Үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің лингвистикалық-функционалдық табиғаты
КІРІСПЕ ... ... ... .4
1ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ СИНТАКСИСІНДЕГІ ҮЙІРЛІ МҮШЕЛЕР МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1Синтаксистегі сөйлем тұлғасы мен оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Сөйлемнің үйірлі құрамда келетін мүшелері және олардың зерттелуі ... ... .12
2ҮЙІРЛІ ҚҰРАМДА КЕЛЕТІН СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ.ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТАБИҒАТЫ
2.1 Сөйлем мүшелерінің үйірлі құрамда келу ерекшеліктері мен қолданылу сипаты ... ... ..41
2.2 Үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің синтаксистік конструкциялармен байланысы және ара қатынасы ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ..70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕР .72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕР ...74
1ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ СИНТАКСИСІНДЕГІ ҮЙІРЛІ МҮШЕЛЕР МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1Синтаксистегі сөйлем тұлғасы мен оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Сөйлемнің үйірлі құрамда келетін мүшелері және олардың зерттелуі ... ... .12
2ҮЙІРЛІ ҚҰРАМДА КЕЛЕТІН СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ.ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТАБИҒАТЫ
2.1 Сөйлем мүшелерінің үйірлі құрамда келу ерекшеліктері мен қолданылу сипаты ... ... ..41
2.2 Үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің синтаксистік конструкциялармен байланысы және ара қатынасы ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ..70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕР .72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕР ...74
Бүгінгі ғылымға даму тән, интеграциялық процестер тән, бүгінгі ғылымға жаңашылдық тән. Қай ғылым саласы болмасын, осы тән нәрселерді бойына сіңіріп, көштен кеш қалмау жайын ойлайды. Қазақ тіл білімі де аталмыш жандану үдерісінің тезінен қалмай, жаңа заманның қояр талаптарына ілгері қадаммен бірге жүруді көздейді. Тілді ғалымдар, алғашында, биологиялық процесс деп қарастырғанымен, уақыт өте келе, оның қоғамдық рөлінің орасан екеніне толықтай көз жеткізді. Сол себептен де, тілдің өзі қатынасатын процестер де, тілде болып жатқан өзіндік процесстер де бірдей маңызға ие. Бүгінгі тілдік зерттеулер туындап жатқан жаңа ғылым салаларына қатысты жүргізіліп жатқанымен, тілде шешімін таппай келе жатқан мәселелер де қаншама?! Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі түрлі жаңа аспектілерге, концептілер мен парадигмаларға ие. Тілдегі сөйлем құрылымы, оның семантикасы, сөйлемнің мүшелену ерекшеліктері, сөйлем мүшелерінің қызметінің ерекшеліктері, сөйлемнің мазмұндық конструкциялары, сөйлем парадигмасы, деривациялық процестер сынды ұғымдар- бүгінгі синтаксистегі болып жатқан өзгерістер мен ілгеріліктерді айқындайды.Әйтсе де, синтаксистің негізгі нысанының бірі болып-сөйлем болып қала бермек.Сөйлем-тілдің негізгі коммуникативтік бірлігі болып табылса, сол сөйлем біздің шындық дүниеміздің тікелей көрінісі ретінде жеке мүшелерден құралады.Бұл мүшелер біздің тұтас ой деп аталатын механизмізді іске келтіретін тетіктер іспеттес.
1. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис - Астана : Полиграфия, 2002. - 784
2. История лингвистических учений. Древний мир, Л., 1980
3. Лингвистическая энциклопедия- М.,- 1999
4. Қазақ тілі.Энциклопедия- Алматы, 1998 ж-509-б
5. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы -А: «Ана тілі» -1992
6. Серғалиев М. Синтаксистік зерттеулер-: Монография. Мақалалар.- Алматы: Сөздiк-Словарь, 2004.- 392 бет,
7. Шәукенұлы Қ. Синтаксистік құрылымдар-Атырау, 2010-133 бет
8. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка-М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1948. – 275 бет
9. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер-Алматы: «Ғылым», 1966- 362 бет
10. Баскаков Н.А. Ввдение в изучение тюркских языков-М.: Высшая школа, 1969-384 бет
11. Жиенбаев С. Синтаксис мәслелері –Алматы, 1941
12. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы – Алматы:, 1950 жыл
13. Қордабаев Т.Р. Қазақ тіл білімінің мәселелері –Алматы-1991 жыл
14. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі- Алматы, 1948
15. Ширалиев М. Ш., Севортян Э. В. (редакторы) Грамматика азербайджанского языка (фонетика, морфология и синтаксис). — Баку: Элм, 1971. – 415бет
16. Дыренкова Н.П.-Грамматика шорского языка. / — М.- Л.: Изд-во АН, 1941. — 308 бет
17. Балақаев М.Қазіргі қазақ тілі-Алматы, 1966 жыл
18. Виноградов В.В. Из истории изучении русского синтаксиса-Мәскеу, 1958 жыл
19. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі-Алматы: Мектеп, 1954жыл
20. Оспанова, Б. Р. С. А. Аманжолов еңбектеріндегі қазақ тілі синтаксисінің ғылыми-теориялық негіздері [Мәтін] : филол. ғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. авторефераты мамандығы бойынша 10.02.02 - қазақ тілі
21. Омарова Гульнар Еркеновна Термины синтаксиса в учебной литературе (происхождение, структура, семантика и функционирование): Дис...канд.филологических наук.- Алматы, 1998.- 153 с.
22. Боранбай Б. Қазақ тіл білімінің қалыптасуы мен дамуы-Алматы, 2013 жыл
23. Шәукенұлы Қ. Үйірлі мүшелерді оқыту методикасы, Алматы : Қазақ ун-ті, 1991. - 112 б
24. Серғалиев М. Қазіргі қазақ әдеби тілі-Алматы, 1991жыл
25. Айғабылов А. Қазақ тілінің лексикологиясы-Алматы: «Дәуір-Кітап» баспасы, 2013 ж.- 104 бет
26. Балақаев М. Қазақ тіл білімінің мәселелері- Алматы, 2008
27. Шәукенұлы Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі -1993. - 160 бет
28. Баскаков Н.А. Предложения с развернутыми членами М.: Наука, 1975. — 288 бет
29. Баскаков Н.А. Очерки истории функционального развития тюркских языков и их классификация-Ашхабад: Ылым, 1988 жыл
30. Байтогаева Г. Сложно определительные конструкции в казахском языке , А, 2008 жыл
31. Серғалиев М. С.Жиенбаевтың синтаксистік зерттеулері. Жинақ.Қазақ тілі мен әдебиеті. ҚазМУ . 6-шығуы-Алматы-1975 жыл
32. Есенов. Қ Құрмалас сөйлем синтаксисі- Алматы -1995 жыл
33. Арғынов Х. Основы методики синтаксиса и пунктуации казахского языка- Алматы, 1971 жыл
34. Балақаев М., Қордабаев Т.Р. Қазіргі қазақ тілі- Алматы, 1974 жыл
35. Бегалиев Ғ. Құрмалас сөйлем- Алматы, 1941 жыл
36. Байтұрсынов А. Тіл-құрал-Ташкент, 1924жыл
37. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі- Алматы, 1995 жыл
38. Аманжолов С. Қазақ тілі грамматикасы- Алматы, 1951,69 бет
39. Руднев А.Г. Синтаксис современного русского языка-Мәскеу : Высшая школа,1963 жыл
40. Балақаев М. Основные типы словосочетания в казахском языке- Алматы, 1957 жыл
41. Боранбай Б.Е. С. Жиенбаевтың лингвистикалық мұралары. АКД., Алматы, 1997жыл
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕР
1. Әуезов М.О. Абай жолы, Алматы, 2001.
2. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
3. Есенберлин І. Алмас қылыш, Жазушы 1984.
4. Есенберлин І. Жанталас, Жазушы 1986.
5. Майлин Б. Шұғаның белгісі Алматы, 1982.
6. Мүсірепов Ғ. Әңгімелері. Алматы, 1986.
7. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы. А.,1989.
8. Есенжанов Х.Ақ жайық, А., 1965
9. Мұстафин Ғ.Ой әуендері, 1981
10. Ерубаев С.Менің құрдастарым, 1939
2. История лингвистических учений. Древний мир, Л., 1980
3. Лингвистическая энциклопедия- М.,- 1999
4. Қазақ тілі.Энциклопедия- Алматы, 1998 ж-509-б
5. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы -А: «Ана тілі» -1992
6. Серғалиев М. Синтаксистік зерттеулер-: Монография. Мақалалар.- Алматы: Сөздiк-Словарь, 2004.- 392 бет,
7. Шәукенұлы Қ. Синтаксистік құрылымдар-Атырау, 2010-133 бет
8. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка-М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1948. – 275 бет
9. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер-Алматы: «Ғылым», 1966- 362 бет
10. Баскаков Н.А. Ввдение в изучение тюркских языков-М.: Высшая школа, 1969-384 бет
11. Жиенбаев С. Синтаксис мәслелері –Алматы, 1941
12. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы – Алматы:, 1950 жыл
13. Қордабаев Т.Р. Қазақ тіл білімінің мәселелері –Алматы-1991 жыл
14. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі- Алматы, 1948
15. Ширалиев М. Ш., Севортян Э. В. (редакторы) Грамматика азербайджанского языка (фонетика, морфология и синтаксис). — Баку: Элм, 1971. – 415бет
16. Дыренкова Н.П.-Грамматика шорского языка. / — М.- Л.: Изд-во АН, 1941. — 308 бет
17. Балақаев М.Қазіргі қазақ тілі-Алматы, 1966 жыл
18. Виноградов В.В. Из истории изучении русского синтаксиса-Мәскеу, 1958 жыл
19. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі-Алматы: Мектеп, 1954жыл
20. Оспанова, Б. Р. С. А. Аманжолов еңбектеріндегі қазақ тілі синтаксисінің ғылыми-теориялық негіздері [Мәтін] : филол. ғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. авторефераты мамандығы бойынша 10.02.02 - қазақ тілі
21. Омарова Гульнар Еркеновна Термины синтаксиса в учебной литературе (происхождение, структура, семантика и функционирование): Дис...канд.филологических наук.- Алматы, 1998.- 153 с.
22. Боранбай Б. Қазақ тіл білімінің қалыптасуы мен дамуы-Алматы, 2013 жыл
23. Шәукенұлы Қ. Үйірлі мүшелерді оқыту методикасы, Алматы : Қазақ ун-ті, 1991. - 112 б
24. Серғалиев М. Қазіргі қазақ әдеби тілі-Алматы, 1991жыл
25. Айғабылов А. Қазақ тілінің лексикологиясы-Алматы: «Дәуір-Кітап» баспасы, 2013 ж.- 104 бет
26. Балақаев М. Қазақ тіл білімінің мәселелері- Алматы, 2008
27. Шәукенұлы Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі -1993. - 160 бет
28. Баскаков Н.А. Предложения с развернутыми членами М.: Наука, 1975. — 288 бет
29. Баскаков Н.А. Очерки истории функционального развития тюркских языков и их классификация-Ашхабад: Ылым, 1988 жыл
30. Байтогаева Г. Сложно определительные конструкции в казахском языке , А, 2008 жыл
31. Серғалиев М. С.Жиенбаевтың синтаксистік зерттеулері. Жинақ.Қазақ тілі мен әдебиеті. ҚазМУ . 6-шығуы-Алматы-1975 жыл
32. Есенов. Қ Құрмалас сөйлем синтаксисі- Алматы -1995 жыл
33. Арғынов Х. Основы методики синтаксиса и пунктуации казахского языка- Алматы, 1971 жыл
34. Балақаев М., Қордабаев Т.Р. Қазіргі қазақ тілі- Алматы, 1974 жыл
35. Бегалиев Ғ. Құрмалас сөйлем- Алматы, 1941 жыл
36. Байтұрсынов А. Тіл-құрал-Ташкент, 1924жыл
37. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі- Алматы, 1995 жыл
38. Аманжолов С. Қазақ тілі грамматикасы- Алматы, 1951,69 бет
39. Руднев А.Г. Синтаксис современного русского языка-Мәскеу : Высшая школа,1963 жыл
40. Балақаев М. Основные типы словосочетания в казахском языке- Алматы, 1957 жыл
41. Боранбай Б.Е. С. Жиенбаевтың лингвистикалық мұралары. АКД., Алматы, 1997жыл
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕР
1. Әуезов М.О. Абай жолы, Алматы, 2001.
2. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
3. Есенберлин І. Алмас қылыш, Жазушы 1984.
4. Есенберлин І. Жанталас, Жазушы 1986.
5. Майлин Б. Шұғаның белгісі Алматы, 1982.
6. Мүсірепов Ғ. Әңгімелері. Алматы, 1986.
7. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы. А.,1989.
8. Есенжанов Х.Ақ жайық, А., 1965
9. Мұстафин Ғ.Ой әуендері, 1981
10. Ерубаев С.Менің құрдастарым, 1939
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
ОӘЖ 81'244 Қолжазба құқығында
ЖЕКСЕНБАЕВА АҚБӨБЕК БАҒЫТҚЫЗЫ
Үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің лингвистикалық-функционалдық табиғаты
6М011700-Қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығы бойынша педагогика магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация
Атырау,2017
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді:
ЖОО-нан кейінгі дайындық
орталығы директоры
М.Ж.Махамбетов
________________
______________20__ ж.
Магистрлік диссертация
ҮЙІРЛІ ҚҰРАМДА КЕЛЕТІН СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ-ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТАБИҒАТЫ
мамандық: 6М01700-Қазақ тілі мен әдебиеті
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Магистрант ______________ Жексенбаева А.Б.
Ғылыми жетекші,
филология ғылымдарының кандидаты ________________ Елеуова А.С.
Кафедра меңгерушісі _______________ Елеуова А.С.
Норма-бақылау _______________ Кенжахметов Д.Т.
Атырау, 2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ СИНТАКСИСІНДЕГІ ҮЙІРЛІ МҮШЕЛЕР МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Синтаксистегі сөйлем тұлғасы мен оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...7 1.2 Сөйлемнің үйірлі құрамда келетін мүшелері және олардың зерттелуі ... ... .12
2 ҮЙІРЛІ ҚҰРАМДА КЕЛЕТІН СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ-ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТАБИҒАТЫ
2.1 Сөйлем мүшелерінің үйірлі құрамда келу ерекшеліктері мен қолданылу сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2 Үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің синтаксистік конструкциялармен байланысы және ара қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі ғылымға даму тән, интеграциялық процестер тән, бүгінгі ғылымға жаңашылдық тән. Қай ғылым саласы болмасын, осы тән нәрселерді бойына сіңіріп, көштен кеш қалмау жайын ойлайды. Қазақ тіл білімі де аталмыш жандану үдерісінің тезінен қалмай, жаңа заманның қояр талаптарына ілгері қадаммен бірге жүруді көздейді. Тілді ғалымдар, алғашында, биологиялық процесс деп қарастырғанымен, уақыт өте келе, оның қоғамдық рөлінің орасан екеніне толықтай көз жеткізді. Сол себептен де, тілдің өзі қатынасатын процестер де, тілде болып жатқан өзіндік процесстер де бірдей маңызға ие. Бүгінгі тілдік зерттеулер туындап жатқан жаңа ғылым салаларына қатысты жүргізіліп жатқанымен, тілде шешімін таппай келе жатқан мәселелер де қаншама?! Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі түрлі жаңа аспектілерге, концептілер мен парадигмаларға ие. Тілдегі сөйлем құрылымы, оның семантикасы, сөйлемнің мүшелену ерекшеліктері, сөйлем мүшелерінің қызметінің ерекшеліктері, сөйлемнің мазмұндық конструкциялары, сөйлем парадигмасы, деривациялық процестер сынды ұғымдар- бүгінгі синтаксистегі болып жатқан өзгерістер мен ілгеріліктерді айқындайды.Әйтсе де, синтаксистің негізгі нысанының бірі болып-сөйлем болып қала бермек.Сөйлем-тілдің негізгі коммуникативтік бірлігі болып табылса, сол сөйлем біздің шындық дүниеміздің тікелей көрінісі ретінде жеке мүшелерден құралады.Бұл мүшелер біздің тұтас ой деп аталатын механизмізді іске келтіретін тетіктер іспеттес. Демек, сөйлем өзінің мүшелері арқылы ғана өзінде бар ойды өзгелерге нақты түсінік ретінде беріп отырғаны байқалады. Ойды жеткізудің бұдан өзге тілдік дерегі көрінбейді. Грамматикада бұл тетіктерді сөйлем мүшелері деп атап келеді. Сонау Ахмет Байтұрсынұлы қалдырып кеткен еңбектеріндегі терминдерге сәйкес, сөйлемнің мүшелерін тұрлаулы сөйлем мүшелері және тұрлаусыз сөйлем мүшелері деп екіге бөліп келеміз. Бүгінгі таңда , осы сөйлем мүшелерінің дәстүрлік көріну сипатына өзгеріс әкеліп, бір ауыздылыққа келе алмай жүрген тағы бір синтаксистің зерттеу нысаны - сөйлемнің үйірлі құрамда келетін мүшелері. Академиялық грамматика тілдегі бұл терминді толықтай мойындап, бар құбылыс деп танығанымен, нормативтік грамматика мұндай құбылысты жоқ деп , мойындамай келеді. Қазақ филологтарының да пікірлері алуан түрлі. Нақты бірізділік жоқ. Түркологияда да осындай жағдай. Мектеп бағдарламасына енгізіліп, 8-сынып оқушыларына сөйлем мүшелерінің түрлері деп оқытқанымызбен, бір тақырыпшадан аса алмай отырмыз. Өзінің зерттеу бастауын өткен ХХ ғасырдың 30-40 жылдарынан бастау алған бұл мәселе оңтайлы шешімін күні бүгінге дейін тапқан жоқ. Бұл тақырыпта ат басын бұрған ғалымдардың ішінде С.Жиенбаев, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Н,.Сауранбаев, С.Аманжолов, Қ.Шәукеновтың есімдерін атап өтуге болады. Мәселе аясында диссертациялық жұмыстар , монографиялық зерттеулер, ғылыми мақалалар жазылды. Зерттеу барысында үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихнамасы, аты аталған ғалымдар пікірлері, құрылымдық және мағыналық ерекшеліктері сөз етілетін болады. Зерттеу нысаны.Лингвистика аясындағы зерттеулер негізінде үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің мәнін ашып, олардың сөйлем ішіндегі синтаксистік қызметін анықтау мен қолданылу сипатын айқындау, ерекшеліктерін таныту. Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері турасында қандай да бір пікірін айтқан және де сол пікір-тұжырымдарына сыни көзқарас танытқан адамға бұл мәселе қазір де өз маңыздылығын жойған емес. Зерттеудің мақсаты- сөйлем мүшелерінің тұлғалық өзгерістерге түсіп, мүшелік қызметінің ауысқандығы немесе сөйлем мүшелерініңорын тәртібінің ауысқандығына байланысты үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің жасалуы ерекшеліктері мен қолданылу ретін айқындау болып табылады.Тақырыптың ғылымилығын ашу мақсатын орындауда алға қойылатын міндеттер:
-қазақ тіл білімі салаларындағы үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері терминінің мәнін ашу -қазақ лингвистикасындағы үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің берілу өрісін саралай отырып, ғылыми еңбектерді синтаксистік тұрғыдан қарастыру;
-үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің сөйлемдегі синтаксистік қызметін
таныту; -қазақ ғалымдарының мәселеге қатысты айтқан пікірлерінің ұқсастықтары мен айырмашылығына тоқталу.
Зерттеу әдістері.Зерттеудің әдіснамалық және теориялық-әдістемелік негіздерін айқындауда сипаттама, концептілік талдау, салыстыру әдістері пайдаланылды. Ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы.Қазіргі қазақ тілінің синтаксис саласындағы үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің категориялық маңызы мен мәнін ашу арқылы- бұл мүшелердің қазақ тілінде қалыптасып үлгерген синтаксистік құрылым екенін дәйектейміз. Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы қазақ тілінің ішкі дамуында орын алып жатқан өзгерістерге сараптама жасап,үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің табиғатын анық көрініс беретін тың тоқтамдар жасау қажеттілігінде. Ғылыми жаңашылдығы. Зерттеудің негізгі жаңалығы - үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелері терминіне қатысты айтылған ғылыми пікірлер, тұжырымдар, қорытындылар салыстырылып, сараптама жасалды. Жұмыстың ғылыми жаңалығы мынадай төмендегі нәтижелер негізінде көрініс табады:
- үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері терминінің зерттелу тарихнамасы берілді; - тіл біліміндегі аталған терминге қатысты ғалымдар пікірі сараланып, қазақ тіліндегі үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің қолдану аясы айқындалды;
-үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметтеріне талдау жасалды. Басқа да ғылыми - зерттеу бағдарламаларымен байланысы. Тақырыпты зерттеу жұмысынығ барысында қазақ тілінің синтаксис саласындағы жаңатың тақырыптармен байланыс жүргізілді. Сөйлем парадигмасы, парадигматика ғылымы, деривация мәселелері, анықтауыштық конструкциялар сынды зерттеулермен паралель жүргізілді.
Ғылыми - зерттеу жұмыстарын тұтастай орындаудағы олардың орны . Зерттеу жұмысы қазақ лингвистикасы мен оның әр түрлі салалары аясында қарастырылды.Үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің зерттелуін зерделегенде , пікір-тұжырымдардың бүгінгі лингвистика және сөз саптау мен сөйлем құрау талаптарына деген әсерін де қарастыру қажеттілігі туындайды. Өйткені,мемлекеттік тілдің дамуы мен оның өз рөлінде барынша дұрыс қолданылу үшін оның ғылыми-теориялық негізі де мықты болу керек.
Ғылыми жарияланымдар: Диссертациялық жұмыстың негізгі мазмұны бойынша жарық көрген мақалалар және ғылыми конференцияларда жасалған баяндамалар тізімі:
1. Синтаксистік парадигма және оның ерекшеліктері Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік Университетітің хабаршысы, №1 (40) 2016. - бб. 246-249
2. Үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің функционалдық табиғаты Қазақстанның ғылымы мен өмірі халықаралық ғылыми-көпшілік журналы №5 (40) 2016. - бб. 163-166
3. Қазақ тілі синтаксисіндегі үйірлі мүшелер жайы ХХІ Международная научной конференции Актуальные научные исследования в современном мире (Переяслав-Хмельницкий, 26-27 января 2017 г.). - бб.57-61 Қорғауға шығарылатын ұстанымдар. Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Жұмысты орындап шығуда төмендегідей көрсетіліп отырған теориялық тұжырымдар мен пайымдаулар қорғауға ұсынылған: - үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері қазақ тілінің грамматикалық құрылысына толықтай енетін синтаксистік категория болып табылады; -үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихнамасы мен ғалымдар пікірлері келтірілді; -үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері жай сөйлемнің құрамында келуімен қатар, сабақтас құрмалас сөйлемдер де кездеседі; -сөйлемнің үйірлі құрамда келетін мүшелері сөйлем бес мүшесінен де бола алады және толық синтаксистік қызмет атқарады; -үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің күрделі мүшелер мен сөз тіркестерінен ұқсастықтары мен айырмашылықтары келтірілді.
1 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ СИНТАКСИСІНДЕГІ ҮЙІРЛІ МҮШЕЛЕР МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 . Синтаксистегі сөйлем тұлғасы мен оның ерекшеліктері
Отандық тіл білімі дамуының қазіргі кезеңі лингвистикалық, соның ішінде жекелеп алғанда синтаксистік теориялардың молдығымен ерекшеленеді. Көптеген көкейтесті мәселелер бұрыннан қаралып келсе де, дәстүрлі тіл білімімен салыстырғанда қазіргі кезең үшін интеграция мен дифференциялану процестері тән. Қазіргі кезеңдегі синтаксистің жетістіктерінің бірі -синтаксистік бірліктерді, ең алдымен сөйлемді зерттеу аспектілерін ашу мен жіктеу жетістіктері болып табылады. Бір аспектілер сөйлем семантикасымен байланысты болса, тағы бір аспектілер сөйлем құрылысымен байланысты. Мұндай аспектілердің белгілі жүйесін орнату қиын, бірақ негізгілері болып - синтаксистік бірліктердің құрылысы мен мағынасын айқындайтын құрылымдық және семантикалық аспектілердің табылатыны күмәнсіз. Дегенмен, бұлардың көптігі синтаксистік теорияның дамуының қазіргі кезеңінде бұрын болмаған жүйелер мен концепциялардың көптеп туындауына әкеліп соқтырды. Жалпы синтаксис термині тіл білімінде екі мағынада жұмсалады: біріншісі-коммуникация (пікір алысу) үстінде жұмсалатын тіл тұлғаларының құрылысы, екінші- тілдің коммуникация үстінде жұмсалатын тіл тұлғаларын зерттейтін ғылым саласы мағынасында [1,581-б]. Синтаксистің тілтану облысындағы нысаны болып тілдің сөйлеуге ауысуын қамтамасыз ететін тіл механизмдері (морфологиялық, фонетикалық, композициялық) мен тілдің бастапқы элементтерінің ақырғы мөлшерінен (сөз, сөзжасам, сөз тіркесі, сөйлем) көптеген сөйлеу туындыларына айналу тәсілдері табылады. Синтаксис сөйлеудің пайда болу ережелерін қалыптастырады және зерттейді. Сөйлеуді синтездеу процесінің кезеңдеріне сәйкес,синтаксис екі кешенді бөлімге бөлінеді. Біріншісі-сөз тіркесі синтаксисі( сөз тіркестері, байланысу тәсілдері мен жолдары, синтагмалық синтаксис)-сөздің тіркесу мүмкіншіліктері (синтаксистік валенттіліктер) және оларды жүзеге асыру тәсілдері (қабысу, қиысу, меңгеру, матасу) мен олардың білдіретін қатынастары (атрибутивті, комплетивті, т.б.) зерттеледі.Екінші бөлімінде-сөйлем синтаксисінде - ішкі құрылым мен коммкуникативті типтер сипатталады( хабарлы, бұйрықты, сұраулы) , предикаттылық пен модальдік, семантика мен жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдердің тұтас предикативті және жартылай предикативті бірлік ретіндегі синонимдік жаңа айналымдары , сонымен қатар, құрмалас сөйлемдерді түзетін жай сөйлемдердің қарым-қатынас білдіру түрі мен тәсілдерін зерттейді, яғни бағыныңқы және басыңқы сөйлем түрлерін анықтайды. Барлық келтірілген мәселелер синхрониялық және диахрониялық аспектілерде зерттеледі. Тарихи синтаксис-тілдің, белгілі бір тілдің, және тілдер тобының синтаксистік құрылымы дамуының жаплы заңдылықтарын зерттеп, тарихи грамматиканың бір саласын құрайды. Синтаксистік зерттеулердің негізгі әдіснамасын синтез бен анализ жасау реттемелері құрайды. Сөзді өрістету әдісі ( синтез) жайдан күрделіге қарай бағытында әрекет ете отырып, сөздің валентті (тіркесті) мүмкіншілігі мен оның басқа сөздермен синтаксистік қатынастарын білдіру тәсілдері мен түрлерін анықтайды. Сөйлем сигментациясы ( анализ), оның құраушы әлементтеріне тізбекті мүшеленуі-сөйлемде жүзеге асатын синтаксистік функциялардың иерархиялық жүйесін ашады (сөйлем мүшелері). Әр функцияға ( сөйлем мүшелеріне) белгілі бір синтаксистік позициялар сәйкес келеді, бұл оның сөйлем құрылымындағы орны. Бұл позицияларды анықтау үшін көбіне сөйлемнің берілген құрамдас бөлігінің семантикалық мінездемесі енгізіледі. Сөйлемнің позияциялық құрылымына субституциялау (сөз жасау әдістерінің тобы) әдісі қолданылады. Бұл әдіс белгілі бір синтаксистік орынды иеленуге қабілетті сөздер мен құрылымдарды анықтауға бағытталады. Мұндай тәсіл арқылы сөзді өрістету әдісін толықтыруға болады, себебі синтаксистік позицияны ауыстыру көбіне синтаксистің валентті аспектісіне қатысты болмайды. Әсіресе, бастауыш пен баяндауыш арасындағы байланыс валентті тіркестілікке қатысы жоқ. Транспозиция әдісі-сөздер мен сөз тіркестерін бір синтаксистік позициядан екінші синтаксистік позицияға ауыстыру сөз (сөз тіркесі) формасы мен оның синтаксистік қызметінің арасындағы байланыстыайқындауға мүмкіндік туғызады. Формалық айналымдар бұл ретте тек грамматикалық өзгерістерді ғана емес, сонымен қатар, сөз жасалу механизмдерін де қосады. Мұндай формалық айналымдар тілдің синтаксистік қатарының оңтайлылығын білдіреді. Синтаксис термині стоицизм философиялық бағытының өкілдерімен қолданылып (б.з.б. ІІІ ғ) , айтылымдардың логикалық мазмұнына жасалған бақылаулардың нәтижесінде енгізілген болатын [2,657-б]. Дегенмен, синтаксистің категорияларына деген қызығушылық ерте грек ойшылдарында да болып, бұл қызығушылық сөйлеуге жасалатын логикалық анализбен түсіндірілді.Антикалық философтар назарында (Пратагор, Платон, Аристотель, кейінірек-стоиктер) логос-сөйлеуге, айтылымдарға, сөйлемдерге, пайымдауға, бітірілген мәтінге (мысалы Илиада) тікелей қатысы бар түсінік болды. Сондықтан да ертедегі синтаксистік тұжырымдар тұтас сөйлеу бірліктерінің қасиеттеріне негізделетін болды.Алғашқы синтаксистік операциялар болып: 1)Айтылымдарды коммуникативтік мақсатына қарай бөлу; 2) Сөйлемді сөйлем мүшелеріне - негізгі бөліктеріне бөлу; 3)Күрделі кезең бөлімдерінің арасындағы байланысты анықтау. Айтылымдардың ішінде : сұрақ, жауап, өтініш, бұйрық (Пратагор); мақұлдау, келіспеу, хабарлау, итермелеу (Аристотель) сынды түсініктер болды. Ой мен оның сөйлеудегі көрінісінің арасындағы байланыс тезисінен шыға Платон мен оның жолын жалғастырушылар сөйлемнің пайымын екіге бөлді: есім және етістік, бұлар субьект пен предикаттар арасындағы байланыс деп қабылданды. Синтаксистік ойдың жалпы қозғалысы логикалық бағыттан психологиялық , кейін формальды-грамматикалық концепцияларға бағытталды. Олардан кейін коммуникативті, семантикалық, прагмативті теорияларға ауысты. Ерте лингвистикалық дәстүр бойынша синтаксис әмбебап философиялық (спекулятивті) грамматикаларда кейінгі схоластардың ықпалымен ( ХІІІ-XVІғ) және рационализм концепциясының (XVІІ ғ), соның ішінде Пор-Рояль Грамматикасында ойды білдіру тәсілдері туралы ілім ретінде қарастырылып, өз бойында сөйлем және оның бөлшектері туралы ойларды құрады. Синтаксистің категориялары морфологияға қарағанда әмбебап болып есептелді. Синтаксис грамматиканың құрамдас бөлігі мен ойды білдіру тәсілін зерделеуші ретінде фонетика мен морфологияға қарсы қойылды. (ХІХ ғасыр) [3,41-б]. Грамматикаларда синтаксистік категориялар олардың логикалық категорияларды білдіру қасиеттері бойынша анықталды: сөйлем-ойлаудың тілдік көрінісі, бастауыш-субьект, баяндауыш-предикаттық, күрделі сөйлем-ой қорытындысы ретінде қаралды. Ойлаумен тікелей байланыс синтаксистің анықтамасына ХХ ғасырға дейін кірді. Синтаксистің дамуының бұл бағыты оны грамматиканың мағынадан (қызметінен) формаға қарай сарапталатын тіл құбылысы ретінде түсіндірілуіне әкелді. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында синтаксистік теорияның психологиялануы басталды. Сөйлемге деген психологиялық бағытқа коммуникативті бағыт қосылды. Психологиялық бағыттың басты жетістігі болып психологиялық субъект пен предикаттың және сөйлемнің грамматикалық мүшелерінің- бастауыш пен баяндауыштың ара қатысын ашуы болды. ХІХ ғасыр соңында тілдердің ұлттық көрінісіне деген қызығушылық оянуымен, синтаксис сөйлемдегі сөздер тобының қызметі туралы ілім ретінде айқындала басталды. Ал сөйлем синтаксисі құрылымды лингвистикада ХХ ғасырдың 50 жылдарына дейін ең аз қаралған сала болып, тек оның аталмыш терең құрылымының пайда болуынан соң ғана сөйлем зерттеле бастады. Сөздердің тіркесімділігі мен сөйлемнің жалпы қасиеттері туралы зерттеулер тілдің бірліктері ретінде морфологиямен тығыз байланыста болды. ХХ ғасырдың ІІ жартысына сай айтылымдардың сөйлеудегі қызметінің анықталуы синтаксисті грамматиканың ауқымынан прагматика мен коммуникация теориясының саласына алып шықты. ХХ ғасырдың 60-80 жылдарында синтаксистің дамуында келесідей бағыт-бағдарлар көріне бастады: 1)синтаксистік бірліктердің формаларының зерттеулерінен олардың мазмұнын зерттеуге, атап айтқанда, сөйлемнің білдіретін жағдаятпен байланысы ( семантикалық синтаксис); 2)сөйлемнің ауқымынан дискурс, мәтін ауқымына шығу (жоғарыфразалық бірліктердің анализі, абзац, мәтіндер бүтінділігі); 3) тілден сөйлеуге ( коммуникативті ұстанымдар мен сөйлеу айтылымдарының қолдану талаптарын зерттеу); 4) сөйлемнің обьективті анықтамаларынан айтыламдардың субъективті көрінісіне дейін (жанама сөйлеу мағыналарын зерттеу); 5) статикалық синтаксистен динамикалық синтаксиске дейін (синтаксистің бірліктерінің қызметі мен айналымдар үдерісін зерттеу); 6) тіркесім ережелерінен ( формация) туындау ережелеріне дейін (трансформация).Бұл бағыт-бағдарлар синтаксистің семантикамен, сөзжасаммен, логикамен, прагматикамен, стилистика және коммуникация теориясымен байланысын нығайта түсті. Синтаксис ойлау құрылымымен, коммуникация нормаларымен және ақиқат шындықпен байланысты. Синтаксистің логикалық және коммуникативті аспектілері оны тілдің әмбебап бөлшегі етеді. Сонымен қатар, синтаксистік байланыстарды білдіру тәсілдері мен олардың тілден тыс ақиқаттағы сөйлем құрылымында көрінуінің (интерпретация) ұлттық белгілері ден бар. Осының салдарынан сөйлем құрылымы тілдердің типологиялық жіктелуінде негізге алынып отырады. Сонымен, синтаксистегі ойды білдіру тәсілі де , зерттеу нысанының қомақтылығы да сөйлем екені анық. Оның парадигматика саласында, коммуникация теориясының саласында да өзіндік орны бар. Қазіргі таңда синтаксисте сөйлемнің модалды, уақыт және де басқа да формалары оның парадигмасы ретінде қарастырылады. Парадигма деп бүгінде зерттелетін мәселені шешу үшін үлгі ретінде алынған теория; теориялық көзқарастардың, методологиялық принциптердің , әдістемелік қабылдаудың және эмпиризмдік нәтижелердің бірігу жүйесі деп қарастырылып жүр [4,457-б]. Сондықтан да қазіргі тіл білімінің қай саласы болмасын ондағы болып жатқан үдерістер мен өзгерістер туралы сөз етуді қажет етеді. Бұрынғыдай тіл салаларында бұлжымайтын ережелер мен қағидалар ғана зерттелмей, тіл мен ойлау арасындағы байланыс, тілдің психологиялық тұрғыдағы жаңа қырлары, сөз мәдениеті, тіл салаларының арасындағы құрылымдық байланыстар секілді жаңа да өзекті мәселелер туындап, халықаралық тіл білімінің аренасына жаңа ғылымдар мен терминдерді тудыртып жатыр. Атап айтқанда, когнитивті лингвистика, психосемиотика, неология, компьютерлік лингвистика және тағы басқалары. Қазіргі заман көшінен қалмау мәселесін алдыңғы қатарға қойсақ, мұндай жаңалықтар мен толықтырулар тіл дамуын жаңа бір сатыға көтеретіні сөзсіз. Қазіргі қазақ қана емес, әлем лингвистикасында қаралып жүрген мәселелердің бірі- парадигматика. Бұл ғылым саласы арқылы синтаксистік парадигмалар мен онда бұрыннан қалыптасқан немесе мәселенің шешілу төркіні алыстау зерттеу аспектілерін қарастыру мүмкіндігі туылады. Парадигматика-тілді жүйелеп оқытудың екі аспектісінің бірі, ол тілдің элементтері мен бірліктері - парадигматикалық және синтагматикалық арасындағы қатынастардың екі түрін анықтап, қарсы қою арқылы анықтайды. Бұл тілдің парадигматикалық қатынастарын , олардыңжіктелуі мен қызмет ету аумағын қарастырып, меңгеретін қатынастарымен топтарына сәйкес, синтагматикаға қарсы қойылатын тіл білімінің саласы. Кең ауқымды мағынадалингвистикалық класстардың, парадигмалардың жиынтығы ретінде түсінідірілетін тілдік жүйе, ол синтагматикада лингвистикалық үдеріс пен мәтін ұғымына синоним ретінде қарастырылады. Швейцарияның әйгілі тіл зерттеуші Ф.де Соссюрдің теориясына сүйенсек, тілдік жүйе екі негізгі қатынас түрінде құрылады. Бірі- бүтінді бөлшектерге бөлу болатын болса, екіншісі-тіл элементтерін олардың ассоциациялық ұқсастықтарына қарай топтау қатынасы. Тілдік жүйе тілдің екі түрлі саласында көрініс табады:тікелей бақыланатын және тікелей бақыланбайтын салалары.Ф.де Соссюрдің анықтамасы бойынша, әрбір жекелеген тілде барлығы тек тілдік қатынастарға негізделсе, қатынастар не синтагматикалық не ғалым өзі айтқан ассоциациялық қатынастарға тіреледі.Бұл дегеніміз, тілдің механизмін тек берілген қатынастарды орнату арқылы құруға болады . Тілдерде әр түрлі қатынас типтері болатыны туралы ойлар И.А.Бодуэн де Куртэнэ мен Н.В.Крушевскийдің де зерттеу жұмыстарында қарастырылған болатын. Алғашқысы, қатынастардың айырмашылығын тігінен және көлденеңнен деп бөлсе, екіншісі бұл қатынастарды ұқсастықтарына қарай ассоциациялар арқылы болатын айырмашылықтар деп көрсеткен.Н.В. Крушевский сонымен қатар, ұқсастықтар ассоциациялары бір-біріне әсер етіп, тілдің дамуын анықтайды атап кеткен. Осы парадигмалық және синтагматикалық байланыстардың өзара тәуелділігі туралы пікірлер қазіргі лингвистикада басқа да ғалымдармен құпталып жүр. Парадигманың лексикалық, морфологиялық және синтаксистік түрі жөнінде жалпы тіл білімінде бұрыннан сөз болып келе жатқандығы мәлім. Ал жеке бір функционалдық тұлғаның парадигмасы деген мәселеге әлі ешкім көңіл аудара қойған жоқ. Бұл мәселе алғашқы рет 2000 жылы көсемшенің жұмсалу өрісіне қатысты қолданылған болатын. Парадигма ұғымы бүгінгі қазіргі тіл білімінде тілдің барлық деңгейлеріне қарастты зерттеліп жүр. Соның негізінде фонемалық, акценттік,лексикалық,сөзжасамдық, морфологиялық ,синтаксистік парадигмалар қалыптасты.Синтаксистегі парадигматикалық ұғым да Ф.де Соссюрдің идеясымен сабақтастасып жатады. Синтаксистік бірліктер - сөз тіркесі мен сөйлем синтаксистің негізгі нысандары болғанымен, екеуінің өзіне тән парадигмалық сипаты бар, әрі олардың парадигмасы аталған бірліктердің ерекшелігін көрсетеді. Кейбір ғалымдар синтаксистік парадигмаға сөйлем парадигмасын ғана алуды ұсынады (П.Адамец). Синтаксистік парадигматика сөйлемдерді трансформациялық талдау әдісі негізінде қалыптасқан еді. Бұл әдісті ХХ ғасырдың 50-жылдары Н.Холмский ғылымға енгізді. П.Адамец сөйлем парадигмасын иерархиялық ұйымдасқан жүйе ретінде көрсетеді. Оған сөйлем ядросы, оның трансформалары, синтагматикадағы мағыналық қырлары, модификациялары, модальдік мағыналары, оның варианттары, морфологиялық категория (шақ, түр (вид), рай, сан) бойынша түрленуін В.Г.Адмони парадигмаға әртүрлі логика-грамматикалық типтегі сөйлемдер мен сөз тіркестерінің синонимиясын жатқызады [4,152-б] . Бұрын систаксисте тек сөйлемнің әртүрлі типтері жекеше алынып зерттеліп жүргенімен, бұлардың арасындағы өзара байланысқа пен сөйлем мүшелерінің жіктелу ерекшеліктеріне жіті назар аударылмайтын. Осыған орай, синтаксис саласы лингвистикалық анықтамалықтарда морфология мен фонологияға қарағанда, азғандай жүйелілік танытып келе жатты. Қазіргі уақытта өзара байланысын сипаттау мен синтаксистің құрылымдардың өзара әрекеттестігін табатын әртүрлі әдістер жасақталып жатыр, яғни, синтаксистік парадигматиканың мәселелері қарастырылып келеді. Сөйлемнің әртүрлі объективті-модальді мағыналарын және синтаксистік уақыт формаларын айқындайтын нұсқалар сөйлем синтаксисінің парадигмасын құрайтынын және өзіндік ерекшелігі болып табылатынын атап өтуге болады. Бұдан синтаксистің ең негізгі нысына-сөйлем болып табылатындығына көз жетеді. Сөйлем - тілдің ең маңызды қызметтерін білдіретін,оларды жүзеге асыратын бірден-бір құрал болып табылады. Ондай қызметтердің алғашқысы- ойлау-танымдық болса, кейінгісі - қарым-қатынасқұралы болу қызметтері. Бұл қызметтер өзара тығыз байланысты. Яғни, қарым-қатынас ретінде қолданылған сөйлемде де танымдық мағына қоса жүретіні белгілі. Танымдық мағына қазақ тілі конструкциясындағы бір деңгей- синтаксистік жүйе арқылы беріледі. Ол-тілдің лебізді білдіру, оны айналаға жариялау қызметін атқаратын жүйесі ретінде белгілі. Қазақ тілінің бұл жүйесінде лебіз мазмұнының түрлеріне сәйкес қалыптасқан синтаксистік тұлғаларбар. Бұл тұлғаларға жай сөйлем, құрмалас сөйлем, мәтінді жатқызуға болады. Бұлар сөйлеу әрекеті кезінде белсене қатынасқа түскендіктен коммуникативтік сапасы бар синтаксистік тұлғалар деп танылады.Мұндай тұлғалардың құрамына құрылымдық кешенді компонеттер де қатысады. Олардың коммуникативтілік дербесті болмаса да, құрылымдық дербестігі бар. Сөз тіркесі мен сөйлем мүшесі- осы құрылымдық дербестігі бар синтаксистік тұлғаларға жатады. Яғни коммуникативтік тұрғыдан дербестігі бар тұлғалар өз ішінде құрылымдық дербестігі бар тұлғалардан құралады. Бұл тұлғалар өзін құрайтын ішкі бөлшектерден тұрады.Олар синтаксистік қатынастар пен байланыстар арқылы бірігеді. Бұл тұлғаларды сөйлем мүшелері деп атаймыз.
Дәстүрлі грамматикада осы сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп бөлу ХХ ғасырдың басынан-ақ ғалым Ахмет Байтұрсынұлы қалдырған еңбектерінен бастап қалыптасқан болатын. Ғалым Тіл тағылымы деген еңбегінде тұрлаулы мүшенің екеу екенін көрсетіп, оларды1) бас мүше 2) баяншы мүше деп атағаны мәлім [5;265-б]. Бұған қоса, жеңілді болу үшін бас мүшені-бастауыш деп атаса, баяншы мүшені - баяндауыш деп атады. Осылайша, Ахмет Байтұрсынұлы көрсеткен терминді қазақ тіл білімінің көрнекті филолог ғалымдары әрі қарай жалғастырып,бүгінгі күнгедейін қазақ оқушылары да осылай атайды.Ал тұрлаусыз мүшелерге сол кезде қандай атау берілсе, қазір де солай аталып жүр-анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш.
Сөйлем мүшелері өзі жасалған сөздің құрамына қарай дара сөйлем мүшесі, күрделі сөйлем мүшесі және үйірлі сөйлем мүшесі болып бөлінеді.
Біз, осы сөйлем мүшелерінің дәстүрлік көріну сипатына өзгеріс әкелген үйірлі мүшелер туралы сөз қозғамақпыз.
1.2. Сөйлемнің үйірлі құрамда келетін мүшелері және олардың зерттелуі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігіне қарасты Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институының 2002 жылы Астана қаласында шығарылған Қазақ грамматикасы атты академиялық жинақты негізге алып, ғылыми анықтаманы іздейтін болсақ, үйірлі мүшелерді синтаксис тарауында, тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерден кейін, жай сөйлемнің үйірлі мүшелері деген тақырыпшадан табамыз. ...Дара мүше бір сөзбен жасалса, күрделі мүше екі немесе одан да көп сөзден жасалғандықтан солай аталады. Ал үйірлі мүшенің жасалуы құрамы жағынан күрделіге ұқсас болып келеді. Яғни, үйірлі мүше күрделі мүше тәрізді екі, немесе одан да көп сөздерден жасалады. Бірақ құрылымдық, грамматикалық семантикасы жағынан күрделі мүшеден ерекшеленіп ажыратылады [1,660-б]. Мұнда үйірлі мүшені құрайтын сөздер өз алдына предикатты бірлік болатын яғни бастауыш пен баяндауышқа бөлінетін жай сөйлем құрамдас болып келеді делінген.Бұл тұрғыдағы жай сөйлемнің баяндауышы есім сөз таптары, сонымен қатар, есімдік және есімше бола алады.Ал, ол болсағ өз алдына дербес предикатты бірлік болып есептелетін құралым (конструкция) екінші негізгі сөйлемнің кез-келген сөйлем мүшесі болып синтаксистик қызмет атқарып тұра алады. Бұл тектес құрылымдар ең бірінші бастауыш қызметін атқарады. Жинақта мынадай мысалдар берілген: Білегі жуан бірді жығар, білімі жуан мыңды жығар(Мақал) ; Алыпқаөмірі қала көрмеген, үсті- бастарына бит басқандар келді (Ерубаев); Ерлі-зайыпты бар, есі кеткен бар(Сүлейменов); Мен көрген бұл кісі емес; Баласы мерген қайсысың? Баласы мерген - мен. Жасы бір - құрдас емес, заманы бір - құрдас (Мақал). Осы тәріздес құрылымдарды баяндауыш орнына қойып қолдануға әрине болады. Дегенмен, бұл типтегі ондай құралым ықшамдалған күйде ғана баяндауыш бола алатынын да ескерген жөн. Ал турасында бұл тектес үйірлі мүше ықшамдалған есім баяндауыштың анықтауышы болып табылады. Ол білегі жуан (кісі) т.б. Үйірлі мүше аталатын бұл тектес предикатты бірліктер толықтауыш, пысықтауыш мүшелерінің қызметін атқара алады. Мысалға жоғарыда келтірілген үйірлі мүшелерді толықтауыш, пысықтауыш қызметіне қойып көрсетуге болады. Ол білегі жуанды байқады, пысықтауыш қызметінде: Сен білегі жуанша сөйлейсің ғой т.б. Толықтауыш қызметіндегі бұндай құрылымдардың бастауышы тәуелденген зат есім, баяндауышы есімше болып келген үйірлі мүшеге мысал келтірейік: Әкесі өлгенді де естіртпеген (Мүсірепов);Кірме жұрттан мұндай келбеті келіскенді көрген емен (Сүлейменов). Пысықтауыштардың бастауышы зат есім, баяндауышы көсемше болып келеді. Табиғат тау ғып өзін жаратқан соң, Жатады екен бір --- жиналмастан (Асанов);Сіз бар деп жасық ойым батылданып, Көрсеңіз ақ жалын боп атылғанын(Сонда); Бұл кеште, ел жатқанша, Абай ағасының қасынан кеткен жоқ (Әуезов). Сирек те болса үйірлі мүшелі баяндауыш -- кездеседі. Мысалы, -ғандай, -гендей жұрнақтары жалғанған етістіктің бастауышы жіктеу есімдігі болып келіп үйірлі мүшелі баяндауыш жасалатынын байқауға болады: Есіркеп тұратын үйдің іші сіз көргендей емес (Мұқанов). Осындай құрылымдардың бастауыштан кейін өнімді қолданылатын мүшесі - анықтауыш. Өйткені үйірлі мүшенің екінші сыңары - сын есім болып келеді. Ал үйірлі мүшенің бірінші сыңары зат есім, жіктік, өздік есімдіктері болады да, олар түбір күйінде не тәуелдік жалғаудың көбінесе III жағында айтылады. Сондай-ақ үйірлі мүшенің екінші сыңары есімше және бар,жоқ, көп, аз деген сөздер болады: Шоқайұлы өзі аянышты тіршілікте жүріп елін, жұртын аяған жүрегі жылы азамат деп ойлаймын (Досжанов);Аласы аз қара көз нұр жайнайды (Абай);Қыз он беске келгенде, Шашынан көп жаласы (Байдалы би); Расында сен көрген күтімді кім көреді? (Сүлейменов); Есіркеп тұратын үйдің іші сіз көргендей емес (Мұқанов).
Жинақта жоғарыда келтіргендей мысалдар мен анықтама берілген. Дегенмен, бұл терминнің пайда болуы, зерттелуі және қолданылу сипаты туралы әңгіме қозғамаған.
Үйірлі мүшелердің зерттеу жайы ХХ ғасырдың 30- жылдарынан басталады. Бұл ретте доценттер С.Жиенбаев, Т.Қордабаев, профессорлар М.Балақаев, С.Аманжолов тағы басқалардың еңбектерін атауға болады. Олардың қайсысы болса да жеке мақала ретінде жарық көрді немесе мектеп оқулықтарында қысқаша анықтама түрінде өндірілді [6,198-б]. Орта мектепке арналған оқулықтардың әр жылғы басылуларында және 1954 жылы шыққан Қазіргі қазақ тілі атты бұл оқулықтың құрмалас сөйлемдерді талдауға анралған бөлімінде үйірлі мүше туралы мәселе келісі шешімін таба алмаған. Мысалы, аталған мектеп оқулығында Аузы күйген үріп ішеді, Білегі жуан бірді жығады, білімі толық мыңды жығады, Құлақ естігенді көз көреді, Өзенніңмен отырған жағасы биік деген мысалдағы асты сызылған тіркестерді күрделі мүше деп тануды құптаса, Ғ.Әбуханов Қазақ тілі оқулығында Құлақ естігенді, көз көреді деген мысалды әрі күрделі ,әрі үйірлі толықтауышқа дәлел етеді.
Ал, 40-жылдардағы оқулықтарда мұндай сөйлемдер сабақтас құрмаластың компоненті ретінде қарастырылады. Міне, осындай кереғарлықтар мен әр түрлі қарама-қайшы сын-пікірлер қазақ тіліндегі бұл құбылысты дұрыс тануға жол ашпай, керісінше, әр түрлі түсінуге алып келді. Бертін келе кейбір зерттеулерде осы типтегі сөйлемдерді құрмалас сөйлемдер ыңғайында қарастыру белең алған . Түркологияда да Үйірлі мүше деген терминжаңадан енген термин емес. Әйтсе де, бұл терминнің табиғи мәні әр тілде әр қалай ашылған. Аталмыш терминнің мән- мағынасы топтанған, жинақталған мүше деген ұғымды үстейді .Анықтап айтқанда, белгілі бір қызмет атқару үшін бірнеше сөз қатар тұрып, бір синтаксистік функцияда жұмсалады. Мұндай мүше - өзара субъект- предикаттық ыңғайда келеді. Тіпті, оның құрамында бұлардан да басқа сөздердің болуы мүмкін. Ондай жағдайда олар сөз тіркесінің байланысу тәсілдері мен формаларын да қамтиды. Үйірлі мүшелер туралы зерттеулер түркітануда 1917 жылғы 25 қазандағы төңкеріске дейін де жүргізілген болатын.Мысалы, М.Казембек Общая грамматика тюрецко-татарского языка, П.М.Мелорианский Краткая грамматика казахско-киргизского языка деген еңбектерінде түркі тілдері , оның ішінде (П.Мелорианский) қазақ тілінің ерекшеліктеріне тоқталып өткен еді. Әйтсе де, бұл еңбектерде қазақ тілі мәселелерін зерттеудің орны берілгенімен, бұл еңбектерді грамматикалық категорияларды толықтай зерттеп қамтыған, барынша түгел мәлімет беретін еңбек ретінде пайдалану қиын болатын [5,7-б].
Платон Михайловичтың қазақ тіліндегі осы күні үйірлі мүше делініп жүрген категория жөнінде арнайы пікірі болмағанымен, інісі бардың тынысы бар, көзі көрмес кісі дегендерді анықтауышпен анықталатын сөйлемнің аралығындағы ерекше құбылысқа қосады. Бұған қарағанда, сол кездің өзінде-ақ қазақ тілінің кейбір синтаксистік құрылысындағы ерекшеліктері ғалымның назарын өзіне аудартқаны анық. Оған дәлел ретінде, П.М.Мелорианский осы еңбегінде қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысында бар Біз қазақ халқы ат белінде, атан қомында жүрген ел едік деген сөйлемді келтіреді. Сондай-ақ, бар, жоқ, есімше, сын есімдердің әр түрлі қызметін сөз ете отырып, бұлардың дербес құраудағы, зат туралы әр түрлі саладағы күрделі түсінікті білдіретінін айта кеткен.
Бұл сол кездегі қазақ тіл білімінің бастап шарықтауына жасалған алғашқы қадамдардың бірі болды. Ғалым,сонымен қатар, де көмекші етістігінің синтаксистік қызметін де атап өтпей кетпейді: Предложения цъели также весьма часто передаются ив киргизсокмь языкь посредствомь дьепричастиія, гороря отъ которого зависять предлодения со сказуемымыи в желатетельной формъ или вь повелителььном наклонении - Хан халық жиналсын деп жарлық қылды; Қымыз ішейік деп келдік, т.б. Тағы бір кеңес түркітанушысы В.А.Гордлевский өзінің Түркі тілінің грамматикасы атты еңбегінде есімше, көсемше, етістік есім құрылысты сөздердің тілдегі құрылысын қысқартылған сабақтас құрмалас сөйлем деген пікір айтады. Бұл туралы Х.М.Есеновтың 1992 жылы Алматы қаласында шыққан Синтаксис осложненного предложения в казахском языке атты еңбегінде орыс түркітанушылары В.А.Гордиелевский мен М.А.Казембек зерттеулерінде үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері қатысқан сөйлемдерді қысқарған бағыныңқы сөйлемдер деп қарастырғаны туралы жазады. Сонымен қатар, осы еңбекте орыстың тағы бір түркітанушысы Н.Баскаков үйірлі мүшелері бар сөйлем түрлерін заттанған және анықтауыштық қатынастағы сөйлемдер түрінде танығаны келтірілген. В.А.Гордлевскийдің бұл пікірі 1839 жылы шыққан Общая грамматика тюрецко-татарского языка деген сол жоғарыдағы аты аталған М.Казембектің еңбегіндегі тұжырыммен үндес екенінен шек келтіруге болмайды. Түркі тілдерін зерттеуші ғалымдардың қай-қайсы да белгілі бір тілдің грамматикалық құрылысын талдағанда, дәлме-дәл тоқтамға келе бермейтіндері де байқалады.
Бұл орайда бәрімізге анық көзге түсетіні, үйірлі құрамдағы мүшелерді жасаудағы ұтымды тәсілдің бірі- есімшелерді қолдан болып табылады.Дегенмен де, бұл пікірдің айналасындағы ой тұжырымдарының алшақтықтары да кездеседі. Жоғарыдағы авторлардың синтаксистік категория берген терминнің әр түрлілігін ескермегеннің өзінде, сол синтаксистік категория құрмалас сөйлемнің компоненті бола ма, болмаса сөйлем мүшесі болуы керек пе - осы екі мәселенің айналасында бір тоқтамға келу әлі күнге дейін болмай жүр.
Қай тілдің болмасын өзіндік ішкі ерекшеліктерін ескеріп отыру керек. Сол себептен болса керек, белгілі кеңес түркітанушысы Н.К.Дмитриев Миндияр, әше судка берилген жулик ул деген мысалды Грамматика башкирского языка атты еңбегінде қолданып, бұл мысалға келесідей талдау жасаған: Подлежащее придаточного здесь- әше, сказуемое придаточного-берилген. Яғни, түркітанушы бұл сөйлдемді сабақтас құрмаласқа қосады. Және еңбегінің 258- бетінде бұл тұжырымын мойындайды: Можно ли считать подобный тип башкирского языка относительно предложения придаточным деген сұраққа : На этот вопрос мы склонны ответить положительно- деп жауап береді [8,257-285 б.б.]. Профессор А.Г.Поцелуевский өзінің Основы синтаксиса туркменского литературного языка атты біртуар еңбегінде мұндай сипатты есімшесі бар құрамды потенциальными предложениями, предложениями в потенции деп атаса, профессор В.М.Насилов 1940 жылы шыққан Ұйғыр тілінің грамматикасы атты еңбегінде развитыми членами деп, ал Н.А.Баскаков развернутыми членами деп атайды. Мұндай еңбектерге қарағанда, қазіргі қазақ тілінің осы синтаксистік категориясын үйірлі мүше деп атағанның орынды термин екенін ескере кету керек.
Туыстық жағынан да ,құрылыстық жағынан да қазақ тіліне жақын тілдің бірі- қырғыз халқының тілі. Қырғыз елінің көрнекті ғалымы, филология ғылымдарының докторы- К. Сартбаев Биз кар жааған тоону кордук деген сөйлемді құрмалас сөйлемді құрмалас сөйлемге қоспай, керісінше жай сөйлемге қосатындығын айта келіп, оның үйірлі мүшелі жай сөйлем екенін көрсеткен.
Осы айтылғандардан шығатын қорытынды мынау: түркологияда үйірлі мүшенің айналасында екі түрлі көзқарас бар. Біріншісі мұндай құрылысты сөйлемді сабақтас құрмаластарды құраушы компонент есебінде пайдаланып, талдау береді, ал екіншілері жай сөйлем ретінде түсінуді мақұлдап, тілдік фактілерге жүгінеді. Қазақ ғалымдарынан мұндай сөйлем типтерін Қ.Жұбановтек құрмалас сөйлем түрінде ғана таниды [9,232-б]. Мысалы ол: Ал, жұрт мақтайтын жырау - осы деп айтсақ , құрмалас сөйлем болады, сол құрмалас сөйлемнің сабақтасы болады. Бұған себеп, мұнда анықтауыш емес, өзі бір сөйлем, жұрт мақтайтын тұтастай тұрып бір анықтауыш болады. Бірақ өз ішінде талдасаң, өзара бір сөйлем бола да алады, жұрт - бұл жерде бастауыш, мақтайтын - бұл жерде баяндауыш, екеуі қосылып әлгі жыраудың анықтауыш қызметін атқарады . Себебі, мақтайтынның өзі ғана бұл ретте анықтауыш емес, мақтайтын жырау десек, мағынасы өзгеріп өзін өзгелер мақтайтын емес, өзін-өзі мақтайтын Науаи сияқты құдай ұрған болып шығады-деп үйірлі мүшелерді құрмалас сөйлемнің компонентті ретінде қарастырған. Жоғарыдағы Жұрт мақтайтын типтес өз ішінде бастауышы бар үйірлі мүшелі сөйлемдерді орыстың тағы бір түркітанушысы Н.К.Дмитриев көшпелі типті бағыныңқы сөйлем деп, мұндай үйірлі мүшелерді сөйлем тектес (предложениеподобные) мүшелер деп атайды. Н.К.Дмитриевтің бұл тұжырымын қазақ тіл білімінде Қ.Жұбановтан басқа - ғалымдарымыз С.Жиенбаев пен Н.Т.Сауранбаевтардың қолдағаны ғылымда мәлім нәрсе. 60-жылдары өзбек ғалымы Г.А.Абдурахманов та үйірлі мүшелерді бағыныңқы компонент ретінде қарастырған. Мәселен, ол Карим таниган-ды, Салим бастауышты анықтайтын бағыныңқы компонент дейді. Бұнысы, әрине, Н.Т.Сауранбаев еңбектерімен сабақтас. Жоғарыда аталған топқа, яғни үйірлі мүшені сөйлем мүше деп танушыларға қарама-қарсы бағытты ұстанушыларға белгілі түркітанушылар Н.А.Баскаков, Б.А.Серебренников, Г.Д.Санжеев, Т.А.Бертагаев, М.Ш.Ширалиевтермен қатар, қазақ халқының тіл танушылары С.Аманжолов, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Қ.Шәукеновтер жатады.Үйірлі мүшелі сөйлем -жай сөйлем деген принципті ұстанатын бұл топтың қағидалары, жалпы, қазіргі түркі тілдерінде қалыптасқан. Ал олардың негізгі ойларын Н.А.Баскаковтың мына сөздерінен ұғыну қиын емес: ... все предложения с развернутыми членами не выходят из состава простых предложений. Они, как и простые предложения, имеют в своей структуре только одно грамматическое подлежащее и одно грамматическое сказуемое, выраженные личной формы глагола, хотя каждый из развернутых членов предложения и может логически соответстовать придаточному-сложного предложения (придоточному-подлежащему, придаточному-дополнению, придаточному обстоятельству и придаточном определению )[10,59-б]. Бұл екі ағым арасында әр тектес тоқтамды тұжырым болмаса да, түркітанудаоралымды конструкциялар жайындағы дифференциальды ілім деп аталатын жаңа бағыт қазір кең өріс алып келеді. Ол бағыттың түркітанудағы басты өкілдері ретінде - К.К.Сартбаев, Г.А.Абдурахманов, К.М.Есенов, Б.Маданов т.б. ғалымдарды атап өтуге болады. Мәселен, Қ.М.Есенов үйірлі мүшелі құрылымдарды жай сөйлем құрамындағы күрделенген (осложненные) сөйлемдердің оралымды түрі, оның ішінде қабыспалы оралым ретінде қарастырады. Түркітануда, оның ішінде қазақ тілінде де қазір көптің назарын аударған, жалғасын тауып отырған бұл бағыттың ерекшелігі күрделенген сөйлемдерді жеке зерттеу обьектісіне айналдыруында емес, сабақтас құрмалас пен жай сөйлемдердің (күрделенген сөйлемдердің) ара жігін айқынырақ ажыратуға ұмтылуында деп тануымыз жөн. Қ.ЕсеновБаласының қолынан етікті жұлып алып, есікке қарай лақтырдыдеген сияқты сөйлемдерді жай сөйлем ретінде таниды. Бір субьектінің (бастауыштың) әр түрлі іс-әрекеті (кейде мазмұны) бір ғана предикативтілік қатынас көрсеткіші деуі қазір қолдау тауып жүр. Бұл аты аталған ілімде үйірлі мүше күрделі оралымдардың бір түрі ретінде ғана орын алғанын атап өтуге болады.
Үйірлі мүшелер туралы мәселенің қазақ тілінде зерттелу тарихына келгенде, үйірлі мүшелер деген терминді қазақ тілі ғылымына енгізіп, бұл ұғымның сыр-сипатына алғашқы ғылыми анықтама беруші болып табылатын ғалым Сейіл Жиенбаевты атамай өтуге болмайды. Бұл термин туралы С.Жиенбаевтың алғашқы Сөйлемнің үйірлі мүшелері туралы атты мақаласы 1935 жылы екі рет жарық көрді де, солардағы ойларын толықтырып, сол атпен 1936 жылы қайта жарияланды.Сонымен қатар ғалымүйірлі мүшелермәселелеріне кандидаттық диссертацияның негізінде жазылған монографиясында да кеңінен тоқталған. Бұл ретте үйірлі мүшелер туралы С.Жиенбаев ойларының дамуын екі сатыға бөлуге болады. Біріншісі - бастапқыда жазылған мақалаларындағы үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелері қатынасқан сөйлемдерді құрмаластар сөйлемдердің тағы бір үшінші - ерекше түріне жатқызуы да, екінші сатысы Синтаксис мәселелері атты еңбегінде бұл аталмыш құрылымдарды сабақтас құрмалас сөйлемдер деп тануы. Ғалымның үйірлі мүшелердің түркі тілдері, оның ішінде қазақ тіліндегі ерекшелігін дөп басуын, орыс тіліндегі развернутые члены предложения деген терминді қазақ тіліміздің өзіндік ерекшелігіне сай сөйлемнің үйірлі мүшелері деп ұтымды аударғанын байқай аламыз. Түркітанудағы бұрын жазылған еңбектерде үйірлі мүшелер жөнінде С.Жиенбаевқа дейінгі пікір айтқандар көбіне-көп анықтауыш қызметінде жұмсалатын үйірлі құрамдағысөйлем мүшелеріне тоқталады да, басқа сөйлем мүшелерінің қызметіндегі үйірлі құрамдағы мүшелер, көп жағдайда, ескерілмеген. Расында, үйірлі мүшелердің ішінде көп кездесетіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
ОӘЖ 81'244 Қолжазба құқығында
ЖЕКСЕНБАЕВА АҚБӨБЕК БАҒЫТҚЫЗЫ
Үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің лингвистикалық-функционалдық табиғаты
6М011700-Қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығы бойынша педагогика магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация
Атырау,2017
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді:
ЖОО-нан кейінгі дайындық
орталығы директоры
М.Ж.Махамбетов
________________
______________20__ ж.
Магистрлік диссертация
ҮЙІРЛІ ҚҰРАМДА КЕЛЕТІН СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ-ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТАБИҒАТЫ
мамандық: 6М01700-Қазақ тілі мен әдебиеті
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Магистрант ______________ Жексенбаева А.Б.
Ғылыми жетекші,
филология ғылымдарының кандидаты ________________ Елеуова А.С.
Кафедра меңгерушісі _______________ Елеуова А.С.
Норма-бақылау _______________ Кенжахметов Д.Т.
Атырау, 2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ СИНТАКСИСІНДЕГІ ҮЙІРЛІ МҮШЕЛЕР МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Синтаксистегі сөйлем тұлғасы мен оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...7 1.2 Сөйлемнің үйірлі құрамда келетін мүшелері және олардың зерттелуі ... ... .12
2 ҮЙІРЛІ ҚҰРАМДА КЕЛЕТІН СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ-ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТАБИҒАТЫ
2.1 Сөйлем мүшелерінің үйірлі құрамда келу ерекшеліктері мен қолданылу сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2 Үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің синтаксистік конструкциялармен байланысы және ара қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі ғылымға даму тән, интеграциялық процестер тән, бүгінгі ғылымға жаңашылдық тән. Қай ғылым саласы болмасын, осы тән нәрселерді бойына сіңіріп, көштен кеш қалмау жайын ойлайды. Қазақ тіл білімі де аталмыш жандану үдерісінің тезінен қалмай, жаңа заманның қояр талаптарына ілгері қадаммен бірге жүруді көздейді. Тілді ғалымдар, алғашында, биологиялық процесс деп қарастырғанымен, уақыт өте келе, оның қоғамдық рөлінің орасан екеніне толықтай көз жеткізді. Сол себептен де, тілдің өзі қатынасатын процестер де, тілде болып жатқан өзіндік процесстер де бірдей маңызға ие. Бүгінгі тілдік зерттеулер туындап жатқан жаңа ғылым салаларына қатысты жүргізіліп жатқанымен, тілде шешімін таппай келе жатқан мәселелер де қаншама?! Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі түрлі жаңа аспектілерге, концептілер мен парадигмаларға ие. Тілдегі сөйлем құрылымы, оның семантикасы, сөйлемнің мүшелену ерекшеліктері, сөйлем мүшелерінің қызметінің ерекшеліктері, сөйлемнің мазмұндық конструкциялары, сөйлем парадигмасы, деривациялық процестер сынды ұғымдар- бүгінгі синтаксистегі болып жатқан өзгерістер мен ілгеріліктерді айқындайды.Әйтсе де, синтаксистің негізгі нысанының бірі болып-сөйлем болып қала бермек.Сөйлем-тілдің негізгі коммуникативтік бірлігі болып табылса, сол сөйлем біздің шындық дүниеміздің тікелей көрінісі ретінде жеке мүшелерден құралады.Бұл мүшелер біздің тұтас ой деп аталатын механизмізді іске келтіретін тетіктер іспеттес. Демек, сөйлем өзінің мүшелері арқылы ғана өзінде бар ойды өзгелерге нақты түсінік ретінде беріп отырғаны байқалады. Ойды жеткізудің бұдан өзге тілдік дерегі көрінбейді. Грамматикада бұл тетіктерді сөйлем мүшелері деп атап келеді. Сонау Ахмет Байтұрсынұлы қалдырып кеткен еңбектеріндегі терминдерге сәйкес, сөйлемнің мүшелерін тұрлаулы сөйлем мүшелері және тұрлаусыз сөйлем мүшелері деп екіге бөліп келеміз. Бүгінгі таңда , осы сөйлем мүшелерінің дәстүрлік көріну сипатына өзгеріс әкеліп, бір ауыздылыққа келе алмай жүрген тағы бір синтаксистің зерттеу нысаны - сөйлемнің үйірлі құрамда келетін мүшелері. Академиялық грамматика тілдегі бұл терминді толықтай мойындап, бар құбылыс деп танығанымен, нормативтік грамматика мұндай құбылысты жоқ деп , мойындамай келеді. Қазақ филологтарының да пікірлері алуан түрлі. Нақты бірізділік жоқ. Түркологияда да осындай жағдай. Мектеп бағдарламасына енгізіліп, 8-сынып оқушыларына сөйлем мүшелерінің түрлері деп оқытқанымызбен, бір тақырыпшадан аса алмай отырмыз. Өзінің зерттеу бастауын өткен ХХ ғасырдың 30-40 жылдарынан бастау алған бұл мәселе оңтайлы шешімін күні бүгінге дейін тапқан жоқ. Бұл тақырыпта ат басын бұрған ғалымдардың ішінде С.Жиенбаев, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Н,.Сауранбаев, С.Аманжолов, Қ.Шәукеновтың есімдерін атап өтуге болады. Мәселе аясында диссертациялық жұмыстар , монографиялық зерттеулер, ғылыми мақалалар жазылды. Зерттеу барысында үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихнамасы, аты аталған ғалымдар пікірлері, құрылымдық және мағыналық ерекшеліктері сөз етілетін болады. Зерттеу нысаны.Лингвистика аясындағы зерттеулер негізінде үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің мәнін ашып, олардың сөйлем ішіндегі синтаксистік қызметін анықтау мен қолданылу сипатын айқындау, ерекшеліктерін таныту. Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері турасында қандай да бір пікірін айтқан және де сол пікір-тұжырымдарына сыни көзқарас танытқан адамға бұл мәселе қазір де өз маңыздылығын жойған емес. Зерттеудің мақсаты- сөйлем мүшелерінің тұлғалық өзгерістерге түсіп, мүшелік қызметінің ауысқандығы немесе сөйлем мүшелерініңорын тәртібінің ауысқандығына байланысты үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің жасалуы ерекшеліктері мен қолданылу ретін айқындау болып табылады.Тақырыптың ғылымилығын ашу мақсатын орындауда алға қойылатын міндеттер:
-қазақ тіл білімі салаларындағы үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері терминінің мәнін ашу -қазақ лингвистикасындағы үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің берілу өрісін саралай отырып, ғылыми еңбектерді синтаксистік тұрғыдан қарастыру;
-үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің сөйлемдегі синтаксистік қызметін
таныту; -қазақ ғалымдарының мәселеге қатысты айтқан пікірлерінің ұқсастықтары мен айырмашылығына тоқталу.
Зерттеу әдістері.Зерттеудің әдіснамалық және теориялық-әдістемелік негіздерін айқындауда сипаттама, концептілік талдау, салыстыру әдістері пайдаланылды. Ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы.Қазіргі қазақ тілінің синтаксис саласындағы үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің категориялық маңызы мен мәнін ашу арқылы- бұл мүшелердің қазақ тілінде қалыптасып үлгерген синтаксистік құрылым екенін дәйектейміз. Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы қазақ тілінің ішкі дамуында орын алып жатқан өзгерістерге сараптама жасап,үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің табиғатын анық көрініс беретін тың тоқтамдар жасау қажеттілігінде. Ғылыми жаңашылдығы. Зерттеудің негізгі жаңалығы - үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелері терминіне қатысты айтылған ғылыми пікірлер, тұжырымдар, қорытындылар салыстырылып, сараптама жасалды. Жұмыстың ғылыми жаңалығы мынадай төмендегі нәтижелер негізінде көрініс табады:
- үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері терминінің зерттелу тарихнамасы берілді; - тіл біліміндегі аталған терминге қатысты ғалымдар пікірі сараланып, қазақ тіліндегі үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің қолдану аясы айқындалды;
-үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметтеріне талдау жасалды. Басқа да ғылыми - зерттеу бағдарламаларымен байланысы. Тақырыпты зерттеу жұмысынығ барысында қазақ тілінің синтаксис саласындағы жаңатың тақырыптармен байланыс жүргізілді. Сөйлем парадигмасы, парадигматика ғылымы, деривация мәселелері, анықтауыштық конструкциялар сынды зерттеулермен паралель жүргізілді.
Ғылыми - зерттеу жұмыстарын тұтастай орындаудағы олардың орны . Зерттеу жұмысы қазақ лингвистикасы мен оның әр түрлі салалары аясында қарастырылды.Үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің зерттелуін зерделегенде , пікір-тұжырымдардың бүгінгі лингвистика және сөз саптау мен сөйлем құрау талаптарына деген әсерін де қарастыру қажеттілігі туындайды. Өйткені,мемлекеттік тілдің дамуы мен оның өз рөлінде барынша дұрыс қолданылу үшін оның ғылыми-теориялық негізі де мықты болу керек.
Ғылыми жарияланымдар: Диссертациялық жұмыстың негізгі мазмұны бойынша жарық көрген мақалалар және ғылыми конференцияларда жасалған баяндамалар тізімі:
1. Синтаксистік парадигма және оның ерекшеліктері Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік Университетітің хабаршысы, №1 (40) 2016. - бб. 246-249
2. Үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің функционалдық табиғаты Қазақстанның ғылымы мен өмірі халықаралық ғылыми-көпшілік журналы №5 (40) 2016. - бб. 163-166
3. Қазақ тілі синтаксисіндегі үйірлі мүшелер жайы ХХІ Международная научной конференции Актуальные научные исследования в современном мире (Переяслав-Хмельницкий, 26-27 января 2017 г.). - бб.57-61 Қорғауға шығарылатын ұстанымдар. Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Жұмысты орындап шығуда төмендегідей көрсетіліп отырған теориялық тұжырымдар мен пайымдаулар қорғауға ұсынылған: - үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері қазақ тілінің грамматикалық құрылысына толықтай енетін синтаксистік категория болып табылады; -үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихнамасы мен ғалымдар пікірлері келтірілді; -үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері жай сөйлемнің құрамында келуімен қатар, сабақтас құрмалас сөйлемдер де кездеседі; -сөйлемнің үйірлі құрамда келетін мүшелері сөйлем бес мүшесінен де бола алады және толық синтаксистік қызмет атқарады; -үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелерінің күрделі мүшелер мен сөз тіркестерінен ұқсастықтары мен айырмашылықтары келтірілді.
1 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ СИНТАКСИСІНДЕГІ ҮЙІРЛІ МҮШЕЛЕР МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 . Синтаксистегі сөйлем тұлғасы мен оның ерекшеліктері
Отандық тіл білімі дамуының қазіргі кезеңі лингвистикалық, соның ішінде жекелеп алғанда синтаксистік теориялардың молдығымен ерекшеленеді. Көптеген көкейтесті мәселелер бұрыннан қаралып келсе де, дәстүрлі тіл білімімен салыстырғанда қазіргі кезең үшін интеграция мен дифференциялану процестері тән. Қазіргі кезеңдегі синтаксистің жетістіктерінің бірі -синтаксистік бірліктерді, ең алдымен сөйлемді зерттеу аспектілерін ашу мен жіктеу жетістіктері болып табылады. Бір аспектілер сөйлем семантикасымен байланысты болса, тағы бір аспектілер сөйлем құрылысымен байланысты. Мұндай аспектілердің белгілі жүйесін орнату қиын, бірақ негізгілері болып - синтаксистік бірліктердің құрылысы мен мағынасын айқындайтын құрылымдық және семантикалық аспектілердің табылатыны күмәнсіз. Дегенмен, бұлардың көптігі синтаксистік теорияның дамуының қазіргі кезеңінде бұрын болмаған жүйелер мен концепциялардың көптеп туындауына әкеліп соқтырды. Жалпы синтаксис термині тіл білімінде екі мағынада жұмсалады: біріншісі-коммуникация (пікір алысу) үстінде жұмсалатын тіл тұлғаларының құрылысы, екінші- тілдің коммуникация үстінде жұмсалатын тіл тұлғаларын зерттейтін ғылым саласы мағынасында [1,581-б]. Синтаксистің тілтану облысындағы нысаны болып тілдің сөйлеуге ауысуын қамтамасыз ететін тіл механизмдері (морфологиялық, фонетикалық, композициялық) мен тілдің бастапқы элементтерінің ақырғы мөлшерінен (сөз, сөзжасам, сөз тіркесі, сөйлем) көптеген сөйлеу туындыларына айналу тәсілдері табылады. Синтаксис сөйлеудің пайда болу ережелерін қалыптастырады және зерттейді. Сөйлеуді синтездеу процесінің кезеңдеріне сәйкес,синтаксис екі кешенді бөлімге бөлінеді. Біріншісі-сөз тіркесі синтаксисі( сөз тіркестері, байланысу тәсілдері мен жолдары, синтагмалық синтаксис)-сөздің тіркесу мүмкіншіліктері (синтаксистік валенттіліктер) және оларды жүзеге асыру тәсілдері (қабысу, қиысу, меңгеру, матасу) мен олардың білдіретін қатынастары (атрибутивті, комплетивті, т.б.) зерттеледі.Екінші бөлімінде-сөйлем синтаксисінде - ішкі құрылым мен коммкуникативті типтер сипатталады( хабарлы, бұйрықты, сұраулы) , предикаттылық пен модальдік, семантика мен жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдердің тұтас предикативті және жартылай предикативті бірлік ретіндегі синонимдік жаңа айналымдары , сонымен қатар, құрмалас сөйлемдерді түзетін жай сөйлемдердің қарым-қатынас білдіру түрі мен тәсілдерін зерттейді, яғни бағыныңқы және басыңқы сөйлем түрлерін анықтайды. Барлық келтірілген мәселелер синхрониялық және диахрониялық аспектілерде зерттеледі. Тарихи синтаксис-тілдің, белгілі бір тілдің, және тілдер тобының синтаксистік құрылымы дамуының жаплы заңдылықтарын зерттеп, тарихи грамматиканың бір саласын құрайды. Синтаксистік зерттеулердің негізгі әдіснамасын синтез бен анализ жасау реттемелері құрайды. Сөзді өрістету әдісі ( синтез) жайдан күрделіге қарай бағытында әрекет ете отырып, сөздің валентті (тіркесті) мүмкіншілігі мен оның басқа сөздермен синтаксистік қатынастарын білдіру тәсілдері мен түрлерін анықтайды. Сөйлем сигментациясы ( анализ), оның құраушы әлементтеріне тізбекті мүшеленуі-сөйлемде жүзеге асатын синтаксистік функциялардың иерархиялық жүйесін ашады (сөйлем мүшелері). Әр функцияға ( сөйлем мүшелеріне) белгілі бір синтаксистік позициялар сәйкес келеді, бұл оның сөйлем құрылымындағы орны. Бұл позицияларды анықтау үшін көбіне сөйлемнің берілген құрамдас бөлігінің семантикалық мінездемесі енгізіледі. Сөйлемнің позияциялық құрылымына субституциялау (сөз жасау әдістерінің тобы) әдісі қолданылады. Бұл әдіс белгілі бір синтаксистік орынды иеленуге қабілетті сөздер мен құрылымдарды анықтауға бағытталады. Мұндай тәсіл арқылы сөзді өрістету әдісін толықтыруға болады, себебі синтаксистік позицияны ауыстыру көбіне синтаксистің валентті аспектісіне қатысты болмайды. Әсіресе, бастауыш пен баяндауыш арасындағы байланыс валентті тіркестілікке қатысы жоқ. Транспозиция әдісі-сөздер мен сөз тіркестерін бір синтаксистік позициядан екінші синтаксистік позицияға ауыстыру сөз (сөз тіркесі) формасы мен оның синтаксистік қызметінің арасындағы байланыстыайқындауға мүмкіндік туғызады. Формалық айналымдар бұл ретте тек грамматикалық өзгерістерді ғана емес, сонымен қатар, сөз жасалу механизмдерін де қосады. Мұндай формалық айналымдар тілдің синтаксистік қатарының оңтайлылығын білдіреді. Синтаксис термині стоицизм философиялық бағытының өкілдерімен қолданылып (б.з.б. ІІІ ғ) , айтылымдардың логикалық мазмұнына жасалған бақылаулардың нәтижесінде енгізілген болатын [2,657-б]. Дегенмен, синтаксистің категорияларына деген қызығушылық ерте грек ойшылдарында да болып, бұл қызығушылық сөйлеуге жасалатын логикалық анализбен түсіндірілді.Антикалық философтар назарында (Пратагор, Платон, Аристотель, кейінірек-стоиктер) логос-сөйлеуге, айтылымдарға, сөйлемдерге, пайымдауға, бітірілген мәтінге (мысалы Илиада) тікелей қатысы бар түсінік болды. Сондықтан да ертедегі синтаксистік тұжырымдар тұтас сөйлеу бірліктерінің қасиеттеріне негізделетін болды.Алғашқы синтаксистік операциялар болып: 1)Айтылымдарды коммуникативтік мақсатына қарай бөлу; 2) Сөйлемді сөйлем мүшелеріне - негізгі бөліктеріне бөлу; 3)Күрделі кезең бөлімдерінің арасындағы байланысты анықтау. Айтылымдардың ішінде : сұрақ, жауап, өтініш, бұйрық (Пратагор); мақұлдау, келіспеу, хабарлау, итермелеу (Аристотель) сынды түсініктер болды. Ой мен оның сөйлеудегі көрінісінің арасындағы байланыс тезисінен шыға Платон мен оның жолын жалғастырушылар сөйлемнің пайымын екіге бөлді: есім және етістік, бұлар субьект пен предикаттар арасындағы байланыс деп қабылданды. Синтаксистік ойдың жалпы қозғалысы логикалық бағыттан психологиялық , кейін формальды-грамматикалық концепцияларға бағытталды. Олардан кейін коммуникативті, семантикалық, прагмативті теорияларға ауысты. Ерте лингвистикалық дәстүр бойынша синтаксис әмбебап философиялық (спекулятивті) грамматикаларда кейінгі схоластардың ықпалымен ( ХІІІ-XVІғ) және рационализм концепциясының (XVІІ ғ), соның ішінде Пор-Рояль Грамматикасында ойды білдіру тәсілдері туралы ілім ретінде қарастырылып, өз бойында сөйлем және оның бөлшектері туралы ойларды құрады. Синтаксистің категориялары морфологияға қарағанда әмбебап болып есептелді. Синтаксис грамматиканың құрамдас бөлігі мен ойды білдіру тәсілін зерделеуші ретінде фонетика мен морфологияға қарсы қойылды. (ХІХ ғасыр) [3,41-б]. Грамматикаларда синтаксистік категориялар олардың логикалық категорияларды білдіру қасиеттері бойынша анықталды: сөйлем-ойлаудың тілдік көрінісі, бастауыш-субьект, баяндауыш-предикаттық, күрделі сөйлем-ой қорытындысы ретінде қаралды. Ойлаумен тікелей байланыс синтаксистің анықтамасына ХХ ғасырға дейін кірді. Синтаксистің дамуының бұл бағыты оны грамматиканың мағынадан (қызметінен) формаға қарай сарапталатын тіл құбылысы ретінде түсіндірілуіне әкелді. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында синтаксистік теорияның психологиялануы басталды. Сөйлемге деген психологиялық бағытқа коммуникативті бағыт қосылды. Психологиялық бағыттың басты жетістігі болып психологиялық субъект пен предикаттың және сөйлемнің грамматикалық мүшелерінің- бастауыш пен баяндауыштың ара қатысын ашуы болды. ХІХ ғасыр соңында тілдердің ұлттық көрінісіне деген қызығушылық оянуымен, синтаксис сөйлемдегі сөздер тобының қызметі туралы ілім ретінде айқындала басталды. Ал сөйлем синтаксисі құрылымды лингвистикада ХХ ғасырдың 50 жылдарына дейін ең аз қаралған сала болып, тек оның аталмыш терең құрылымының пайда болуынан соң ғана сөйлем зерттеле бастады. Сөздердің тіркесімділігі мен сөйлемнің жалпы қасиеттері туралы зерттеулер тілдің бірліктері ретінде морфологиямен тығыз байланыста болды. ХХ ғасырдың ІІ жартысына сай айтылымдардың сөйлеудегі қызметінің анықталуы синтаксисті грамматиканың ауқымынан прагматика мен коммуникация теориясының саласына алып шықты. ХХ ғасырдың 60-80 жылдарында синтаксистің дамуында келесідей бағыт-бағдарлар көріне бастады: 1)синтаксистік бірліктердің формаларының зерттеулерінен олардың мазмұнын зерттеуге, атап айтқанда, сөйлемнің білдіретін жағдаятпен байланысы ( семантикалық синтаксис); 2)сөйлемнің ауқымынан дискурс, мәтін ауқымына шығу (жоғарыфразалық бірліктердің анализі, абзац, мәтіндер бүтінділігі); 3) тілден сөйлеуге ( коммуникативті ұстанымдар мен сөйлеу айтылымдарының қолдану талаптарын зерттеу); 4) сөйлемнің обьективті анықтамаларынан айтыламдардың субъективті көрінісіне дейін (жанама сөйлеу мағыналарын зерттеу); 5) статикалық синтаксистен динамикалық синтаксиске дейін (синтаксистің бірліктерінің қызметі мен айналымдар үдерісін зерттеу); 6) тіркесім ережелерінен ( формация) туындау ережелеріне дейін (трансформация).Бұл бағыт-бағдарлар синтаксистің семантикамен, сөзжасаммен, логикамен, прагматикамен, стилистика және коммуникация теориясымен байланысын нығайта түсті. Синтаксис ойлау құрылымымен, коммуникация нормаларымен және ақиқат шындықпен байланысты. Синтаксистің логикалық және коммуникативті аспектілері оны тілдің әмбебап бөлшегі етеді. Сонымен қатар, синтаксистік байланыстарды білдіру тәсілдері мен олардың тілден тыс ақиқаттағы сөйлем құрылымында көрінуінің (интерпретация) ұлттық белгілері ден бар. Осының салдарынан сөйлем құрылымы тілдердің типологиялық жіктелуінде негізге алынып отырады. Сонымен, синтаксистегі ойды білдіру тәсілі де , зерттеу нысанының қомақтылығы да сөйлем екені анық. Оның парадигматика саласында, коммуникация теориясының саласында да өзіндік орны бар. Қазіргі таңда синтаксисте сөйлемнің модалды, уақыт және де басқа да формалары оның парадигмасы ретінде қарастырылады. Парадигма деп бүгінде зерттелетін мәселені шешу үшін үлгі ретінде алынған теория; теориялық көзқарастардың, методологиялық принциптердің , әдістемелік қабылдаудың және эмпиризмдік нәтижелердің бірігу жүйесі деп қарастырылып жүр [4,457-б]. Сондықтан да қазіргі тіл білімінің қай саласы болмасын ондағы болып жатқан үдерістер мен өзгерістер туралы сөз етуді қажет етеді. Бұрынғыдай тіл салаларында бұлжымайтын ережелер мен қағидалар ғана зерттелмей, тіл мен ойлау арасындағы байланыс, тілдің психологиялық тұрғыдағы жаңа қырлары, сөз мәдениеті, тіл салаларының арасындағы құрылымдық байланыстар секілді жаңа да өзекті мәселелер туындап, халықаралық тіл білімінің аренасына жаңа ғылымдар мен терминдерді тудыртып жатыр. Атап айтқанда, когнитивті лингвистика, психосемиотика, неология, компьютерлік лингвистика және тағы басқалары. Қазіргі заман көшінен қалмау мәселесін алдыңғы қатарға қойсақ, мұндай жаңалықтар мен толықтырулар тіл дамуын жаңа бір сатыға көтеретіні сөзсіз. Қазіргі қазақ қана емес, әлем лингвистикасында қаралып жүрген мәселелердің бірі- парадигматика. Бұл ғылым саласы арқылы синтаксистік парадигмалар мен онда бұрыннан қалыптасқан немесе мәселенің шешілу төркіні алыстау зерттеу аспектілерін қарастыру мүмкіндігі туылады. Парадигматика-тілді жүйелеп оқытудың екі аспектісінің бірі, ол тілдің элементтері мен бірліктері - парадигматикалық және синтагматикалық арасындағы қатынастардың екі түрін анықтап, қарсы қою арқылы анықтайды. Бұл тілдің парадигматикалық қатынастарын , олардыңжіктелуі мен қызмет ету аумағын қарастырып, меңгеретін қатынастарымен топтарына сәйкес, синтагматикаға қарсы қойылатын тіл білімінің саласы. Кең ауқымды мағынадалингвистикалық класстардың, парадигмалардың жиынтығы ретінде түсінідірілетін тілдік жүйе, ол синтагматикада лингвистикалық үдеріс пен мәтін ұғымына синоним ретінде қарастырылады. Швейцарияның әйгілі тіл зерттеуші Ф.де Соссюрдің теориясына сүйенсек, тілдік жүйе екі негізгі қатынас түрінде құрылады. Бірі- бүтінді бөлшектерге бөлу болатын болса, екіншісі-тіл элементтерін олардың ассоциациялық ұқсастықтарына қарай топтау қатынасы. Тілдік жүйе тілдің екі түрлі саласында көрініс табады:тікелей бақыланатын және тікелей бақыланбайтын салалары.Ф.де Соссюрдің анықтамасы бойынша, әрбір жекелеген тілде барлығы тек тілдік қатынастарға негізделсе, қатынастар не синтагматикалық не ғалым өзі айтқан ассоциациялық қатынастарға тіреледі.Бұл дегеніміз, тілдің механизмін тек берілген қатынастарды орнату арқылы құруға болады . Тілдерде әр түрлі қатынас типтері болатыны туралы ойлар И.А.Бодуэн де Куртэнэ мен Н.В.Крушевскийдің де зерттеу жұмыстарында қарастырылған болатын. Алғашқысы, қатынастардың айырмашылығын тігінен және көлденеңнен деп бөлсе, екіншісі бұл қатынастарды ұқсастықтарына қарай ассоциациялар арқылы болатын айырмашылықтар деп көрсеткен.Н.В. Крушевский сонымен қатар, ұқсастықтар ассоциациялары бір-біріне әсер етіп, тілдің дамуын анықтайды атап кеткен. Осы парадигмалық және синтагматикалық байланыстардың өзара тәуелділігі туралы пікірлер қазіргі лингвистикада басқа да ғалымдармен құпталып жүр. Парадигманың лексикалық, морфологиялық және синтаксистік түрі жөнінде жалпы тіл білімінде бұрыннан сөз болып келе жатқандығы мәлім. Ал жеке бір функционалдық тұлғаның парадигмасы деген мәселеге әлі ешкім көңіл аудара қойған жоқ. Бұл мәселе алғашқы рет 2000 жылы көсемшенің жұмсалу өрісіне қатысты қолданылған болатын. Парадигма ұғымы бүгінгі қазіргі тіл білімінде тілдің барлық деңгейлеріне қарастты зерттеліп жүр. Соның негізінде фонемалық, акценттік,лексикалық,сөзжасамдық, морфологиялық ,синтаксистік парадигмалар қалыптасты.Синтаксистегі парадигматикалық ұғым да Ф.де Соссюрдің идеясымен сабақтастасып жатады. Синтаксистік бірліктер - сөз тіркесі мен сөйлем синтаксистің негізгі нысандары болғанымен, екеуінің өзіне тән парадигмалық сипаты бар, әрі олардың парадигмасы аталған бірліктердің ерекшелігін көрсетеді. Кейбір ғалымдар синтаксистік парадигмаға сөйлем парадигмасын ғана алуды ұсынады (П.Адамец). Синтаксистік парадигматика сөйлемдерді трансформациялық талдау әдісі негізінде қалыптасқан еді. Бұл әдісті ХХ ғасырдың 50-жылдары Н.Холмский ғылымға енгізді. П.Адамец сөйлем парадигмасын иерархиялық ұйымдасқан жүйе ретінде көрсетеді. Оған сөйлем ядросы, оның трансформалары, синтагматикадағы мағыналық қырлары, модификациялары, модальдік мағыналары, оның варианттары, морфологиялық категория (шақ, түр (вид), рай, сан) бойынша түрленуін В.Г.Адмони парадигмаға әртүрлі логика-грамматикалық типтегі сөйлемдер мен сөз тіркестерінің синонимиясын жатқызады [4,152-б] . Бұрын систаксисте тек сөйлемнің әртүрлі типтері жекеше алынып зерттеліп жүргенімен, бұлардың арасындағы өзара байланысқа пен сөйлем мүшелерінің жіктелу ерекшеліктеріне жіті назар аударылмайтын. Осыған орай, синтаксис саласы лингвистикалық анықтамалықтарда морфология мен фонологияға қарағанда, азғандай жүйелілік танытып келе жатты. Қазіргі уақытта өзара байланысын сипаттау мен синтаксистің құрылымдардың өзара әрекеттестігін табатын әртүрлі әдістер жасақталып жатыр, яғни, синтаксистік парадигматиканың мәселелері қарастырылып келеді. Сөйлемнің әртүрлі объективті-модальді мағыналарын және синтаксистік уақыт формаларын айқындайтын нұсқалар сөйлем синтаксисінің парадигмасын құрайтынын және өзіндік ерекшелігі болып табылатынын атап өтуге болады. Бұдан синтаксистің ең негізгі нысына-сөйлем болып табылатындығына көз жетеді. Сөйлем - тілдің ең маңызды қызметтерін білдіретін,оларды жүзеге асыратын бірден-бір құрал болып табылады. Ондай қызметтердің алғашқысы- ойлау-танымдық болса, кейінгісі - қарым-қатынасқұралы болу қызметтері. Бұл қызметтер өзара тығыз байланысты. Яғни, қарым-қатынас ретінде қолданылған сөйлемде де танымдық мағына қоса жүретіні белгілі. Танымдық мағына қазақ тілі конструкциясындағы бір деңгей- синтаксистік жүйе арқылы беріледі. Ол-тілдің лебізді білдіру, оны айналаға жариялау қызметін атқаратын жүйесі ретінде белгілі. Қазақ тілінің бұл жүйесінде лебіз мазмұнының түрлеріне сәйкес қалыптасқан синтаксистік тұлғаларбар. Бұл тұлғаларға жай сөйлем, құрмалас сөйлем, мәтінді жатқызуға болады. Бұлар сөйлеу әрекеті кезінде белсене қатынасқа түскендіктен коммуникативтік сапасы бар синтаксистік тұлғалар деп танылады.Мұндай тұлғалардың құрамына құрылымдық кешенді компонеттер де қатысады. Олардың коммуникативтілік дербесті болмаса да, құрылымдық дербестігі бар. Сөз тіркесі мен сөйлем мүшесі- осы құрылымдық дербестігі бар синтаксистік тұлғаларға жатады. Яғни коммуникативтік тұрғыдан дербестігі бар тұлғалар өз ішінде құрылымдық дербестігі бар тұлғалардан құралады. Бұл тұлғалар өзін құрайтын ішкі бөлшектерден тұрады.Олар синтаксистік қатынастар пен байланыстар арқылы бірігеді. Бұл тұлғаларды сөйлем мүшелері деп атаймыз.
Дәстүрлі грамматикада осы сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп бөлу ХХ ғасырдың басынан-ақ ғалым Ахмет Байтұрсынұлы қалдырған еңбектерінен бастап қалыптасқан болатын. Ғалым Тіл тағылымы деген еңбегінде тұрлаулы мүшенің екеу екенін көрсетіп, оларды1) бас мүше 2) баяншы мүше деп атағаны мәлім [5;265-б]. Бұған қоса, жеңілді болу үшін бас мүшені-бастауыш деп атаса, баяншы мүшені - баяндауыш деп атады. Осылайша, Ахмет Байтұрсынұлы көрсеткен терминді қазақ тіл білімінің көрнекті филолог ғалымдары әрі қарай жалғастырып,бүгінгі күнгедейін қазақ оқушылары да осылай атайды.Ал тұрлаусыз мүшелерге сол кезде қандай атау берілсе, қазір де солай аталып жүр-анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш.
Сөйлем мүшелері өзі жасалған сөздің құрамына қарай дара сөйлем мүшесі, күрделі сөйлем мүшесі және үйірлі сөйлем мүшесі болып бөлінеді.
Біз, осы сөйлем мүшелерінің дәстүрлік көріну сипатына өзгеріс әкелген үйірлі мүшелер туралы сөз қозғамақпыз.
1.2. Сөйлемнің үйірлі құрамда келетін мүшелері және олардың зерттелуі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігіне қарасты Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институының 2002 жылы Астана қаласында шығарылған Қазақ грамматикасы атты академиялық жинақты негізге алып, ғылыми анықтаманы іздейтін болсақ, үйірлі мүшелерді синтаксис тарауында, тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерден кейін, жай сөйлемнің үйірлі мүшелері деген тақырыпшадан табамыз. ...Дара мүше бір сөзбен жасалса, күрделі мүше екі немесе одан да көп сөзден жасалғандықтан солай аталады. Ал үйірлі мүшенің жасалуы құрамы жағынан күрделіге ұқсас болып келеді. Яғни, үйірлі мүше күрделі мүше тәрізді екі, немесе одан да көп сөздерден жасалады. Бірақ құрылымдық, грамматикалық семантикасы жағынан күрделі мүшеден ерекшеленіп ажыратылады [1,660-б]. Мұнда үйірлі мүшені құрайтын сөздер өз алдына предикатты бірлік болатын яғни бастауыш пен баяндауышқа бөлінетін жай сөйлем құрамдас болып келеді делінген.Бұл тұрғыдағы жай сөйлемнің баяндауышы есім сөз таптары, сонымен қатар, есімдік және есімше бола алады.Ал, ол болсағ өз алдына дербес предикатты бірлік болып есептелетін құралым (конструкция) екінші негізгі сөйлемнің кез-келген сөйлем мүшесі болып синтаксистик қызмет атқарып тұра алады. Бұл тектес құрылымдар ең бірінші бастауыш қызметін атқарады. Жинақта мынадай мысалдар берілген: Білегі жуан бірді жығар, білімі жуан мыңды жығар(Мақал) ; Алыпқаөмірі қала көрмеген, үсті- бастарына бит басқандар келді (Ерубаев); Ерлі-зайыпты бар, есі кеткен бар(Сүлейменов); Мен көрген бұл кісі емес; Баласы мерген қайсысың? Баласы мерген - мен. Жасы бір - құрдас емес, заманы бір - құрдас (Мақал). Осы тәріздес құрылымдарды баяндауыш орнына қойып қолдануға әрине болады. Дегенмен, бұл типтегі ондай құралым ықшамдалған күйде ғана баяндауыш бола алатынын да ескерген жөн. Ал турасында бұл тектес үйірлі мүше ықшамдалған есім баяндауыштың анықтауышы болып табылады. Ол білегі жуан (кісі) т.б. Үйірлі мүше аталатын бұл тектес предикатты бірліктер толықтауыш, пысықтауыш мүшелерінің қызметін атқара алады. Мысалға жоғарыда келтірілген үйірлі мүшелерді толықтауыш, пысықтауыш қызметіне қойып көрсетуге болады. Ол білегі жуанды байқады, пысықтауыш қызметінде: Сен білегі жуанша сөйлейсің ғой т.б. Толықтауыш қызметіндегі бұндай құрылымдардың бастауышы тәуелденген зат есім, баяндауышы есімше болып келген үйірлі мүшеге мысал келтірейік: Әкесі өлгенді де естіртпеген (Мүсірепов);Кірме жұрттан мұндай келбеті келіскенді көрген емен (Сүлейменов). Пысықтауыштардың бастауышы зат есім, баяндауышы көсемше болып келеді. Табиғат тау ғып өзін жаратқан соң, Жатады екен бір --- жиналмастан (Асанов);Сіз бар деп жасық ойым батылданып, Көрсеңіз ақ жалын боп атылғанын(Сонда); Бұл кеште, ел жатқанша, Абай ағасының қасынан кеткен жоқ (Әуезов). Сирек те болса үйірлі мүшелі баяндауыш -- кездеседі. Мысалы, -ғандай, -гендей жұрнақтары жалғанған етістіктің бастауышы жіктеу есімдігі болып келіп үйірлі мүшелі баяндауыш жасалатынын байқауға болады: Есіркеп тұратын үйдің іші сіз көргендей емес (Мұқанов). Осындай құрылымдардың бастауыштан кейін өнімді қолданылатын мүшесі - анықтауыш. Өйткені үйірлі мүшенің екінші сыңары - сын есім болып келеді. Ал үйірлі мүшенің бірінші сыңары зат есім, жіктік, өздік есімдіктері болады да, олар түбір күйінде не тәуелдік жалғаудың көбінесе III жағында айтылады. Сондай-ақ үйірлі мүшенің екінші сыңары есімше және бар,жоқ, көп, аз деген сөздер болады: Шоқайұлы өзі аянышты тіршілікте жүріп елін, жұртын аяған жүрегі жылы азамат деп ойлаймын (Досжанов);Аласы аз қара көз нұр жайнайды (Абай);Қыз он беске келгенде, Шашынан көп жаласы (Байдалы би); Расында сен көрген күтімді кім көреді? (Сүлейменов); Есіркеп тұратын үйдің іші сіз көргендей емес (Мұқанов).
Жинақта жоғарыда келтіргендей мысалдар мен анықтама берілген. Дегенмен, бұл терминнің пайда болуы, зерттелуі және қолданылу сипаты туралы әңгіме қозғамаған.
Үйірлі мүшелердің зерттеу жайы ХХ ғасырдың 30- жылдарынан басталады. Бұл ретте доценттер С.Жиенбаев, Т.Қордабаев, профессорлар М.Балақаев, С.Аманжолов тағы басқалардың еңбектерін атауға болады. Олардың қайсысы болса да жеке мақала ретінде жарық көрді немесе мектеп оқулықтарында қысқаша анықтама түрінде өндірілді [6,198-б]. Орта мектепке арналған оқулықтардың әр жылғы басылуларында және 1954 жылы шыққан Қазіргі қазақ тілі атты бұл оқулықтың құрмалас сөйлемдерді талдауға анралған бөлімінде үйірлі мүше туралы мәселе келісі шешімін таба алмаған. Мысалы, аталған мектеп оқулығында Аузы күйген үріп ішеді, Білегі жуан бірді жығады, білімі толық мыңды жығады, Құлақ естігенді көз көреді, Өзенніңмен отырған жағасы биік деген мысалдағы асты сызылған тіркестерді күрделі мүше деп тануды құптаса, Ғ.Әбуханов Қазақ тілі оқулығында Құлақ естігенді, көз көреді деген мысалды әрі күрделі ,әрі үйірлі толықтауышқа дәлел етеді.
Ал, 40-жылдардағы оқулықтарда мұндай сөйлемдер сабақтас құрмаластың компоненті ретінде қарастырылады. Міне, осындай кереғарлықтар мен әр түрлі қарама-қайшы сын-пікірлер қазақ тіліндегі бұл құбылысты дұрыс тануға жол ашпай, керісінше, әр түрлі түсінуге алып келді. Бертін келе кейбір зерттеулерде осы типтегі сөйлемдерді құрмалас сөйлемдер ыңғайында қарастыру белең алған . Түркологияда да Үйірлі мүше деген терминжаңадан енген термин емес. Әйтсе де, бұл терминнің табиғи мәні әр тілде әр қалай ашылған. Аталмыш терминнің мән- мағынасы топтанған, жинақталған мүше деген ұғымды үстейді .Анықтап айтқанда, белгілі бір қызмет атқару үшін бірнеше сөз қатар тұрып, бір синтаксистік функцияда жұмсалады. Мұндай мүше - өзара субъект- предикаттық ыңғайда келеді. Тіпті, оның құрамында бұлардан да басқа сөздердің болуы мүмкін. Ондай жағдайда олар сөз тіркесінің байланысу тәсілдері мен формаларын да қамтиды. Үйірлі мүшелер туралы зерттеулер түркітануда 1917 жылғы 25 қазандағы төңкеріске дейін де жүргізілген болатын.Мысалы, М.Казембек Общая грамматика тюрецко-татарского языка, П.М.Мелорианский Краткая грамматика казахско-киргизского языка деген еңбектерінде түркі тілдері , оның ішінде (П.Мелорианский) қазақ тілінің ерекшеліктеріне тоқталып өткен еді. Әйтсе де, бұл еңбектерде қазақ тілі мәселелерін зерттеудің орны берілгенімен, бұл еңбектерді грамматикалық категорияларды толықтай зерттеп қамтыған, барынша түгел мәлімет беретін еңбек ретінде пайдалану қиын болатын [5,7-б].
Платон Михайловичтың қазақ тіліндегі осы күні үйірлі мүше делініп жүрген категория жөнінде арнайы пікірі болмағанымен, інісі бардың тынысы бар, көзі көрмес кісі дегендерді анықтауышпен анықталатын сөйлемнің аралығындағы ерекше құбылысқа қосады. Бұған қарағанда, сол кездің өзінде-ақ қазақ тілінің кейбір синтаксистік құрылысындағы ерекшеліктері ғалымның назарын өзіне аудартқаны анық. Оған дәлел ретінде, П.М.Мелорианский осы еңбегінде қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысында бар Біз қазақ халқы ат белінде, атан қомында жүрген ел едік деген сөйлемді келтіреді. Сондай-ақ, бар, жоқ, есімше, сын есімдердің әр түрлі қызметін сөз ете отырып, бұлардың дербес құраудағы, зат туралы әр түрлі саладағы күрделі түсінікті білдіретінін айта кеткен.
Бұл сол кездегі қазақ тіл білімінің бастап шарықтауына жасалған алғашқы қадамдардың бірі болды. Ғалым,сонымен қатар, де көмекші етістігінің синтаксистік қызметін де атап өтпей кетпейді: Предложения цъели также весьма часто передаются ив киргизсокмь языкь посредствомь дьепричастиія, гороря отъ которого зависять предлодения со сказуемымыи в желатетельной формъ или вь повелителььном наклонении - Хан халық жиналсын деп жарлық қылды; Қымыз ішейік деп келдік, т.б. Тағы бір кеңес түркітанушысы В.А.Гордлевский өзінің Түркі тілінің грамматикасы атты еңбегінде есімше, көсемше, етістік есім құрылысты сөздердің тілдегі құрылысын қысқартылған сабақтас құрмалас сөйлем деген пікір айтады. Бұл туралы Х.М.Есеновтың 1992 жылы Алматы қаласында шыққан Синтаксис осложненного предложения в казахском языке атты еңбегінде орыс түркітанушылары В.А.Гордиелевский мен М.А.Казембек зерттеулерінде үйірлі құрамда келетін сөйлем мүшелері қатысқан сөйлемдерді қысқарған бағыныңқы сөйлемдер деп қарастырғаны туралы жазады. Сонымен қатар, осы еңбекте орыстың тағы бір түркітанушысы Н.Баскаков үйірлі мүшелері бар сөйлем түрлерін заттанған және анықтауыштық қатынастағы сөйлемдер түрінде танығаны келтірілген. В.А.Гордлевскийдің бұл пікірі 1839 жылы шыққан Общая грамматика тюрецко-татарского языка деген сол жоғарыдағы аты аталған М.Казембектің еңбегіндегі тұжырыммен үндес екенінен шек келтіруге болмайды. Түркі тілдерін зерттеуші ғалымдардың қай-қайсы да белгілі бір тілдің грамматикалық құрылысын талдағанда, дәлме-дәл тоқтамға келе бермейтіндері де байқалады.
Бұл орайда бәрімізге анық көзге түсетіні, үйірлі құрамдағы мүшелерді жасаудағы ұтымды тәсілдің бірі- есімшелерді қолдан болып табылады.Дегенмен де, бұл пікірдің айналасындағы ой тұжырымдарының алшақтықтары да кездеседі. Жоғарыдағы авторлардың синтаксистік категория берген терминнің әр түрлілігін ескермегеннің өзінде, сол синтаксистік категория құрмалас сөйлемнің компоненті бола ма, болмаса сөйлем мүшесі болуы керек пе - осы екі мәселенің айналасында бір тоқтамға келу әлі күнге дейін болмай жүр.
Қай тілдің болмасын өзіндік ішкі ерекшеліктерін ескеріп отыру керек. Сол себептен болса керек, белгілі кеңес түркітанушысы Н.К.Дмитриев Миндияр, әше судка берилген жулик ул деген мысалды Грамматика башкирского языка атты еңбегінде қолданып, бұл мысалға келесідей талдау жасаған: Подлежащее придаточного здесь- әше, сказуемое придаточного-берилген. Яғни, түркітанушы бұл сөйлдемді сабақтас құрмаласқа қосады. Және еңбегінің 258- бетінде бұл тұжырымын мойындайды: Можно ли считать подобный тип башкирского языка относительно предложения придаточным деген сұраққа : На этот вопрос мы склонны ответить положительно- деп жауап береді [8,257-285 б.б.]. Профессор А.Г.Поцелуевский өзінің Основы синтаксиса туркменского литературного языка атты біртуар еңбегінде мұндай сипатты есімшесі бар құрамды потенциальными предложениями, предложениями в потенции деп атаса, профессор В.М.Насилов 1940 жылы шыққан Ұйғыр тілінің грамматикасы атты еңбегінде развитыми членами деп, ал Н.А.Баскаков развернутыми членами деп атайды. Мұндай еңбектерге қарағанда, қазіргі қазақ тілінің осы синтаксистік категориясын үйірлі мүше деп атағанның орынды термин екенін ескере кету керек.
Туыстық жағынан да ,құрылыстық жағынан да қазақ тіліне жақын тілдің бірі- қырғыз халқының тілі. Қырғыз елінің көрнекті ғалымы, филология ғылымдарының докторы- К. Сартбаев Биз кар жааған тоону кордук деген сөйлемді құрмалас сөйлемді құрмалас сөйлемге қоспай, керісінше жай сөйлемге қосатындығын айта келіп, оның үйірлі мүшелі жай сөйлем екенін көрсеткен.
Осы айтылғандардан шығатын қорытынды мынау: түркологияда үйірлі мүшенің айналасында екі түрлі көзқарас бар. Біріншісі мұндай құрылысты сөйлемді сабақтас құрмаластарды құраушы компонент есебінде пайдаланып, талдау береді, ал екіншілері жай сөйлем ретінде түсінуді мақұлдап, тілдік фактілерге жүгінеді. Қазақ ғалымдарынан мұндай сөйлем типтерін Қ.Жұбановтек құрмалас сөйлем түрінде ғана таниды [9,232-б]. Мысалы ол: Ал, жұрт мақтайтын жырау - осы деп айтсақ , құрмалас сөйлем болады, сол құрмалас сөйлемнің сабақтасы болады. Бұған себеп, мұнда анықтауыш емес, өзі бір сөйлем, жұрт мақтайтын тұтастай тұрып бір анықтауыш болады. Бірақ өз ішінде талдасаң, өзара бір сөйлем бола да алады, жұрт - бұл жерде бастауыш, мақтайтын - бұл жерде баяндауыш, екеуі қосылып әлгі жыраудың анықтауыш қызметін атқарады . Себебі, мақтайтынның өзі ғана бұл ретте анықтауыш емес, мақтайтын жырау десек, мағынасы өзгеріп өзін өзгелер мақтайтын емес, өзін-өзі мақтайтын Науаи сияқты құдай ұрған болып шығады-деп үйірлі мүшелерді құрмалас сөйлемнің компонентті ретінде қарастырған. Жоғарыдағы Жұрт мақтайтын типтес өз ішінде бастауышы бар үйірлі мүшелі сөйлемдерді орыстың тағы бір түркітанушысы Н.К.Дмитриев көшпелі типті бағыныңқы сөйлем деп, мұндай үйірлі мүшелерді сөйлем тектес (предложениеподобные) мүшелер деп атайды. Н.К.Дмитриевтің бұл тұжырымын қазақ тіл білімінде Қ.Жұбановтан басқа - ғалымдарымыз С.Жиенбаев пен Н.Т.Сауранбаевтардың қолдағаны ғылымда мәлім нәрсе. 60-жылдары өзбек ғалымы Г.А.Абдурахманов та үйірлі мүшелерді бағыныңқы компонент ретінде қарастырған. Мәселен, ол Карим таниган-ды, Салим бастауышты анықтайтын бағыныңқы компонент дейді. Бұнысы, әрине, Н.Т.Сауранбаев еңбектерімен сабақтас. Жоғарыда аталған топқа, яғни үйірлі мүшені сөйлем мүше деп танушыларға қарама-қарсы бағытты ұстанушыларға белгілі түркітанушылар Н.А.Баскаков, Б.А.Серебренников, Г.Д.Санжеев, Т.А.Бертагаев, М.Ш.Ширалиевтермен қатар, қазақ халқының тіл танушылары С.Аманжолов, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Қ.Шәукеновтер жатады.Үйірлі мүшелі сөйлем -жай сөйлем деген принципті ұстанатын бұл топтың қағидалары, жалпы, қазіргі түркі тілдерінде қалыптасқан. Ал олардың негізгі ойларын Н.А.Баскаковтың мына сөздерінен ұғыну қиын емес: ... все предложения с развернутыми членами не выходят из состава простых предложений. Они, как и простые предложения, имеют в своей структуре только одно грамматическое подлежащее и одно грамматическое сказуемое, выраженные личной формы глагола, хотя каждый из развернутых членов предложения и может логически соответстовать придаточному-сложного предложения (придоточному-подлежащему, придаточному-дополнению, придаточному обстоятельству и придаточном определению )[10,59-б]. Бұл екі ағым арасында әр тектес тоқтамды тұжырым болмаса да, түркітанудаоралымды конструкциялар жайындағы дифференциальды ілім деп аталатын жаңа бағыт қазір кең өріс алып келеді. Ол бағыттың түркітанудағы басты өкілдері ретінде - К.К.Сартбаев, Г.А.Абдурахманов, К.М.Есенов, Б.Маданов т.б. ғалымдарды атап өтуге болады. Мәселен, Қ.М.Есенов үйірлі мүшелі құрылымдарды жай сөйлем құрамындағы күрделенген (осложненные) сөйлемдердің оралымды түрі, оның ішінде қабыспалы оралым ретінде қарастырады. Түркітануда, оның ішінде қазақ тілінде де қазір көптің назарын аударған, жалғасын тауып отырған бұл бағыттың ерекшелігі күрделенген сөйлемдерді жеке зерттеу обьектісіне айналдыруында емес, сабақтас құрмалас пен жай сөйлемдердің (күрделенген сөйлемдердің) ара жігін айқынырақ ажыратуға ұмтылуында деп тануымыз жөн. Қ.ЕсеновБаласының қолынан етікті жұлып алып, есікке қарай лақтырдыдеген сияқты сөйлемдерді жай сөйлем ретінде таниды. Бір субьектінің (бастауыштың) әр түрлі іс-әрекеті (кейде мазмұны) бір ғана предикативтілік қатынас көрсеткіші деуі қазір қолдау тауып жүр. Бұл аты аталған ілімде үйірлі мүше күрделі оралымдардың бір түрі ретінде ғана орын алғанын атап өтуге болады.
Үйірлі мүшелер туралы мәселенің қазақ тілінде зерттелу тарихына келгенде, үйірлі мүшелер деген терминді қазақ тілі ғылымына енгізіп, бұл ұғымның сыр-сипатына алғашқы ғылыми анықтама беруші болып табылатын ғалым Сейіл Жиенбаевты атамай өтуге болмайды. Бұл термин туралы С.Жиенбаевтың алғашқы Сөйлемнің үйірлі мүшелері туралы атты мақаласы 1935 жылы екі рет жарық көрді де, солардағы ойларын толықтырып, сол атпен 1936 жылы қайта жарияланды.Сонымен қатар ғалымүйірлі мүшелермәселелеріне кандидаттық диссертацияның негізінде жазылған монографиясында да кеңінен тоқталған. Бұл ретте үйірлі мүшелер туралы С.Жиенбаев ойларының дамуын екі сатыға бөлуге болады. Біріншісі - бастапқыда жазылған мақалаларындағы үйірлі құрамдағы сөйлем мүшелері қатынасқан сөйлемдерді құрмаластар сөйлемдердің тағы бір үшінші - ерекше түріне жатқызуы да, екінші сатысы Синтаксис мәселелері атты еңбегінде бұл аталмыш құрылымдарды сабақтас құрмалас сөйлемдер деп тануы. Ғалымның үйірлі мүшелердің түркі тілдері, оның ішінде қазақ тіліндегі ерекшелігін дөп басуын, орыс тіліндегі развернутые члены предложения деген терминді қазақ тіліміздің өзіндік ерекшелігіне сай сөйлемнің үйірлі мүшелері деп ұтымды аударғанын байқай аламыз. Түркітанудағы бұрын жазылған еңбектерде үйірлі мүшелер жөнінде С.Жиенбаевқа дейінгі пікір айтқандар көбіне-көп анықтауыш қызметінде жұмсалатын үйірлі құрамдағысөйлем мүшелеріне тоқталады да, басқа сөйлем мүшелерінің қызметіндегі үйірлі құрамдағы мүшелер, көп жағдайда, ескерілмеген. Расында, үйірлі мүшелердің ішінде көп кездесетіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz