болды. Өңделген өнімдер үлкен сұраныс сұранысқа ие болды
және ТМД елдерінің барлығында дерлік сатылымда болды. Консерві
өнеркәсібінің өнімдері жылына 44,8 млн тоннаға дейін шығарылды, оның 11,2
мың тоннасы дайын консерві өнімдерін құрады.[7]
Алайда экономикалық құлдырау кезеңінде, бар болған кәсіпорындар
өнімдердің негізгі түрлерінің көлемі мен сұрыптамаларын барынша қысқартып
тастады. Жабдықтардың моральды және физикалық тұрғыдан тозуы, ескірген
технологияларды қолдану сапаның заманауи талаптарына сай келмейтін
өнімдерді шығаруына алып келді. Физикалық тозудың жоғары деңгейі және
аулайтын және өңдейтін жабдықтардың негізгі құрылғыларының моральды
ескіруінің күшеюі, бүгінгі таңда балық өнімдерін терең өңдейтін жабдықтарды
100% жаңарту мен жетілдіруге әкеліп соқытрды.
Соның нәтижесінде Атыраубалық акционерлік қоғамы секілді консерві
өнімдерін шығаратын ірі кәсіпорындар 2005 жылы дайын өнімдерді шығаруды
тоқтатты. Ал 2003 жылы Балхашбалық жауапкершілігі шектеулі акционерлік
қоғамы да өз жұмысын тоқтатты. Консерві өңдеу жабдықтары шығарылатын
өнімнің бағасының жоғаруы болуына және артқа қалған технологияларға
байланысты сақатуға қойылған, өнім нарығында бәсекеге түсе алмайды, соның
әсерінен, импортты өнеркәсіптің өнімдері орын басып жатыр (теңіз өнімдері,
мұхит шикізаты, прибалтикалық және ресейлік өндірушілердің консервілері
мен пресервілері).[13]
Кезіндегі қуатты теңіз флоты өз тіршілігін жойды, соңғы бес жыл ішінде
майшабақ, майдабалық, тікенді балық кәсіпшілігі жоқ, итбалық пен ақүрпектің
шайқасы жүргізілмейді. Теңіз кәсіпшілігінің шығындалуы осы кезеңдер
аралығында: майшабақтың 25 мың тоннасын, мұнтазтектестердің 2,5 мың
тоннасын, каспий итбалығының 25 мың тонна басын құрады.
Қалыптасқан ахуалдың себептерінің бірі балықөсіретін су қоймаларын
орнықтырудың қысқа мерзімді болуы, және өндірушілерде балық қорларына
тұрақты рұқсаттың болмауы, ертенгі күнге деген сенімсіздік, бұл өз кезегінде
өнеркәсіпке инвестиция құюдың тоқатылуына және биологиялық ресурстарға
тұтынушылық қатынастың туындауына әкеліп соқтырды.
1993 пен 2003 жылдар аралығында тауар-ақша айналымының тез арада
төмендеп кетуі байқалды, кәсіпорынның аулайтын және өңдейтін
секторларының арасында экономикалық байланыстар үзілді, ол дайын өнімнің
өтімінің жоғалуына әкелді. Жаңа нарық қатынастарының талабы бойынша,
моральды және физикалық тұрғыда ескірген жабдықтардан шығарылған
тауарлар бәсекеге төтеп бере алмады. Екінші деңгейдегі банктердің жоғары
несиелік мөлшерлемесі және жеңілдікті несиелендірудің механизмі мен
лизингтің жоқ болуы, өнеркәсіптің дамуы мен техникалық қайта жарақтандыру
процесін тежеді. [19]
Тауарлы балық шаруашылығының әлеуетін 1990 жылдарға дейін өсірілген
балықтардың көлемі арқылы бағалауға болады. 1970 және 1990 жылдар
аралығында тауарлық балық өсіру көлемі 0,7 мың тоннадан 9,8 мың тоннаға
дейін өсті, яғни 14,2 есе көбейді. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2006
жылы 6 наурызда қабылданған N 149 қаулысы бойынша, ҚР-ның
агроөнеркәсіптік жүйесін тұрақты дамыту Концепциясын жүзеге асыру
бойынша 2006-2008 жылдарға бірінші кезекте шара қолдану бағдарламасына
сәйкес, 2008 жылға дейінгі кезеңде 238 көл-тауарлы, тоғанды және басқа да
балық шаруашлығын құру жоспарланып отыр. Балықотырғызу материалдарына
сұраныс балықтың әр түрлі шабақтарының 30 млн данасын құрайды. Алайда,
балықотырғызу материалдарының өзіндік құнының жоғары болуы, қажетті
қуаттылықтың болмауы тауарлы балық шаруашылығының дамуын шектейді.
Тауарлы балық шаруашылығының көлемінің дереу төмендеуінің негізгі
себептеріне арнайы жемдердің, тыңайтқыштардың, емдік препараттардың,
электроэнергияның құнының жоғары болуын; жер және су ресурстарын
қолдану; сонымен қатар балықотырғызу материалдарын (дернәсілдерді, балық
шабақтарын және басқаларды) және республика аумағындағы жемдік ағзаларды
тасу кезіндегі баж салығын жатқызуға болады.
Осыған сәйкес, іріауқымды өндірістік балық аулау барлық жағдайда
мемлекеттік жәрдем қаражатқа және көмектің басқа түрлеріне байланысты
мүмкін болады.[2]
2. ҚАЗАҚСТАН СУЛАРЫН БАЛЫҚ КӘСІПШІЛІГІНДЕГІ ШИКІЗАТ
ҚОРЫ РЕТІНДЕ АУДАНДАСТЫРУ
2.1 Жайық-Каспий су қоймасын кәсіптік балықтары тұрғысынан
сипаттау
Жайық-Каспий бассейнінің балықтары 17 түрлі тұқымдастар ға, 53
жүктілік және 124 түрлері және кіші балық түрлеріне тиесілі.Каспий теңізінде
сирек кездесетін және жойылып бара жатқан балықтар қатарына 17 т үріні ң
ішіндегі 5 түрі мен кіші түрі Қызыл кітабына енгізілген. Каспий те ңізіні ң
ихтиофауналық құрамынан ең көп мөлшердегі түрлері теңіз және өзен балықтар
санатына жатады. Жайық-Каспий бассейнінің ихтиофауналық құрамы 1-кестеде
келтірілген.
Жайық-Каспий бассейніндегі тұщы су және өтпелі балық түрлерінің құрамы
Орысша
Сем.
Осетровые
Белуга
Русский
осетр
Персидский
осетр
Шип
Севрюга
Стерлядь
Сем.
Карповые
Вобла
Түр атауы
Латынша
Acipenseridae
Huso-huso
Acipenser
guldenstadtii
Acipenser persicus
Acipenser
nudiventris
Acipenser stellatus
Acipenser zuthenus
Cyprinidae
Қазақша
бекіре
тұқымдасы
Қортпа
Орыс
бекіресі
Парсы
бекіресі
Пілмай
Шоқыр
сүйрік балық
Тұқы
тұқымдасы
Қаракөз
Түр мәртебесі
Түр
формасы
Кәсіпшілік
емес
Кәсіпшілік
емес
Сирек
Өтпелі
Кәсіпшілік
емес
Кәсіпшілік
емес
Сирек
Өтпелі
Кәсіпшілік
Өтпелі
Өтпелі
Өтпелі
Өзендік
Жерех
Rutilus rutilus
caspius
Abramis brama
orientalis
Aspius aspius
Сазан
Cyprinus carpio
Сазан
Кәсіпшілік
Серебряный
Карась
Линь
Carassius auratus
Бозша
мөңке
Оңғақ
Кәсіпшілік
Жартылай
өтпелі
Жартылай
өтпелі
Жартылай
өтпелі
Жартылай
өтпелі
Өзендік
Кәсіпшілік
Өзендік
Лещ
Tinca tinca
Табан
Кәсіпшілік
Ақмарқа
Кәсіпшілік
құтым
Сирек
Теңіздік
Балпанбалы
қ
Ақкөз
Қызылқанат
Кәсіпшілік
Өзендік
Кәсіпшілік
Кәсіпшілік
Өзендік
Өзендік
Ақкайран
көктыран
Қылыш
балық
Толстолобик Hypophthaimichthys Дөңмаңдай
molitrix
Сем.
Siluridae
Жайын
Сомовые
тұқымдасы
Сом
Silurus glanis
Жайын
Сем.
Percidae
Алабұға
Окунёвые
тұқымдасы
Окунь
Perca fluviatilis.
Алабұға
Судак
Stizostedion
Көксерке
lucioperca
Берш
Stizostedion
Берш
volgensis
Сем.
Esocidae
Шортан
Щуковые
тұқымдасы
Щука
Esox lucius
Шортан
Сем.
Salmonidae
Албырт
Лососевые
тұқымдасы
Белорыбица
Stenodus
Ақбалық
leucichthys
Сирек
Кәсіпшілік
Кәсіпшілік
емес
Кәсіпшілік
Өзендік
Өзендік
Өзендік
Кутум
Густера
Белоглазка
Красноперка
Язь
Синец
Чехонь
Rutielus crisii
kutum
Blicca bjoerkna
Abramis sapa
Scardinius
erytrophthalmus
Leuciscus idus
Abramis ballerus
Pelicus cultratus
Өзендік
Кәсіпшілік
Кәсіпшілік
Өзендік
Кәсіпшілік
Кәсіпшілік
Кәсіпшілік
Өзендік
Жартылай
өтпелі
Өзендік
Кәсіпшілік
Өзендік
Сирек
Өтпелі
Жартылай өтпелі өту балықтарының түрлері.Солтүстік Каспийдегі
балықтар қоры екі экологиялық нысанның есебінен қалыптастырылады:
жартылай межелік және туводтық. Жартылай межелік балықтар вобла,
көксерке, аққайран, ақмарқаның концентрациясы маусымдық көші-қонмен
байланысты. Қарапайым жартылай межелік балықтардың (қаракөз, табан,
көксерке) өмірлік циклі Еділ, Орал, Терека, Тауықтар, Атрека төменгі жа қ
өзендерімен байланысты, онда оларды көбейту процесі жүзеге асырылады.
Сазан, жайын сияқты балықтарды сондай-ақ жартылай межелік түріне
жатқызуға болады, өйткені көші-қон оларға тән және олардың таралымдарының
бір бөлігі, авандельтыдан басқа, теңізде таралады. Жергілікті балы қтар: шортан,
қызылқанат, мөңке, алабұға аборигенды түрлері болып табылады. Солтүстік
Каспий аймағындағы суы таяз жерлерде құрма ауларын пайдалана отырып,
балықтардың жайылуын игеру мақсатында зерттеулік аулау жүргізілген.
Балықтарды аулау кезінде жартылай өтпелі балықтардың барлық түрлері
кездескен. Солтүстік Каспий аймағындағы суы таяз жерлердегі жартылай
өтпелі балықтардың 2010 жылғы саны және жайылуы (қосымшада 1-кестеде)
келтірілген.[9]
Қаракөз (Rutilus rutilus caspicus). Қаракөз карпообразных (Cypriniformes)
отрядына жатады, Тұқы (Cyprinidae) отбасына, қаракөз (Rutilus) тектілерге.
Каспий теңізінің Шегінде оқшауланған үш табынды құрады: әзірбайжандық,
түрікмендік және солтүстік-каспийлік. Солтүстік-каспийлік қаракөз ең
көпсанды табынды құрады, негізінен Еділ, Жайық өзендерінің төменгі
сағаларында таралған. Солтүстік-каспийлік қаракөздер бүкіл Солтүстік
Каспийді қамтиды.
Күзде үлкен бекітпелер жағалауға көшіп, Орал шұңқырлары алдында
қыстайды. Ақпан айының орталарына қарай қаракөз Орал өзенінің құрамына
едәуір мөлшерде ене бастайды. Қаракөздердің негізгі көктемгі барысы өзен
ашылғаннан кейін көп ұзамай басталады, әдетте наурыз айының соңында - сәуір
айының басында, су температурасы 2-4°С болғанда. Жалпы ұзақтығы бір
жарым ай. Жаппай барысы сәуір айының екінші жартысына тиесілі, судың
температурасы 8 - 9°С, барыс уақыты мамыр айының басында, температура 1015°С болғанда -соңы мамыр айының екінші жартысында температура 17-22°С
болғанда.
Қаракөздердің жыныстық жетілуінің басталуы бір ұрпақты балықтарда
бір мезгілде жүрмейді. Еркектері әдетте аналық ұрпаққа қарағанда бір жыл
бұрын жетіледі. Сондай-ақ Солтүстік Каспийдің батыс және шығыс бөлігінде
және авандельды өзендерде көбейеді. Теңіздің суы таяз бөлігінде жас қарак өз
сәуір айының басында пайда болады. Өсіп қалған құрттар мен шабақтар
Солтүстік Каспийдің суы таяз бөлігінде 3 – 5 м тереңдікте жиналып, онда
жыныстық жетілу жүзеге асқанға дейін сонда болады, бұл 2 – 3 жылды
қамтиды.[15]
Солтүстік Каспийдің суы таяз жерлер аймағында 2010 ж. кезе ңіндегі
зерттеулер бойынша аулауда қаракөз барлық жерде кездескен. Қаракөздің үлкен
жиналымы 8, 25, 32, 39, 31 шартыны құраған.Жас құрылымы 7 жастан
құрылатын топтарда ұсынылған, 3 жастан 9 жасқа дейінгі, доминантты жас
тобы – 3 – 4 жыл.Солтүстік-каспий қаракөзінің өлшемді-салмақ құрылымы
2010 жылдардың әр маусымында тіптен өзгерген жоқ. Көктемде оның
өлшемдері 21,7 см-ден 32 см құрап жатты, орташасы - 23,5 см (қосымшада
кесте-2).
Солтүстік-каспий қаракөзінің салмақ құрылымы 2010 ж. көктемінде
салмағы 0,15-ден 0,54 кг, орташа - 0,21 кг құрайтын балықтармен ұсынылды
(қосымшада кесте-3).Көксерке (Stizostedion lucioperca) окунқұрушылар
(Perciformes bleeker) отрядына жатады, окунқұрушылар (Percidae cuvier)
отбасына, көксерке (Stizostedion) текті. Көксерке Балтық, Қара, Азов, Каспий
және Арал теңіздерінің бассейндерінде таралған.Солтүстік Каспий бассейінінде
көксерке екі оқшауланған табынды құрады: волжское және оралдық. Өміріні ң
негізгі бөлігін (екі жастағы дейін жетілгенше) теңізде өткізеді.Орал к өксеркесі
Жайық өзеніне көктемде кіреді. Жайық өзені бойымен өте жоғары – 70 – 100 км
көтеріледі. Жазғы-күзгі кезеңдерде Солтүстік Каспийдің суы таяз бөлігінде өмір
сүреді.2010 жылғы зерттеулер кезеңі бойынша ең тығыз жиналатын ересек
балықтардың өлшемдері 19-дан 53,5 см және массасы 0,06-дан 1,92 кг 12, 23,
27, 29 шаршысында байқалды.
2010 жылы көксеркенің жастық құрылымы 7 жас топтарында ұсынылды,
дарақ түрінен бастап (жасы 0+) 6 жастыларға дейін. Алайда аулау кезінде кіші
жастағы 1 - 2 жылдық жас аралық топтарындағы балықтар басым болды.
Фультон бойынша орташа есеппен коэффициент 1,18 құрады. Аталы қ
және аналық қатынасын салыстырар болсақ, 54,4 % үлесін ұрғашы иеленуі
байқалды (қосымшада кесте-4).
Ақмарқа – Aspius aspius (Linne) карпоқұраушылар (Cypriniformes)
отрядына жатады, тұқы(Cyprinidae) отбасына, ақмарқа (Aspius) тектес.
Солтүстік, Балтық, Жерорта, Қара, Азов, Каспий және Арал теңіздерінің
бассейндерінде өте кең таралған. Қазақстанда табиғи таралу аймағы тек қана
Каспий бассейнінде.Ақмарқаның жас құрылымы 2010 ж. 8 түрлі жас
топтарында ұсынылды, 1-ден 8 жыл. Алайда аулау барысында бас жасы 5 жыл
жасаған балықтар басым, 30,0 % құрайды. Үш жасарлар үлесі– 13,0%,
төртжасарлар – 28,6 %.
Ақмарқаның биостатистикалық талдауы көрсеткендей, Солтүстік
Каспийдің шығыс бөлігі акваториясында балықтардың ұзындығы 26-дан 50,7
см дейін, орта – 42,6 см болған, салмағы 0,20-дан 1,93 кг дейін, орташа – 1,08.
Фультон коэффициенті бойынша орташа 1,35 құрады. Өлшемді-салмақтық
сипаттамасы (қосымшада 5-кестеде) берілген.[18]
2010 ж. зерттеуде балықтардың жынысының қатынасы 1:1 жа қын болды,
аз үлесінің басымы ұрғашы болуымен - 52,9 %.Тыран (Abramis brama orientalis)
карпоқұрушылар(Cypriniformes) отрядына жатады, Тұқы (Cyprinidae) отбасына,
ақтабан (Abramis) тектес. Табан балықтың табиғи таралу аймағы - өте ке ң: ол
барлық Еуропа дерлік өзен бассейндері және шығыстағы тұзды Арал бассейне
дейін қамтиды. Жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде қазіргі уақытта табан
Қазақстанның барлық ірі бассейндерінде кездеседі. Каспий теңізінде бір кіші
ұсынылған түрі – шығыс табан. Солтүстік Каспийде бірнеше жергілікті
табындар кездеседі: аққайран – волждық, орал және терстік. Бұл балы қтар
өмірлік циклінің үлкен бөлігін жоболық Солтүстік Каспийде ж үргізеді ж әне
онда ересек балықтың уылдырық шашу және шабақ процесі жүзеге асады. [6]
Торлы аулау кезіндегі максималды аулау 8, 25 шаршысында білінді,
тереңдігі 2,2 м. Жазда табан үлкен тереңдікке кетеді және Солтүстік Каспийдің
аймағында суы таяз дерлік жерде кездеспейді. Суы таяз жерде Солтүстік
Каспийдің аймағында табан 2 көші-қон жасайды, жылы көктемде уылдыры қ
шашу орындарына, содан кейін күзде серуендеу орындарына. Көктемде
Солтүстік Каспий аймағында суы таяз жерде таралу бөлігі ке ң. А қтабан
кеңістік шегіндегі таралуын анықтаушы негізгі табиғи факторлар ға
температуралық режимді, тұздылық және жемшөп базасын жасауды жатқызуға
болады. Қолайлы жазғы температуралар кезінде ақтабанның негізгі массасы
теңіз аймағында суы таяз жерлерде бөлінеді.
2010 жылы аққайран жас құрылымы 9 жас топтарда ұсынылды 1-ден - 9
жылға дейін. Алайда аулау кезінде 5 жастағы дарақтар басым болды, активі 28,3
%. Үлесі екі жылдық – 17,6 %, алтыжылдық – 16,3 %.Ақтабанның сапалы
талдау сипаттамалары көрсеткендей, Солтүстік Каспийдің шығыс бөлігі
акваториясында ақтабанның ұзындығы 19,2-ден 27,3 см-ді құрады; салмағы 0,1ден 0,92 кг дейін жетіп жатты. Фультон коэффициенті бойынша орташа к өлемі
1,63 (қосымшада кесте-6).[18]
Сазан (Cyprinus carpio) карпоқұраушылар (Cypriniformes) отрядына
жатады, Тұқы (Cyprinidae) отбасына, сазан (Cyprinus) тектес. Каспий теңізінде
екі экологиялық формалары ұсынылған: жартылай межелік және туводты.
Сазан өзен сағаларындағы терең шұңқырларда немесе терең кеңістіктерде
қыстайды. Сазан тыныш, тыныш су, өзен бойларын қамтиды, ол
шығанақтардағы тыныш ағыммен және өсімдіктер арасында ұстанады,
көлдерде болады, жақсы тоғандарда жақсы өмір сүреді. Солтүстік Каспийдегі
Еділ мен Жайық өзендері сағасын мекендейді және сол аймақтарды жағалайды.
Уылдырық шашу көктемде басталады, судың температурасы 18-20°С
жетеді, әдетте уылдырық шашу маусымда аяқталады. Уылдырық шашу
Солтүстік Каспийде, сондай-ақ Атыраудың Жайық өзенінде кездеседі. 2010
жылғы зерттеу нәтижелері көрсеткендей, популяцияның негізгі бөлігі жа ғалау
сызығына жақын. Ау аулау құралдарында 2 данадан аспайтындай 8, 25
шаршысында байқалды. Сазанның жас құрылымы 2010 жылы ұсынылды, онда
9 жас топтар 1-ден - 9 жылға дейін. Алайда аулау кезінде басым т үрлеріні ң
жасы 3 – тен 6 жас шамасында болды, активі 60% - дан астам. 2010 жылы
сазанның орташа жасы– 4,8 жыл.
Сазанның биологиялық талдау сипаттамалары көрсеткендей, Солт үстік
Каспийдің шығыс бөлігіндегі акваториясындағы балық көлемі 35,0 - 78,0 см,
орташасы – 50,1 см, салмағы 0,66-дан 8,22 кг дейін, орташа – 2,36. Фультон
коэффициенті бойынша орташа көлемі 1,72 (қосымшада кесте-7). [17]
Қылыш балық (Pelicus cultratus) карпоқұрушылар (Cypriniformes)
отрядына жатады, отбасы тұқы (Cyprinidae), түрі қылыш балық (Pelecus).
Балтық, Қара, Каспий және Азов теңіздері бассейндерін қамтиды. Қазақстанда
Жайық өзені мен Каспий теңізінің жазық бөлігінде мекендейді, аудандарда су
тұздылығы 10 ‰-ды құраса. Каспий бассейнінің шегінде екі формасы таралған:
жартылай өткізгіш және тұрғын үй (өзен). Урал өзенінде шамалы м өлшерде
кездеседі, жоғарғы жағында табылмайды.Қылыш балықтың Каспий теңізінде
бір жолғы уылдырық шашуы, температура 120С жеткен кезде жүзеге асады.
Жартылай өткізгіш нысаны төменгі ағысында да, өзенде де, теңіз маңында да
көбеюі мүмкін. Қылышбалықтың жыныстық жетіледі 3-5 жаста жетеді, салмағы
жеткен кезде 3 жыл кезеңінде.[11]
Орал озеніндегі тексерілген қылыш балықтың ұзындығы - 27,4 см, орташа
- 24,8 см. Мамыр ортасында сырғыманың дернәсілдерінің бастамасы төменгі
Жайық өзенінің үлесіне тиеді, бұқаралық - маусым ортасына. Қылыш балық өте
тез өседі, әсіресе жартылайөткізілім нысаны. Қылыш балықтың максималды
жасы - 9 жастан аспаған. Алайда, мұндай ескі балы қ аулау өте сирек кездеседі.
Орал бассейнінде қылыш балық көбінесе қалдықтармен, хирономидпен, су ға
түскен жәндіктермен, ветвистоустармен және жас балықтармен қоректенеді.[5]
Солтүстік Каспийдің суы таяз жерді аймағында сирек кездеседі. Зерттелу
кезеңінде, ау аулауда қылыш балықтың бір данасы табылды, көлемі 30,0 ж әне
массасы
0,230
кг.Дөңгелекбасты
пузанок
(Alosa
sphaerocephala)
сельдқұраушылар (Clupeifomes) отрядына жатады, отбасына сельдт үрлес
(Clupeidae), түрі алоза (Alosa). Пузаноктың көші-қон жолдары бүкіл теңіз
бойымен өтеді. Солтүстік Каспий жағаларында көбейеді. Орта Каспийдегі
пузаноктың жазғы жиналуы әдетте тереңдігі 15 - 30 м. Күзде, әсіресе көктемде
су бетіне жақын көтеріледі.
2010 ж. көктемгі ау аулау зерттеулерінде 54 шаршысында осы т үрді ң 1
данасы түсті, мөлшері 20 см және массасы 0,09 кг. Биологиялық сипаттамасы 8кестеде
көрсетілген.Каспий-қара
теңіз
майшабағы
(Alosa
caspia)
сельдқұрушылар (Clupeifomes) отрядына жатады, сельдтүрлі отбасына
(Clupeidae), алоза туыстасы (Alosa). Майшабақ салбырағандау, ұзынденелі
болып келеді. Арқасы қара қоңыр, бүйірі ақшыл, зәйтүн – жасыл түсті. Қақпалы
жәбірінде қара дақ кездеседі, тіпті, кейде олардың бірнешеуі кездесуі м үмкін.
Басы ұзын және биік, көзі үлкен. Зерттелетін аудандарында ауланғаны 17 дана.
Каспий-қара теңіз майшабағының 2010 жылғы жас құрылымы 2-ден 6 жас
аралығында ұсынылды, алайда аулау кезінде басымдылық көрсеткен 3 жылдықтар (34,2 %) . 4-жастағы балықтардың үлесі - 28,9 % -ды құрады, 5 –
жылдық – 23,7 %. Каспий-қара теңіз майшабағының мөлшері құбылып, 15-тен
27 см-ді және салмағы 0,02-ден 0,22 кг-ды құрады. Каспий-қара теңіз
майшабағының
сапалық
сипаттамасы
(қосымшада
–
кестеде)берілген.Солтүстік Каспийдегі межелік өткізгіш балықтардың
қанағаттанарлық жай-күйін және бастыға шаққандағы орташа көпжылдық
деректерді сапалық сипаттамалары және қорлары көрсетеді.[9]
Жайық-Каспий бассейніндегі "қызыл кітапқа енгізілген" балықтар
таралымының жай-күйін бағалау.
Каспий теңізінің биологиялық әл-ауқатына қарамастан, бірқатар балық
түрлері жойылу қауіпінде және ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
18 номинация бойынша ҚР Қызыл кітабына енгізілген (2008) Жайық – Каспий
бассейні аумағын қамтитын балықтың бес түрі:
Каспий минога - Caspiomyzon wagneri (Kessler, 1870)
Волга майшабағы – Alosa kessleri volgensis (Berg,1913)
Каспий албырты – Salmo trutta саѕріиѕ, Kessler 1877
Белорыбица – Stenodus leucichthys, leucichthys, (Guid., 1772)
Кутум – Rutilus frizii kutum (Kamensky,1901)
Каспий миногасы ау аулау кезінде жылдар кездеспеді. Миногоқұраушылар Petromyzoniformes отрядына жатады, отбасы миногонды - Petromyzonidae.
Жалғыз, басқа өкілі жоқ. II санатты – түр мәртебесіне ие, өз саны шегінде тез
азайғыш ретінде таралған. 4 - 5 жас кезеңдерінде өзендерді мекендейді, кейін
теңіздегі метаморфоза. Өзендерде көбейеді. Теңіз ішіндегі өмір кезеңінде
миноги 40 - 55 см дейін өседі.Бұрын Әзірбайжанның бүкіл жа ғалауынан бастап
Солтүстік Каспий теңізіне дейін кездескен. Соңғы 10 жылда өмір с үргіштігі
туралы мәліметтер жоқ. Қазіргі уақытта Жайық өзенінде кездеспейді.[1]
Волга майшабағы. ҚР "Қызыл кітабына" 2 санатта енгізілді, кіші апатта
өз санын тез жоғалтушы балық ретінде. Ау аулау кезінде өте сирек кездеседі.
Каспий албырты (кумжа).I санатты мәртебесі бар, өте сирек кездесетін балы қ.
Құрып кету қаупі төнген балық. Теңізде Қазақстандық бөлігінде шынайы
жағдайға 15 жыл ішінде ау аулау кезінде кездеспеген. Серуендеу ж әне
жыныстық жетілу кезінде 50 м тереңдікте дейін өмір сүреді. Өткен ғасырдың 40
- жылдары 410 - 620 тоннада ауланып алынды, 60 – жылдарыау аулауда 5
тоннаға дейін төмендеді. Соңғы шынайы факті бойынша 1996 ж атал ған
балықтың 1 данасы ауланған.
Белорыбица өте сирек кездеседі. Мәртебесі бар және IV санаттағы балық.
Өткен ғасырдың 30-шы жылдарында Солтүстік Каспийдегі белорыбицаның
салмағы 1400 тонна, 50-ші жылдардың соңында 0,4 тоннаға дейін төмендеді.
Орал өзенінде бірен-саран данада кездеседі, әдетте, көктемде. Кутум 1991
жылдан бастап III санат бойынша ҚР Қызыл кітабына енгізілген. Қазіргі
уақытта Маңғыстау облысының жағалауында және Жайық өзенінде кездеседі.
Кутум, негізінен, ұсақ қабыршағымен және денесімен ерекшеленеді.
Кутум түрлері өте кең болып келеді. Каспий теңізінде мекендейді, негізінен,
теңіздің оңтүстік-батыс және орта бөлігінде Кутумды ҚР "Қызыл кітабына"
енгізгеннен кейін оны терең зерттеулер өткізілген жоқ.Каспий теңізінің
солтүстік-шығыс бөлігінде өмір сүретін кутумның мәртебесі туралы шешім
қабылдау үшін, ЖШС "Қазбшғзи" Атыраулық филиалы 2008 жылдан бастап
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде, зерттеу бойынша көші-қон
жолдарының, көп жиналатын аудандар және саны зерттеледі.Кутумның саны
мен мекендеу орындарын зерттеу 2009 жылы Каспий теңізінің солтүстік-шы ғыс
бөлігінде оңтүстік қазақстан облысы жалғастырмақ болды[14].
Күзде кутумды аулау Маңғыстау облысы Каспий теңізіні ң жағалауы
ауданында шектелген. Кутумның көші-қоны аралығында басқа балық
түрлерімен бірлесіп өткізілді, мысалы: тікенді балық, қаракөз, майшабақ.
Көктемде 2009 ж. Орал өзеніндегі кутумның көші-қонының өскені байқалды.
Мәселен, сәуір-мамыр айларында кутум Орал өзенінің бүкіл арнасында
кездесті. Оның тіркелген саны 28 дана болды. Балы қ өлшем м өлшері 38 - 45 см
және массасы 2 кг дейін. Кемелердің портқа кіруі кутумның Жайық өзеніне
уылдырық шашумен байланысты. Көктемде 2010 ж. Орал өзенінде қызыл
кітапға енген түрінен 32 дана табылған. Уылдырық шашу барысы сәуір-мамыр
айларында жалғасты. Балықтардың жекелеген даналарының ұсталуы кәсіпшілік
аймақтан жоғары болды– 60 км дейін, олар, шамасы, уылдырық шашу
орындарына көшіп-қону кезінде болды. Балық өндірушілерде өлшемі 37 см
және салмағы 2,5 кг дейін жететін балықтар болған.
2010 ж. күзінде Маңғыстау облысы Солтүстік Каспийді ң жа ғалауында
кутумның көші-қон жолдары тіркелді:Жылы жағалау Учаскесі 12 км, су арнасы
мен базасы;
- мысь Песчаный - Золотые пески.
- мысь Сағындық.
Торлық аулау ұзындығы 250 м, d – торлары 45 х 45 мм болатын аумен 44 дана
балық ауланған, соның ішінде 6 данасы кутум.1(10-кесте)[12]
2.2 Арал су қоймасын кәсіптік балықтары тұрғысынан сипаттау
Арал теңізі, Арал (түркі тілінен арал — остров; бастап қыда Амударья
бойы кезінде осылай аталды, содан кейін барлық көлдің атауы Арал те ңізіне
ауысты) теңіз деңгейінен 53 м биіктікте жоғары. Аралдарды қосқанда ауданы
64,5 мың км2, ең үлкен ұзындығы 428 км, ені 235 км, алабының к өлемі 690 мы ң
км2, орташа су көлемі шамамен 1000 км2. Қарақия ойпаты Арал теңізінің
жоғарысында жер қыртысының иілу нәтижесінде пайда болды. Түбінің бедері
тегістелген. Басым тереңдігі 20-25 м., ең үлкен 67 м. Арал теңізінде саны 300ден астам аралдарының аумағы теңіздің 3,5% алаңын алып жатыр; ең ірі
аралдары: Көкарал (Кугарал), Барсакелмес және Возрождение. Солт үстік
жағалауы кей жерлерде биік, кей жерлерде өзгеріссіз, шығыс бөлігіде —
өзгеріссіз, құмды, ұсақ шығанақтар көптеп кездеседі және жағалау маңындағы
аралдарда бар. Оңтүстік жағалауы Әмудария бөлігінде құрылды. Батыс жағалау
нашар бөлінген, биіктігі 250 м-ге дейін жетіп жатыр. Арал теңізіне 2 аса ірі өзен
құяды: Орта Азиядағы Әмудария мен Сырдария. Климаты континентальді.
Ауаның орташа температурасы жазда 24-26°С, қыста -7 -13,5°С дейін. Жауыншашын 100 мм шамасында. Арал теңізінің су балансы мынадай түрде
қалыптасып отыр: жауын 5,9 км3, құрлықтағы ағындысы 54,8 км3, булануы
60,7 км2. Маусымдық тербелістер деңгейі орта есеппен 25 см, көп жылдықтар
(ғасырлық) 3 м-ге дейін. 20 ғасыр 50 жж. соңында деңгейі айтарлықтай құлай
бастады, бұл Амудария мен Сырдария су алқабын қарқынды және есепсіз
шаруашылықта пайдаланумен байланысты. су бетінің температурасы жазда 2630°C, қыста 0°С төмен. Мұздар қыс бойы бүкіл теңізде кездеседі. Тұздылығы
алыс өзен сағаларында 10-11‰. Оңтүстік-шығыс жағалауында 14‰- ға дейін
көтеріледі. Судың тұнықтылығы 25 м дейін. Ағымдар сағат тілінің бағыты
бойынша айналымы құрайды. Арал теңізінде мекендейтін балықтар: шип,
сазан, қаяз, торта, аққайран, ақмарқа.[3]
Арал теңізі жағалаулары нашар қоныстандырылды. Жергілікті т ұр ғындар,
негізінен, балық аулаумен айналысады, аз дәрежеде мал шаруашылығымен,
ондатр өсірумен және көкөніс, жеміс-жидек бақшасымен. Арал балы қ аулау
ауданында, оған құятын өзендер Арал теңізінің бассейнінің негізін қамтиды.
Арал мен Мойнақ негізгі экономикалық орталықтары болып табылады, оларға
көптеген балық колхоздары мен балық кәсіпшіліктері ұмтылады. Балы қтұздау
зауыттары Аван кентіндегі (м. а. Көкарал) Әмудария өзенінде, Бөген (шығыс
жағалауы), Ұялы және Узынкаир аралдарында орналасқан.[16]
Аймақтағы жағдай.Орталық Азия республикаларының су айдындары әр
түрлі мекендендірілген және өзінің бірегей ихтиофаунасымен(балықтың 150
түрі, қос мекенділердің 15 түрі) ерекшеленген.Балықтардың барынша алуан
түрлілігі(117 түр) Қазақстанда байқалады, ең аз 49 түрі Тәжікстанда бар.
Түркіменстанда, Өзбекстанда және Қырғызстандағы түрлерінің саны тиісінше
107, 83, 74-ті құрайды. Әлемдік түрлер санынан 0,26-0,61% пайыздық
қатынаста түрлү сынып балықтары құрайды (қосымшадасурет 2.2).
Ихтиофаунаның едәуір бөлігін шалғай интродуценттер құрайды, олар
адамның шаруашылық қызметі нәтижесінде су айдындарында қоныстанған.
Мәселен, Қырғызстанда, балық аулау объектілері болып табылатын 25 балық
түрлерінің 12 түрі (48%) акклиматизирленді (қосымшадасурет 2.3).Осы сәтте
құрып кету қаупі төнген түрлерінің саны 4-тен бастап (Тәжікстан) - 27
(Қазақстан) аралығын құрайды. Республикалардың Қызыл кітап құрамына 2ден 14 балық түрі енгізілген. Іс жүзінде 4 түрі (2 - Кыргызстан, 2 Түркменстан) жоғалып кетті.(қосымшадасурет 2.4).
Бүкіл Орта Азия аймағындағы балық ресурстарына үстемдік факторлар
әсеріне мыналарды жатқызуға болады: суармалы егіншілікті дамыту есебінен
табиғи су экожүйелерінің қарқынды бұзұлуы; өзен ағысын өңтайлануы, гидро және ирригациоды салынулар, жасанды гидрографиялық желі мен су
қоймалары әсерінен, зиянды заттармен ластанған ағынды суларға тасталуы,
балықтандырудың төмендетілуі, балық аулау орындарын және рұқсат етілген
мерзімдері елемеу.[9]
1990-1995 жж. Қазақстанда табиғи су қоймаларынан балы қ аулау азайды,
жалпы өңір бойынша 60,2 % (қосымшадасурет 2.5).Арал экологиялы қ
дағдарысы бұнда негізгі рөлді ойнады.60-шы жылдары Арал теңізіні ң аума ғы
66 мың шаршы км құраған, көлемі - шамамен 1000 текше км, е ң үлкен тере ңдігі
- 68 м. Орташа тұздылығы - 10-12%; ұсақ сарқымалары 14% жетті. Суда
күкіртті тұздар көп және хлорлы аз болды. Жазда су бетінің жылытылуы 2628°С дейін, ал құйлымдарда 30°С-ден бастап және одан да көп. Қыста теңізді ң
едәуір бөлігі қатады. Арал теңізінің ихтиофаунасы Каспийдікіне жақын болды.
Онда балықтардың 20 түрі өмір сүрді, бірақ мұнда балық кәсіпшілігі үш т үрі
балықтартарға негізделген: табан, сазан, арал торта (қаракөз). Арал теңізінде
өте бағалы балықтар өндірілген - арал қаязы балығы және белоглазка. Жыл
сайын 300-400 мың центнер балық ауланып, өндірілген. Нәтижесінде, табиғи
ресурстарды шектен тыс пайдалану, аймақтың су деңгейі ағымының күрт
қысқартылуына әкеліп соқты. 60-шы жылдардан бастап теңіз 16 м төмендеді,
алаңы 50% - ға қысқарды, ал көлемі - 75 %, орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кафедра меңгерушісінің
м.а______Маден С.С
__________20__ ж
Дипломдық жұмыс орындалуының
ГРАФИГІ
Жаратылыстану және ауылшаруашылық ғылымдары факультеті 5В080400Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Курс: 4 курс
Студенттің аты-жөні: Зинеш Нұрбол
Жұмыс тақырыбы: Қазақстан суларынан кәсіптік мақсатта ауланатын
балықтар және оларды қолдан өсіру
Күнтізбелік жоспар
№ Жұмыс
Кеңестер
Орындалу мерзімі
мазмұны
І
1. Дипломдық
А) дипломдық жұмыс
03.09.16-13.09.16
жұмыс
тақырыбымен танысу
тақырыбын
Б)Дипломдық жұмыстың
15.09.16-27.09.16
таңдау
жазылуымен танысу
В) дипломдық жұмыс
29.09.16-04.10.16
тақырыбын бекіту туралы
арыз беру.
ІІ 2.
А) берілген әдебиеттермен
06.10.16-11.10.16
Әдебиеттермен танысу
13.10.16-25.10.16
танысып,таңдап Б)дипломдық әдебиеттерді
бағдарлама
таңдау және оны түсіну
27.10.16-01.11.16
құрастыру
В)тақырыптық сұрақтарды
03.11.16-08.11.16
анықтау
Г)ғылыми жетекшісімен
келісіп дипломдық жұмыстың
жоспарын құру
ІІІ
Әдебиеттерді
таңдау
А) кітапхана және
ғаламтордан материал жинау
жұмысы
Б) ғылыми әдебиеттерді
зерттеу
В) негізгі ойтүйінін,фактін,сандық
сапасын бөлек
қағазға,берілген әдебиетімен
жазу
10.11.16-29.11.16
03.12.16-20.12.16
22.12.16-10.01.17
ІV Жұмысын жазу
V
Диплом
жұмысын
алдын ала
қорғау
А) жұмыстың тарау,бөлімі
бойынша бөліп жазу
Б) кіріспе жазу
В) дипломдық жұмыс
тарауын жазу
Г) қорытындылап жазу
Д)
кесте,график,диаграммалард
ы құрастыру
Е) пайдаланған әдебиеттердің
жазылуы
Ж) грамматикалық және
стильдік жазылуы
З) дипломдық шығарманың
басылуы және түптелуі
12.01.17-17.01.17
А) дайындалып шығып және
ғылыми жетекшіден кеңес
алу
Б) кафедра бойынша алдынала қорғау
В)дипломдық жұмысты
қорғау
23.03.17-03.04.17
19.01.17-26.01.17
27.01.17-07.02.17
09.02.17-14.02.17
16.02.17-21.02.17
23.02.17-28.02.17
02.03.17-14.03.17
16.03.17-21.03.17
Ақпан 2017
Сәуір 2017
Студент____________________________ Зинеш Н.
Ғылыми жетекші,профессор___________Ғапуов Б.Ғ.
Факультет: Жаратылыстану және ауылшаруашылық ғылымдары факультеті
Мамандық: 5В080400-Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Кафедра: Биология және ауылшаруашылық пәндері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Жарастылыстану және ауылшаруашылық ғылымдары факультеті
Биология және ауыл шаруашылық пәндері кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісінің м.а.
Мәден С.С.
________________________
________________2017
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақстан суларынан кәсіптік мақсатта ауланатын
балықтар және оларды қолдан өсіру
Орындаған:
Зинеш Нұрбол
Ғылыми жетекші профессор
Ғаупов Б.Ғ.
Норма бақылау:
Кенжеахметов.Д.Т.
Атырау, 2017 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.Қазақстанда балық аулау кәсіпшілігінің қысқаша даму тарихы ... ... ... ... ... ... ..
II.Қазақстан суларын балық кәсіпшілігіндегі шикізат Қоры ретінде
аудандастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Жайық-Каспий су қоймасын кәсіптік балықтары тұрғысынан
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Арал су қоймасын кәсіптік балықтары бойынша сипаттау ... ... ... ... ... ...
2.3. Балхаш-Іле су қоймасының кәсіптік балықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.4. Республиканың солтүстік және шығыс аймақтарын ауланатын
кәсіптік балықтары тұрғысынан сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. Қазақстандағы балық шаруашылығы және оны дамытудың тиімді жолдары..
3.1. Балықшы зауыттық әдіспен қолдан өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.2.1. Тоған шаруашылығы, оның нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.2.2. Балықты өсіру ерекшеліктеріне қарай таңдау ... ... ... ... ... ... ...
3.2.3. Балық өсіру жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2.4. Тұқы тұқымдас балықтарды өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3.2.5. Өсімдіктермен қоректенетін балықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.6. Тоғандарды тыңайту және балықтың тірі жемін өсіру ... ... ...
3.2.7. Тоғандағы балықтарды қоректендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3.
Балық
қорын
молайту
және
қорғау.
Мелиорация.
Акклиматизация ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ,..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан суларынан кәсіптік мақсатта
ауланатын балықтар және оларды қолдан өсіру тақырыбына жазылған диплом
жұмысының өзектілігі балықтарды кешенді зерттеудің бір бөлігі ретінде
республика суларын олардан ауланатын кәсіптік балықтары бойынша
аудандастыру және балық қорын молайту мақсатында балықты қолдан өсіру
шаруашылықтары жөнінде оқу – әдістемелік тұрғыдан толық мағұлмат беру.
Зерттеу пәні: ихтиология, гидробиология, аквакультура, балық аулауды
және өсіруді ұйымдастыру, басқару т.б. пәндер.
Зерттеу нысаны: Қазақстанның балық ауланатын негізгі аудандары,
олардан ауланатын кәсіптік балықтар, балықты қолдан өсіру шаруашылықтарының нысандары.
Диплом жұмысының мақсаты.Қазақстан бойынша су қоймасының
балық қорларын кәсіптік құндылықтарына қарай сипаттау, кәсіптік балықтар
популяциясының алдағы уақыттарда пайдалы жаққа қарай өзгеруі туралы
болжамды деректерді көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері. Қазақстан Республикасында балық
шаруашылығын дамытудың қазіргі жағдайын зерделеу мақсатындағы негізгі
міндеттері:
- Қазақстан суларын олардан ауланатын кәсіптік балықтары тұрғысынан
сипаттау.
- Қазақстандағы балық шаруашылығы және оны дамытудың тиімді
жолдары ретінде балықты зауыттық әдіспен қолдан өсіруді, тоған
шаруашылығын дамытуды және балық қорын молайтуды және
қорғауды, мелнорация, акклиматизация т.б. шаралары бойынша
жазылған деректерден тиісті логикалық қорытынды жасау.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Биологиялық және ауылшаруашылық
ғылымдарының заманауи дамуының басым бағытына Қоршаған ортаны
қорғау, оның табиғи ресурстарын толықтыру осыған байланысты
Қазақстанның балық қорын тұрақты пайдалану және дамыту жолдарына
бағытталған.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Көрсетілген
тақырыпта диплом жұмысын орындауға оқу процесі кезінде ихтиологиядан,
гидробиологиядан, аквакультурадан т.б. пәндерден алған теориялық білім
және Қазақстанның балық байлығын молайту мен балықты қолдан өсірудің
тәжірибелік жетістіктері, осы мәселе бойынша интернет жүйесінің, қазақ
балық шаруашылығы ғылыми зерттеу институты, соның ішінде ЖШС Атырау
филиалының, Атырау бекіре балықтарын қолдан өсіру зауытының тәжірибелік
деректері негіз болды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстанда су ресурстары
бойынша адамның шаруашылықтық әрекеттерінің белсенділігі жоғары
аймақтарда, соның ішінде республиканың батыс өңірінде балықтың мекен
орнын дұрыс сақтау, кәсіптік құнды балық қорын молайту үшін қолдан өсіру
және тоған шаруашылығын ұйымдастыру туралы әдеби мәліметтерді
жинақтап, көпшілік назарына ұсыну.
Жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Қазіргі уақытта Қазақстанда
биологиялық алуан түрлілікті, соның ішінде балықтарды да сақтау ж әне оны ң
қорын молайту мәселелеріне үлкен көңіл бөлініп отыр. Географиялық орнына
сәйкесті республиканың таңғажайып табиғаты өзінің әртүрлі ландышафтасы
және биоәртүрлілігімен ерекшеленеді. Республика суларында балықтардың
150 ден астам түрлері мен түршелері болса олардың 50-ден астам түрлері
кәсіптік мақсатта ауланады және бірнеше ондаған түрлері зауыттық әдіспен
қолдан және тоған шаруашылығында өсіріліп халықтың балыққа деген
сұранысын өтеп отыр. Сондықтан республиканың ихтиолог ғалымдары мен
тәжірибелі балық өсірушілерінің алдында балықтың маңызы мен қорғаудың
ғылыми негізін жасау міндеттері тұр.
Диплом жұмысының тақырыбындағы республика көлеміндегі сулардан
ауланатын кәсіптік балықтары, балықты қолдан зауыттық әдіспен және
тоғандарда өсіру туралы баяндалған материалдар орта мектеп және колледж
оқушылары мен мұғалімдеріне, жоғары оқу орындарының студенттері мен
магистранттарына, оқытушыларына биология, ихтиология, гидробиология,
аквакультура, балық аулау және қорғау пәндерін оқыту процестерінде
қосымша материал ретінде пайдалануға болады деп санаймыз. Сондай – а қ
осы жұмыс ішіндегі тақырыпқа сәйкесті мәліметтерді әуесқой ж әне өндірістік
балық аулаушылар, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар мен басқада
табиғатты қорғау, мекемелерінің, су полициясы қызметкерлері, тіпті балық
туралы білгісі келетін қарапайым тұрғындарға қандай болсада көмегі болады
деп есептейміз.
I Қазақстанда балық аулау кәсіпшілігінің қысқаша даму тарихы
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы жағдайы, балық
шаруашылығы қоры, өндіріс, тауарлық балық шаруашылығы (аквакультура),
саланы ғылыми қамтамасыз ету, мемлекеттік басқару және балық ресурстарын
қорғау, балық шаруашылығының қазіргі кезеңдегі негізгі проблемалары осы
тарауда бейнеленеді.
Балық шаруашылығының жай-күйі.Қазақстан балық шаруашылығы су
қорына бай және балық аулау мен балық шаруашылығын қарқынды дамытуға
қолайлы жағдайлар жасалған. Республика халқының болжамды өсімін ескере
отырып, ұсынылған ғылым норманы (бір адамға 14,6 кг) негізге ала отырып,
халықтың балық және балық өнімдеріне деген қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін, аулау көлемін, тауарлық балық өсіру мен балық импортын 272,0 мы ң
тоннаға дейін жеткізу қажет.
Жалпы балық және балық өнімдерінің экспорты, соңғы жылдары,
консервіленген өнімдерді қоспағанда, жекелеген ұстанымдар бойынша
импорттан асып түсті. Республикаға балық және балық өнімдері 43 шетелдік
мемлекеттерден келіп түседі. Негізгі балық жеткізушілерге Ресей, Норвегия
және Қытай елдері жатады.
Балық және балық өнімдерінің импорты соңғы бес жыл ішінде к өлемі
бойынша да, құны бойынша да ең жоғары болды және 2005 жылы с әйкесінше
41,9 мың тоннаға және 23,3 миллион АҚШ долларына жетті, 2001 жылмен
салыстырғанда 34,7 мың тонна және 16,0 миллион АҚШ долларына қарсы.
Әкелінетін өнімнің негізгі көлемі 2005 жылы мұздатылған, дайын және
консервіленген балыққа арналған, бұл әкелінген өнімдердің шамамен 95 %-ын
құрады.
Өндіруші және өңдеуші балық саласын қалпына келтіру ж әне жа ңарту
мақсатында, сондай-ақ кәсіпорындардың молықтыру кешенін жобалық
қуаттылыққа шығаруда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 29 желтоқсандағы
2003 жылғы N 1344 бекітуі бойынша,2004-2006 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының балық шаруашылығын дамыту бағдарламасы қабылданды.
Бағдарламаның негізгі міндеттері ретінде анықталды:
- нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру үшін, балық шаруашылығын
тиімді дамыту;
- балық шаруашылығын мемлекеттік басқарудағы тиімді жүйесін құру;
- ортаны қорғаудың тиімді жүйесін қалыптастыру, балық ресурстарының
өсімін молайту,;
- бағалы балық түрлерінің запасын қалыптастыру және толықтыру ж әне
көл-тауар шаруашылығын құруды дамыту үшін жағдай жасау;
- балық шаруашылығын дамытуды ғылыми қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының 9 шілдедегі 2004 жылғы Жануарлар
дүниесініңөсімін молайту және пайдалану, оларды қорғау туралы заңын
қабылдауы, жаңа редакцияда қазіргі экономикалық жағдайды дамыту үшін
жағдай туғызды. Оны іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларымен елуден астам нормативтік құқықтық актілері
бекітілді, олардың негізгілері болып табылады:
- Балық аулау ережесі 18 наурыз 2005 жылдан бастап N 246;
- Қазақстан Республикасының балық шаруашылығын дамытудың 20042006 жылдарға арналған бағдарламасы29 желтоқсан 2003 жылдан бастап N
1344 қаулысы.
- Қазақстан республикасында балық шаруашылығын жүргізу ережесі 31
желтоқсан 2004 жылдан бастап N 1456;
- Балық шаруашылығы су тоғандарын(учаскелерінің) бекіту және
қойылатын біліктілік талаптары бойынша конкурс өткізу,конкурсқа
қатысушыларға арналған ереже 4 ақпан 2005 жылдан бастап N 102;
- Сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген жануарлар түрлеріне 10
мамыр 2002 жылдан N 408 және басқа да.[5]
Балық шаруашылығы қоры. Балық шаруашылығы қорының құрамына
Каспий және Арал теңіздеріакваториясы, Балқаш көлі, Алакөл көлдер ж үйесі,
Бұқтырма, Қапшағай, Шардара су қоймалары және басқа да халықаралық,
республикалық және жергілікті маңызы барсу айдындары кіреді.
Су қоймаларының жалпы аумағы Каспий теңізін есепке алмағанда,
шамамен 5 миллион гектар. Республика су тоғандарындағы жалпы балы қ аулау
1965 жылы 111,9 мың тоннаны құрады. 1990 жылдан бастап 2004 жылға дейін
күрт төмендеуі байқалды, балық аулау көлемі 80,9 мың тоннадан 36,6 мың
тоннаға дейін құрады. 2005 жылы бақылауды күшейту есебінен балы қ
қорларын қорғауға және ұтымды пайдалануға су тоғандарындағы жалпы балы қ
аулау республика бойынша 2004 жылмен салыстырғанда 12,2 %-ға артты ж әне
44,9 мың тоннаны құрады.
Өсімін молайту. Антропогендік әсерінен (ағынды өзендердің және басқа
да шаруашылық қызметті бақылау) келтірілетін шығынды өтеу мақсатында
республикада 7 балық питомнигі, 2 уылдырық шашу- өсіру шаруашылы қтары, 2
бекіре балық өсіру шаруашылығы және Қазақ өндірістік жерсіндіру станциясы
болып табылатын республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорындары
айналысатын, оларды өсірумен, шабақтарын(бекірелер, тұқы, сазан, д өңма ңдай,
ақ амур құрттар, ақсақа балық түрлері) шығарумен және оларды табиғи су
айдындарына жіберу міндеттері кірді. Жыл сайынғы шабақтар мен
балықтардың дернәсілдеріншығару 143,6 миллион данаға жетеді, оның ішінде
6,0 миллионнан астамыКаспий теңізіндегі шабақ бекіре. Кәсіпорындардың
қызметі мемлекеттік тапсырыс және шаруашылық қызметінен түсетін табыс
есебінен қаржыландырылады.[9]
Тауарлық балық шаруашылығы (аквакультура)Өткенғасырдың 90-шы
жылдарына дейін келесі бағыттар бойынша тауарлық балық өсірутабысты
дамыды: тоған балық шаруашылығы (полносистемное және нагульное),
шарбақтық, көл-тауарлы, бассейндік және су қоймаларында өсуге
бейімделгенбалық және жылы суларда жылу және гидро электр
станцияларында релелік (бұдан әрі - ЖЭО, ГРЭС). Бейімделген су
тоғандарында тауарлық балық біржылдық, екі - және үш жылдық болып
бөлінді. 1970 - 1990 жылдар аралығында тауарлық балық өсіру көлемі 0,6 мың
тоннадан 9,8 мың тоннаға өсті немесе 14,2 есеге артты. Тауарлыбалық
өсірудегімұндай өсу қарқыны бұрынғыОдақ республикаларыныңбірде-бірінде
болмаған. Мысалы, кезінде балық аулау Балқаш көлінде 1 гектардан 3-тен 5 кг
дейін, тоған шаруашылығында бұл көрсеткіш 1,5 мың кг 1,8 мың кгдейін жетіп
жатқан. Тоғаншаруашылықтарын қазіргі заманғы қарқынды дамыған
технологияғаауыстыру кезінде,тауарлық балық өсіруге бір гектардан10,0 мың кг
және одан да көпке жеткізуге болады.
Қазақстан республикасының әр түрліоблыстарындатауарлық балық
өсіруді дамытуғажеткілікті үлкен әлеуеті бар,алайда, бірқатар себептерге
байланысты оның дамуына кедергі келтіретін, аталған бағыт бүгінгі күнге дейін
дамымаған.
1990-2005 жылдары тауарлы балық шаруашылығы іс жүзінде дамымады.
Тауарлықбалықты аулау кейінгі жылдары, тоған шаруашылықтарында 150
тоннаға дейін қысқарды, ал 1990 жылы тауарлық балық өсіру 10 мың тоннаға
жетті. Республиканыңжаңа экономикалық қарым-қатынастарға көшуі кезеңінде
мемлекеттіктауарлық балық өсіруді реттеу жүйесі болмады. Осыбағытты
дамыту бойынша, қандай да бір бағдарламаның болмауы,балық шаруашылығы
субъектілерін жүзеге асырудың толыққанды қызметіне мүмкіндік бермеді.
Қазіргітаңдағы
технологияныңескіргенін,
халықаралық
ынтымақтастықтыңтөмен деңгейін ескере отырып, тауарлық балық өсіру мен балық
қорларын молайту балық саласының бір бөлігі ретінде өте нашар дамығанын
көреміз.Тауарлық балық өсіру көлемінің күрт төмендеуінің негізгі себептеріне
мамандандырылған жем-шөп, тыңайтқыштар, емдік препараттардың, электр
энергиясы, су ресурстары мен жерді пайдалану, сондай-ақ жоғары кедендік баж
әкелу кезінде балық отырғызу материалы (личинкаларын, балық шаба қтарын
және басқаларды) мен азықтық организмдердің республикасының
аумағындағыжоғары құнынжатқызуға болады.[2]
Саланы ғылыми қамтамасыз етуБалық шикізат ресурстарының қазіргі
жай-күйін талдау және ғылыми негізделген іс-шараларды ұтымды пайдалану
ерекше маңызға ие. Бірқатар мәселелер әлі шешілмеді, мысалы,балы қ аулауды
реттеуде нақты ұсыныстар беруге, жаңа аулау құралдарын қолдануға,
молықтыру кешені және халықаралық ынтымақтастық бөлігінде нақты
стратегия әзірлеу бойынша және басқа да. Басқарушылық шешімдерді қабылдау
уәкілетті органдардың қабылданған шешімдеріндеүлкен жауапкершілікті талап
етеді,азаматтық-құқықтық қарым-қатынастар саласы секілді, сондай-ақ бір
бөлігінен қоршаған ортаға әсері байланысты, саланың ғылыми қамтамасыз
етілурөлін бағалау қиын.
2004-2006 жылдар кезеңінде мемлекеттік есепке алу ж әне оны ң балы қ
ресурстарын кадастрынжүргізудің ғылыми негізі салынды. Зерттеу
халықаралық, республикалық маңызы бар барлық су айдындарындағы ірі балық
шаруашылығында, сондай-ақ, жергілікті маңызы барсу айдындарында
жүргізілген. Нәтижесінде балық ресурстарының жағдайыныңбірыңғай
ақпараттық жүйесі қалыптастырылды,балық шаруашылығының өсімін
молайтукешенін дамыту бойынша ұсыныстар әзірленді.
Тауарлықбалық биотехникасынәзірлеуді өсіруге бағытталған өзекті
зерттеулер пайда болды. Балық шаруашылық ғылымы білікті кадрларды ң үлкен
тапшылығына ие. Ихтиологиялық өткізу сапасын, соның ішінде, балық өсіруді
зерттеулерді жақсартуды талап етеді, және қолданбалы жазықтық зерттеулер
бөлігінде ұсыныстар беруде басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін көп м ән
беріледі. Сондай-ақ, мамандандырылған жобалау ұйымдарыныңболмауы жобалық биологиялы-балық өсіру және техникалық-экономикалық негіздемелерді
құруда балық шаруашылықтарын, соның ішінде, тауарлық бекірені әзірлемейді.
Мемлекеттік басқару және балық қорын қорғау Балықшаруашылығының комитеті, балық шаруашылығы аумағында уәкілетті ұйым ретінде
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылдың 18-ші шілдесіндегі N 714
қаулысы бойынша, балық шаруашылығын мемлекеттік басқарудың міндеттерін
жүзеге асыру мақсатында құрылды. Ірі балықшаруашылық су қоймаларын
басқару және тиімді қорғау үшін Комитеттің құрылымдық бөлімшелері
жасалды. Хауызды және облысты аумақтық ұйымдарда, балық қорларының
жағдайына және олардың мекендеу ортасына байланысты тұрақты
ихтиологиялық мониторингты жүзеге асыру, сонымен қатар басқарушылық
шешімдерді жылдам қабылдау мақсатында ихтиологиялық мониторинг
қызметері құрылды.[4]
Сонымен қатар, балық шаруашылығы Комитетінің атқарымдары балық
өнеркәсібінің сұрақтарын реттеу бөлігінде шектеледі. Балық кәсібінің,
шығарылатын өнімнің түрлік құрамының, балық өңдеу мен балық өнімдерінің
қауіпсіздігінің мониторингісі толық күйде жүзеге аспайды. Сонымен қатар, ішкі
және сыртқы нарықтағы маркетинг, жоғары сомалы бәскеге қабілетті
тауарларды нарыққа шығару жөніндегі сұрақтарды мемлекеттік реттеу талап
етіледі. Осы байланыста балық шаруашылығы аумағында уәкілетті
ұйымдардың өкілдігін кеңейту және оның құрылымдарын жетілдіру қажет.
2004-2006 жылдары балық шаруашылығын дамыту бағдарламасы
аясында, Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2003 жылы 29 желтоқсанда
қабылдаған N 1344 қаулысы бойынша құрылған балық шаруашылығы
Комитетінің құрылған кезеңінен бастап аумақтық ұйымдардың материалдытехникалық жабдықталуы жақсарды, алайда осы аумақтық ұйымдардың
материалды-техникалық жабдықталуын әрі қарай жалғастыру қажет.
Қызметтерде қажетті өлшеу мен бақыланған аулау, және шабақтарды құтқару
жұмыстарын жүргізуге қажетті жабдықтар мен зертханалық жабдықтар жоқ.[1]
Замануи кезеңдегі балық шаруашылығының негізгі мәселелеріЕлдің
балық шаруашылығының замануи жағдайын саралау, оның тиімді дамуына
кедергі келтіретін негізгі мәселелерді анықтауға мүмкіндік береді. Нормалыққұқықтық база аясында балықаулайтын және балықөңдейтін кәсіпорындардың
қуаттылығы, шығарылатын өнімдердің түрлері мен көлемдері, шикізат
жеткізетін жолдар, өнім өткізу, қызметкерлер саны, экономикалық көрсеткіштер
туралы, сонымен қатар балықтарды сатып алумен және өткізумен, көтерме
және бөлшек жүзеге асырумен айналысатын кәсіпорындар туралы ақпарат алу
мүмкін емес. Өндіріс сферасында маркетингтгі зерттеу жоқ, балық өнімдерінің
түрі, аумағы, қауіпсіздігі бойынша балық және балық өнімдеріне деген әлеуетті
сұраныс бойынша ақпараттар жеткіліксіз. Ішкі және сыртқы нарықтағы
маркетинг сұрақтарын зерттеу, бәсекеге қабілетті жоғары сомалы тауарларды
нарыққа
шығару
қажет
етіледі.
Балықөңдейтін
кәсіпорындардың
рентабельділігіне, баға қойылуына, олардың түрлері мен елеміздің нарқында
ұсынылған балық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
көрсетілмеген.
Балық қорларын пайдалану, ұдайы өңдеу және қорғау аумағында
мемлекеттік саясаттың тиімді жүзеге асыруын қамтамасыз ететін басты
факторлардың бірі - жоғары және орта білімді, білікті де тәжірибелі
мамандардың болуы. Балық өнеркәсібінің дамуына байланысты, балық
шаруашылығында тәжірибелі және техникалық білікті басқарушыларға деген
сұраныс көбейе береді.[18]
Стратегиялық тағайындау объектілерінде (ГЭС, ГРЭС) және Ақдалы
күріштік алқабының Тасмұрын және Бақанас магистральды каналдары секілді
ірі тоғандарда балыққорғау құрылыстарының болмауы немесе талаптарға сай
келмеуі Іле, Жайық, Ертіс, Сырдария, Шу, Қаратал, Тобыл, Есіл ж әне т.б.
өзендердегі балық қорларына үлкен зардабын тигізеді. Балық шабақтары
уылдырық шашуы кезінде балыққорғаудың тиімсіздігі әсерінен күріш өсіретін
алқаптарға өтіп кетеді, және ол жерде үлкен көлемде өліп қалады.
Суэлектростанциялары су жіберудің келісілмеген режимінің әсерінен уылдырық
шашатын популяцияға үлкен зиянын тигізеді. Сонымен қатар, бөгеттердің
аумағындағы станциялар заманауи талаптарға сай келетін балы қөткізгіш
құрылғылармен жабдықталмаған, оларға балықтың түсіп кетуінен қормалмаған.
Заң шығаруды қаталдандыру шаралары қабылданса да, балық қорларын
заңсыз аулау әлі де бар. Тәуелсі зерттеулердің мәліметтері бойынша, заңсыз
аулаудың үлесі жоғары және оны азайтудың қатаң шаралары қажет етіледі.
Балық өнімдерін экспорттау республикада шикізатты бағытта айқын
көрсетілген, соның ішінде өңделмеген жаңадан қатырылған балықтар
экспортталады. Қазақстан Республикасының Агентінің мәліметі бойынша
өңделген шикізат ішінде еуропалық нарықта саудалық маңызы бар көксеркенің
еті басым келеді. Жоғарыда аталған Агенттіктің 2005 жылғы мәліметі бойынша,
балық өнімдерін шет елдерге тасу 33 мың тоннаны құраған, соның ішінде
өңделмегені - 22,4 мың тоона, ал өңделгені – 11,2 тоннаны құрайды.
Өнеркәсіптің өңдеу базасының әлеуеті 1993 жылға дейін жеткілікті
жоғары деңгейде болды. Өңделген өнімдер үлкен сұраныс сұранысқа ие болды
және ТМД елдерінің барлығында дерлік сатылымда болды. Консерві
өнеркәсібінің өнімдері жылына 44,8 млн тоннаға дейін шығарылды, оның 11,2
мың тоннасы дайын консерві өнімдерін құрады.[7]
Алайда экономикалық құлдырау кезеңінде, бар болған кәсіпорындар
өнімдердің негізгі түрлерінің көлемі мен сұрыптамаларын барынша қысқартып
тастады. Жабдықтардың моральды және физикалық тұрғыдан тозуы, ескірген
технологияларды қолдану сапаның заманауи талаптарына сай келмейтін
өнімдерді шығаруына алып келді. Физикалық тозудың жоғары деңгейі және
аулайтын және өңдейтін жабдықтардың негізгі құрылғыларының моральды
ескіруінің күшеюі, бүгінгі таңда балық өнімдерін терең өңдейтін жабдықтарды
100% жаңарту мен жетілдіруге әкеліп соқытрды.
Соның нәтижесінде Атыраубалық акционерлік қоғамы секілді консерві
өнімдерін шығаратын ірі кәсіпорындар 2005 жылы дайын өнімдерді шығаруды
тоқтатты. Ал 2003 жылы Балхашбалық жауапкершілігі шектеулі акционерлік
қоғамы да өз жұмысын тоқтатты. Консерві өңдеу жабдықтары шығарылатын
өнімнің бағасының жоғаруы болуына және артқа қалған технологияларға
байланысты сақатуға қойылған, өнім нарығында бәсекеге түсе алмайды, соның
әсерінен, импортты өнеркәсіптің өнімдері орын басып жатыр (теңіз өнімдері,
мұхит шикізаты, прибалтикалық және ресейлік өндірушілердің консервілері
мен пресервілері).[13]
Кезіндегі қуатты теңіз флоты өз тіршілігін жойды, соңғы бес жыл ішінде
майшабақ, майдабалық, тікенді балық кәсіпшілігі жоқ, итбалық пен ақүрпектің
шайқасы жүргізілмейді. Теңіз кәсіпшілігінің шығындалуы осы кезеңдер
аралығында: майшабақтың 25 мың тоннасын, мұнтазтектестердің 2,5 мың
тоннасын, каспий итбалығының 25 мың тонна басын құрады.
Қалыптасқан ахуалдың себептерінің бірі балықөсіретін су қоймаларын
орнықтырудың қысқа мерзімді болуы, және өндірушілерде балық қорларына
тұрақты рұқсаттың болмауы, ертенгі күнге деген сенімсіздік, бұл өз кезегінде
өнеркәсіпке инвестиция құюдың тоқатылуына және биологиялық ресурстарға
тұтынушылық қатынастың туындауына әкеліп соқтырды.
1993 пен 2003 жылдар аралығында тауар-ақша айналымының тез арада
төмендеп кетуі байқалды, кәсіпорынның аулайтын және өңдейтін
секторларының арасында экономикалық байланыстар үзілді, ол дайын өнімнің
өтімінің жоғалуына әкелді. Жаңа нарық қатынастарының талабы бойынша,
моральды және физикалық тұрғыда ескірген жабдықтардан шығарылған
тауарлар бәсекеге төтеп бере алмады. Екінші деңгейдегі банктердің жоғары
несиелік мөлшерлемесі және жеңілдікті несиелендірудің механизмі мен
лизингтің жоқ болуы, өнеркәсіптің дамуы мен техникалық қайта жарақтандыру
процесін тежеді. [19]
Тауарлы балық шаруашылығының әлеуетін 1990 жылдарға дейін өсірілген
балықтардың көлемі арқылы бағалауға болады. 1970 және 1990 жылдар
аралығында тауарлық балық өсіру көлемі 0,7 мың тоннадан 9,8 мың тоннаға
дейін өсті, яғни 14,2 есе көбейді. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2006
жылы 6 наурызда қабылданған N 149 қаулысы бойынша, ҚР-ның
агроөнеркәсіптік жүйесін тұрақты дамыту Концепциясын жүзеге асыру
бойынша 2006-2008 жылдарға бірінші кезекте шара қолдану бағдарламасына
сәйкес, 2008 жылға дейінгі кезеңде 238 көл-тауарлы, тоғанды және басқа да
балық шаруашлығын құру жоспарланып отыр. Балықотырғызу материалдарына
сұраныс балықтың әр түрлі шабақтарының 30 млн данасын құрайды. Алайда,
балықотырғызу материалдарының өзіндік құнының жоғары болуы, қажетті
қуаттылықтың болмауы тауарлы балық шаруашылығының дамуын шектейді.
Тауарлы балық шаруашылығының көлемінің дереу төмендеуінің негізгі
себептеріне арнайы жемдердің, тыңайтқыштардың, емдік препараттардың,
электроэнергияның құнының жоғары болуын; жер және су ресурстарын
қолдану; сонымен қатар балықотырғызу материалдарын (дернәсілдерді, балық
шабақтарын және басқаларды) және республика аумағындағы жемдік ағзаларды
тасу кезіндегі баж салығын жатқызуға болады.
Осыған сәйкес, іріауқымды өндірістік балық аулау барлық жағдайда
мемлекеттік жәрдем қаражатқа және көмектің басқа түрлеріне байланысты
мүмкін болады.[2]
2. ҚАЗАҚСТАН СУЛАРЫН БАЛЫҚ КӘСІПШІЛІГІНДЕГІ ШИКІЗАТ
ҚОРЫ РЕТІНДЕ АУДАНДАСТЫРУ
2.1 Жайық-Каспий су қоймасын кәсіптік балықтары тұрғысынан
сипаттау
Жайық-Каспий бассейнінің балықтары 17 түрлі тұқымдастар ға, 53
жүктілік және 124 түрлері және кіші балық түрлеріне тиесілі.Каспий теңізінде
сирек кездесетін және жойылып бара жатқан балықтар қатарына 17 т үріні ң
ішіндегі 5 түрі мен кіші түрі Қызыл кітабына енгізілген. Каспий те ңізіні ң
ихтиофауналық құрамынан ең көп мөлшердегі түрлері теңіз және өзен балықтар
санатына жатады. Жайық-Каспий бассейнінің ихтиофауналық құрамы 1-кестеде
келтірілген.
Жайық-Каспий бассейніндегі тұщы су және өтпелі балық түрлерінің құрамы
Орысша
Сем.
Осетровые
Белуга
Русский
осетр
Персидский
осетр
Шип
Севрюга
Стерлядь
Сем.
Карповые
Вобла
Түр атауы
Латынша
Acipenseridae
Huso-huso
Acipenser
guldenstadtii
Acipenser persicus
Acipenser
nudiventris
Acipenser stellatus
Acipenser zuthenus
Cyprinidae
Қазақша
бекіре
тұқымдасы
Қортпа
Орыс
бекіресі
Парсы
бекіресі
Пілмай
Шоқыр
сүйрік балық
Тұқы
тұқымдасы
Қаракөз
Түр мәртебесі
Түр
формасы
Кәсіпшілік
емес
Кәсіпшілік
емес
Сирек
Өтпелі
Кәсіпшілік
емес
Кәсіпшілік
емес
Сирек
Өтпелі
Кәсіпшілік
Өтпелі
Өтпелі
Өтпелі
Өзендік
Жерех
Rutilus rutilus
caspius
Abramis brama
orientalis
Aspius aspius
Сазан
Cyprinus carpio
Сазан
Кәсіпшілік
Серебряный
Карась
Линь
Carassius auratus
Бозша
мөңке
Оңғақ
Кәсіпшілік
Жартылай
өтпелі
Жартылай
өтпелі
Жартылай
өтпелі
Жартылай
өтпелі
Өзендік
Кәсіпшілік
Өзендік
Лещ
Tinca tinca
Табан
Кәсіпшілік
Ақмарқа
Кәсіпшілік
құтым
Сирек
Теңіздік
Балпанбалы
қ
Ақкөз
Қызылқанат
Кәсіпшілік
Өзендік
Кәсіпшілік
Кәсіпшілік
Өзендік
Өзендік
Ақкайран
көктыран
Қылыш
балық
Толстолобик Hypophthaimichthys Дөңмаңдай
molitrix
Сем.
Siluridae
Жайын
Сомовые
тұқымдасы
Сом
Silurus glanis
Жайын
Сем.
Percidae
Алабұға
Окунёвые
тұқымдасы
Окунь
Perca fluviatilis.
Алабұға
Судак
Stizostedion
Көксерке
lucioperca
Берш
Stizostedion
Берш
volgensis
Сем.
Esocidae
Шортан
Щуковые
тұқымдасы
Щука
Esox lucius
Шортан
Сем.
Salmonidae
Албырт
Лососевые
тұқымдасы
Белорыбица
Stenodus
Ақбалық
leucichthys
Сирек
Кәсіпшілік
Кәсіпшілік
емес
Кәсіпшілік
Өзендік
Өзендік
Өзендік
Кутум
Густера
Белоглазка
Красноперка
Язь
Синец
Чехонь
Rutielus crisii
kutum
Blicca bjoerkna
Abramis sapa
Scardinius
erytrophthalmus
Leuciscus idus
Abramis ballerus
Pelicus cultratus
Өзендік
Кәсіпшілік
Кәсіпшілік
Өзендік
Кәсіпшілік
Кәсіпшілік
Кәсіпшілік
Өзендік
Жартылай
өтпелі
Өзендік
Кәсіпшілік
Өзендік
Сирек
Өтпелі
Жартылай өтпелі өту балықтарының түрлері.Солтүстік Каспийдегі
балықтар қоры екі экологиялық нысанның есебінен қалыптастырылады:
жартылай межелік және туводтық. Жартылай межелік балықтар вобла,
көксерке, аққайран, ақмарқаның концентрациясы маусымдық көші-қонмен
байланысты. Қарапайым жартылай межелік балықтардың (қаракөз, табан,
көксерке) өмірлік циклі Еділ, Орал, Терека, Тауықтар, Атрека төменгі жа қ
өзендерімен байланысты, онда оларды көбейту процесі жүзеге асырылады.
Сазан, жайын сияқты балықтарды сондай-ақ жартылай межелік түріне
жатқызуға болады, өйткені көші-қон оларға тән және олардың таралымдарының
бір бөлігі, авандельтыдан басқа, теңізде таралады. Жергілікті балы қтар: шортан,
қызылқанат, мөңке, алабұға аборигенды түрлері болып табылады. Солтүстік
Каспий аймағындағы суы таяз жерлерде құрма ауларын пайдалана отырып,
балықтардың жайылуын игеру мақсатында зерттеулік аулау жүргізілген.
Балықтарды аулау кезінде жартылай өтпелі балықтардың барлық түрлері
кездескен. Солтүстік Каспий аймағындағы суы таяз жерлердегі жартылай
өтпелі балықтардың 2010 жылғы саны және жайылуы (қосымшада 1-кестеде)
келтірілген.[9]
Қаракөз (Rutilus rutilus caspicus). Қаракөз карпообразных (Cypriniformes)
отрядына жатады, Тұқы (Cyprinidae) отбасына, қаракөз (Rutilus) тектілерге.
Каспий теңізінің Шегінде оқшауланған үш табынды құрады: әзірбайжандық,
түрікмендік және солтүстік-каспийлік. Солтүстік-каспийлік қаракөз ең
көпсанды табынды құрады, негізінен Еділ, Жайық өзендерінің төменгі
сағаларында таралған. Солтүстік-каспийлік қаракөздер бүкіл Солтүстік
Каспийді қамтиды.
Күзде үлкен бекітпелер жағалауға көшіп, Орал шұңқырлары алдында
қыстайды. Ақпан айының орталарына қарай қаракөз Орал өзенінің құрамына
едәуір мөлшерде ене бастайды. Қаракөздердің негізгі көктемгі барысы өзен
ашылғаннан кейін көп ұзамай басталады, әдетте наурыз айының соңында - сәуір
айының басында, су температурасы 2-4°С болғанда. Жалпы ұзақтығы бір
жарым ай. Жаппай барысы сәуір айының екінші жартысына тиесілі, судың
температурасы 8 - 9°С, барыс уақыты мамыр айының басында, температура 1015°С болғанда -соңы мамыр айының екінші жартысында температура 17-22°С
болғанда.
Қаракөздердің жыныстық жетілуінің басталуы бір ұрпақты балықтарда
бір мезгілде жүрмейді. Еркектері әдетте аналық ұрпаққа қарағанда бір жыл
бұрын жетіледі. Сондай-ақ Солтүстік Каспийдің батыс және шығыс бөлігінде
және авандельды өзендерде көбейеді. Теңіздің суы таяз бөлігінде жас қарак өз
сәуір айының басында пайда болады. Өсіп қалған құрттар мен шабақтар
Солтүстік Каспийдің суы таяз бөлігінде 3 – 5 м тереңдікте жиналып, онда
жыныстық жетілу жүзеге асқанға дейін сонда болады, бұл 2 – 3 жылды
қамтиды.[15]
Солтүстік Каспийдің суы таяз жерлер аймағында 2010 ж. кезе ңіндегі
зерттеулер бойынша аулауда қаракөз барлық жерде кездескен. Қаракөздің үлкен
жиналымы 8, 25, 32, 39, 31 шартыны құраған.Жас құрылымы 7 жастан
құрылатын топтарда ұсынылған, 3 жастан 9 жасқа дейінгі, доминантты жас
тобы – 3 – 4 жыл.Солтүстік-каспий қаракөзінің өлшемді-салмақ құрылымы
2010 жылдардың әр маусымында тіптен өзгерген жоқ. Көктемде оның
өлшемдері 21,7 см-ден 32 см құрап жатты, орташасы - 23,5 см (қосымшада
кесте-2).
Солтүстік-каспий қаракөзінің салмақ құрылымы 2010 ж. көктемінде
салмағы 0,15-ден 0,54 кг, орташа - 0,21 кг құрайтын балықтармен ұсынылды
(қосымшада кесте-3).Көксерке (Stizostedion lucioperca) окунқұрушылар
(Perciformes bleeker) отрядына жатады, окунқұрушылар (Percidae cuvier)
отбасына, көксерке (Stizostedion) текті. Көксерке Балтық, Қара, Азов, Каспий
және Арал теңіздерінің бассейндерінде таралған.Солтүстік Каспий бассейінінде
көксерке екі оқшауланған табынды құрады: волжское және оралдық. Өміріні ң
негізгі бөлігін (екі жастағы дейін жетілгенше) теңізде өткізеді.Орал к өксеркесі
Жайық өзеніне көктемде кіреді. Жайық өзені бойымен өте жоғары – 70 – 100 км
көтеріледі. Жазғы-күзгі кезеңдерде Солтүстік Каспийдің суы таяз бөлігінде өмір
сүреді.2010 жылғы зерттеулер кезеңі бойынша ең тығыз жиналатын ересек
балықтардың өлшемдері 19-дан 53,5 см және массасы 0,06-дан 1,92 кг 12, 23,
27, 29 шаршысында байқалды.
2010 жылы көксеркенің жастық құрылымы 7 жас топтарында ұсынылды,
дарақ түрінен бастап (жасы 0+) 6 жастыларға дейін. Алайда аулау кезінде кіші
жастағы 1 - 2 жылдық жас аралық топтарындағы балықтар басым болды.
Фультон бойынша орташа есеппен коэффициент 1,18 құрады. Аталы қ
және аналық қатынасын салыстырар болсақ, 54,4 % үлесін ұрғашы иеленуі
байқалды (қосымшада кесте-4).
Ақмарқа – Aspius aspius (Linne) карпоқұраушылар (Cypriniformes)
отрядына жатады, тұқы(Cyprinidae) отбасына, ақмарқа (Aspius) тектес.
Солтүстік, Балтық, Жерорта, Қара, Азов, Каспий және Арал теңіздерінің
бассейндерінде өте кең таралған. Қазақстанда табиғи таралу аймағы тек қана
Каспий бассейнінде.Ақмарқаның жас құрылымы 2010 ж. 8 түрлі жас
топтарында ұсынылды, 1-ден 8 жыл. Алайда аулау барысында бас жасы 5 жыл
жасаған балықтар басым, 30,0 % құрайды. Үш жасарлар үлесі– 13,0%,
төртжасарлар – 28,6 %.
Ақмарқаның биостатистикалық талдауы көрсеткендей, Солтүстік
Каспийдің шығыс бөлігі акваториясында балықтардың ұзындығы 26-дан 50,7
см дейін, орта – 42,6 см болған, салмағы 0,20-дан 1,93 кг дейін, орташа – 1,08.
Фультон коэффициенті бойынша орташа 1,35 құрады. Өлшемді-салмақтық
сипаттамасы (қосымшада 5-кестеде) берілген.[18]
2010 ж. зерттеуде балықтардың жынысының қатынасы 1:1 жа қын болды,
аз үлесінің басымы ұрғашы болуымен - 52,9 %.Тыран (Abramis brama orientalis)
карпоқұрушылар(Cypriniformes) отрядына жатады, Тұқы (Cyprinidae) отбасына,
ақтабан (Abramis) тектес. Табан балықтың табиғи таралу аймағы - өте ке ң: ол
барлық Еуропа дерлік өзен бассейндері және шығыстағы тұзды Арал бассейне
дейін қамтиды. Жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде қазіргі уақытта табан
Қазақстанның барлық ірі бассейндерінде кездеседі. Каспий теңізінде бір кіші
ұсынылған түрі – шығыс табан. Солтүстік Каспийде бірнеше жергілікті
табындар кездеседі: аққайран – волждық, орал және терстік. Бұл балы қтар
өмірлік циклінің үлкен бөлігін жоболық Солтүстік Каспийде ж үргізеді ж әне
онда ересек балықтың уылдырық шашу және шабақ процесі жүзеге асады. [6]
Торлы аулау кезіндегі максималды аулау 8, 25 шаршысында білінді,
тереңдігі 2,2 м. Жазда табан үлкен тереңдікке кетеді және Солтүстік Каспийдің
аймағында суы таяз дерлік жерде кездеспейді. Суы таяз жерде Солтүстік
Каспийдің аймағында табан 2 көші-қон жасайды, жылы көктемде уылдыры қ
шашу орындарына, содан кейін күзде серуендеу орындарына. Көктемде
Солтүстік Каспий аймағында суы таяз жерде таралу бөлігі ке ң. А қтабан
кеңістік шегіндегі таралуын анықтаушы негізгі табиғи факторлар ға
температуралық режимді, тұздылық және жемшөп базасын жасауды жатқызуға
болады. Қолайлы жазғы температуралар кезінде ақтабанның негізгі массасы
теңіз аймағында суы таяз жерлерде бөлінеді.
2010 жылы аққайран жас құрылымы 9 жас топтарда ұсынылды 1-ден - 9
жылға дейін. Алайда аулау кезінде 5 жастағы дарақтар басым болды, активі 28,3
%. Үлесі екі жылдық – 17,6 %, алтыжылдық – 16,3 %.Ақтабанның сапалы
талдау сипаттамалары көрсеткендей, Солтүстік Каспийдің шығыс бөлігі
акваториясында ақтабанның ұзындығы 19,2-ден 27,3 см-ді құрады; салмағы 0,1ден 0,92 кг дейін жетіп жатты. Фультон коэффициенті бойынша орташа к өлемі
1,63 (қосымшада кесте-6).[18]
Сазан (Cyprinus carpio) карпоқұраушылар (Cypriniformes) отрядына
жатады, Тұқы (Cyprinidae) отбасына, сазан (Cyprinus) тектес. Каспий теңізінде
екі экологиялық формалары ұсынылған: жартылай межелік және туводты.
Сазан өзен сағаларындағы терең шұңқырларда немесе терең кеңістіктерде
қыстайды. Сазан тыныш, тыныш су, өзен бойларын қамтиды, ол
шығанақтардағы тыныш ағыммен және өсімдіктер арасында ұстанады,
көлдерде болады, жақсы тоғандарда жақсы өмір сүреді. Солтүстік Каспийдегі
Еділ мен Жайық өзендері сағасын мекендейді және сол аймақтарды жағалайды.
Уылдырық шашу көктемде басталады, судың температурасы 18-20°С
жетеді, әдетте уылдырық шашу маусымда аяқталады. Уылдырық шашу
Солтүстік Каспийде, сондай-ақ Атыраудың Жайық өзенінде кездеседі. 2010
жылғы зерттеу нәтижелері көрсеткендей, популяцияның негізгі бөлігі жа ғалау
сызығына жақын. Ау аулау құралдарында 2 данадан аспайтындай 8, 25
шаршысында байқалды. Сазанның жас құрылымы 2010 жылы ұсынылды, онда
9 жас топтар 1-ден - 9 жылға дейін. Алайда аулау кезінде басым т үрлеріні ң
жасы 3 – тен 6 жас шамасында болды, активі 60% - дан астам. 2010 жылы
сазанның орташа жасы– 4,8 жыл.
Сазанның биологиялық талдау сипаттамалары көрсеткендей, Солт үстік
Каспийдің шығыс бөлігіндегі акваториясындағы балық көлемі 35,0 - 78,0 см,
орташасы – 50,1 см, салмағы 0,66-дан 8,22 кг дейін, орташа – 2,36. Фультон
коэффициенті бойынша орташа көлемі 1,72 (қосымшада кесте-7). [17]
Қылыш балық (Pelicus cultratus) карпоқұрушылар (Cypriniformes)
отрядына жатады, отбасы тұқы (Cyprinidae), түрі қылыш балық (Pelecus).
Балтық, Қара, Каспий және Азов теңіздері бассейндерін қамтиды. Қазақстанда
Жайық өзені мен Каспий теңізінің жазық бөлігінде мекендейді, аудандарда су
тұздылығы 10 ‰-ды құраса. Каспий бассейнінің шегінде екі формасы таралған:
жартылай өткізгіш және тұрғын үй (өзен). Урал өзенінде шамалы м өлшерде
кездеседі, жоғарғы жағында табылмайды.Қылыш балықтың Каспий теңізінде
бір жолғы уылдырық шашуы, температура 120С жеткен кезде жүзеге асады.
Жартылай өткізгіш нысаны төменгі ағысында да, өзенде де, теңіз маңында да
көбеюі мүмкін. Қылышбалықтың жыныстық жетіледі 3-5 жаста жетеді, салмағы
жеткен кезде 3 жыл кезеңінде.[11]
Орал озеніндегі тексерілген қылыш балықтың ұзындығы - 27,4 см, орташа
- 24,8 см. Мамыр ортасында сырғыманың дернәсілдерінің бастамасы төменгі
Жайық өзенінің үлесіне тиеді, бұқаралық - маусым ортасына. Қылыш балық өте
тез өседі, әсіресе жартылайөткізілім нысаны. Қылыш балықтың максималды
жасы - 9 жастан аспаған. Алайда, мұндай ескі балы қ аулау өте сирек кездеседі.
Орал бассейнінде қылыш балық көбінесе қалдықтармен, хирономидпен, су ға
түскен жәндіктермен, ветвистоустармен және жас балықтармен қоректенеді.[5]
Солтүстік Каспийдің суы таяз жерді аймағында сирек кездеседі. Зерттелу
кезеңінде, ау аулауда қылыш балықтың бір данасы табылды, көлемі 30,0 ж әне
массасы
0,230
кг.Дөңгелекбасты
пузанок
(Alosa
sphaerocephala)
сельдқұраушылар (Clupeifomes) отрядына жатады, отбасына сельдт үрлес
(Clupeidae), түрі алоза (Alosa). Пузаноктың көші-қон жолдары бүкіл теңіз
бойымен өтеді. Солтүстік Каспий жағаларында көбейеді. Орта Каспийдегі
пузаноктың жазғы жиналуы әдетте тереңдігі 15 - 30 м. Күзде, әсіресе көктемде
су бетіне жақын көтеріледі.
2010 ж. көктемгі ау аулау зерттеулерінде 54 шаршысында осы т үрді ң 1
данасы түсті, мөлшері 20 см және массасы 0,09 кг. Биологиялық сипаттамасы 8кестеде
көрсетілген.Каспий-қара
теңіз
майшабағы
(Alosa
caspia)
сельдқұрушылар (Clupeifomes) отрядына жатады, сельдтүрлі отбасына
(Clupeidae), алоза туыстасы (Alosa). Майшабақ салбырағандау, ұзынденелі
болып келеді. Арқасы қара қоңыр, бүйірі ақшыл, зәйтүн – жасыл түсті. Қақпалы
жәбірінде қара дақ кездеседі, тіпті, кейде олардың бірнешеуі кездесуі м үмкін.
Басы ұзын және биік, көзі үлкен. Зерттелетін аудандарында ауланғаны 17 дана.
Каспий-қара теңіз майшабағының 2010 жылғы жас құрылымы 2-ден 6 жас
аралығында ұсынылды, алайда аулау кезінде басымдылық көрсеткен 3 жылдықтар (34,2 %) . 4-жастағы балықтардың үлесі - 28,9 % -ды құрады, 5 –
жылдық – 23,7 %. Каспий-қара теңіз майшабағының мөлшері құбылып, 15-тен
27 см-ді және салмағы 0,02-ден 0,22 кг-ды құрады. Каспий-қара теңіз
майшабағының
сапалық
сипаттамасы
(қосымшада
–
кестеде)берілген.Солтүстік Каспийдегі межелік өткізгіш балықтардың
қанағаттанарлық жай-күйін және бастыға шаққандағы орташа көпжылдық
деректерді сапалық сипаттамалары және қорлары көрсетеді.[9]
Жайық-Каспий бассейніндегі "қызыл кітапқа енгізілген" балықтар
таралымының жай-күйін бағалау.
Каспий теңізінің биологиялық әл-ауқатына қарамастан, бірқатар балық
түрлері жойылу қауіпінде және ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
18 номинация бойынша ҚР Қызыл кітабына енгізілген (2008) Жайық – Каспий
бассейні аумағын қамтитын балықтың бес түрі:
Каспий минога - Caspiomyzon wagneri (Kessler, 1870)
Волга майшабағы – Alosa kessleri volgensis (Berg,1913)
Каспий албырты – Salmo trutta саѕріиѕ, Kessler 1877
Белорыбица – Stenodus leucichthys, leucichthys, (Guid., 1772)
Кутум – Rutilus frizii kutum (Kamensky,1901)
Каспий миногасы ау аулау кезінде жылдар кездеспеді. Миногоқұраушылар Petromyzoniformes отрядына жатады, отбасы миногонды - Petromyzonidae.
Жалғыз, басқа өкілі жоқ. II санатты – түр мәртебесіне ие, өз саны шегінде тез
азайғыш ретінде таралған. 4 - 5 жас кезеңдерінде өзендерді мекендейді, кейін
теңіздегі метаморфоза. Өзендерде көбейеді. Теңіз ішіндегі өмір кезеңінде
миноги 40 - 55 см дейін өседі.Бұрын Әзірбайжанның бүкіл жа ғалауынан бастап
Солтүстік Каспий теңізіне дейін кездескен. Соңғы 10 жылда өмір с үргіштігі
туралы мәліметтер жоқ. Қазіргі уақытта Жайық өзенінде кездеспейді.[1]
Волга майшабағы. ҚР "Қызыл кітабына" 2 санатта енгізілді, кіші апатта
өз санын тез жоғалтушы балық ретінде. Ау аулау кезінде өте сирек кездеседі.
Каспий албырты (кумжа).I санатты мәртебесі бар, өте сирек кездесетін балы қ.
Құрып кету қаупі төнген балық. Теңізде Қазақстандық бөлігінде шынайы
жағдайға 15 жыл ішінде ау аулау кезінде кездеспеген. Серуендеу ж әне
жыныстық жетілу кезінде 50 м тереңдікте дейін өмір сүреді. Өткен ғасырдың 40
- жылдары 410 - 620 тоннада ауланып алынды, 60 – жылдарыау аулауда 5
тоннаға дейін төмендеді. Соңғы шынайы факті бойынша 1996 ж атал ған
балықтың 1 данасы ауланған.
Белорыбица өте сирек кездеседі. Мәртебесі бар және IV санаттағы балық.
Өткен ғасырдың 30-шы жылдарында Солтүстік Каспийдегі белорыбицаның
салмағы 1400 тонна, 50-ші жылдардың соңында 0,4 тоннаға дейін төмендеді.
Орал өзенінде бірен-саран данада кездеседі, әдетте, көктемде. Кутум 1991
жылдан бастап III санат бойынша ҚР Қызыл кітабына енгізілген. Қазіргі
уақытта Маңғыстау облысының жағалауында және Жайық өзенінде кездеседі.
Кутум, негізінен, ұсақ қабыршағымен және денесімен ерекшеленеді.
Кутум түрлері өте кең болып келеді. Каспий теңізінде мекендейді, негізінен,
теңіздің оңтүстік-батыс және орта бөлігінде Кутумды ҚР "Қызыл кітабына"
енгізгеннен кейін оны терең зерттеулер өткізілген жоқ.Каспий теңізінің
солтүстік-шығыс бөлігінде өмір сүретін кутумның мәртебесі туралы шешім
қабылдау үшін, ЖШС "Қазбшғзи" Атыраулық филиалы 2008 жылдан бастап
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде, зерттеу бойынша көші-қон
жолдарының, көп жиналатын аудандар және саны зерттеледі.Кутумның саны
мен мекендеу орындарын зерттеу 2009 жылы Каспий теңізінің солтүстік-шы ғыс
бөлігінде оңтүстік қазақстан облысы жалғастырмақ болды[14].
Күзде кутумды аулау Маңғыстау облысы Каспий теңізіні ң жағалауы
ауданында шектелген. Кутумның көші-қоны аралығында басқа балық
түрлерімен бірлесіп өткізілді, мысалы: тікенді балық, қаракөз, майшабақ.
Көктемде 2009 ж. Орал өзеніндегі кутумның көші-қонының өскені байқалды.
Мәселен, сәуір-мамыр айларында кутум Орал өзенінің бүкіл арнасында
кездесті. Оның тіркелген саны 28 дана болды. Балы қ өлшем м өлшері 38 - 45 см
және массасы 2 кг дейін. Кемелердің портқа кіруі кутумның Жайық өзеніне
уылдырық шашумен байланысты. Көктемде 2010 ж. Орал өзенінде қызыл
кітапға енген түрінен 32 дана табылған. Уылдырық шашу барысы сәуір-мамыр
айларында жалғасты. Балықтардың жекелеген даналарының ұсталуы кәсіпшілік
аймақтан жоғары болды– 60 км дейін, олар, шамасы, уылдырық шашу
орындарына көшіп-қону кезінде болды. Балық өндірушілерде өлшемі 37 см
және салмағы 2,5 кг дейін жететін балықтар болған.
2010 ж. күзінде Маңғыстау облысы Солтүстік Каспийді ң жа ғалауында
кутумның көші-қон жолдары тіркелді:Жылы жағалау Учаскесі 12 км, су арнасы
мен базасы;
- мысь Песчаный - Золотые пески.
- мысь Сағындық.
Торлық аулау ұзындығы 250 м, d – торлары 45 х 45 мм болатын аумен 44 дана
балық ауланған, соның ішінде 6 данасы кутум.1(10-кесте)[12]
2.2 Арал су қоймасын кәсіптік балықтары тұрғысынан сипаттау
Арал теңізі, Арал (түркі тілінен арал — остров; бастап қыда Амударья
бойы кезінде осылай аталды, содан кейін барлық көлдің атауы Арал те ңізіне
ауысты) теңіз деңгейінен 53 м биіктікте жоғары. Аралдарды қосқанда ауданы
64,5 мың км2, ең үлкен ұзындығы 428 км, ені 235 км, алабының к өлемі 690 мы ң
км2, орташа су көлемі шамамен 1000 км2. Қарақия ойпаты Арал теңізінің
жоғарысында жер қыртысының иілу нәтижесінде пайда болды. Түбінің бедері
тегістелген. Басым тереңдігі 20-25 м., ең үлкен 67 м. Арал теңізінде саны 300ден астам аралдарының аумағы теңіздің 3,5% алаңын алып жатыр; ең ірі
аралдары: Көкарал (Кугарал), Барсакелмес және Возрождение. Солт үстік
жағалауы кей жерлерде биік, кей жерлерде өзгеріссіз, шығыс бөлігіде —
өзгеріссіз, құмды, ұсақ шығанақтар көптеп кездеседі және жағалау маңындағы
аралдарда бар. Оңтүстік жағалауы Әмудария бөлігінде құрылды. Батыс жағалау
нашар бөлінген, биіктігі 250 м-ге дейін жетіп жатыр. Арал теңізіне 2 аса ірі өзен
құяды: Орта Азиядағы Әмудария мен Сырдария. Климаты континентальді.
Ауаның орташа температурасы жазда 24-26°С, қыста -7 -13,5°С дейін. Жауыншашын 100 мм шамасында. Арал теңізінің су балансы мынадай түрде
қалыптасып отыр: жауын 5,9 км3, құрлықтағы ағындысы 54,8 км3, булануы
60,7 км2. Маусымдық тербелістер деңгейі орта есеппен 25 см, көп жылдықтар
(ғасырлық) 3 м-ге дейін. 20 ғасыр 50 жж. соңында деңгейі айтарлықтай құлай
бастады, бұл Амудария мен Сырдария су алқабын қарқынды және есепсіз
шаруашылықта пайдаланумен байланысты. су бетінің температурасы жазда 2630°C, қыста 0°С төмен. Мұздар қыс бойы бүкіл теңізде кездеседі. Тұздылығы
алыс өзен сағаларында 10-11‰. Оңтүстік-шығыс жағалауында 14‰- ға дейін
көтеріледі. Судың тұнықтылығы 25 м дейін. Ағымдар сағат тілінің бағыты
бойынша айналымы құрайды. Арал теңізінде мекендейтін балықтар: шип,
сазан, қаяз, торта, аққайран, ақмарқа.[3]
Арал теңізі жағалаулары нашар қоныстандырылды. Жергілікті т ұр ғындар,
негізінен, балық аулаумен айналысады, аз дәрежеде мал шаруашылығымен,
ондатр өсірумен және көкөніс, жеміс-жидек бақшасымен. Арал балы қ аулау
ауданында, оған құятын өзендер Арал теңізінің бассейнінің негізін қамтиды.
Арал мен Мойнақ негізгі экономикалық орталықтары болып табылады, оларға
көптеген балық колхоздары мен балық кәсіпшіліктері ұмтылады. Балы қтұздау
зауыттары Аван кентіндегі (м. а. Көкарал) Әмудария өзенінде, Бөген (шығыс
жағалауы), Ұялы және Узынкаир аралдарында орналасқан.[16]
Аймақтағы жағдай.Орталық Азия республикаларының су айдындары әр
түрлі мекендендірілген және өзінің бірегей ихтиофаунасымен(балықтың 150
түрі, қос мекенділердің 15 түрі) ерекшеленген.Балықтардың барынша алуан
түрлілігі(117 түр) Қазақстанда байқалады, ең аз 49 түрі Тәжікстанда бар.
Түркіменстанда, Өзбекстанда және Қырғызстандағы түрлерінің саны тиісінше
107, 83, 74-ті құрайды. Әлемдік түрлер санынан 0,26-0,61% пайыздық
қатынаста түрлү сынып балықтары құрайды (қосымшадасурет 2.2).
Ихтиофаунаның едәуір бөлігін шалғай интродуценттер құрайды, олар
адамның шаруашылық қызметі нәтижесінде су айдындарында қоныстанған.
Мәселен, Қырғызстанда, балық аулау объектілері болып табылатын 25 балық
түрлерінің 12 түрі (48%) акклиматизирленді (қосымшадасурет 2.3).Осы сәтте
құрып кету қаупі төнген түрлерінің саны 4-тен бастап (Тәжікстан) - 27
(Қазақстан) аралығын құрайды. Республикалардың Қызыл кітап құрамына 2ден 14 балық түрі енгізілген. Іс жүзінде 4 түрі (2 - Кыргызстан, 2 Түркменстан) жоғалып кетті.(қосымшадасурет 2.4).
Бүкіл Орта Азия аймағындағы балық ресурстарына үстемдік факторлар
әсеріне мыналарды жатқызуға болады: суармалы егіншілікті дамыту есебінен
табиғи су экожүйелерінің қарқынды бұзұлуы; өзен ағысын өңтайлануы, гидро және ирригациоды салынулар, жасанды гидрографиялық желі мен су
қоймалары әсерінен, зиянды заттармен ластанған ағынды суларға тасталуы,
балықтандырудың төмендетілуі, балық аулау орындарын және рұқсат етілген
мерзімдері елемеу.[9]
1990-1995 жж. Қазақстанда табиғи су қоймаларынан балы қ аулау азайды,
жалпы өңір бойынша 60,2 % (қосымшадасурет 2.5).Арал экологиялы қ
дағдарысы бұнда негізгі рөлді ойнады.60-шы жылдары Арал теңізіні ң аума ғы
66 мың шаршы км құраған, көлемі - шамамен 1000 текше км, е ң үлкен тере ңдігі
- 68 м. Орташа тұздылығы - 10-12%; ұсақ сарқымалары 14% жетті. Суда
күкіртті тұздар көп және хлорлы аз болды. Жазда су бетінің жылытылуы 2628°С дейін, ал құйлымдарда 30°С-ден бастап және одан да көп. Қыста теңізді ң
едәуір бөлігі қатады. Арал теңізінің ихтиофаунасы Каспийдікіне жақын болды.
Онда балықтардың 20 түрі өмір сүрді, бірақ мұнда балық кәсіпшілігі үш т үрі
балықтартарға негізделген: табан, сазан, арал торта (қаракөз). Арал теңізінде
өте бағалы балықтар өндірілген - арал қаязы балығы және белоглазка. Жыл
сайын 300-400 мың центнер балық ауланып, өндірілген. Нәтижесінде, табиғи
ресурстарды шектен тыс пайдалану, аймақтың су деңгейі ағымының күрт
қысқартылуына әкеліп соқты. 60-шы жылдардан бастап теңіз 16 м төмендеді,
алаңы 50% - ға қысқарды, ал көлемі - 75 %, орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz