«Әбіш Кекілбаев – жазушы, қоғам қайраткері»
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I ТАРАУ: ӘБІШ КЕКІЛБАЕВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1.Әбіш Кекілбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы ... ... ... ... ... ...8
1.2.Әбіш Кекілбаевтың қоғамдық.саяси қызметі ... ..17
II ТАРАУ: ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ . ЗАҢҒАР ЖАЗУШЫ
2.1. Әбіш Кекілбаевтың шығармашылығы ... ... ... 29
2.2 Әбіш Кекілбаев шығармаларындағы тарихи тұлғалар ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... .66
I ТАРАУ: ӘБІШ КЕКІЛБАЕВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1.Әбіш Кекілбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы ... ... ... ... ... ...8
1.2.Әбіш Кекілбаевтың қоғамдық.саяси қызметі ... ..17
II ТАРАУ: ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ . ЗАҢҒАР ЖАЗУШЫ
2.1. Әбіш Кекілбаевтың шығармашылығы ... ... ... 29
2.2 Әбіш Кекілбаев шығармаларындағы тарихи тұлғалар ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... .66
Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігін алған жылдан бастапелге елеулі, халыққа қалаулы жазушыларымыз бен ақындарымыз мемлекеттік билік жадына тартыла бастады. Сол азаматтардың арасында көрнекті қаламгер, драматург, сыншы, мемлекет және қоғам қайраткері, философ Әбіш Кекілбайұлы Кекілбаевтың алар орны ерекше.Оның еңбектерінің барлығы дерлік ел мен жер, Отан тағдырына арналған. Әлеуметтік және экономикалық мәселелерді тереңінен қарай отырып, ел болашағы мен көп ұлтты мемлекетіміздің әл-ауқаты оның жадынан тыс қалған емес. Осындай еліміздің біртуар ақыны, жазушы әрі саясаткер ел қалаулысының мемлекеттік және қоғамдық қызметімен, оның қаламгерлік шығармаларынан тысқары қалу қателік деп білемін.
Оның шығармаларымен, мемлекеттік және қоғамдық қызметтерімен таныса отырып, Әбіш Кекілбайұлының біз білмейтұғын қырлары мен сырларының әлі де көп екендігін ұғамыз. Оның әрбір шығармаларының мағынасы өте тереңде.
Әбіш Кекілбайұлы көптеген сыйлықтардың иегері және лауреаты. Тағайындалған сыйлықтары мен лауреат атақтары тек қазақ жерінде ғана емес, шетелдерде де ерекше құметпен тапсырылған болатын. Оны тек қазақ елі ғана емес, сонымен қоса орыс, неміс, түрік және т.б. елдерде сүйікті жазушы, көрнекті қаламгер әрі бірден-бір саясаткер деп таныды. Әбіш Кекілбайұлының мемлекеттік және қоғамдық-саяси белсенділігінің рөлі ерекше бағаланды.
Оның шығармаларымен, мемлекеттік және қоғамдық қызметтерімен таныса отырып, Әбіш Кекілбайұлының біз білмейтұғын қырлары мен сырларының әлі де көп екендігін ұғамыз. Оның әрбір шығармаларының мағынасы өте тереңде.
Әбіш Кекілбайұлы көптеген сыйлықтардың иегері және лауреаты. Тағайындалған сыйлықтары мен лауреат атақтары тек қазақ жерінде ғана емес, шетелдерде де ерекше құметпен тапсырылған болатын. Оны тек қазақ елі ғана емес, сонымен қоса орыс, неміс, түрік және т.б. елдерде сүйікті жазушы, көрнекті қаламгер әрі бірден-бір саясаткер деп таныды. Әбіш Кекілбайұлының мемлекеттік және қоғамдық-саяси белсенділігінің рөлі ерекше бағаланды.
1 Кемел М. Сөз құдіреті// Егемен Қазақстан, 1 желтоқсан 2001 ж.
2 Мұртаза Ш. Азамат. Қаламгер. Қайраткер//Егемен Қазақстан, 3 желтоқсан 1999 ж.
3 Сұлтанов Қ. Кекілбаев кеңістігі//Егемен Қазақстан, 5 желтоқсан 2006 ж.
4 Кекілбайкеліні К. Тәуелсіздігімізге қызмет етпесем, өлі жүргенім не, тірі жүргенім не?!//Атырау, 19 қараша 2016 ж.
5 Бөпежанова Ә. Әбіштің анасы// Қазақ әдебиеті, 7 наурыз 1995ж.
6 Жолдасбеков М. Әулие Әбіш // Әбіш әлемі №1, 26 қыркүйек 2016. – 91 б.
7 Оралбайұлы Ө. Шандозды сағынғанда//Егемен Қазақстан, 16 қыркүйек 2016 ж.
8 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке – Т 2. – 1999. – 400 б.
9 Нәжімеденов Ж. Терең сезімнің тұнбасы//Кітап жаршысы, 16 шілде 1968 ж.
10 Кекілбаев Ә. Заманмен сұхбат – Алматы: Жазушы, 1996. – 592 б.
11 Қирабаев С. Суреткер// Егемен Қазақстан, 24 шілде 2009ж.
12 Әбіш Кекілбайұлы. 20 томдық, 11 том. Алматы: «Жазушы» 2011ж. 376 б.
13 Әбіш Кекілбайұлы. 20 томдық, 18 том. Алматы: «Жазушы» 2011ж. 345 б.
14 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке – Т 6. – 1999. – 464 б.
15 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке –Т 1. – 1999. – 400 б.
16 Турысбекова А. Ә. Кекілбаев пен Б. Нұржекеев шығармаларындағы ұлттық менталитет: Автореф....ф.ғ.к. – Алматы : Әрекет-Принт, 2010. –23 б.
17 Заңғар, Алматы, 2008, 92 б.
18 Медетбек Т. Шыңырау//Егемен Қазақстан. 25 қыркүйек 2009 ж.
19 Сүлейменов А. Әбіштің қоңыр даласы// Қазақ әдебиеті, 25 қыркүйек 1967ж.
20 Кекілбаев Ә. Ханша-Дария хикаясы. Балладалар мен роман – Алматы: Атамұра, 2003. – 320 б.
21 Өтениязов С. Кемел ойлы, көркем сөзді шежіре //Ақтөбе, 20 тамыз 2009 ж.
22 Бәйішев С. Болашағы мол еңбек. «Үркер» романына рецензия 25 шілде 1980ж.
23 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке – Т 3. – 1999. – 400 б.
24 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке – Т4. – 1999. – 464 б.
25 Т.Ахтанов. Ант. Драма Алматы: «Жазушы» баспасы, 1973. – 411 б.
26 Ақмұрзиев А. Бопай ханым// Атырау газеті. 10 қыркүйек 2016 ж.
27 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке – Т 5. – 1999. – 448 б.
28 Орынғалиұлы А. Бопай ханымның жоқшылары//Ана тілі, 18 қазан 2016 ж.
29 Батыс Қазақстан энциклопедиясы. Алматы, Арыс, 2010 ж484 б.
30 Ә.Кекілбаев. «Елең-алаң» романы Алматы: «Жазушы» 1984.– 429 б.
31 Ә. Кекілбаев. Бәріміз де оңтүстіктен шыққанбыз //Егемен Қазақстан. 31 қазан 2012 ж.
32 Уәлиханов Ш. Бес томдық шығармалар жинағы, Алматы – Т 1. 1961. – 508 б.
33 Валиханов Ч. Записки о кыргызах. Собрание сочинений в пяти томах. Главная редакция Казахской-советской энциклопедии, 1985 г. 305 стр.
34 Көмеков Б. Әбілқайырдың Бопай сұлуы // Ақтөбе, 16 қараша 2016
35 Дүйсенбайұлы Е. Парасат // Ана тілі, 9 сәуір 2009 ж.
36 Сағиев Қ. Толғауы терең туынды //Коммунистік еңбек, 31 қазан 1986 ж.
37 Әбіш әлемі. Республикалық тарихи, әдеби, мәдени журнал, №1(1), Алматы, Курсив, 2016ж. -91бет
2 Мұртаза Ш. Азамат. Қаламгер. Қайраткер//Егемен Қазақстан, 3 желтоқсан 1999 ж.
3 Сұлтанов Қ. Кекілбаев кеңістігі//Егемен Қазақстан, 5 желтоқсан 2006 ж.
4 Кекілбайкеліні К. Тәуелсіздігімізге қызмет етпесем, өлі жүргенім не, тірі жүргенім не?!//Атырау, 19 қараша 2016 ж.
5 Бөпежанова Ә. Әбіштің анасы// Қазақ әдебиеті, 7 наурыз 1995ж.
6 Жолдасбеков М. Әулие Әбіш // Әбіш әлемі №1, 26 қыркүйек 2016. – 91 б.
7 Оралбайұлы Ө. Шандозды сағынғанда//Егемен Қазақстан, 16 қыркүйек 2016 ж.
8 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке – Т 2. – 1999. – 400 б.
9 Нәжімеденов Ж. Терең сезімнің тұнбасы//Кітап жаршысы, 16 шілде 1968 ж.
10 Кекілбаев Ә. Заманмен сұхбат – Алматы: Жазушы, 1996. – 592 б.
11 Қирабаев С. Суреткер// Егемен Қазақстан, 24 шілде 2009ж.
12 Әбіш Кекілбайұлы. 20 томдық, 11 том. Алматы: «Жазушы» 2011ж. 376 б.
13 Әбіш Кекілбайұлы. 20 томдық, 18 том. Алматы: «Жазушы» 2011ж. 345 б.
14 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке – Т 6. – 1999. – 464 б.
15 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке –Т 1. – 1999. – 400 б.
16 Турысбекова А. Ә. Кекілбаев пен Б. Нұржекеев шығармаларындағы ұлттық менталитет: Автореф....ф.ғ.к. – Алматы : Әрекет-Принт, 2010. –23 б.
17 Заңғар, Алматы, 2008, 92 б.
18 Медетбек Т. Шыңырау//Егемен Қазақстан. 25 қыркүйек 2009 ж.
19 Сүлейменов А. Әбіштің қоңыр даласы// Қазақ әдебиеті, 25 қыркүйек 1967ж.
20 Кекілбаев Ә. Ханша-Дария хикаясы. Балладалар мен роман – Алматы: Атамұра, 2003. – 320 б.
21 Өтениязов С. Кемел ойлы, көркем сөзді шежіре //Ақтөбе, 20 тамыз 2009 ж.
22 Бәйішев С. Болашағы мол еңбек. «Үркер» романына рецензия 25 шілде 1980ж.
23 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке – Т 3. – 1999. – 400 б.
24 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке – Т4. – 1999. – 464 б.
25 Т.Ахтанов. Ант. Драма Алматы: «Жазушы» баспасы, 1973. – 411 б.
26 Ақмұрзиев А. Бопай ханым// Атырау газеті. 10 қыркүйек 2016 ж.
27 Кекілбаев Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы – Алматы: Өлке – Т 5. – 1999. – 448 б.
28 Орынғалиұлы А. Бопай ханымның жоқшылары//Ана тілі, 18 қазан 2016 ж.
29 Батыс Қазақстан энциклопедиясы. Алматы, Арыс, 2010 ж484 б.
30 Ә.Кекілбаев. «Елең-алаң» романы Алматы: «Жазушы» 1984.– 429 б.
31 Ә. Кекілбаев. Бәріміз де оңтүстіктен шыққанбыз //Егемен Қазақстан. 31 қазан 2012 ж.
32 Уәлиханов Ш. Бес томдық шығармалар жинағы, Алматы – Т 1. 1961. – 508 б.
33 Валиханов Ч. Записки о кыргызах. Собрание сочинений в пяти томах. Главная редакция Казахской-советской энциклопедии, 1985 г. 305 стр.
34 Көмеков Б. Әбілқайырдың Бопай сұлуы // Ақтөбе, 16 қараша 2016
35 Дүйсенбайұлы Е. Парасат // Ана тілі, 9 сәуір 2009 ж.
36 Сағиев Қ. Толғауы терең туынды //Коммунистік еңбек, 31 қазан 1986 ж.
37 Әбіш әлемі. Республикалық тарихи, әдеби, мәдени журнал, №1(1), Алматы, Курсив, 2016ж. -91бет
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Қазақстан және дүниежүзі тарихы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі:
____________ С.О.Қуаныш
____ ________2017 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әбіш Кекілбаев - жазушы, қоғам қайраткері
5В011400- Тарих мамандығы бойынша
Орындаған: Сатымова Қ.Қ.
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., профессор Ахмет А.Қ.
Атырау-2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I ТАРАУ: ӘБІШ КЕКІЛБАЕВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1.Әбіш Кекілбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2.Әбіш Кекілбаевтың қоғамдық-саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
II ТАРАУ: ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ - ЗАҢҒАР ЖАЗУШЫ
2.1. Әбіш Кекілбаевтың шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Әбіш Кекілбаев шығармаларындағы тарихи тұлғалар ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігін алған жылдан бастап елге елеулі, халыққа қалаулы жазушыларымыз бен ақындарымыз мемлекеттік билік жадына тартыла бастады. Сол азаматтардың арасында көрнекті қаламгер, драматург, сыншы, мемлекет және қоғам қайраткері, философ Әбіш Кекілбайұлы Кекілбаевтың алар орны ерекше.Оның еңбектерінің барлығы дерлік ел мен жер, Отан тағдырына арналған. Әлеуметтік және экономикалық мәселелерді тереңінен қарай отырып, ел болашағы мен көп ұлтты мемлекетіміздің әл-ауқаты оның жадынан тыс қалған емес. Осындай еліміздің біртуар ақыны, жазушы әрі саясаткер ел қалаулысының мемлекеттік және қоғамдық қызметімен, оның қаламгерлік шығармаларынан тысқары қалу қателік деп білемін.
Оның шығармаларымен, мемлекеттік және қоғамдық қызметтерімен таныса отырып, Әбіш Кекілбайұлының біз білмейтұғын қырлары мен сырларының әлі де көп екендігін ұғамыз. Оның әрбір шығармаларының мағынасы өте тереңде.
Әбіш Кекілбайұлы көптеген сыйлықтардың иегері және лауреаты. Тағайындалған сыйлықтары мен лауреат атақтары тек қазақ жерінде ғана емес, шетелдерде де ерекше құметпен тапсырылған болатын. Оны тек қазақ елі ғана емес, сонымен қоса орыс, неміс, түрік және т.б. елдерде сүйікті жазушы, көрнекті қаламгер әрі бірден-бір саясаткер деп таныды. Әбіш Кекілбайұлының мемлекеттік және қоғамдық-саяси белсенділігінің рөлі ерекше бағаланды.
Қазақстанның дамуы үшін өз еңбегін еш аямаған Әбіш Кекілбаев еліміздің экономикалық, әлеуметтік, саяси, экологиялық, ұлтаралық, дипломатиялық, халықаралық т.б. мәселелерінде белсенділік танытты. Тіл мәселесі де оның жадынан ешқашан тысқары қалған емес. Қазақстанның даму жолын саралап, халық тағдырына жанашырлықпен қарап, азаттық жолында, ұлттық мүдде мен ұлттық сананың өрбуіне өз үлесін қосқан бірден-бір азамат.
Ел жағдайы ушығып тұрған сәтте дүниеге келген Әбіш Кекілбайұлының балалық шағы жан аярлықтай өтсе де ешқашан өз арман-мақсатынан алыс қалмаған. Әкесінен алыс болса да, анасының қолғабысы бола білді. Арманның асқарында өссе де сол арманның жүзеге асатынына сенімі мол болатын. Жастайынан елім деп, жерім деп соққан жас жүрегінің сыры тереңде еді. Туған жері Маңғыстау өңірі Кекілбайұлы үшін арманмен құралған, ерекше сипатқа ие болған сағымдай еді. Сол арманның жетегінде
жүре отырып елдің әл-ауқатын өз шығармаларында әсерлей жеткізе білді.
1962 жылдары Қазақ мемлекеттік университетін жақсымен бітіріп, сол жылдан бастап Қазақ әдебиеті, Лениншіл жас секілді газет редакциясында әдеби қызметкер және бөлім меңгерушісі қызметімен жұмыс атқара бастайды. Бұдан кейінгі жылдары да өз жұмысын қоғам төрінен алады.
1964-1968 жылдары Қазақ КСР Мәдениет министрлігінде репертуарлық-редакциялық коллегия мүшесі қызметін атқарады. 1970-1975 жылдары Қазақфильм киностудиясында бас редакторы болып қызмет жасайды. 1975-1984 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мәдениет бөлімінде нұсқаушы, сектор меңгерушісі болып тағайындалады. Бұл жылдар атқарған жұмысы аз емес болатын. Ел ішіндегі ұлтаралық байланыстардың дұрыс жолға қойылуы, экономикалық және әлеуметтік мәселелер, құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам мәселесі Әбіш Кекілбаевты толғандырды. Осы салада көп еңбек ете отырып, елді дұрыс жолға, даму жолына салуда ұсыныстар жасаған болатын. 1984-1986 жылдары Қазақ КСР Мәдениет министрінің орынбасары қызметін атқарады. 1986-1988 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының 2-хатшысы, 1988-1990 жылдары Қазақ КСР тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамы Орталық Кеңесі президиумының төрағасы болып тағайындалады. Бұл жылдары Әбіш Кекілбайұлы көптеген тарихи-мәдени ескерткіштерінің қайта жаңғыруына және олардың ерекше құметке ие болуына өз үлесін қосты. 1990 жылдан 1991 жылға дейін Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті бөлім меңгерушісі, Қазақ КСР Жоғарға Кеңесінің мәдениет, тіл және ұлтаралық қатынастарды дамыту жөніндегі комитетінің төрағасы қызметін атқарған болатын. 1992-1993 жылдары Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы қызметін атқарады. 1994-1995 жылдары Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы қызметіне тағайындалады. 1996 жылы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты, комитетінің төрағасы қызметін атқарады. 1996-2002 жылдары Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы, 2002 жылдың ақпанынан Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты болып сайланады. Осы жылдардың барлығында Әбіш Кекілбайұлының атқарған қызметі аз емес. Олардың барлығы дерлік мемлекет пен оның даму жолына арналған. Осы аралықта жарық көрген еңбектерінің өзі отансүйгіштік, ықпалдастақ пен тәуелсіздік тақырыптарына арналып жазылған.
Әбіш Кекілбаев қазақ әдебиетінің шымылдырығын алғаш Алтын шуақ атты өлеңдер жинағымен ашса, одан кейін 1966 жылы Бір шөкім бұлт өлеңдер жинағы, 1968 жылы Дала балладалары әңгімелер жинағы, 1973 жылы Тырау тырау тырналар, 1974 жылы Бір уыс топырақ, Дәуірмен бетпе-бет сын мақалалар жинағы, Маңғыстау түбегінің өткені, бүгіні, болашағы туралы Ұйқыдағы арудың оянуы тарихи танымдық баян, 1982 жылы Шыңырау повестер жинағы, 1992-93 жылдары Таңдамалы екі томдық, 1996 жылы Заманмен сұхбат, 1998 жылы Азаттықтың ақ таңы, публицистикалық мақалалары, толғамдары, 1999 жылы 12 томдық шығармалар жинағы жарыққа шықты. 2001 жылы шыққан Талайғы Тараз, 2002 жылы шыққан Шандоз тарихи тақырыпты ғылыми дәйекпен, дерекпен түсінікті ұғымды етіп жеткізудің жаңа бағыт-бағдарын белгілеп берді. 2009 жылы Сыр десте деп аталатын автордың көп жылдық ой-толғаулары, эссе, естелік, сөйлеген сөздерінің 5 томдық жинағы жарыққа шықты.
Әбіш Кекілбайұлының Үркер (1981), Елең-алаң (1984) романдары қазақ әдебиетінің үлкен табысы ретінде бағаланып, Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығын алды. Сонымен қоса осы еңбектері немістің Фольк унд Вельт кітап баспасы жүргізген сауалнама хаттамасында оның есімі Лев Толстой, Мұхтар Әуезов, Федор Достоевский, Антон Чехов, Габриэль Гарсиа Маркес, Эрнест Хэмингуей, Хорхе Луис Борхес, Константин Паустовский, Константин Федин, Шыңғыс Айтматов, Расул Ғамзатов, тағы басқа даңқтылар бар XX ғасырдың таңдаулы жазушылары тізіміне енгізді. Әбіш Кекілбайұлының көптеген шығармалары ТМД халықтары мен шетел тілдеріне аударылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Еліміздің біртуар азаматы Әбіш Кекілбаевтың шебер саясаткерлігін, қоғамдағы орны мен мемлекет көлеміндегі атқарған жұмыстарын анықтап, оның шығармашылығына, ғылыми еңбектеріне шолу жасап, ондағы кейіпкерлердің болмысын, тарихтағы орнын саралап беруді мақсат етіп отырмыз. Осы мақсаттарды жүзеге асыру жолында төмендегідей міндеттер қойылды:
oo Қоғам және мемлекет қайраткері, қаламгер, драматург, философ, сыншы Әбіш Кекілбаевтың өмірі мен қызметін зерттеу;
oo Әбіш Кекілбаевтың шығармаларына талдау жасау;
oo Әбіш Кекілбаевтың шығармаларында тарихи тұлғалар туралы мағлұматтар жинақтау
oo Еліміздің тәуелсіздігіне дейінгі жылдардағы Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси қызметтерін қарастыру;
oo Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің алғашқы жылдарындағы Әбіш Кекілбайұлының саяси қызметтерімен танысу;
oo Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси көзқарастарын анықтау;
oo Қазақстан Республикасы және шетел көлеміндегі Әбіш Кекілбайұлының қоғам және мемлекет қайраткері, көрнекті қаламгер ретінде алатын орнын айқындау.
Зерттеу нысаны: Көрнекті қаламгер Әбіш Кекілбайұлының (1939-2015 жж.) қоғамдық-саяси көзқарастары мен ойы, қоғамдық қызметтері, еңбектері мен шығармашылығындағы тарихи тұлғалар және олардың Қазақ тарихындағы орны.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Әбіш Кекібайұлының қоғамдық-саяси қызметі өте ауқымды, қоғамдық алатын орны өте ерекше. Кекілбаев өмірі мен шығармашылығы, мемлекеттік қызметтерін, атқарған еңбектері ерекше құрметке ие. Бұл тұрғыда көптеген еліміздің және шет елдік азаматтардың бірнеше көлемді еңбектері жариялаған болатын. Атап айтқанда: М.Кемел, С.Бәйішев, Ө.Оралбайұлы, Қ.Сұлтанов, С.Қирабаев, С.Өтениязов, Қ.Жүсіп, Ж.Дүйсенбаева, А.Тұрысбекова, Қ.Есенова, А.Бейсенбай және т.б.
Әбіш Кекілбайұлы шығармалары көптеген тақырыптарға арналған. Шығармаларының көпшілігінде қазақ халқының тарихы, қиын-қыстау кезеңдердегі әл-ауқаты жайында баяндалады. ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан басталған қазақ тарихына деген бетбұрыс ұлт тағдырын ойлаған қаламгерлердің ешқайсысын енжар қалдырған жоқ. Олардың қатарына І.Есенберлин, Т.Ахтанов, С.Сыматаев, Ә.Әлімжанов, Қ.Жұмаділов сынды жазушыларымызды ерекше атап өтсе болады. Қазақ халқының өткені мен бүгінгісі, тарихтың ұзақ тартыстарында елдігін, ұлттық намысын сақтап қалған халықтың ерлік күресі көп шығармаларға арқау болғаны белгілі. Солардың ішінде Әбіш Кекілбаевтың романдары өз биігімен әдебиет тарихына кірді.
Әбіш Кекілбаевтың шығармалары әлемнің 14 тіліне аударылып, бірнеше мақалалар басылып шыққан болатын. Оның ішінде орыс тіліндегі, түрік және неміс тілдеріндегі еңбектері жарық көрген. Түркияда Әбіш Кекілбайұлы құрметіне арналған жеке пошталық марка қолданысқа енгізілген. Тек қазақ елінің ғана емес, бірнеше шетелдік мемлекеттердің де сүйікті қаламгері әрі қоғам қайраткері ретінде танылған Әбіш Кекілбайұлының қоғамымызда алар орны ерекше.
Ғылыми жаңалығы: Бұл тақырыпты зеттей келе, аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, философ, жазушы, қаламгер, сыншы, драматург, қазақ елінің ерекше тұлғаларының бірі Әбіш Кекілбайұлы туралы жаңа деректер мен мәліметтер жинақталып, төмендегі мәселелер анықталды:
oo Әбіш Кекілбайұлы халықаралық интеллектуалдық әлеумет бойынша әлемнің ең ойшыл 100 адамы санатында;
oo Немістің Фуль унд Вельт баспасының дүниежүзіне танымал 200 үздік қаламгердің ең таңдаулы 50-нің қатарында;
oo Әбіш Кекілбаев еңбектері тек қазақ тілінде ғана емес, әлемнің 14 тілінде жарық көріп, бірнеше мың данамен тараған;
oo Егемендік алған жылдардан бері Әбіш Кекілбайұлының көптеген ғылыми-танымдық, тарихи зерттеу еңбектері жарық көрді;
oo Саясат, мәдениет пен тарихтың өзекті мәселелерінен көптеген мақалалары жарыққа шықты;
oo Қырғыз Республикасының қайраткері, неміс және түрік ұлттарының көрнекті қаламгері;
oo Әбіш Кекілбаев құрметіне арналған Түркия Республикасының пошталық марка айналымы;
oo Көптеген мемлекеттік сыйлықтардың иегері;
oo Кекілбаев еңбектері жан-жақты зерттеле келе, қоғам қайраткері ретінде және көрнекті қаламгер ретінде танылған саяси тұлға екендігі сараланып бір тұжырымға келтірілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні: Әбіш Кекілбаев - жазушы, қоғам қайраткері атты бұл ғылыми зерттеуді жоғары оқу орындарының тарих, филология, журналистика факультеттеріне оқылатын дәрістерде, практикалық сабақтарда, білімгерлердің өз беттерімен жұмыс істеуіне берілетін тапсырмаларға қосымша ұсынуға болады.
Зерттеудің құрылымы: Әбіш Кекілбаев - жазушы, қоғам қайраткері атты жұмыс екі тараудан, әр тарау екі бөлімнен және кіріспе мен қорытындыдан тұрады.
I ТАРАУ ӘБІШ КЕКІЛБАЕВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Әбіш Кекілбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы
Қазақстан Халық Жазушысы, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының, Бейбітшілік және рухани келісім, Тарлан сыйлықтарының иегері, Қазақстан Ғылым Академиясының академигі, Маңғыстау және Атырау облыстарының Құрметті азаматы, Құрмет белгісі, Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Назарбаев, Отан ордендерінің иегері - Әбіш Кекілбайұлы 1939 жылы 6 желтоқсан күні Маңғыстау облысы (бұрынғы Гурьев облысы), Маңғыстау ауданы Оңды ауылының Мырзайыр деген жерінде туған.
Жазушы өз өмірбаянын сөз еткенде: - Мен қыр баласымын, 1939 жылы Маңғыстауда тудым, ата-бабаларымыз көшпелілер, олардың ішінде байы да кедейі де болған көрінеді,-дейді[1].
Әбіш Кекілбаевтің арғы атасы Жаңайұлы Қожаназар қазақтар көшін Маңғыстауға бастап келген, беделді, дәулетті адам болған. Ата шаңырағын ұстап қалған ұрпағы Жаманқұл немересі Кекілбайды үйлендірген соң, 1924 жылы Оңдыда қайтыс болған. 1928-1931 жылдары әкесі Кекілбай Түркіменстанның Красноводск портында жүкші, Бекташ химия кәсіпорнында біраз жыл жұмысшы болып істеп, елге 1937 жылы Баку мен Макачкала арқылы оралған. Оралған соң Оңдыдағы колхозда, одан кейін Таушық кенішінде шахтер болды. 1942 жылы соғысқа алынып, Сталинград шайқасында қайтыс болады.
Әбіш Кекілбайұлының анасы Айсәуле Жұмабайқызы дәулетті, ел ішінде аты шыққан бидің отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленген. 1936 жылы әуелі Оңдыда колхозшы, Таушықта 1942-45 жылдар аралығында стахановшы шахтер, 1945-62 жылдары Екпінді колхозында жұмыс істеген.
Белгілі қаламгер Шерхан Мұртаза Айсәуле ана жөнінде былай деп жазды: - Анасы Айсәуленің бірер жиында сөйлегенін естідім. Той-томалақта. Басқалардың үйреншікті, жаттау-таптаурынды, ноқталы сөздерінен бөтен екен. Сонау Қазтуған заманынан әлдеқалай аман қалған көненің көсем сөздеріндей естілді. Соған қарап іштей толқып қойдым: Әбіштің айбыны асқақ, құдіретті, айтқан лебізін ала өгіздей мөңіреткен қызыл тілдің шешені болуы - анасының құрсақ мектебінен екен-ау [2], -- деп,
тағы бір замандасы Қуаныш Сұлтанов:
Қырынан қарасаң, дүрдік еріндері Қажымұқанның суретін еске түсіретін палуан пішіндес Әбекеңнің адам таңғалатындай нәзік сезімталдығы мен кейде жоқтан өзгеге шыр-пыр болып мазасызданып қалатыны да болады. Шөл мен аптапқа сыр бермес төзімді, Үстірттің қара нарындай кейпінде арқаның құрық тимеген асауындай тарпаңдық та, Алатаудың қарағай мүйізді Арқарының маңғаздығы да менмұндалап тұрады. Осының бәрі түп нағашысы - Қара Боқан мен бағзы бабасы - Қожаназардан өрбіп келе жатқан өшпес мұра, бай мінезі болса, шешендігі мен тапқырлығы, зиялылығы мен дархандығы - көзіміз көріп, мейір шапағатынан ғибрат алған ұлы ана - Айсәуледен дарыған асыл қасиеттері дерсің [3] - деп суреттейді.
Ал қаламгердің жұбайы Клара Кекілбайкеліні өз анасын: Қырық жыл келін болып, қас-қабағына қарадым. Айтса, тікесін айтатын, бос сөйлеген кезін көрмей, білмей кеттім. Қайратты, айбатты, омыраулы кісі еді. Біреудің сыртынан әңгіме айтқанын да естімедім. Көп үйрендім. Қызметіме риза болып аттанды. Соңғы сәтте Саған ризамын деп қолымды қысты. Әбішімді ренжітпеңдер деген ақтық аманат сөзін де қалдырды, - деп еске алады [4].
Әбіш Кекілбайұлы 1947 жылы Таушықтағы мектептің 1 сыныбына барып, 1948-1954 жылдары Оңдыдағы орта мектепте, 1956-1957 жылдары Үштағандағы орта мектепте оқиды.
Жазушының анасы, Айсәуле Жұмабайқызы ұлының балалық шағы туралы:
Оқуға, мектепке бармай жатып, қолына кітап алды.Соғыс бітісімен біздің жаққа орыстар, жер қарайтын, су қарайтын, көне орындарды көргісі келетін кісілер көп келе бастады. Әбіш жаз шықты бітті, соларға тілмаш болып, құм кезіп кететін.
Кітапты, бұрынғының кітаптарын көп оқитын. Бала болып алысып-жұлысу дегенді, бұрқырап беталды жүру, темекі тарту дегенді білмейтін. Балалардан гөрі үлкен кісілерге үйір еді. Олар да бетінен қақпайтын. Оныншы класты бітіргесін ауылдан да, ауданнан да қызмет ұсынды. Мен оған былай бол деп бір ауыз сөз, ақыл айтқан емеспін. Қызметке тұрып, ауылда қалайын деп жатқан жерінде жалғыз немере ағасы Жас та болсаң, бассың оқы. Қызмет қайда қашады? Алматыға бар деді. Алматыға да жалғыз кетті. Дәм айдап келген ғой, оқуын бітірген соң, осында қалды- деген болатын [5].
Мектептегі кезінде аудан орталығында танысқан досы Максим қайтыс болады, сол оқиғадан бірер ай өткенде Максимнің анасы Орал жаққа бармақ
болып, ұшаққа билет алады. Бірақ, ұшаққа отырарда, қаралы жағдайын қарамастан, билеті бола тұра ұшқыш оның орнына өзінің бір танысын отырғызып, бұл кісіні қалдырып кетеді. Алтыншы сыныпта оқитын бала Әбіш қайтыс болған досының анасына жаны ашып, Комсомольская правда газетіне хат жазып, әлгі ұшқышты айыптайды, қаралы анадан кешірім сұрауды талап етеді. Ұшқыш кешірім сұрайды, облыстық әуе тобының басшылығы ол ұшқышты әдепсіздігі үшін бір жылға ұшу құқығынан айырады. Бұл қоғам қайраткерінің жасынан қиянатқа, озбырлыққа жаны қас болып өскенінің белгісі [1].
Әдебиетке құмарлығы мектеп қабырғасында басталады. Бесінші класта оқып жүргенде аудандық газетке Екпінді егін екпей ме? деген мақаласы шығады. Ол колхоз басқармасында талқыланады. Мәжіліске Әбіш Кекілбаевты шақырады. Басқарма мүшелері Кекілбаев жолдастың мақаласында көрсетілген кемшіліктерді түгел мойындап, оны жоюдың шараларын қабылдайды.Әбіш Кекілбаевтың қаламгерлігі осылай басталған еді.
Сегізінші сыныпта жүргенде бір жазушының романын оқыған ол басқа бір орыс жазушысының кітабымен мағынасы өте ұксас екенін байқап, өзінің досына көрсетеді, екеуі Лениншіл жас газетіне осы туралы мақала жолдайды. Ол мақала Жазушылар одағында арнайы қаралады.
Әлі есімде, 1954 жыл еді. Мәскеудегі оқу орны мені Алматыдағы Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасына практикаға жіберді. Баспа директоры Б.Балтағожин деген кісі еді. Партия функционері. Бір күні директор бүкіл ұжымды шұғыл жиналысқа шақырды. Не боп қалды? деп бәріміз кабинетке үркектей кірдік. Балтағожин жарықтық, шағын ғана домалақ, қара торы кісі еді. Басынан буы бұрқырап, түтігіп кетіпті. -- Масқара болдық! -- деп алдында жатқан газетті жоғары көтеріп сілкіп-сілкіп қойды. Ол Лениншіл жас екен. (қазіргі Жас Алаш). Баспадағы проза бөлімінің бастығы сұлуша келген, аққұбаша, тым сыпайы егде кісі еді. Сол Украинаның Леньков деген жазушысының бір повесін қазақшаға аударған екен. Артынша өзі төл повесін жазыпты. Лениншіл жас етектей мақалада сол аударма мен төл повестің бір-бірінен аумаған егіз екенін әшкерелеп жазыпты. Мұндайды әдебиет ғылымында плагиат дейді. Директор түтіндеп тұрып осыны айтты. -- Үлкен ЦК-дан звондап жатыр, масқара болдық! -- деді.
-- Авторы кім? Кім жазыпты? -- деген дауыс шықты. Директор қолы дірілдеп, көзілдірігін әрең киіп алып, мақаланың аяғына үңілді.
-- Ә - Әбіш Ке-Кекілбаев, Маңғыстау, Онды аулы. Сегізінші класс оқушысы.
-- Ойбай-ау сегізінші класс оқушысы не біледі?
-- Әбес айтылған шығар, -- деп әр тұстан бірі елірген, бірі жуас үндер шықты деп еске алады Шерхан Мұртаза [2].
Жазушының өзі: Содан қайтып тек өзім ұнаткан шығармалар туралы ғана жазуды әдетке айналдырдым. Әдебиеттегі келелсіз сарындар мен ағымдар, жағымсыз құбылыстар туралы ой толғағанмен,нақты авторлар мен шығармалардың қотырын қасымауға тырыстым. Өмірде ненің жаман екенін білсек те жеткілікті,кімнің жаман екенін қазбалау - қазымырлық. Жамандыққа жаратылған ешкім жоқ. Жаңсақ кетсе, түзеледі. Кемшілігі болса, арылады. Сондыктан нақты біреуді жамандыққа қию, әсіресе, әдебиетші үшін кешірместей қатыгездік болар еді [1], - дейді.
Осылайша Әбіш Кекілбаев шығармашылық жолын сыншы ретінде бастады.
Аталған оқығадан соң, сол жылы оны Қазақстан Жазушылар одағының пленумына шақыртады. Көргендердің әңгімесі: Жазушылар одағының фойесінде ығы-жығы жазушылар, Одақтың пленумы болғалы жатыр. Ішінде бір бұйрабас қара бала да жүр. Пленумды ұйымдастырып жүрген қызметкерлердің бірі балаға жақындап: Әй бала, мұнда неге жүрсің, қазір бұл жерде жиналыс болғалы жатыр, -- деп оны шығарып жібергісі келіпті. Мені пленумға шақырған, міне, қағазым, -- деп қолындағы мөр басылған шақыру қағазын көрсетіпті. Ә. Кекілбаев сенбісің, жарайды, кіре бер, -- деп ескерту жасаған кісі ұялғаннан кері айналып жүре береді [1].
Мырзатай Жолдасбеков өз естеліктерінде былай дейді:
Мен Әбішті ең алғаш Алматыда Лениншіл жас газетінің 25 жылдығында көріп ем. Газеттің белсенді жас тілшілері қатарында Алматыға сонау Маңғыстаудан шақырылыпты. Бұйра шашты, ай маңдайы жарқыраған баланың топ жарып сөйлегені әлі күнге жадымда. Сонда жұрт: Мына бала болайын деп тұр екен - десіп еді. Жұрттың айтқаны дәл келді [6, 7 б.].
1957 жылы 5 мамырда Әбіш Кекілбаев Лениншіл жастың белсенді ауылдық тілшісі ретінде Қазақстан комсомолы Орталық Комитетінің мақтау қағазымен марапатталады.
Сол жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне түседі. Оқу орнында жүргенде-ақ Әбіш Кекілбаев әдебиет майданына белсене араласады. Ол әдебиет бірлестігін басқарып, жас талаптар шоғырын жарыққа шығарады. Соңғы курста оқып жүріп, Қазақ әдебиеті газетінде қызмет атқарады. 1962 жылы университетін бітіріп 1962-65 жылдар аралығында Лениншіл Жас газетінде (қазіргі Жас Алаш) бөлім меңгерушісі болып істеді.
Осы жылдары өзінің жарық көрген бірнеше еңбектерінің барлығы дерлік ел, жер, Отан тағдырына байланысты өрбіді. Еңбектері мен мақалалары газет беттерінде жарық көрді. Замандастары әрі әріптестерінің арасында ерекше озығы саналды. Сол кездердегі әріптестері Оралхан Бөкей, Ақселеу Сейдімбек, Кәрібай Ахметбекұлы, Оразбек Сәрсенбай, Қалдарбек Найманбай, Кәдірбек Сегізбаев, Қуанышбай Құрманғалиевтер сынды елдің қалаулылары Әбіш Кекілбайұлын ерекше құрметпен айтатын. Лениншіл жас газетінің сол кездегі бас редакторы Шерхан Мұртазаның айтуынша: Сол ортада жампоздай болып, Әбіш Кекілбайұлының тұлғасы ерекше тұрды. Бұйдыраған екі шекелі, толқынды бұйра шашты, тұңғиық терең ойлы көз,- осы жігіт тым ерте есейген, жастайынан көсемдікке жаралғандай, қарттың даналығын бала жастан бойына жастанғандай, бай қазыналы етіп, тәңірім терезесін биік жаратқандай әсер қалдырар еді. Қазақ әдебиеті әлемінде Әбіш Кекілбайұлы үлкен биікке көтерілді. Әдебиетте өзгелер байқамаған, өзгелер айта алмаған сөзді айтты. Басқа ұлыс, ұлттардың намысын қорламастан, қазақ рухын асқақтатты. Бояуы көп, бай көркемдікті былай қойғанда, бұл жазушының азаматтық берік тұғырының айғағы,- дейді [35].
Белгілі журналист Өтеген Оралбай:
Ол түлеп ұшқан Лениншіл жас газетіне 70-ші жылдардың ортасы ауа біздің толқын келді. Елуінші жылдардың ұрпақтары. Ол отырған бөлімде, Әдебиет және өнер бөлімінде мен де жетекші болдым. Әдеби ортаға араластық. Әбекеңдер салған сүрлеуді одан әрі жалғастырдық. Сол кезде олардың толқындарынан да бұрын осы басылымға келген аға толқынның өкілі - Бүбіхан апамыз бен Бағдат ағамыз Әбіш көкеміз туралы небір нұрлы да сырлы пікірлерін ортаға салып, бізге тәлім-тәрбие бергендей болып отыратын. Бүбіхан апамыз: Әбіш жұмыста отырып ойланған сәтінде ботаның дауысына салып, боздап отыратын, шамасы елін сағынатын болу керек, жаны да ботадай нәзік еді деп айтатын. Бағдат ағамыз: Пәлі, Әбіштің кезіндегі редакция араның ұясындай қайнап жатушы еді, бәрінің ортасында Әбіш әдебиетті де, өнерді де жілікше шағып, дауды басып, төрелік айтып, төбе би болып отыратын, білімі ұшан-теңіз, қайран қалушы едік деп тамсанғанда біздің Әбекеңе деген құрметіміздің қызуы одан әрі көтеріліп кететін - деп еске алады [7].
1964-1968 жылдары Қазақ КСР Мәдениет министрлігінде репертуарлық-редакциялық коллегия мүшесі қызметінде болды. Осы кезеңде Одақтық жазушылар алқасының, халықаралық Лотос жазушылар сыйлығы қазылар алқасының, орталық Художественная литература, Дружба народов баспалары редакциялық алқаларының мүшесі болды, Азия-Африка жазушылары халықаралық комитетінің мүшелігіне сайланды.
1964 жылы Әбіш Кекілбаев Кекілбай Қоқымұлы мен Айсәуле Жұмабайқызының шаңырағына Клара Қалекенқызын келін етіп түсірді. Жазушы өзінің Құс қанаты атты повестінде өз анасы Айсәуле мен жұбайы Клараның образдарын алған көрінеді. Жазушы жас келін Клараны (повесте Роза) керме қас, қыр мұрын, жайнақ көздің өзі. Кесер басына тағар мін жоқ, қасының арасы жақын, иегі сүйір, желбезегінен күн көрінеді. Бірақ, қайқы ерін, сұйық қас емес, қабағы жазық, көзі нұрлы. Айлап, апталап, түңіліп, көк долы, аузы-басы сүйреңдеген ұрысқақ бола қоймас, кеуде орамы күйкілеу болғанымен, тік көкірек, қыпша бел. Толарсағына жететін ұзын шашын желкесіне түйсе - шүйкебас, қобыратып маңдайына түйсе - шөмелебас болып шыға келеді деп суреттейді [8, 6-7 б].
1965 жылдың 31 наурызында жазушының тұңғыш перзенті Әулет жарық дүние есігін ашыпты. Есімін қазақтың ақжарма ақыны, Түрікменстанның Красноводск шаһарынан келген Дүйсенбек Қанатбаев қойған. Екі жылдан соң қарашада Зәузәт атты қызы өмірге келді. Жыр сүлейі Хамит Ерғалиев Сәбиге ат қоятын менен асқан кімің бар? деп қоңырау шалыпты. 1971 - дің тамызында отбасының қуаныш несібесін арттырып, маңдайы жарқырап келген сәбидің есімін Сәулет деп атаған ежелгі сырлас дос Қайрат Жұмағалиевтің анасы Жаңыл апаның тілегіне тілектес қауым түгелдей жамырай құтты болсын айтты. Кенжетай ұл Дәулет Фурманов-Пастер көшелерінің қиылысындағы мұнан гөрі зәулім, кең, 44-үйдің, 20-пәтерінде шыр етіп жерге түсіпті. Бұл жетпіс бесінші жылдың тамыз айының 29-ыншы жұлдызы еді. Әбіш Кекілбаевтың Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне жауапты қызметке ауысқан жылы. Бұл жолғы сәбиге ат қою рәсімі немере аға Мұқыр атаның анасы, бір ғасыр ғұмыр кешкен Бибіжан анаға бұйырыпты [4].
Әбіш Кекілбаевтың жұбайы Клара Кекілбайкеліні 1960 жылдардағы жазушы өмірін былай деп еске алады:
Біз ол кезде Фурманов көшесіндегі 118 үйдің, 7 пәтерінде тұрдық. Университет қабырғасында жүрген кезінде әдеби, мәдени ортаға сыйлы болғандығы, жалы биік жақсы ағалардың назарына түскендігі осындай қамқорлыққа жалғасқандығын айта кетейін. Біз бұл шаңырақта он жылдан артық тұрдық. Елді елең еткізген, құнарлы шығармалары осы үйде жазылды. Қайынсіңлім Тілекті ұзаттық. Алпыс бесінші жылы тұңғышымыз Әулет дүниеге келді. Ол бір жасқа толғанда, екі бөлмені лық толтырып, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Әбу Сәрсенбаев, Хамит Ерғалиев, Әбдіжәміл Нұрпейісов бастаған әдебиет майданының ардақтыларына дастархан жайып, той жасап, мәре-сәре болдық.
Әбіштің сағынышын мен жан-дүниеммен түсінемін. Жазушылар Одағы қол созым жерде. Түскі үзіліс кезінде топырлаған ақын-жазушылар қара шәйді біздің үйден ішеді. Демалыс күндері де қонақсыз болмаймыз. Мамам дәмі тілді үйіретін бәліш пісіріп, дастарханын жайнатып қояды. Жұмекен Нәжімеденов, Асқар Сүлейменов, Меңдекеш Сатыбалдиев, Қадыр Мырзалиев, Қалихан Ысқақов, Сайын Мұратбеков, Мұхтар Мағауин... бәрі бірге жүретін. Ол кезде кім қайдан келген, батыстан ба, шығыстан ба, оңтүстік, солтүстіктен бе - ешқандай әңгіме болмайтын. Әдебиеттегі жаңалықтар, жазылған, жарық көрген шығармалар туралы бір бітіп болмайтын пікір-таластармен таңды-таңға ұрып, әңгіме соғатын. Әркім өз пікірін дәлелдеп, кейде тіпті қызыл кеңірдек болса да, бір-біріне өкпелеп, сырт айналып кеткен ешкімді білмейді екенмін.
Әбіш алыс-жақын шет елдерге іссапарларға жиі шығып жүрді. Қытай, Жапония, Араб, Еуропа елдері, Австралияға дейін барды. Тұңғыш шетелдік сапары 1968 жылы Дамаскіден басталған.
Тек қана қазақ елінен емес, дүниенің түкпір-түкпірінен, Америка Құрама Штаттарынан, Еуропа мемлекеттерінен - Венгриядан, Польшадан, Болгариядан, Италиядан, Эстониядан, жақын шет елдерден келген әдебиетшілер мен саясаткерлер төрімізге шығып, дастарханымыздан дәм татты. Сол игі жақсылардың қатарында Шыңғыс Айтматов, Аман Төлеев, Төлеміс Өкеев, Болат Шамшиев, Леонард Кошут, Рольф Шредер, Кредина Лихтенфельд, Владимир Проскурин, Владимир Лагутин, Евгений Сидоров, Лев Аннинский, Илеза Чертнер, тағы басқа танымал тұлғалар бар еді. Бұл, әрине, толық тізім емес [4].
Жұмекен Нәжімеденов 1968 жылы-ақ Әбіш туралы:
Әбіш Кекілбаев - күрделі талант. Күрделілік күрделі болайын деген талаптан тұрмайды. Ол ақылдың, мол білімнің терең сезімнің тұнбасы. Тұнба қашан да салмақты, қашан да баяу. Ол ақса ырғып ақпайды, ырғалып ағады, көпірудің орнына, тұңғиықтана түседі. Алыстан орман ғып көрсетіп, жетіп келсең, бес түп ши тұратын сағым мінез оның талантына жат. Онда жалтылдан көрінетін жез-құбылмалылық жоқ. Ол көңілді арбайды, бірақ көзді алдамайды. Ал шынайы өнердің асыл мұраты -- сол, кімді де болса алдамау ғой. Алдамаған жерде ақиқат та бар, - деген [9].
Әбіш Кекілбаев 1968-70 жылдары Кеңес армиясының қатарында қызмет етті. Сол жылдарды Клара Кекілбайкеліні былай деп еске алады:
Ол кезде Әбіш Мәдениет министрлігінде бас редактор болып қызмет атқаратын. Әскери комиссариат жиі шақырады. Алысқа ұзап кетпеңіз деп ескертулер жасайды. Серік Қирабаев, Әлия апайлармен бірге Ливан, Сирия елдеріне барып келген соң комиссариаттың бақылауы күшейе бастады. Бір күні әскер қатарына кететіні белгілі болды. Армиядағы командирлері: Сіз сияқты жазушының бізге қажеті жоқ, инженер емессіз, техниканың тілін білмейсіз деп таң қалатын көрінеді. Әскери қызметте де адамгершілігі жоғары басшылармен қызметтес болудың сәті түскен ғой. Бұлар Қорғаныс министрі Гречкоға хат жазады. Одаққа белгілі Дружба народов журналына шығармалары жарияланып жүрген, елге белгілі жазушы, кіші лейтенант офицерді бізге қызметке жіберіпті. Көптеген кітаптары жарыққа шыққан. Қайда орналастырарымызды білмей отырмыз деген мағынада. Министрліктен Қазіргі қалыптасқан халықаралық жағдайда бұл мәселені шеше алмаймыз деген жауап келеді. Сөйтіп, армияда біржола қалып қойған. Соғыс оты тұтанып жатқан Жалаңашкөлде бір ай окопта жатады. Әскери шаруалардың бірде-біреуін ұғынбайды, мылтық ұстауды да білмейді. Күндіз окоп қазады, түнге қарай солдаттарға кино көрсетуге машықтана бастайды.
Өзінің қойын дәптерінде мынадай жыр жолдары бар:
Жоқ, болмайды олардың ойлағаны,
Тым ертерек еліріп тойлағаны.
Құрбанға айтар қошақан мен емеспін,
Төгілмесе, көрсетемін бойда қаным!
Айтса, айтқандай, екі алып держава қақтығысқа таяп қалған күндерде, жан алысып, жан беріскен үрейлі сәттермен аз кездеспеген. Құдыреті күшті Құдайекеңнің сақтауымен ажал аузынан аман қалды. Командирі бір күндік іссапармен көрші әскери бөлімге жіберіпті. Бір тәуліктен кейін оралғанда, бірге қызмет атқарған бөлімше сарбаздары түгелдей жусап жатқанының үстінен шығады. Кейін белгілі болғаны, Қытай жағы жойқын күш-қуаты бар лазерлік жаңа қаруды алғаш рет қолданған екен.
-- Абиш Кекильбаевич! Вы родились в рубашке деп әскери басшылардың отыз шақты сарбаздан жалғыз тірі қалған қазақтың қара баласына көңіл білдірген кезі ғой ол. Содан, мұны ішкі әскери қызметке Алматыға ауыстырады. Құрылыс жұмыстарына жегеді. Бұрынғы Нархоздың оқу ғимаратын тұрғызуға қатысады. Қызметі аяқталған соң әскери билетінің ішкі жағына тілдей қызыл қағаз жабыстырылады. Өзі мән бермей жүре беріпті. Орталық Комитетке қызметке орналасқанда, кадрлар бөліміне басшылық жасайтын әйел кісі мына қызыл қағаз сізді тәуліктің кез келген сәтінде Ауғанстандағы соғысқа апарып тастайтын белгі екендігін қаперіне салыпты. Орталық комитеттегі жауапты қызмет бұл тауқыметтен құтқарған екен.
Әбіш университет бітірмей жатып Қазақ әдебиеті газетіне қызметке орналасқан, кітаптары шыққан. Студент кезінде Жазушылар Одағының мүшесі атанған. Араға жыл аралатпай жақсы үй алған. Бақастықтар мен қастастықтардың қатар жүретіндігі қашаннан белгілі ғой. Оны Алматыдан алысқа, қырғын соғысқа жіберуге ұйымдастырып, ұйытқы болғандарды бәріміз де жақсы білетінбіз. Бірақ, кеңдігі мен кемелдігі тіс жарып, дұшпандары мен қарсыластары туралы бір сөз айтқызбай кетті. Кейін жоғары билікке келген кезде кезінде өзіне кедергі жасап, сындырғысы, мұқатқысы келгендерге сөз жәрдемін беруден, көмек қолын созып, қолтықтарынан демеуден аянған жоқ. Ол шектен шыққан кекшілдік пен шектен шыққан қатыгездікпен сыйыса алмайтын. Осы кертартпа сойқан күштер рухани мәңгүрттікке ұрындыратынын жазудан да, айтуданда жалықпайтын. Ол тар дүниеге нұр шашатын, жолын ашатын, абыздық жолын ұстанды [4].
Әбіш Кекілбаев өткен ғасырдың 1970-1975 жылдар аралығында Қазақфильм киностудиясында бас редактор болып, мәдениет, әдебиет, кино салаларында ұйымдастыру-шығармашылық қызметтерін атқара жүріп, өзінің жазушылық кәсібін алдыңғы қатарға қоя білді.
1.2 Әбіш Кекілбаевтың қоғамдық-саяси қызметі.
Қазақстан қоғамына жазушы ретінде танылған Әбіш Кекілбаев алғашқы саяси қызметіне Кеңес Одағы кезінде, 1975 жылы, Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бөлім меңгерушісі ретінде келген еді.
Ол өмірінің осы кезеңінде жазушылығымен қатар публицистика жанрын да өрістетіп, уақыт талабына сай коммунистік рухтағы бірқатар толғаулар жариялады. 1977 жылы КСРО-ның жаңа конституциясын талқылаған кезде оны Адам бақытының хартиясы деп атап, АҚШ-ты сынады.
Мақалада: Кешіре алмайтыным - қоғамдық, партиялық, ұлттық ұлы қағидаларды, қасиетті ұрандарды бір басының мерейін асыру үшін оңды-солды желеулетіп бағатын ішкі рыноктағы идеологиялық алыпсатарлық, бүгін батыр, ертең пақыр, бүгін қызыл, ертең боз, өзгелерді желкелеп жүріп, өзім жұрттан таяқ жеп келем деп, екі етегін көл қылатын, бақытқа шолпып отырып, бақытсызбын деп монтанситын, Мұхаңша айтқанда, жылап жүріп, зорлық қылатын, өзі қос үйді қоса қондырмай отырып, басқаларға шырықбұзар деп жабысатын рухани сайкалдық [10, 141 б] деп, өз ойын бүкпесіз айтты. Кейбір мақалаларында соғысқұмар Батыс әдебиетін сынады.
1984-86 жылдары Әбіш Кекілбаев ҚазКСР Мәдениет министрінің орынбасары қызметін атқарды. Осы қызмет бабында жүріп ол Қазақстандағы көптеген жер-су аттарын қазақшалап, мұражайлардың салынуына, жалпы мәдениет саласына сүбелі үлесін қосты.
Осы кезең туралы замандасы Қуаныш Сұлтанов былай деп еске алады:
Әбекең Орталық Комитеттен Мәдениет министрінің орынбасары қызметіне жіберіліп, қысқа мерзімде қыруар істер атқара алды. Әрине, ол лауазым шекпені Әбекеңнің иығына тарлау болғаны да рас. Бірақ сол кезде жасақталып жатқан мемлекеттік тарихи мұражай үшін, Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің жөнделуі, басқа да тарихи ескерткіштерді сақтап, жандандыру үшін Әбекеңнің сол салаға келуі пайдалы болды [3].
1986 жылы Әбіш Кекілбаев Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасының 2-ші хатшысы қызметіне ауысты. Бұл қызметте ол 2 жыл еңбек етті.
1989-90 жылдары жазушы ҚазКСР Тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамы Орталық кеңесінің төралқа төрағасы қызметінде болды. Бұл жылдарда жасаған еңбегі де ауыз тола айтарлықтай. Мәселен, біздің дәуірімізге дейінгі ХІІ-Х және ІІІ мың жылдықтың 400-ге жуық ескерткіштерінің қазба жұмыстары арқылы Қазақстанда табылғандығы, Қаратау бойындағы, Арал маңындағы, Қараторғай жағалауындағы, Жезқазғандағы, Алтайдағы Усть-Нарым, Кіші Краснояр, Батыс Қазақстандағы Ырғыз, Қарақұм т.б. ескерткіштері ежелгі заманның бет-бейнесінің көзін ашуда еңбек етті.
Тарихи-мәдени мұра саласында жүрген уақытында Әбіш Кекілбайұлы Мирас қорының ашылуынан бастап ерекше тарихи мұраларға көз жігін тіге бастады. Оған қоса мұра тану мен мұра зерттеудегі сараңдық төңірегінде де өз ойын анық білдірген болатын. Өз мақсатын жүзеге асыруда Әбіш Кекілбайұлы сол жылдары Білім қоғамымен бірігіп, Тарихи білімдер таратудың апталығын, Мәдениет қорымен бірігіп ЮНЕСКО-ның Жібек жолы программасы аумағында арнайы конференция, Архитекторлар одағымен бірігіп Қала және табиғи-тарихи ая халықаралық конференциясын, Қазақ телевидениесі, Қазақфильм киностудиясы арқылы аталмыш шараларға орайластырған ғылыми-көпшілік фильмдер шығару істерін жүзеге асырған болатын. Сол жылдары ежелгі Тараздың, Жамбыл облысындағы Ақтөбе су қоймасын, Сайрам зиярат орындарын қалпына келтіруге ат салысып, олардың қайта жаңғыруына бастау бола білді. Әлеуметтік белсенділікті ауадай қажет ететін тұста Әбіш Кекілбайұлы - бабаларымыздың, күллі қоғамымыздың, тарихымыз бен халқымыздың рухани мерейіне қатысты көптеген іс-шараларды жүзге асыруға ат салысқан азамат.
Әбіш Кекілбаев 1990 жылы Қазақстан КП ОК бөлім меңгерушісі қызметіне ауысты. 1990 жылғы сайланған Жоғарғы Кеңес депутаттарының үлесіне еліміздің егемендігі туралы тұңғыш Декларация, бір жылдан кейін мемлекеттік Тәуелсіздік туралы, тілдер туралы заңдар, тәуелсіз елдің тұңғыш Конституциясын қабылдау бақыты тиді. Міне, осы тағдырлы шешімдерді талқылау, қабылдау барысының ең кереғар пікірталас додасының дәл ортасында Әбіш Кекілбаевтың нанымды деректері мен ұтымды, өтімді сөздері депутаттарды тек ымыраға келтіріп, бір ауыздан дауыс беруге жұмылдырып қана қоймай, Жоғарғы Кеңестей мемлекет институтының мәртебесін, беделін халық алдында көтеріп отырды. Пікірталас әбден шиеленіскен тұста Әбіш Кекілбаев сөзге араласып, талқыланып жатқан мәселені дауға емес, дәйекті дәлел, сарабдал ой тастап, қайшылықты - бірыңғайлыққа, таласты - татулыққа айналдыра алатын. Коммунистік партияның басқарушы беделі төмендеп, Кеңес Одағы күйзелу мен күйреудің арасында тұрған шақта, республика жұртшылығы ішкі бірлікті көрсетіп, 1991 жылдың 1 желтоқсанында бүкілхалықтық Президент сайлауына жұмылып, еліміздің Тұңғыш Президентін сайлады. Рәсімнен кейін Президент Қазақстан халқына ант берді. Депутаттар, зиялылар атынан Әбіш Кекілбаев тереңнен толғап, бүгінге теңеп, болашаққа меңзеп әсерлі, шұрайлы сөз сөйледі. Халықтың көкейіндегісін айтты.
Қазақстан тәуелсіздігі қарсаңында Әбіш Кекілбаевтың қоғамдық-саяси белсенділігі өзгеше қырынан көріне бастады. Қазақ тілі мен жер-су аттарының мәселелері, ұлттық тарих, мәдениет-әлеумет жайы, ұлтаралық, халықаралық қатынас істерінде еңбек етті. 1991 жылы Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Мәдениет, тіл және ұлтаралық қатынастарды дамыту жөніндегі комитеттің төрағасы болды.
Мен өз басым әдебиеттің міндеті әшкерелеу де, дәріптеу де, ақыл айту да, алдарқату да емес, адамдарды, адамдық тіршілікті әуелі өзің жете түсініп, сосын оқушыңды жете түсіндіріп, оның өзін-өзі рухани шыңдай білуіне түрткі болу деп ұғамын, - дейтін Әбіш Кекілбаев, осы мінезді саясатта да ұстанған. Оның кайта-қайта оралып, қайта-қайта түсіндіре бергісі келегін бір тақырыбы бар. Ол - тәуелсіздіктің қадыр-қасиеті. Тәуелсіздікті ардақтау, оны қорғау ең киелі парыз деп есептейді [1].
...Тәуелсіздіктен қасиетті, қастерлі ештеңе жоқ. Тәуелсіздік алғанмен бірден қарық бола алмай жатқанымыз да рас. Бес ғасыр бойғы тілектің бәріне бес жылда жете алмай жатқанымыз да рас. Бірақ ағыл-тегіл тойғыза қоймадың деп анасының көкірегін қыршығанды кім көрген.
...Ауылдағы ағайынға шындап жанымыз ашитын болса, барлық пәле нарықтан деп жарапазан айта бермей, адамзаттың басым көпшілігі ұстанған шаруашылық үрдісіне қайткен күнде де тезірек жетуге жәрдемдесуіміз қажет. Жалпы, өз халқымызды, ауылдағы ағайынды жаңалықтың иісі мұрнына бармайтын олақ та одағай қауымға санап, мал төңірегінен шығармай қоюға тырысқан кешегі кеңес тұсындағы экономикалық снобизмге қайта ұрынбауымыз керек. Оларды осы заманғы экономиканың барлық саласына батыл араластыратын шараларды қарастырған мақұл,- дейді ол өз мақаласында [1].
Тіл тазалығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Қазақстан және дүниежүзі тарихы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі:
____________ С.О.Қуаныш
____ ________2017 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әбіш Кекілбаев - жазушы, қоғам қайраткері
5В011400- Тарих мамандығы бойынша
Орындаған: Сатымова Қ.Қ.
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., профессор Ахмет А.Қ.
Атырау-2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I ТАРАУ: ӘБІШ КЕКІЛБАЕВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1.Әбіш Кекілбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2.Әбіш Кекілбаевтың қоғамдық-саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
II ТАРАУ: ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ - ЗАҢҒАР ЖАЗУШЫ
2.1. Әбіш Кекілбаевтың шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Әбіш Кекілбаев шығармаларындағы тарихи тұлғалар ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігін алған жылдан бастап елге елеулі, халыққа қалаулы жазушыларымыз бен ақындарымыз мемлекеттік билік жадына тартыла бастады. Сол азаматтардың арасында көрнекті қаламгер, драматург, сыншы, мемлекет және қоғам қайраткері, философ Әбіш Кекілбайұлы Кекілбаевтың алар орны ерекше.Оның еңбектерінің барлығы дерлік ел мен жер, Отан тағдырына арналған. Әлеуметтік және экономикалық мәселелерді тереңінен қарай отырып, ел болашағы мен көп ұлтты мемлекетіміздің әл-ауқаты оның жадынан тыс қалған емес. Осындай еліміздің біртуар ақыны, жазушы әрі саясаткер ел қалаулысының мемлекеттік және қоғамдық қызметімен, оның қаламгерлік шығармаларынан тысқары қалу қателік деп білемін.
Оның шығармаларымен, мемлекеттік және қоғамдық қызметтерімен таныса отырып, Әбіш Кекілбайұлының біз білмейтұғын қырлары мен сырларының әлі де көп екендігін ұғамыз. Оның әрбір шығармаларының мағынасы өте тереңде.
Әбіш Кекілбайұлы көптеген сыйлықтардың иегері және лауреаты. Тағайындалған сыйлықтары мен лауреат атақтары тек қазақ жерінде ғана емес, шетелдерде де ерекше құметпен тапсырылған болатын. Оны тек қазақ елі ғана емес, сонымен қоса орыс, неміс, түрік және т.б. елдерде сүйікті жазушы, көрнекті қаламгер әрі бірден-бір саясаткер деп таныды. Әбіш Кекілбайұлының мемлекеттік және қоғамдық-саяси белсенділігінің рөлі ерекше бағаланды.
Қазақстанның дамуы үшін өз еңбегін еш аямаған Әбіш Кекілбаев еліміздің экономикалық, әлеуметтік, саяси, экологиялық, ұлтаралық, дипломатиялық, халықаралық т.б. мәселелерінде белсенділік танытты. Тіл мәселесі де оның жадынан ешқашан тысқары қалған емес. Қазақстанның даму жолын саралап, халық тағдырына жанашырлықпен қарап, азаттық жолында, ұлттық мүдде мен ұлттық сананың өрбуіне өз үлесін қосқан бірден-бір азамат.
Ел жағдайы ушығып тұрған сәтте дүниеге келген Әбіш Кекілбайұлының балалық шағы жан аярлықтай өтсе де ешқашан өз арман-мақсатынан алыс қалмаған. Әкесінен алыс болса да, анасының қолғабысы бола білді. Арманның асқарында өссе де сол арманның жүзеге асатынына сенімі мол болатын. Жастайынан елім деп, жерім деп соққан жас жүрегінің сыры тереңде еді. Туған жері Маңғыстау өңірі Кекілбайұлы үшін арманмен құралған, ерекше сипатқа ие болған сағымдай еді. Сол арманның жетегінде
жүре отырып елдің әл-ауқатын өз шығармаларында әсерлей жеткізе білді.
1962 жылдары Қазақ мемлекеттік университетін жақсымен бітіріп, сол жылдан бастап Қазақ әдебиеті, Лениншіл жас секілді газет редакциясында әдеби қызметкер және бөлім меңгерушісі қызметімен жұмыс атқара бастайды. Бұдан кейінгі жылдары да өз жұмысын қоғам төрінен алады.
1964-1968 жылдары Қазақ КСР Мәдениет министрлігінде репертуарлық-редакциялық коллегия мүшесі қызметін атқарады. 1970-1975 жылдары Қазақфильм киностудиясында бас редакторы болып қызмет жасайды. 1975-1984 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мәдениет бөлімінде нұсқаушы, сектор меңгерушісі болып тағайындалады. Бұл жылдар атқарған жұмысы аз емес болатын. Ел ішіндегі ұлтаралық байланыстардың дұрыс жолға қойылуы, экономикалық және әлеуметтік мәселелер, құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам мәселесі Әбіш Кекілбаевты толғандырды. Осы салада көп еңбек ете отырып, елді дұрыс жолға, даму жолына салуда ұсыныстар жасаған болатын. 1984-1986 жылдары Қазақ КСР Мәдениет министрінің орынбасары қызметін атқарады. 1986-1988 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының 2-хатшысы, 1988-1990 жылдары Қазақ КСР тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамы Орталық Кеңесі президиумының төрағасы болып тағайындалады. Бұл жылдары Әбіш Кекілбайұлы көптеген тарихи-мәдени ескерткіштерінің қайта жаңғыруына және олардың ерекше құметке ие болуына өз үлесін қосты. 1990 жылдан 1991 жылға дейін Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті бөлім меңгерушісі, Қазақ КСР Жоғарға Кеңесінің мәдениет, тіл және ұлтаралық қатынастарды дамыту жөніндегі комитетінің төрағасы қызметін атқарған болатын. 1992-1993 жылдары Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы қызметін атқарады. 1994-1995 жылдары Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы қызметіне тағайындалады. 1996 жылы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты, комитетінің төрағасы қызметін атқарады. 1996-2002 жылдары Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы, 2002 жылдың ақпанынан Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты болып сайланады. Осы жылдардың барлығында Әбіш Кекілбайұлының атқарған қызметі аз емес. Олардың барлығы дерлік мемлекет пен оның даму жолына арналған. Осы аралықта жарық көрген еңбектерінің өзі отансүйгіштік, ықпалдастақ пен тәуелсіздік тақырыптарына арналып жазылған.
Әбіш Кекілбаев қазақ әдебиетінің шымылдырығын алғаш Алтын шуақ атты өлеңдер жинағымен ашса, одан кейін 1966 жылы Бір шөкім бұлт өлеңдер жинағы, 1968 жылы Дала балладалары әңгімелер жинағы, 1973 жылы Тырау тырау тырналар, 1974 жылы Бір уыс топырақ, Дәуірмен бетпе-бет сын мақалалар жинағы, Маңғыстау түбегінің өткені, бүгіні, болашағы туралы Ұйқыдағы арудың оянуы тарихи танымдық баян, 1982 жылы Шыңырау повестер жинағы, 1992-93 жылдары Таңдамалы екі томдық, 1996 жылы Заманмен сұхбат, 1998 жылы Азаттықтың ақ таңы, публицистикалық мақалалары, толғамдары, 1999 жылы 12 томдық шығармалар жинағы жарыққа шықты. 2001 жылы шыққан Талайғы Тараз, 2002 жылы шыққан Шандоз тарихи тақырыпты ғылыми дәйекпен, дерекпен түсінікті ұғымды етіп жеткізудің жаңа бағыт-бағдарын белгілеп берді. 2009 жылы Сыр десте деп аталатын автордың көп жылдық ой-толғаулары, эссе, естелік, сөйлеген сөздерінің 5 томдық жинағы жарыққа шықты.
Әбіш Кекілбайұлының Үркер (1981), Елең-алаң (1984) романдары қазақ әдебиетінің үлкен табысы ретінде бағаланып, Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығын алды. Сонымен қоса осы еңбектері немістің Фольк унд Вельт кітап баспасы жүргізген сауалнама хаттамасында оның есімі Лев Толстой, Мұхтар Әуезов, Федор Достоевский, Антон Чехов, Габриэль Гарсиа Маркес, Эрнест Хэмингуей, Хорхе Луис Борхес, Константин Паустовский, Константин Федин, Шыңғыс Айтматов, Расул Ғамзатов, тағы басқа даңқтылар бар XX ғасырдың таңдаулы жазушылары тізіміне енгізді. Әбіш Кекілбайұлының көптеген шығармалары ТМД халықтары мен шетел тілдеріне аударылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Еліміздің біртуар азаматы Әбіш Кекілбаевтың шебер саясаткерлігін, қоғамдағы орны мен мемлекет көлеміндегі атқарған жұмыстарын анықтап, оның шығармашылығына, ғылыми еңбектеріне шолу жасап, ондағы кейіпкерлердің болмысын, тарихтағы орнын саралап беруді мақсат етіп отырмыз. Осы мақсаттарды жүзеге асыру жолында төмендегідей міндеттер қойылды:
oo Қоғам және мемлекет қайраткері, қаламгер, драматург, философ, сыншы Әбіш Кекілбаевтың өмірі мен қызметін зерттеу;
oo Әбіш Кекілбаевтың шығармаларына талдау жасау;
oo Әбіш Кекілбаевтың шығармаларында тарихи тұлғалар туралы мағлұматтар жинақтау
oo Еліміздің тәуелсіздігіне дейінгі жылдардағы Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси қызметтерін қарастыру;
oo Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің алғашқы жылдарындағы Әбіш Кекілбайұлының саяси қызметтерімен танысу;
oo Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси көзқарастарын анықтау;
oo Қазақстан Республикасы және шетел көлеміндегі Әбіш Кекілбайұлының қоғам және мемлекет қайраткері, көрнекті қаламгер ретінде алатын орнын айқындау.
Зерттеу нысаны: Көрнекті қаламгер Әбіш Кекілбайұлының (1939-2015 жж.) қоғамдық-саяси көзқарастары мен ойы, қоғамдық қызметтері, еңбектері мен шығармашылығындағы тарихи тұлғалар және олардың Қазақ тарихындағы орны.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Әбіш Кекібайұлының қоғамдық-саяси қызметі өте ауқымды, қоғамдық алатын орны өте ерекше. Кекілбаев өмірі мен шығармашылығы, мемлекеттік қызметтерін, атқарған еңбектері ерекше құрметке ие. Бұл тұрғыда көптеген еліміздің және шет елдік азаматтардың бірнеше көлемді еңбектері жариялаған болатын. Атап айтқанда: М.Кемел, С.Бәйішев, Ө.Оралбайұлы, Қ.Сұлтанов, С.Қирабаев, С.Өтениязов, Қ.Жүсіп, Ж.Дүйсенбаева, А.Тұрысбекова, Қ.Есенова, А.Бейсенбай және т.б.
Әбіш Кекілбайұлы шығармалары көптеген тақырыптарға арналған. Шығармаларының көпшілігінде қазақ халқының тарихы, қиын-қыстау кезеңдердегі әл-ауқаты жайында баяндалады. ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан басталған қазақ тарихына деген бетбұрыс ұлт тағдырын ойлаған қаламгерлердің ешқайсысын енжар қалдырған жоқ. Олардың қатарына І.Есенберлин, Т.Ахтанов, С.Сыматаев, Ә.Әлімжанов, Қ.Жұмаділов сынды жазушыларымызды ерекше атап өтсе болады. Қазақ халқының өткені мен бүгінгісі, тарихтың ұзақ тартыстарында елдігін, ұлттық намысын сақтап қалған халықтың ерлік күресі көп шығармаларға арқау болғаны белгілі. Солардың ішінде Әбіш Кекілбаевтың романдары өз биігімен әдебиет тарихына кірді.
Әбіш Кекілбаевтың шығармалары әлемнің 14 тіліне аударылып, бірнеше мақалалар басылып шыққан болатын. Оның ішінде орыс тіліндегі, түрік және неміс тілдеріндегі еңбектері жарық көрген. Түркияда Әбіш Кекілбайұлы құрметіне арналған жеке пошталық марка қолданысқа енгізілген. Тек қазақ елінің ғана емес, бірнеше шетелдік мемлекеттердің де сүйікті қаламгері әрі қоғам қайраткері ретінде танылған Әбіш Кекілбайұлының қоғамымызда алар орны ерекше.
Ғылыми жаңалығы: Бұл тақырыпты зеттей келе, аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, философ, жазушы, қаламгер, сыншы, драматург, қазақ елінің ерекше тұлғаларының бірі Әбіш Кекілбайұлы туралы жаңа деректер мен мәліметтер жинақталып, төмендегі мәселелер анықталды:
oo Әбіш Кекілбайұлы халықаралық интеллектуалдық әлеумет бойынша әлемнің ең ойшыл 100 адамы санатында;
oo Немістің Фуль унд Вельт баспасының дүниежүзіне танымал 200 үздік қаламгердің ең таңдаулы 50-нің қатарында;
oo Әбіш Кекілбаев еңбектері тек қазақ тілінде ғана емес, әлемнің 14 тілінде жарық көріп, бірнеше мың данамен тараған;
oo Егемендік алған жылдардан бері Әбіш Кекілбайұлының көптеген ғылыми-танымдық, тарихи зерттеу еңбектері жарық көрді;
oo Саясат, мәдениет пен тарихтың өзекті мәселелерінен көптеген мақалалары жарыққа шықты;
oo Қырғыз Республикасының қайраткері, неміс және түрік ұлттарының көрнекті қаламгері;
oo Әбіш Кекілбаев құрметіне арналған Түркия Республикасының пошталық марка айналымы;
oo Көптеген мемлекеттік сыйлықтардың иегері;
oo Кекілбаев еңбектері жан-жақты зерттеле келе, қоғам қайраткері ретінде және көрнекті қаламгер ретінде танылған саяси тұлға екендігі сараланып бір тұжырымға келтірілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні: Әбіш Кекілбаев - жазушы, қоғам қайраткері атты бұл ғылыми зерттеуді жоғары оқу орындарының тарих, филология, журналистика факультеттеріне оқылатын дәрістерде, практикалық сабақтарда, білімгерлердің өз беттерімен жұмыс істеуіне берілетін тапсырмаларға қосымша ұсынуға болады.
Зерттеудің құрылымы: Әбіш Кекілбаев - жазушы, қоғам қайраткері атты жұмыс екі тараудан, әр тарау екі бөлімнен және кіріспе мен қорытындыдан тұрады.
I ТАРАУ ӘБІШ КЕКІЛБАЕВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Әбіш Кекілбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы
Қазақстан Халық Жазушысы, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының, Бейбітшілік және рухани келісім, Тарлан сыйлықтарының иегері, Қазақстан Ғылым Академиясының академигі, Маңғыстау және Атырау облыстарының Құрметті азаматы, Құрмет белгісі, Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Назарбаев, Отан ордендерінің иегері - Әбіш Кекілбайұлы 1939 жылы 6 желтоқсан күні Маңғыстау облысы (бұрынғы Гурьев облысы), Маңғыстау ауданы Оңды ауылының Мырзайыр деген жерінде туған.
Жазушы өз өмірбаянын сөз еткенде: - Мен қыр баласымын, 1939 жылы Маңғыстауда тудым, ата-бабаларымыз көшпелілер, олардың ішінде байы да кедейі де болған көрінеді,-дейді[1].
Әбіш Кекілбаевтің арғы атасы Жаңайұлы Қожаназар қазақтар көшін Маңғыстауға бастап келген, беделді, дәулетті адам болған. Ата шаңырағын ұстап қалған ұрпағы Жаманқұл немересі Кекілбайды үйлендірген соң, 1924 жылы Оңдыда қайтыс болған. 1928-1931 жылдары әкесі Кекілбай Түркіменстанның Красноводск портында жүкші, Бекташ химия кәсіпорнында біраз жыл жұмысшы болып істеп, елге 1937 жылы Баку мен Макачкала арқылы оралған. Оралған соң Оңдыдағы колхозда, одан кейін Таушық кенішінде шахтер болды. 1942 жылы соғысқа алынып, Сталинград шайқасында қайтыс болады.
Әбіш Кекілбайұлының анасы Айсәуле Жұмабайқызы дәулетті, ел ішінде аты шыққан бидің отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленген. 1936 жылы әуелі Оңдыда колхозшы, Таушықта 1942-45 жылдар аралығында стахановшы шахтер, 1945-62 жылдары Екпінді колхозында жұмыс істеген.
Белгілі қаламгер Шерхан Мұртаза Айсәуле ана жөнінде былай деп жазды: - Анасы Айсәуленің бірер жиында сөйлегенін естідім. Той-томалақта. Басқалардың үйреншікті, жаттау-таптаурынды, ноқталы сөздерінен бөтен екен. Сонау Қазтуған заманынан әлдеқалай аман қалған көненің көсем сөздеріндей естілді. Соған қарап іштей толқып қойдым: Әбіштің айбыны асқақ, құдіретті, айтқан лебізін ала өгіздей мөңіреткен қызыл тілдің шешені болуы - анасының құрсақ мектебінен екен-ау [2], -- деп,
тағы бір замандасы Қуаныш Сұлтанов:
Қырынан қарасаң, дүрдік еріндері Қажымұқанның суретін еске түсіретін палуан пішіндес Әбекеңнің адам таңғалатындай нәзік сезімталдығы мен кейде жоқтан өзгеге шыр-пыр болып мазасызданып қалатыны да болады. Шөл мен аптапқа сыр бермес төзімді, Үстірттің қара нарындай кейпінде арқаның құрық тимеген асауындай тарпаңдық та, Алатаудың қарағай мүйізді Арқарының маңғаздығы да менмұндалап тұрады. Осының бәрі түп нағашысы - Қара Боқан мен бағзы бабасы - Қожаназардан өрбіп келе жатқан өшпес мұра, бай мінезі болса, шешендігі мен тапқырлығы, зиялылығы мен дархандығы - көзіміз көріп, мейір шапағатынан ғибрат алған ұлы ана - Айсәуледен дарыған асыл қасиеттері дерсің [3] - деп суреттейді.
Ал қаламгердің жұбайы Клара Кекілбайкеліні өз анасын: Қырық жыл келін болып, қас-қабағына қарадым. Айтса, тікесін айтатын, бос сөйлеген кезін көрмей, білмей кеттім. Қайратты, айбатты, омыраулы кісі еді. Біреудің сыртынан әңгіме айтқанын да естімедім. Көп үйрендім. Қызметіме риза болып аттанды. Соңғы сәтте Саған ризамын деп қолымды қысты. Әбішімді ренжітпеңдер деген ақтық аманат сөзін де қалдырды, - деп еске алады [4].
Әбіш Кекілбайұлы 1947 жылы Таушықтағы мектептің 1 сыныбына барып, 1948-1954 жылдары Оңдыдағы орта мектепте, 1956-1957 жылдары Үштағандағы орта мектепте оқиды.
Жазушының анасы, Айсәуле Жұмабайқызы ұлының балалық шағы туралы:
Оқуға, мектепке бармай жатып, қолына кітап алды.Соғыс бітісімен біздің жаққа орыстар, жер қарайтын, су қарайтын, көне орындарды көргісі келетін кісілер көп келе бастады. Әбіш жаз шықты бітті, соларға тілмаш болып, құм кезіп кететін.
Кітапты, бұрынғының кітаптарын көп оқитын. Бала болып алысып-жұлысу дегенді, бұрқырап беталды жүру, темекі тарту дегенді білмейтін. Балалардан гөрі үлкен кісілерге үйір еді. Олар да бетінен қақпайтын. Оныншы класты бітіргесін ауылдан да, ауданнан да қызмет ұсынды. Мен оған былай бол деп бір ауыз сөз, ақыл айтқан емеспін. Қызметке тұрып, ауылда қалайын деп жатқан жерінде жалғыз немере ағасы Жас та болсаң, бассың оқы. Қызмет қайда қашады? Алматыға бар деді. Алматыға да жалғыз кетті. Дәм айдап келген ғой, оқуын бітірген соң, осында қалды- деген болатын [5].
Мектептегі кезінде аудан орталығында танысқан досы Максим қайтыс болады, сол оқиғадан бірер ай өткенде Максимнің анасы Орал жаққа бармақ
болып, ұшаққа билет алады. Бірақ, ұшаққа отырарда, қаралы жағдайын қарамастан, билеті бола тұра ұшқыш оның орнына өзінің бір танысын отырғызып, бұл кісіні қалдырып кетеді. Алтыншы сыныпта оқитын бала Әбіш қайтыс болған досының анасына жаны ашып, Комсомольская правда газетіне хат жазып, әлгі ұшқышты айыптайды, қаралы анадан кешірім сұрауды талап етеді. Ұшқыш кешірім сұрайды, облыстық әуе тобының басшылығы ол ұшқышты әдепсіздігі үшін бір жылға ұшу құқығынан айырады. Бұл қоғам қайраткерінің жасынан қиянатқа, озбырлыққа жаны қас болып өскенінің белгісі [1].
Әдебиетке құмарлығы мектеп қабырғасында басталады. Бесінші класта оқып жүргенде аудандық газетке Екпінді егін екпей ме? деген мақаласы шығады. Ол колхоз басқармасында талқыланады. Мәжіліске Әбіш Кекілбаевты шақырады. Басқарма мүшелері Кекілбаев жолдастың мақаласында көрсетілген кемшіліктерді түгел мойындап, оны жоюдың шараларын қабылдайды.Әбіш Кекілбаевтың қаламгерлігі осылай басталған еді.
Сегізінші сыныпта жүргенде бір жазушының романын оқыған ол басқа бір орыс жазушысының кітабымен мағынасы өте ұксас екенін байқап, өзінің досына көрсетеді, екеуі Лениншіл жас газетіне осы туралы мақала жолдайды. Ол мақала Жазушылар одағында арнайы қаралады.
Әлі есімде, 1954 жыл еді. Мәскеудегі оқу орны мені Алматыдағы Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасына практикаға жіберді. Баспа директоры Б.Балтағожин деген кісі еді. Партия функционері. Бір күні директор бүкіл ұжымды шұғыл жиналысқа шақырды. Не боп қалды? деп бәріміз кабинетке үркектей кірдік. Балтағожин жарықтық, шағын ғана домалақ, қара торы кісі еді. Басынан буы бұрқырап, түтігіп кетіпті. -- Масқара болдық! -- деп алдында жатқан газетті жоғары көтеріп сілкіп-сілкіп қойды. Ол Лениншіл жас екен. (қазіргі Жас Алаш). Баспадағы проза бөлімінің бастығы сұлуша келген, аққұбаша, тым сыпайы егде кісі еді. Сол Украинаның Леньков деген жазушысының бір повесін қазақшаға аударған екен. Артынша өзі төл повесін жазыпты. Лениншіл жас етектей мақалада сол аударма мен төл повестің бір-бірінен аумаған егіз екенін әшкерелеп жазыпты. Мұндайды әдебиет ғылымында плагиат дейді. Директор түтіндеп тұрып осыны айтты. -- Үлкен ЦК-дан звондап жатыр, масқара болдық! -- деді.
-- Авторы кім? Кім жазыпты? -- деген дауыс шықты. Директор қолы дірілдеп, көзілдірігін әрең киіп алып, мақаланың аяғына үңілді.
-- Ә - Әбіш Ке-Кекілбаев, Маңғыстау, Онды аулы. Сегізінші класс оқушысы.
-- Ойбай-ау сегізінші класс оқушысы не біледі?
-- Әбес айтылған шығар, -- деп әр тұстан бірі елірген, бірі жуас үндер шықты деп еске алады Шерхан Мұртаза [2].
Жазушының өзі: Содан қайтып тек өзім ұнаткан шығармалар туралы ғана жазуды әдетке айналдырдым. Әдебиеттегі келелсіз сарындар мен ағымдар, жағымсыз құбылыстар туралы ой толғағанмен,нақты авторлар мен шығармалардың қотырын қасымауға тырыстым. Өмірде ненің жаман екенін білсек те жеткілікті,кімнің жаман екенін қазбалау - қазымырлық. Жамандыққа жаратылған ешкім жоқ. Жаңсақ кетсе, түзеледі. Кемшілігі болса, арылады. Сондыктан нақты біреуді жамандыққа қию, әсіресе, әдебиетші үшін кешірместей қатыгездік болар еді [1], - дейді.
Осылайша Әбіш Кекілбаев шығармашылық жолын сыншы ретінде бастады.
Аталған оқығадан соң, сол жылы оны Қазақстан Жазушылар одағының пленумына шақыртады. Көргендердің әңгімесі: Жазушылар одағының фойесінде ығы-жығы жазушылар, Одақтың пленумы болғалы жатыр. Ішінде бір бұйрабас қара бала да жүр. Пленумды ұйымдастырып жүрген қызметкерлердің бірі балаға жақындап: Әй бала, мұнда неге жүрсің, қазір бұл жерде жиналыс болғалы жатыр, -- деп оны шығарып жібергісі келіпті. Мені пленумға шақырған, міне, қағазым, -- деп қолындағы мөр басылған шақыру қағазын көрсетіпті. Ә. Кекілбаев сенбісің, жарайды, кіре бер, -- деп ескерту жасаған кісі ұялғаннан кері айналып жүре береді [1].
Мырзатай Жолдасбеков өз естеліктерінде былай дейді:
Мен Әбішті ең алғаш Алматыда Лениншіл жас газетінің 25 жылдығында көріп ем. Газеттің белсенді жас тілшілері қатарында Алматыға сонау Маңғыстаудан шақырылыпты. Бұйра шашты, ай маңдайы жарқыраған баланың топ жарып сөйлегені әлі күнге жадымда. Сонда жұрт: Мына бала болайын деп тұр екен - десіп еді. Жұрттың айтқаны дәл келді [6, 7 б.].
1957 жылы 5 мамырда Әбіш Кекілбаев Лениншіл жастың белсенді ауылдық тілшісі ретінде Қазақстан комсомолы Орталық Комитетінің мақтау қағазымен марапатталады.
Сол жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне түседі. Оқу орнында жүргенде-ақ Әбіш Кекілбаев әдебиет майданына белсене араласады. Ол әдебиет бірлестігін басқарып, жас талаптар шоғырын жарыққа шығарады. Соңғы курста оқып жүріп, Қазақ әдебиеті газетінде қызмет атқарады. 1962 жылы университетін бітіріп 1962-65 жылдар аралығында Лениншіл Жас газетінде (қазіргі Жас Алаш) бөлім меңгерушісі болып істеді.
Осы жылдары өзінің жарық көрген бірнеше еңбектерінің барлығы дерлік ел, жер, Отан тағдырына байланысты өрбіді. Еңбектері мен мақалалары газет беттерінде жарық көрді. Замандастары әрі әріптестерінің арасында ерекше озығы саналды. Сол кездердегі әріптестері Оралхан Бөкей, Ақселеу Сейдімбек, Кәрібай Ахметбекұлы, Оразбек Сәрсенбай, Қалдарбек Найманбай, Кәдірбек Сегізбаев, Қуанышбай Құрманғалиевтер сынды елдің қалаулылары Әбіш Кекілбайұлын ерекше құрметпен айтатын. Лениншіл жас газетінің сол кездегі бас редакторы Шерхан Мұртазаның айтуынша: Сол ортада жампоздай болып, Әбіш Кекілбайұлының тұлғасы ерекше тұрды. Бұйдыраған екі шекелі, толқынды бұйра шашты, тұңғиық терең ойлы көз,- осы жігіт тым ерте есейген, жастайынан көсемдікке жаралғандай, қарттың даналығын бала жастан бойына жастанғандай, бай қазыналы етіп, тәңірім терезесін биік жаратқандай әсер қалдырар еді. Қазақ әдебиеті әлемінде Әбіш Кекілбайұлы үлкен биікке көтерілді. Әдебиетте өзгелер байқамаған, өзгелер айта алмаған сөзді айтты. Басқа ұлыс, ұлттардың намысын қорламастан, қазақ рухын асқақтатты. Бояуы көп, бай көркемдікті былай қойғанда, бұл жазушының азаматтық берік тұғырының айғағы,- дейді [35].
Белгілі журналист Өтеген Оралбай:
Ол түлеп ұшқан Лениншіл жас газетіне 70-ші жылдардың ортасы ауа біздің толқын келді. Елуінші жылдардың ұрпақтары. Ол отырған бөлімде, Әдебиет және өнер бөлімінде мен де жетекші болдым. Әдеби ортаға араластық. Әбекеңдер салған сүрлеуді одан әрі жалғастырдық. Сол кезде олардың толқындарынан да бұрын осы басылымға келген аға толқынның өкілі - Бүбіхан апамыз бен Бағдат ағамыз Әбіш көкеміз туралы небір нұрлы да сырлы пікірлерін ортаға салып, бізге тәлім-тәрбие бергендей болып отыратын. Бүбіхан апамыз: Әбіш жұмыста отырып ойланған сәтінде ботаның дауысына салып, боздап отыратын, шамасы елін сағынатын болу керек, жаны да ботадай нәзік еді деп айтатын. Бағдат ағамыз: Пәлі, Әбіштің кезіндегі редакция араның ұясындай қайнап жатушы еді, бәрінің ортасында Әбіш әдебиетті де, өнерді де жілікше шағып, дауды басып, төрелік айтып, төбе би болып отыратын, білімі ұшан-теңіз, қайран қалушы едік деп тамсанғанда біздің Әбекеңе деген құрметіміздің қызуы одан әрі көтеріліп кететін - деп еске алады [7].
1964-1968 жылдары Қазақ КСР Мәдениет министрлігінде репертуарлық-редакциялық коллегия мүшесі қызметінде болды. Осы кезеңде Одақтық жазушылар алқасының, халықаралық Лотос жазушылар сыйлығы қазылар алқасының, орталық Художественная литература, Дружба народов баспалары редакциялық алқаларының мүшесі болды, Азия-Африка жазушылары халықаралық комитетінің мүшелігіне сайланды.
1964 жылы Әбіш Кекілбаев Кекілбай Қоқымұлы мен Айсәуле Жұмабайқызының шаңырағына Клара Қалекенқызын келін етіп түсірді. Жазушы өзінің Құс қанаты атты повестінде өз анасы Айсәуле мен жұбайы Клараның образдарын алған көрінеді. Жазушы жас келін Клараны (повесте Роза) керме қас, қыр мұрын, жайнақ көздің өзі. Кесер басына тағар мін жоқ, қасының арасы жақын, иегі сүйір, желбезегінен күн көрінеді. Бірақ, қайқы ерін, сұйық қас емес, қабағы жазық, көзі нұрлы. Айлап, апталап, түңіліп, көк долы, аузы-басы сүйреңдеген ұрысқақ бола қоймас, кеуде орамы күйкілеу болғанымен, тік көкірек, қыпша бел. Толарсағына жететін ұзын шашын желкесіне түйсе - шүйкебас, қобыратып маңдайына түйсе - шөмелебас болып шыға келеді деп суреттейді [8, 6-7 б].
1965 жылдың 31 наурызында жазушының тұңғыш перзенті Әулет жарық дүние есігін ашыпты. Есімін қазақтың ақжарма ақыны, Түрікменстанның Красноводск шаһарынан келген Дүйсенбек Қанатбаев қойған. Екі жылдан соң қарашада Зәузәт атты қызы өмірге келді. Жыр сүлейі Хамит Ерғалиев Сәбиге ат қоятын менен асқан кімің бар? деп қоңырау шалыпты. 1971 - дің тамызында отбасының қуаныш несібесін арттырып, маңдайы жарқырап келген сәбидің есімін Сәулет деп атаған ежелгі сырлас дос Қайрат Жұмағалиевтің анасы Жаңыл апаның тілегіне тілектес қауым түгелдей жамырай құтты болсын айтты. Кенжетай ұл Дәулет Фурманов-Пастер көшелерінің қиылысындағы мұнан гөрі зәулім, кең, 44-үйдің, 20-пәтерінде шыр етіп жерге түсіпті. Бұл жетпіс бесінші жылдың тамыз айының 29-ыншы жұлдызы еді. Әбіш Кекілбаевтың Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне жауапты қызметке ауысқан жылы. Бұл жолғы сәбиге ат қою рәсімі немере аға Мұқыр атаның анасы, бір ғасыр ғұмыр кешкен Бибіжан анаға бұйырыпты [4].
Әбіш Кекілбаевтың жұбайы Клара Кекілбайкеліні 1960 жылдардағы жазушы өмірін былай деп еске алады:
Біз ол кезде Фурманов көшесіндегі 118 үйдің, 7 пәтерінде тұрдық. Университет қабырғасында жүрген кезінде әдеби, мәдени ортаға сыйлы болғандығы, жалы биік жақсы ағалардың назарына түскендігі осындай қамқорлыққа жалғасқандығын айта кетейін. Біз бұл шаңырақта он жылдан артық тұрдық. Елді елең еткізген, құнарлы шығармалары осы үйде жазылды. Қайынсіңлім Тілекті ұзаттық. Алпыс бесінші жылы тұңғышымыз Әулет дүниеге келді. Ол бір жасқа толғанда, екі бөлмені лық толтырып, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Әбу Сәрсенбаев, Хамит Ерғалиев, Әбдіжәміл Нұрпейісов бастаған әдебиет майданының ардақтыларына дастархан жайып, той жасап, мәре-сәре болдық.
Әбіштің сағынышын мен жан-дүниеммен түсінемін. Жазушылар Одағы қол созым жерде. Түскі үзіліс кезінде топырлаған ақын-жазушылар қара шәйді біздің үйден ішеді. Демалыс күндері де қонақсыз болмаймыз. Мамам дәмі тілді үйіретін бәліш пісіріп, дастарханын жайнатып қояды. Жұмекен Нәжімеденов, Асқар Сүлейменов, Меңдекеш Сатыбалдиев, Қадыр Мырзалиев, Қалихан Ысқақов, Сайын Мұратбеков, Мұхтар Мағауин... бәрі бірге жүретін. Ол кезде кім қайдан келген, батыстан ба, шығыстан ба, оңтүстік, солтүстіктен бе - ешқандай әңгіме болмайтын. Әдебиеттегі жаңалықтар, жазылған, жарық көрген шығармалар туралы бір бітіп болмайтын пікір-таластармен таңды-таңға ұрып, әңгіме соғатын. Әркім өз пікірін дәлелдеп, кейде тіпті қызыл кеңірдек болса да, бір-біріне өкпелеп, сырт айналып кеткен ешкімді білмейді екенмін.
Әбіш алыс-жақын шет елдерге іссапарларға жиі шығып жүрді. Қытай, Жапония, Араб, Еуропа елдері, Австралияға дейін барды. Тұңғыш шетелдік сапары 1968 жылы Дамаскіден басталған.
Тек қана қазақ елінен емес, дүниенің түкпір-түкпірінен, Америка Құрама Штаттарынан, Еуропа мемлекеттерінен - Венгриядан, Польшадан, Болгариядан, Италиядан, Эстониядан, жақын шет елдерден келген әдебиетшілер мен саясаткерлер төрімізге шығып, дастарханымыздан дәм татты. Сол игі жақсылардың қатарында Шыңғыс Айтматов, Аман Төлеев, Төлеміс Өкеев, Болат Шамшиев, Леонард Кошут, Рольф Шредер, Кредина Лихтенфельд, Владимир Проскурин, Владимир Лагутин, Евгений Сидоров, Лев Аннинский, Илеза Чертнер, тағы басқа танымал тұлғалар бар еді. Бұл, әрине, толық тізім емес [4].
Жұмекен Нәжімеденов 1968 жылы-ақ Әбіш туралы:
Әбіш Кекілбаев - күрделі талант. Күрделілік күрделі болайын деген талаптан тұрмайды. Ол ақылдың, мол білімнің терең сезімнің тұнбасы. Тұнба қашан да салмақты, қашан да баяу. Ол ақса ырғып ақпайды, ырғалып ағады, көпірудің орнына, тұңғиықтана түседі. Алыстан орман ғып көрсетіп, жетіп келсең, бес түп ши тұратын сағым мінез оның талантына жат. Онда жалтылдан көрінетін жез-құбылмалылық жоқ. Ол көңілді арбайды, бірақ көзді алдамайды. Ал шынайы өнердің асыл мұраты -- сол, кімді де болса алдамау ғой. Алдамаған жерде ақиқат та бар, - деген [9].
Әбіш Кекілбаев 1968-70 жылдары Кеңес армиясының қатарында қызмет етті. Сол жылдарды Клара Кекілбайкеліні былай деп еске алады:
Ол кезде Әбіш Мәдениет министрлігінде бас редактор болып қызмет атқаратын. Әскери комиссариат жиі шақырады. Алысқа ұзап кетпеңіз деп ескертулер жасайды. Серік Қирабаев, Әлия апайлармен бірге Ливан, Сирия елдеріне барып келген соң комиссариаттың бақылауы күшейе бастады. Бір күні әскер қатарына кететіні белгілі болды. Армиядағы командирлері: Сіз сияқты жазушының бізге қажеті жоқ, инженер емессіз, техниканың тілін білмейсіз деп таң қалатын көрінеді. Әскери қызметте де адамгершілігі жоғары басшылармен қызметтес болудың сәті түскен ғой. Бұлар Қорғаныс министрі Гречкоға хат жазады. Одаққа белгілі Дружба народов журналына шығармалары жарияланып жүрген, елге белгілі жазушы, кіші лейтенант офицерді бізге қызметке жіберіпті. Көптеген кітаптары жарыққа шыққан. Қайда орналастырарымызды білмей отырмыз деген мағынада. Министрліктен Қазіргі қалыптасқан халықаралық жағдайда бұл мәселені шеше алмаймыз деген жауап келеді. Сөйтіп, армияда біржола қалып қойған. Соғыс оты тұтанып жатқан Жалаңашкөлде бір ай окопта жатады. Әскери шаруалардың бірде-біреуін ұғынбайды, мылтық ұстауды да білмейді. Күндіз окоп қазады, түнге қарай солдаттарға кино көрсетуге машықтана бастайды.
Өзінің қойын дәптерінде мынадай жыр жолдары бар:
Жоқ, болмайды олардың ойлағаны,
Тым ертерек еліріп тойлағаны.
Құрбанға айтар қошақан мен емеспін,
Төгілмесе, көрсетемін бойда қаным!
Айтса, айтқандай, екі алып держава қақтығысқа таяп қалған күндерде, жан алысып, жан беріскен үрейлі сәттермен аз кездеспеген. Құдыреті күшті Құдайекеңнің сақтауымен ажал аузынан аман қалды. Командирі бір күндік іссапармен көрші әскери бөлімге жіберіпті. Бір тәуліктен кейін оралғанда, бірге қызмет атқарған бөлімше сарбаздары түгелдей жусап жатқанының үстінен шығады. Кейін белгілі болғаны, Қытай жағы жойқын күш-қуаты бар лазерлік жаңа қаруды алғаш рет қолданған екен.
-- Абиш Кекильбаевич! Вы родились в рубашке деп әскери басшылардың отыз шақты сарбаздан жалғыз тірі қалған қазақтың қара баласына көңіл білдірген кезі ғой ол. Содан, мұны ішкі әскери қызметке Алматыға ауыстырады. Құрылыс жұмыстарына жегеді. Бұрынғы Нархоздың оқу ғимаратын тұрғызуға қатысады. Қызметі аяқталған соң әскери билетінің ішкі жағына тілдей қызыл қағаз жабыстырылады. Өзі мән бермей жүре беріпті. Орталық Комитетке қызметке орналасқанда, кадрлар бөліміне басшылық жасайтын әйел кісі мына қызыл қағаз сізді тәуліктің кез келген сәтінде Ауғанстандағы соғысқа апарып тастайтын белгі екендігін қаперіне салыпты. Орталық комитеттегі жауапты қызмет бұл тауқыметтен құтқарған екен.
Әбіш университет бітірмей жатып Қазақ әдебиеті газетіне қызметке орналасқан, кітаптары шыққан. Студент кезінде Жазушылар Одағының мүшесі атанған. Араға жыл аралатпай жақсы үй алған. Бақастықтар мен қастастықтардың қатар жүретіндігі қашаннан белгілі ғой. Оны Алматыдан алысқа, қырғын соғысқа жіберуге ұйымдастырып, ұйытқы болғандарды бәріміз де жақсы білетінбіз. Бірақ, кеңдігі мен кемелдігі тіс жарып, дұшпандары мен қарсыластары туралы бір сөз айтқызбай кетті. Кейін жоғары билікке келген кезде кезінде өзіне кедергі жасап, сындырғысы, мұқатқысы келгендерге сөз жәрдемін беруден, көмек қолын созып, қолтықтарынан демеуден аянған жоқ. Ол шектен шыққан кекшілдік пен шектен шыққан қатыгездікпен сыйыса алмайтын. Осы кертартпа сойқан күштер рухани мәңгүрттікке ұрындыратынын жазудан да, айтуданда жалықпайтын. Ол тар дүниеге нұр шашатын, жолын ашатын, абыздық жолын ұстанды [4].
Әбіш Кекілбаев өткен ғасырдың 1970-1975 жылдар аралығында Қазақфильм киностудиясында бас редактор болып, мәдениет, әдебиет, кино салаларында ұйымдастыру-шығармашылық қызметтерін атқара жүріп, өзінің жазушылық кәсібін алдыңғы қатарға қоя білді.
1.2 Әбіш Кекілбаевтың қоғамдық-саяси қызметі.
Қазақстан қоғамына жазушы ретінде танылған Әбіш Кекілбаев алғашқы саяси қызметіне Кеңес Одағы кезінде, 1975 жылы, Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бөлім меңгерушісі ретінде келген еді.
Ол өмірінің осы кезеңінде жазушылығымен қатар публицистика жанрын да өрістетіп, уақыт талабына сай коммунистік рухтағы бірқатар толғаулар жариялады. 1977 жылы КСРО-ның жаңа конституциясын талқылаған кезде оны Адам бақытының хартиясы деп атап, АҚШ-ты сынады.
Мақалада: Кешіре алмайтыным - қоғамдық, партиялық, ұлттық ұлы қағидаларды, қасиетті ұрандарды бір басының мерейін асыру үшін оңды-солды желеулетіп бағатын ішкі рыноктағы идеологиялық алыпсатарлық, бүгін батыр, ертең пақыр, бүгін қызыл, ертең боз, өзгелерді желкелеп жүріп, өзім жұрттан таяқ жеп келем деп, екі етегін көл қылатын, бақытқа шолпып отырып, бақытсызбын деп монтанситын, Мұхаңша айтқанда, жылап жүріп, зорлық қылатын, өзі қос үйді қоса қондырмай отырып, басқаларға шырықбұзар деп жабысатын рухани сайкалдық [10, 141 б] деп, өз ойын бүкпесіз айтты. Кейбір мақалаларында соғысқұмар Батыс әдебиетін сынады.
1984-86 жылдары Әбіш Кекілбаев ҚазКСР Мәдениет министрінің орынбасары қызметін атқарды. Осы қызмет бабында жүріп ол Қазақстандағы көптеген жер-су аттарын қазақшалап, мұражайлардың салынуына, жалпы мәдениет саласына сүбелі үлесін қосты.
Осы кезең туралы замандасы Қуаныш Сұлтанов былай деп еске алады:
Әбекең Орталық Комитеттен Мәдениет министрінің орынбасары қызметіне жіберіліп, қысқа мерзімде қыруар істер атқара алды. Әрине, ол лауазым шекпені Әбекеңнің иығына тарлау болғаны да рас. Бірақ сол кезде жасақталып жатқан мемлекеттік тарихи мұражай үшін, Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің жөнделуі, басқа да тарихи ескерткіштерді сақтап, жандандыру үшін Әбекеңнің сол салаға келуі пайдалы болды [3].
1986 жылы Әбіш Кекілбаев Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасының 2-ші хатшысы қызметіне ауысты. Бұл қызметте ол 2 жыл еңбек етті.
1989-90 жылдары жазушы ҚазКСР Тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамы Орталық кеңесінің төралқа төрағасы қызметінде болды. Бұл жылдарда жасаған еңбегі де ауыз тола айтарлықтай. Мәселен, біздің дәуірімізге дейінгі ХІІ-Х және ІІІ мың жылдықтың 400-ге жуық ескерткіштерінің қазба жұмыстары арқылы Қазақстанда табылғандығы, Қаратау бойындағы, Арал маңындағы, Қараторғай жағалауындағы, Жезқазғандағы, Алтайдағы Усть-Нарым, Кіші Краснояр, Батыс Қазақстандағы Ырғыз, Қарақұм т.б. ескерткіштері ежелгі заманның бет-бейнесінің көзін ашуда еңбек етті.
Тарихи-мәдени мұра саласында жүрген уақытында Әбіш Кекілбайұлы Мирас қорының ашылуынан бастап ерекше тарихи мұраларға көз жігін тіге бастады. Оған қоса мұра тану мен мұра зерттеудегі сараңдық төңірегінде де өз ойын анық білдірген болатын. Өз мақсатын жүзеге асыруда Әбіш Кекілбайұлы сол жылдары Білім қоғамымен бірігіп, Тарихи білімдер таратудың апталығын, Мәдениет қорымен бірігіп ЮНЕСКО-ның Жібек жолы программасы аумағында арнайы конференция, Архитекторлар одағымен бірігіп Қала және табиғи-тарихи ая халықаралық конференциясын, Қазақ телевидениесі, Қазақфильм киностудиясы арқылы аталмыш шараларға орайластырған ғылыми-көпшілік фильмдер шығару істерін жүзеге асырған болатын. Сол жылдары ежелгі Тараздың, Жамбыл облысындағы Ақтөбе су қоймасын, Сайрам зиярат орындарын қалпына келтіруге ат салысып, олардың қайта жаңғыруына бастау бола білді. Әлеуметтік белсенділікті ауадай қажет ететін тұста Әбіш Кекілбайұлы - бабаларымыздың, күллі қоғамымыздың, тарихымыз бен халқымыздың рухани мерейіне қатысты көптеген іс-шараларды жүзге асыруға ат салысқан азамат.
Әбіш Кекілбаев 1990 жылы Қазақстан КП ОК бөлім меңгерушісі қызметіне ауысты. 1990 жылғы сайланған Жоғарғы Кеңес депутаттарының үлесіне еліміздің егемендігі туралы тұңғыш Декларация, бір жылдан кейін мемлекеттік Тәуелсіздік туралы, тілдер туралы заңдар, тәуелсіз елдің тұңғыш Конституциясын қабылдау бақыты тиді. Міне, осы тағдырлы шешімдерді талқылау, қабылдау барысының ең кереғар пікірталас додасының дәл ортасында Әбіш Кекілбаевтың нанымды деректері мен ұтымды, өтімді сөздері депутаттарды тек ымыраға келтіріп, бір ауыздан дауыс беруге жұмылдырып қана қоймай, Жоғарғы Кеңестей мемлекет институтының мәртебесін, беделін халық алдында көтеріп отырды. Пікірталас әбден шиеленіскен тұста Әбіш Кекілбаев сөзге араласып, талқыланып жатқан мәселені дауға емес, дәйекті дәлел, сарабдал ой тастап, қайшылықты - бірыңғайлыққа, таласты - татулыққа айналдыра алатын. Коммунистік партияның басқарушы беделі төмендеп, Кеңес Одағы күйзелу мен күйреудің арасында тұрған шақта, республика жұртшылығы ішкі бірлікті көрсетіп, 1991 жылдың 1 желтоқсанында бүкілхалықтық Президент сайлауына жұмылып, еліміздің Тұңғыш Президентін сайлады. Рәсімнен кейін Президент Қазақстан халқына ант берді. Депутаттар, зиялылар атынан Әбіш Кекілбаев тереңнен толғап, бүгінге теңеп, болашаққа меңзеп әсерлі, шұрайлы сөз сөйледі. Халықтың көкейіндегісін айтты.
Қазақстан тәуелсіздігі қарсаңында Әбіш Кекілбаевтың қоғамдық-саяси белсенділігі өзгеше қырынан көріне бастады. Қазақ тілі мен жер-су аттарының мәселелері, ұлттық тарих, мәдениет-әлеумет жайы, ұлтаралық, халықаралық қатынас істерінде еңбек етті. 1991 жылы Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Мәдениет, тіл және ұлтаралық қатынастарды дамыту жөніндегі комитеттің төрағасы болды.
Мен өз басым әдебиеттің міндеті әшкерелеу де, дәріптеу де, ақыл айту да, алдарқату да емес, адамдарды, адамдық тіршілікті әуелі өзің жете түсініп, сосын оқушыңды жете түсіндіріп, оның өзін-өзі рухани шыңдай білуіне түрткі болу деп ұғамын, - дейтін Әбіш Кекілбаев, осы мінезді саясатта да ұстанған. Оның кайта-қайта оралып, қайта-қайта түсіндіре бергісі келегін бір тақырыбы бар. Ол - тәуелсіздіктің қадыр-қасиеті. Тәуелсіздікті ардақтау, оны қорғау ең киелі парыз деп есептейді [1].
...Тәуелсіздіктен қасиетті, қастерлі ештеңе жоқ. Тәуелсіздік алғанмен бірден қарық бола алмай жатқанымыз да рас. Бес ғасыр бойғы тілектің бәріне бес жылда жете алмай жатқанымыз да рас. Бірақ ағыл-тегіл тойғыза қоймадың деп анасының көкірегін қыршығанды кім көрген.
...Ауылдағы ағайынға шындап жанымыз ашитын болса, барлық пәле нарықтан деп жарапазан айта бермей, адамзаттың басым көпшілігі ұстанған шаруашылық үрдісіне қайткен күнде де тезірек жетуге жәрдемдесуіміз қажет. Жалпы, өз халқымызды, ауылдағы ағайынды жаңалықтың иісі мұрнына бармайтын олақ та одағай қауымға санап, мал төңірегінен шығармай қоюға тырысқан кешегі кеңес тұсындағы экономикалық снобизмге қайта ұрынбауымыз керек. Оларды осы заманғы экономиканың барлық саласына батыл араластыратын шараларды қарастырған мақұл,- дейді ол өз мақаласында [1].
Тіл тазалығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz