Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жұмыстарын ұйымдастыру
Кіріспе 5
1 Орта мектеп оқушыларында кәсіби бағдар беру жұмыстары арқылы жұмыстық кәсіп негіздерін қалыптастыру аспектілері 7
1.1 Кәсіби бағдар беру жұмыстарының теориялық негіздері 7
1.2 Оқушыларға жұмыстық кәсіпті таңдаудың әлеуметтік .психологиялық ерекшеліктері 23
1.3 Жұмыстық кәсіп негіздерін кәсіби бағдар беру жұмыстары арқылы қалыптастыруға арналған электрондық жинақ. 33
2 Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы жұмыстық кәсіп негіздерін қалыптастыру бойынша сараптау.экспериментік жұмысы 39
2.1 Оқушылардың кәсіби бағыттылығын анықтауға бағытталған сараптау.экспериментік жұмысы 39
2.2 Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы жұмыстық кәсіп негіздерін қалыптастыру әдістемесі 53
2.3 Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы жұмыстық кәсіп негіздерін қалыптастыру әдістемесін енгізу бойынша эксперименттік жұмысты ұйымдастыру 56
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымша А 63
Қосымша Ә 64
1 Орта мектеп оқушыларында кәсіби бағдар беру жұмыстары арқылы жұмыстық кәсіп негіздерін қалыптастыру аспектілері 7
1.1 Кәсіби бағдар беру жұмыстарының теориялық негіздері 7
1.2 Оқушыларға жұмыстық кәсіпті таңдаудың әлеуметтік .психологиялық ерекшеліктері 23
1.3 Жұмыстық кәсіп негіздерін кәсіби бағдар беру жұмыстары арқылы қалыптастыруға арналған электрондық жинақ. 33
2 Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы жұмыстық кәсіп негіздерін қалыптастыру бойынша сараптау.экспериментік жұмысы 39
2.1 Оқушылардың кәсіби бағыттылығын анықтауға бағытталған сараптау.экспериментік жұмысы 39
2.2 Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы жұмыстық кәсіп негіздерін қалыптастыру әдістемесі 53
2.3 Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы жұмыстық кәсіп негіздерін қалыптастыру әдістемесін енгізу бойынша эксперименттік жұмысты ұйымдастыру 56
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымша А 63
Қосымша Ә 64
Кіріспе
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға кәсіптік бағдар беру, олардың экономикалық ой-өрісінің қалыптасуына, еңбектің жетілдірген жаңа тәжірибелерін игеруге ықпал етеді. Мамандық таңдауға кәсіптік бағдар беруде әрбір оқушының психофизиологиялық, жеке қасиеттері, мамандық таңдаудағы басты себептері назардан тыс калмауы керек. Кәсіби бағдар беру оқушыларды мамандықтар әлемінде, олардың мазмұны, ерекшеліктері, жеке тұлғаға қоятын талаптарын өз бойындағы қасиеттерімен ұштастырып, өндіріс, шаруашылық салаларының даму міндеттеріне, оның нарықтық жағдайындағы роліне сай саналы таңдалып алынған мамандыққа мүдделілігін тәрбиелеуді қажет етеді [1].
Елбасымыз, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына кезекті жолдауында былай деген болатын: Білім беруді жаңартуды жалғастыру қажет. Осыған байланысты Президент Үкіметке мынадай тапсырма берді:
- білімнің сапасын көтеру және қол жетімділігін кеңейту үшін білім беруді қолдаудың жаңа қаржылық-экономикалық құралдарын енгізу;
- техникалық және жоғары білім беру деңгейі үшін Тұрғын үй құрылыс жинақ банкіде ипотекалық құрылысты қазір іске асырылып жатқандай, соған балама жинақтау жүйесін әзірлеу;
- бизнес қоғамдастығы мен жұмыс берушілер қоғамдастығы өкілдерінің қатысуымен кәсіптік-техникалық мамандар даярлау жөніде Ұлттық кеңес құру[2].
Кәсіби бағдар беру мақсаты жас ұрпақты саналы түрде мамандық таңдауға дайындау, үйрету екендігі белгілі. Қоғамның әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогресі жылдамдап отырған заманда адамның интелектуалдық еңбек үлесі өседі және білім деңгейіне, шығармашылық даралығының дамуы мен кәсіби бағыттылығына қойылатын талап жоғарылайды. Кәсіби бағыттылық оқушының кәсіптік жағынан өзін-өзі айқындауының маңызды бөлігі ретінде мамандық таңдауға белсенді қарым-қатынасынан көрінеді [3].
Проблеманың теориялық және практикалық өзектілігі, “оқушылардың жұмыстық мамандықтарға кәсіби бағыттылығын қалыптастыру” деген сауалға жауап табуға итермеледі. Оқушыларға кәсіби бағдар беру және болашақ мамандығын анықтап алуға ықпал жасау мектеп алдында тұрған міндеттердің бірі. Сондықтан психология мен педагогикада осы мәселеге үлкен көңіл аударылады. Әр мектептің оқушыларды мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беру жұмысының жоспары құрылып, оны жүзеге асыруға психологтың қосатын үлесі мол болуға тиіс.
Балаларға мамандық таңдату оңай жұмыс емес. Бұл проблеманы зерттеушілер П.П.Блонский, Г.Н.Стычинский, В.А.Сухомлинский, Ю.П.Сокольников, А.П.Сейтешов Г.А.Уманов, Л.К.Кермов және олардың шәкірттері баланы жас кезінен болашақ мамандығын саналы түрде анықтауға ата-аналар, психологтар мен педагогтар өз үлестерін қосуы керек екенін атап көрсеткен [4].
Қазіргі кезде көптеген психологиялық зерттеу әдістемелері көмегімен баланың психофизиологиялық ерекшеліктерін зерттеп, қай салада қызмет атқаруға икем екенін болжамдап береуге болады. Атап айтсақ, темпераментті зерттеуге арналған Айзенк, Стреляу тестері, Басса-Дарки, Шмишек, Филипс жасаған мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау әдістемелері, таным процестерін зерттеу және қабілеттіліктің түрлерін анықтау әдістемелері көмегімен әр адамның жеке даралық психофизиологиялық ерекшеліктерін нақты анықтауға болады [4].
Жоғарыда айтылғанды басты назарға ала отырып, жұмысымыздың мақсатын анықтадық. Бұл – орта мектеп оқушыларына жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған электрондық жинақ құрастыру.
Мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
- кәсіби бағдар беру жұмысының теориялық негіздерін анықтау;
- жұмыстық кәсіп қалыптасуының әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін қарастыру;
- жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған электрондық жинақ құрастыру.
Зерттеу пәні – орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жүйесі.
Зерттеу объектісі – орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру процесі.
Зерттеу болжамы – егер орта мектеп оқушыларына жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған модель енгізілсе, әлеуметтік салада осы мәселені шешуге, бастауыш кәсіптік білім беру мекемелерінде оқушылар санын көбейтуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы - «кәсіби бағдар» түсінігін нақтылау және «Жұмыстық кәсіп әлеміне саяхат» атты электрондық жинақ әзірлеу.
Жұмыстың практикалық мәнділігі – «Жұмыстық кәсіп әлеміне саяхат» тақырыбында электрондық құрал әзірлеу.
Зерттеу базасы Өскемен қаласы, №23 орта мектептің 9 және 11 сынып оқушылары.
Кіріспе бөлімінде, тақырыптың актуалдығы, жұмыстың теориялық және практикалық мәнділігі айтылады.
Бірінші бөлімде орта мекте оқушыларына кәсіби бағдар беру негізі, және жұмыстық кәсіптің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері қарастырылды.
Екінші бөлімде сараптау-эксперименттің жұмыстарды ұйымдастыру, сараптау-эксперименттік жұмысты жүргізу сипатталады.
Қорытынды бөлімде зерттеу нәтижелері шығарылады.
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға кәсіптік бағдар беру, олардың экономикалық ой-өрісінің қалыптасуына, еңбектің жетілдірген жаңа тәжірибелерін игеруге ықпал етеді. Мамандық таңдауға кәсіптік бағдар беруде әрбір оқушының психофизиологиялық, жеке қасиеттері, мамандық таңдаудағы басты себептері назардан тыс калмауы керек. Кәсіби бағдар беру оқушыларды мамандықтар әлемінде, олардың мазмұны, ерекшеліктері, жеке тұлғаға қоятын талаптарын өз бойындағы қасиеттерімен ұштастырып, өндіріс, шаруашылық салаларының даму міндеттеріне, оның нарықтық жағдайындағы роліне сай саналы таңдалып алынған мамандыққа мүдделілігін тәрбиелеуді қажет етеді [1].
Елбасымыз, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына кезекті жолдауында былай деген болатын: Білім беруді жаңартуды жалғастыру қажет. Осыған байланысты Президент Үкіметке мынадай тапсырма берді:
- білімнің сапасын көтеру және қол жетімділігін кеңейту үшін білім беруді қолдаудың жаңа қаржылық-экономикалық құралдарын енгізу;
- техникалық және жоғары білім беру деңгейі үшін Тұрғын үй құрылыс жинақ банкіде ипотекалық құрылысты қазір іске асырылып жатқандай, соған балама жинақтау жүйесін әзірлеу;
- бизнес қоғамдастығы мен жұмыс берушілер қоғамдастығы өкілдерінің қатысуымен кәсіптік-техникалық мамандар даярлау жөніде Ұлттық кеңес құру[2].
Кәсіби бағдар беру мақсаты жас ұрпақты саналы түрде мамандық таңдауға дайындау, үйрету екендігі белгілі. Қоғамның әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогресі жылдамдап отырған заманда адамның интелектуалдық еңбек үлесі өседі және білім деңгейіне, шығармашылық даралығының дамуы мен кәсіби бағыттылығына қойылатын талап жоғарылайды. Кәсіби бағыттылық оқушының кәсіптік жағынан өзін-өзі айқындауының маңызды бөлігі ретінде мамандық таңдауға белсенді қарым-қатынасынан көрінеді [3].
Проблеманың теориялық және практикалық өзектілігі, “оқушылардың жұмыстық мамандықтарға кәсіби бағыттылығын қалыптастыру” деген сауалға жауап табуға итермеледі. Оқушыларға кәсіби бағдар беру және болашақ мамандығын анықтап алуға ықпал жасау мектеп алдында тұрған міндеттердің бірі. Сондықтан психология мен педагогикада осы мәселеге үлкен көңіл аударылады. Әр мектептің оқушыларды мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беру жұмысының жоспары құрылып, оны жүзеге асыруға психологтың қосатын үлесі мол болуға тиіс.
Балаларға мамандық таңдату оңай жұмыс емес. Бұл проблеманы зерттеушілер П.П.Блонский, Г.Н.Стычинский, В.А.Сухомлинский, Ю.П.Сокольников, А.П.Сейтешов Г.А.Уманов, Л.К.Кермов және олардың шәкірттері баланы жас кезінен болашақ мамандығын саналы түрде анықтауға ата-аналар, психологтар мен педагогтар өз үлестерін қосуы керек екенін атап көрсеткен [4].
Қазіргі кезде көптеген психологиялық зерттеу әдістемелері көмегімен баланың психофизиологиялық ерекшеліктерін зерттеп, қай салада қызмет атқаруға икем екенін болжамдап береуге болады. Атап айтсақ, темпераментті зерттеуге арналған Айзенк, Стреляу тестері, Басса-Дарки, Шмишек, Филипс жасаған мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау әдістемелері, таным процестерін зерттеу және қабілеттіліктің түрлерін анықтау әдістемелері көмегімен әр адамның жеке даралық психофизиологиялық ерекшеліктерін нақты анықтауға болады [4].
Жоғарыда айтылғанды басты назарға ала отырып, жұмысымыздың мақсатын анықтадық. Бұл – орта мектеп оқушыларына жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған электрондық жинақ құрастыру.
Мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
- кәсіби бағдар беру жұмысының теориялық негіздерін анықтау;
- жұмыстық кәсіп қалыптасуының әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін қарастыру;
- жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған электрондық жинақ құрастыру.
Зерттеу пәні – орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жүйесі.
Зерттеу объектісі – орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру процесі.
Зерттеу болжамы – егер орта мектеп оқушыларына жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған модель енгізілсе, әлеуметтік салада осы мәселені шешуге, бастауыш кәсіптік білім беру мекемелерінде оқушылар санын көбейтуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы - «кәсіби бағдар» түсінігін нақтылау және «Жұмыстық кәсіп әлеміне саяхат» атты электрондық жинақ әзірлеу.
Жұмыстың практикалық мәнділігі – «Жұмыстық кәсіп әлеміне саяхат» тақырыбында электрондық құрал әзірлеу.
Зерттеу базасы Өскемен қаласы, №23 орта мектептің 9 және 11 сынып оқушылары.
Кіріспе бөлімінде, тақырыптың актуалдығы, жұмыстың теориялық және практикалық мәнділігі айтылады.
Бірінші бөлімде орта мекте оқушыларына кәсіби бағдар беру негізі, және жұмыстық кәсіптің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері қарастырылды.
Екінші бөлімде сараптау-эксперименттің жұмыстарды ұйымдастыру, сараптау-эксперименттік жұмысты жүргізу сипатталады.
Қорытынды бөлімде зерттеу нәтижелері шығарылады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Баширова Ж.Р. Оқушылардың өнімді еңбегі және кәсіптік бағдар/Баширова Ж.Р. – Алматы, 2001. – 178 бет;
2 Қазақстан Республикасының президенті Н,Ә.Назарбаветың «2011 жылғы Қазақстан халқына жолдауынан», – 2011.
3 Зверев И. Д. Общие проблемы профориентации в школе. В сб.: Вопросы теории и практики профориентации / И. Д. Зверев. - М.: Педагогика, 1972. - 246 с.
4 Романова Е. С. Психологические основы профессиографии / Е. С. Романова, Г. А. Суворова - М.: МПГУ им. В.И.Ленина, 1990. - 182 с.
5 Қазақстан Республикасында техникалық және кәсіптік білім берудің дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
6 Психологические основы профессиональной деятельности: Хрестоматия / Сост. и общ. ред. В. А. Бодров. - М.: Логос, 2007. - 855 с.
7 Профессиональная ориентация учащихся: учебное пособие для студентов пед. институтов / под ред. А. Д. Сазонова. - М.: Просвещение, 1988. -223 с.
8 Чистякова С. Н. Основы профессиональной ориентации школьников / С.Н Чистякова. - М.: Просвещение, 1983. - 123 с.
9 Прощицкая, Е.Н. Джон Голланд о выборе профессии [Текст] / Е.Н.Прощицкая // Школа и производство . – 1993. - №4. – с. 22-24
10 Сазонов, А.Д. Профессиональная ориентация учащихся: Учебное пособие для пед. ин-тов [Текст] / А.Д.Сазонов. – М.: Просвещение, 1988. – 223с.
11 Симоненко, В.Д. Профессиональная ориентация учащихся в процессе трудового обучения: Кн. для учителя [Текст] / В.Д.Симоненко. – М: Просвещение, 1985. – 223с.
12 Кәсіби білімнің дамуы – мемлекет қамқорлығының нәтижесі // Қазақ тарихы. – 2007. – № 4. – 123-125- бб.
13 Әбілқасымова Г.Қ. Электрондық оқулық: «Кәсіби бағдар берудің теориясы мен әдістемесі» (зияткерлік меншік куәлігі №029, 15.01.2007 ж.).
14 Морозов А. А. Содержание профориентационной работы в школе. Материалы научного совещания по комплексной проблеме «Профориентация» / А. А. Морозов. - Л., 1968. - 23 с.
15 Романова Е. С. Психологические основы профессиографии / Е. С. Романова, Г. А. Суворова - М.: МПГУ им. В.И.Ленина, 1990. - 182 с.
16 Психологические основы профессиональной деятельности: Хрестоматия / Сост. и общ. ред. В. А. Бодров. - М.: Логос, 2007. - 855 с.
17 Прощицкая Е. Н. Джон Голланд о выборе профессии / Е. Н. Прощицкая // Школа и производство. - 1993. - №4. - 20 с.
18 Сарсенбаева Б. И. Психология личностного и профессионального самосовершенствования будущих учителей / Б. И. Сарсенбаева. - М.: Просвещение, 2005. - 175 с.
19 Чистякова С. Н. Основы профессиональной ориентации школьников / С.Н Чистякова. - М.: Просвещение, 1983. - 123 с.
20 Архангельский П. И. Школа и выбор профессии. На путях к новой школе / П. И. Архангельский. - М.: Госиздат, 1929. - 62 с.
21 Йовайша Л.А. Проблемы профессиональной ориентации школьников / Л.А. Йовайша. - М.: Педагогика, 1983. - 128 с.
22 Архангельский П. И. Школа и выбор профессии. На путях к новой школе / П. И. Архангельский. - М.: Госиздат, 1929. - 62 с.
23 Коган Н. Н. Школьное радио: Профориентация, воспитание чувств и объединяющее начало / Н. Н. Коган // Классное руководство и воспитание школьников. - 2007. - № 24. - 17 с.
24 Кыверялг А. А. О профессиональной ориентации в общеобразовательных школах / А.А. Кыверялг. - Таллин.: Валгус, 1968. - 231 с.
25 Климов Е. А. Психология профессионального самоопределения / Е.А. Климов. - М.: Академия, 2007. - 302 с.
26 Иванова Е. М. Основы психологического изучения профессиональной деятельности / Е. М. Иванова. - М.: МГУ, 1987 - 208 с.
27 Профессиональная ориентация школьников: межвузовский сборник научных трудов. – Ярославль: ЯГПИ им. К.Д. Ушинского, 1987. - 156 с.
28 Архангельский П. И. Школа и выбор профессии. На путях к новой школе / П. И. Архангельский. - М.: Госиздат, 1929. - 62 с.
29 Джалилов С. А. На пути к профессии / С. А. Джалилов // Биология в школе, - 1989. - № 2. – 38 с.
30 Платонов К. К. Профессиональное признание. В кн.: Профессиональная ориентация молодежи / К. К. Платонов. - М.: Высшая школа, 1978. - 216 с.
31 Голомшток А. Е. Выбор профессии и воспитание личности школьника: / А.Е. Голомшток. - М.: Педагогика, 1979. - 160 с.
32 Прощицкая Е.Н. Практикум по выбору профессии. Учеб. пособие для 8-11 классов / Е.Н. Прощицкая. - М.: Просвещение, 1995. – 278 с.
33 Зеер Э. Ф. Психология профессионального развития / Э. Ф. Зеер. - М.: Академия, 2007. - 240 с.
34 Иванова Е. М. Психотехнология изучения человека в трудовой деятельности. Учеб.-метод. Пособие / Е.М. Иванова. - М.: МГУ, 1992. - 94 с.
35 Фадеева Е. И. От выбора профессии к успеху в жизни: учеб.-методич. пособие / Е. И. Фадеева, М. И. Ясюкевич. - М.: Перспектива, 2008. - 125 с.
36 Вайсбург, А.А. Школьники выбирают рабочие профессии [Текст] / А.А.Вайсбург. - М.: Знание, 1983. – 96с.
37 Маркова А. К. Психология профессионализма / А. К. Маркова. - М.: Знание, 1996. - 308 с.
38 Газарян С. С. Ты выбираешь профессию / С. С. Газарян. - М : Мол.Гвардия, 1985. - 135 с.
39 Прощицкая Е. Н. Джон Голланд о выборе профессии / Е. Н. Прощицкая // Школа и производство. - 1993. - №4. - 20 с.
1 Баширова Ж.Р. Оқушылардың өнімді еңбегі және кәсіптік бағдар/Баширова Ж.Р. – Алматы, 2001. – 178 бет;
2 Қазақстан Республикасының президенті Н,Ә.Назарбаветың «2011 жылғы Қазақстан халқына жолдауынан», – 2011.
3 Зверев И. Д. Общие проблемы профориентации в школе. В сб.: Вопросы теории и практики профориентации / И. Д. Зверев. - М.: Педагогика, 1972. - 246 с.
4 Романова Е. С. Психологические основы профессиографии / Е. С. Романова, Г. А. Суворова - М.: МПГУ им. В.И.Ленина, 1990. - 182 с.
5 Қазақстан Республикасында техникалық және кәсіптік білім берудің дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
6 Психологические основы профессиональной деятельности: Хрестоматия / Сост. и общ. ред. В. А. Бодров. - М.: Логос, 2007. - 855 с.
7 Профессиональная ориентация учащихся: учебное пособие для студентов пед. институтов / под ред. А. Д. Сазонова. - М.: Просвещение, 1988. -223 с.
8 Чистякова С. Н. Основы профессиональной ориентации школьников / С.Н Чистякова. - М.: Просвещение, 1983. - 123 с.
9 Прощицкая, Е.Н. Джон Голланд о выборе профессии [Текст] / Е.Н.Прощицкая // Школа и производство . – 1993. - №4. – с. 22-24
10 Сазонов, А.Д. Профессиональная ориентация учащихся: Учебное пособие для пед. ин-тов [Текст] / А.Д.Сазонов. – М.: Просвещение, 1988. – 223с.
11 Симоненко, В.Д. Профессиональная ориентация учащихся в процессе трудового обучения: Кн. для учителя [Текст] / В.Д.Симоненко. – М: Просвещение, 1985. – 223с.
12 Кәсіби білімнің дамуы – мемлекет қамқорлығының нәтижесі // Қазақ тарихы. – 2007. – № 4. – 123-125- бб.
13 Әбілқасымова Г.Қ. Электрондық оқулық: «Кәсіби бағдар берудің теориясы мен әдістемесі» (зияткерлік меншік куәлігі №029, 15.01.2007 ж.).
14 Морозов А. А. Содержание профориентационной работы в школе. Материалы научного совещания по комплексной проблеме «Профориентация» / А. А. Морозов. - Л., 1968. - 23 с.
15 Романова Е. С. Психологические основы профессиографии / Е. С. Романова, Г. А. Суворова - М.: МПГУ им. В.И.Ленина, 1990. - 182 с.
16 Психологические основы профессиональной деятельности: Хрестоматия / Сост. и общ. ред. В. А. Бодров. - М.: Логос, 2007. - 855 с.
17 Прощицкая Е. Н. Джон Голланд о выборе профессии / Е. Н. Прощицкая // Школа и производство. - 1993. - №4. - 20 с.
18 Сарсенбаева Б. И. Психология личностного и профессионального самосовершенствования будущих учителей / Б. И. Сарсенбаева. - М.: Просвещение, 2005. - 175 с.
19 Чистякова С. Н. Основы профессиональной ориентации школьников / С.Н Чистякова. - М.: Просвещение, 1983. - 123 с.
20 Архангельский П. И. Школа и выбор профессии. На путях к новой школе / П. И. Архангельский. - М.: Госиздат, 1929. - 62 с.
21 Йовайша Л.А. Проблемы профессиональной ориентации школьников / Л.А. Йовайша. - М.: Педагогика, 1983. - 128 с.
22 Архангельский П. И. Школа и выбор профессии. На путях к новой школе / П. И. Архангельский. - М.: Госиздат, 1929. - 62 с.
23 Коган Н. Н. Школьное радио: Профориентация, воспитание чувств и объединяющее начало / Н. Н. Коган // Классное руководство и воспитание школьников. - 2007. - № 24. - 17 с.
24 Кыверялг А. А. О профессиональной ориентации в общеобразовательных школах / А.А. Кыверялг. - Таллин.: Валгус, 1968. - 231 с.
25 Климов Е. А. Психология профессионального самоопределения / Е.А. Климов. - М.: Академия, 2007. - 302 с.
26 Иванова Е. М. Основы психологического изучения профессиональной деятельности / Е. М. Иванова. - М.: МГУ, 1987 - 208 с.
27 Профессиональная ориентация школьников: межвузовский сборник научных трудов. – Ярославль: ЯГПИ им. К.Д. Ушинского, 1987. - 156 с.
28 Архангельский П. И. Школа и выбор профессии. На путях к новой школе / П. И. Архангельский. - М.: Госиздат, 1929. - 62 с.
29 Джалилов С. А. На пути к профессии / С. А. Джалилов // Биология в школе, - 1989. - № 2. – 38 с.
30 Платонов К. К. Профессиональное признание. В кн.: Профессиональная ориентация молодежи / К. К. Платонов. - М.: Высшая школа, 1978. - 216 с.
31 Голомшток А. Е. Выбор профессии и воспитание личности школьника: / А.Е. Голомшток. - М.: Педагогика, 1979. - 160 с.
32 Прощицкая Е.Н. Практикум по выбору профессии. Учеб. пособие для 8-11 классов / Е.Н. Прощицкая. - М.: Просвещение, 1995. – 278 с.
33 Зеер Э. Ф. Психология профессионального развития / Э. Ф. Зеер. - М.: Академия, 2007. - 240 с.
34 Иванова Е. М. Психотехнология изучения человека в трудовой деятельности. Учеб.-метод. Пособие / Е.М. Иванова. - М.: МГУ, 1992. - 94 с.
35 Фадеева Е. И. От выбора профессии к успеху в жизни: учеб.-методич. пособие / Е. И. Фадеева, М. И. Ясюкевич. - М.: Перспектива, 2008. - 125 с.
36 Вайсбург, А.А. Школьники выбирают рабочие профессии [Текст] / А.А.Вайсбург. - М.: Знание, 1983. – 96с.
37 Маркова А. К. Психология профессионализма / А. К. Маркова. - М.: Знание, 1996. - 308 с.
38 Газарян С. С. Ты выбираешь профессию / С. С. Газарян. - М : Мол.Гвардия, 1985. - 135 с.
39 Прощицкая Е. Н. Джон Голланд о выборе профессии / Е. Н. Прощицкая // Школа и производство. - 1993. - №4. - 20 с.
Кіріспе
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға кәсіптік бағдар беру, олардың экономикалық ой-өрісінің қалыптасуына, еңбектің жетілдірген жаңа тәжірибелерін игеруге ықпал етеді. Мамандық таңдауға кәсіптік бағдар беруде әрбір оқушының психофизиологиялық, жеке қасиеттері, мамандық таңдаудағы басты себептері назардан тыс калмауы керек. Кәсіби бағдар беру оқушыларды мамандықтар әлемінде, олардың мазмұны, ерекшеліктері, жеке тұлғаға қоятын талаптарын өз бойындағы қасиеттерімен ұштастырып, өндіріс, шаруашылық салаларының даму міндеттеріне, оның нарықтық жағдайындағы роліне сай саналы таңдалып алынған мамандыққа мүдделілігін тәрбиелеуді қажет етеді [1].
Елбасымыз, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына кезекті жолдауында былай деген болатын: Білім беруді жаңартуды жалғастыру қажет. Осыған байланысты Президент Үкіметке мынадай тапсырма берді:
білімнің сапасын көтеру және қол жетімділігін кеңейту үшін білім беруді қолдаудың жаңа қаржылық-экономикалық құралдарын енгізу;
техникалық және жоғары білім беру деңгейі үшін Тұрғын үй құрылыс жинақ банкіде ипотекалық құрылысты қазір іске асырылып жатқандай, соған балама жинақтау жүйесін әзірлеу;
бизнес қоғамдастығы мен жұмыс берушілер қоғамдастығы өкілдерінің қатысуымен кәсіптік-техникалық мамандар даярлау жөніде Ұлттық кеңес құру[2].
Кәсіби бағдар беру мақсаты жас ұрпақты саналы түрде мамандық таңдауға дайындау, үйрету екендігі белгілі. Қоғамның әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогресі жылдамдап отырған заманда адамның интелектуалдық еңбек үлесі өседі және білім деңгейіне, шығармашылық даралығының дамуы мен кәсіби бағыттылығына қойылатын талап жоғарылайды. Кәсіби бағыттылық оқушының кәсіптік жағынан өзін-өзі айқындауының маңызды бөлігі ретінде мамандық таңдауға белсенді қарым-қатынасынан көрінеді [3].
Проблеманың теориялық және практикалық өзектілігі, "оқушылардың жұмыстық мамандықтарға кәсіби бағыттылығын қалыптастыру" деген сауалға жауап табуға итермеледі. Оқушыларға кәсіби бағдар беру және болашақ мамандығын анықтап алуға ықпал жасау мектеп алдында тұрған міндеттердің бірі. Сондықтан психология мен педагогикада осы мәселеге үлкен көңіл аударылады. Әр мектептің оқушыларды мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беру жұмысының жоспары құрылып, оны жүзеге асыруға психологтың қосатын үлесі мол болуға тиіс.
Балаларға мамандық таңдату оңай жұмыс емес. Бұл проблеманы зерттеушілер П.П.Блонский, Г.Н.Стычинский, В.А.Сухомлинский, Ю.П.Сокольников, А.П.Сейтешов Г.А.Уманов, Л.К.Кермов және олардың шәкірттері баланы жас кезінен болашақ мамандығын саналы түрде анықтауға ата-аналар, психологтар мен педагогтар өз үлестерін қосуы керек екенін атап көрсеткен [4].
Қазіргі кезде көптеген психологиялық зерттеу әдістемелері көмегімен баланың психофизиологиялық ерекшеліктерін зерттеп, қай салада қызмет атқаруға икем екенін болжамдап береуге болады. Атап айтсақ, темпераментті зерттеуге арналған Айзенк, Стреляу тестері, Басса-Дарки, Шмишек, Филипс жасаған мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау әдістемелері, таным процестерін зерттеу және қабілеттіліктің түрлерін анықтау әдістемелері көмегімен әр адамның жеке даралық психофизиологиялық ерекшеліктерін нақты анықтауға болады [4].
Жоғарыда айтылғанды басты назарға ала отырып, жұмысымыздың мақсатын анықтадық. Бұл - орта мектеп оқушыларына жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған электрондық жинақ құрастыру.
Мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
oo кәсіби бағдар беру жұмысының теориялық негіздерін анықтау;
oo жұмыстық кәсіп қалыптасуының әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін қарастыру;
oo жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған электрондық жинақ құрастыру.
Зерттеу пәні - орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жүйесі.
Зерттеу объектісі - орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру процесі.
Зерттеу болжамы - егер орта мектеп оқушыларына жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған модель енгізілсе, әлеуметтік салада осы мәселені шешуге, бастауыш кәсіптік білім беру мекемелерінде оқушылар санын көбейтуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы - кәсіби бағдар түсінігін нақтылау және Жұмыстық кәсіп әлеміне саяхат атты электрондық жинақ әзірлеу.
Жұмыстың практикалық мәнділігі - Жұмыстық кәсіп әлеміне саяхат тақырыбында электрондық құрал әзірлеу.
Зерттеу базасы Өскемен қаласы, №23 орта мектептің 9 және 11 сынып оқушылары.
Кіріспе бөлімінде, тақырыптың актуалдығы, жұмыстың теориялық және практикалық мәнділігі айтылады.
Бірінші бөлімде орта мекте оқушыларына кәсіби бағдар беру негізі, және жұмыстық кәсіптің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері қарастырылды.
Екінші бөлімде сараптау-эксперименттің жұмыстарды ұйымдастыру, сараптау-эксперименттік жұмысты жүргізу сипатталады.
Қорытынды бөлімде зерттеу нәтижелері шығарылады.
1 Орта мектеп оқушыларында кәсіби бағдар беру жұмыстары арқылы жұмыстық кәсіп негіздерін қалыптастыру аспектілері
1.1 Кәсіби бағдар берудің теориялық негіздері
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы кәсіптік бағдар берудің мазмұны мен жұмыс формаларын ұйымдастыру мемлекетіміздің білім беру саясатын айқындайды.
ҚР жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасында, жалпы білім беретін мектептің мақсаты - оқушыларға кәсіби бағдар беріп, мамандықтар әлемінде, олардың мазмұны, ерекшеліктері, жеке тұлғаға қоятын талаптарын өз бойындағы қасиеттерімен ұштастырып, өндіріс, шаруашылық салаларының даму міндеттеріне, оның нарықтық экономика жағдайындағы рөліне сай саналы таңдалып алынған мамандыққа мүдделігін тәрбиелеуді қажет етеді [5].Жас ұрпаққа кәсіптік бағдар беру проблемасы бұрыннан қарастырылып келе жатқан мәселелердің бірі. Кәсіптік бағдар - бұл өзара байланысты компоненттерден тұратын тұтас жүйе. Оқушылардың әртүрлі қызметке икемділігін - ойын, танымдық еңбек (кәсіптік белсендіру) арқылы қызығушылығын дамыту; кәсіптік психодиагностика, кәсіптік кеңес, кәсіптік іріктеу, кәсіптік бейімделу және кәсіптік тәрбие қарастырады [6].
Кәсіби бағдар берудің тарихына тоқталар болсақ. Кәсіби бағдарлау қоғамдық процеске айналып 19 ғасырдан бастап кәсіби диагностика, кәсіпке жарамдылықты анықтау аяқ ала бастайды. Сонымен қатар кәсіби ағарту, кәсіби кеңес беру, әлеуметтік кәсіби адаптация және кәсіби тәрбиелеу ғылыми жағынан байыпталып зерттеліне бастады. Бұл жұмыс әр адамның жекелік психикалық ерекшеліктерін анықтап, әр адамның тіршілік түрлеріне икемдилігін анықтаумен ұштастыру мәселелері қарастырылады. Ағылшын ғалымы Ф.Гальтон жеке тұлғаның психикалық ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда анықтаудың ірге тасын құрушылардың бірі болды. Осы айырмашылықтарды зерттеу мақсатымен Ф.Гальтон Лондонда 1888 жылы халықаралық медициналық және денсаулық сақтау әдістерін қолдану көрмесін ашты. Көрмеге келушілер өздерінің тән қабілетімен қатар психикалық ерекшеліктерін 17 көрсеткіштер бойынша анықтап алуға мүмкіндіктер жасалды [7].
1908 жылдың қаңтар айында Бостон қаласында жастарды кәсіби бағдарлау жұмысының алғашқы бюросы ашылып, мұнда талапкерлердің өмірлік еңбек жолын анықтауға көмек беретін әдістемелер қолданыла бастады. Бұл бюроның іс-әрекеттерін ғылыми тұрғыда негізделген кәсіби бағдарлаудың бастамасы деп айтуға болады. Көп ұзамай осыған ұқсаған бюролар Нью-Йоркте ашылды. Оның міндетіне әр түрлі мамандықтардың адамға қойатын талаптарын зерттеп, мектеп оқушыларының қабілетін анықтау болды. Бұл бюроның негізін құрушылардың бірі Ф.Парсонс табысты мамандық таңдаудың үш негізгі факторларын бөліп көрсетті: әр адамның өзін-өзі дұрыс бағалауы, өзінің іс-әрекет түрлеріне бейімділігін, қабілетін, қызығушылығын, ұмтылысын, мүмкіндіктерін және шектеуліктерін дұрыс бағалауы; әрбір таңдаған мамандық бойынша қызмет атқарғанда табысты жұмыс істеу үшін ненің қажет екенін білуі; мамандықтың талабы мен байланысты білімді өзін-өзі бағалаудың нәтижесін үйлестіре алуы. Осы және көптеген әлеуметтік психологиялық зерттеулердің нәтижесінде 1911 жылы Англияда 17 жастан төмен оқушыларға мамандық таңдауға міндетті түрде көмек көрсету туралы Заң қабылданды [7].
АҚШ-та мамандарды кәсіби жарамдылығы бойынша таңдаудан өткізуге ерекше көңіл бөлінді. Гарват университетінің психологиялық зертханасының директоры Г.Мюнстерберг, психотехникалық зерттеулердің негізін құрушылардың бірі, кәсіби таңдау жүргіжу технологиясын анықтап, өз зертханасында көптеген әдістемелер жасауға өз үлесін қосты [7]. Бірінші дүниежүзілік соғыс барысында әскери техниканы басқарушылардың кәсіби жарамдылығын анықтап іріктеп алу қажет екені дәлелденді. Осы қызметті жолға қою үшін көптеген арнайы зерттеулер жүргізілді [8].
Германияда 1922 жылы кәсіби бағдарлау және кеңес беру жүйесін құру жайлы Заң қабылданды. Кәсіби кеңес беру бюросының ұстанымдары бойынша еңбек биржасында мынадай ережелер құрылды: жеткіншектерді мамандық таңдауға жоспарлы түрде даярлау; бюро жұмысын мектептермен тығыз байланыста ұйымдастырып, мектеп бітірушілермен арнайы жұмыстарды келесі бағыттарда жүргізу: мамандықтар туралы мағлұматтар беру; мектеп бітірушілердің жекелік қасиеттерін анықтау үшін психологиялық зерттеулер жүргізу; жұмысқа немесе кәсіби мектептерге ұсыныс хат толтыру [9].
Кәсіби бағдарлаудың ғылыми педагогикалық негізін қалауға халыққа білім беру жүйесін бұрынғы Кеңес жерінде құруға үлкен үлесін қосқан А.В.Луначарский, П.П.Блонский өз үлестерін қосты. 1927 жылы Санкт-Петербургте кәсіби кеңес беру бюросы ашылды. Бұл жерде мамандыққа баулу тәжірибесімен қатар ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілді. 1928 жылы П.П.Блонскийдің "Педалогия негіздері" деп аталатын еңбегі жарық көрді. Тәжірибелік психологиялық білімді ол кезде педалогия деп атады. Осы еңбекте жеке адамның тұлғалық қасиеттерін жан-жақты зерттеу, және ағзаның физиологиялық ерекшеліктерін анықтау әдістемелері жүйеге келтіріліп берілді [7]. Батыс Еуропа елдерде бұл тәжірибе өте кең тарап, Еуропалық ғалымдар К.Айзенк, Кеттел, Бине, Симон т.б. көптеген ғалымдар адамдардың жекелік қасиеттерін, интеллектуалдық іс-әрекеттерге икемділігін, жан мен тәннің бір-біріне тәуелділігін т.б. көптеген проблемаларды зерттеу жолдарын анықтап, оларды психологиялық кеңес беруде қолдану жолдарын зерттеді [10]. 1984 жылы қабылданған Кеңес мектептерінде жүргізілген реформаның материалдарында мектептерде психологиялық қызметтерді ұйымдастырып, психологиялық зерттеулерді кеңінен қолдану қажеттілігі көрсетілген. Сонымен қатар психологиялық кеңес беру орталықтарын ашу туралы көптеген ұсыныстар жасалған. Осы кезден бастап көптеген Ресей мектерінде, Балтық жағалауындағы мемлекеттерде мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беоу орталықтары ашыла бастады. ССРО ғылым академиясы жанынан мамандық бағдар беру ғылыми зерттеу институты ашылып, онда осы бағытта көптеген зерттеулер жүргізілді [11]. Қазақстанда кәсіби бағдар беру проблемалары педагогика ғылымдарының докторылары, профессор А.П.Сейтешов, Г.А.Уманов, Л.К.Керимов, және олардың шәкірттері жан-жақты зерттеді. Олардың айтуы бойынша кәсіби бағдар беру - психологиялық, педагогикалың және медициналық іс-шаралар жиынтығы болып келеді. А.П.Сейтешов мамандыққа баулу және кәсіби бағдарлау баланың дүниеге көзқарасының қалыптасуына негіз болады деп дәлелдеген. Бұл жұмыс жастардың тілегі, ықыласы мен олардың мүмкіндіктерін бір-бірімен үйлестіруге бағытталған. Сонымен қатар халықтың тұрмыс шаруашылығы мен жалпы қоғамда мамандарға деген қажеттілікті ескере отырып, еңбекке жарамдылық процесін оңтайландыруға бағытталған [12].
Кәсіби бағдар беруді қарастыру үшін, оның негізгі екі құраушысын қарастырып кеткен жөн. Олар кәсіп және бағыт-бағдар. Кәсіп - латын тілінен аударғанда "мамандық", айналысатын қызмет түрі. Бағдар-бағыт - қоршаған ортада, мысалы, мамандықтардың арасында талғай білу.
Кәсіби бағдар беру бойынша ғылыми әдістер арқылы алынған дәлелді фактлер өте аз. Сондықтан басты міндет қазіргі кезде жаңа фактлер жинау болып отыр. Мысалы, әр аймақтың өз ерекшеліктеріне байланысты болжам жасалып отыруды қажет етеді [13].
Келесі компонент - заңдылықтар, ғылыми зерттеулер осы заңдылықтарды анықтау үшін жүргізіледі. Кәсіби бағдар беру түсініктерінің басқа ғылым түсініктерімен ұштасу жағдайын қарастырады. Әр теорияның даму дәрежесі принциптердің сапасы мен құрылымымен анықталады.
Саналылық принципі арқылы мамандық таңдауына тек қана өзінің қалауын қанағаттандырып қоймай, қоғамға да әкелетін пайдасын ойлауды қажет етеді, халық шаруашылығына қажет мамандықтарды игеруге саналы түрде талпыну керек. Тұлғаның өз қабілеті, қызығушылығы, икеміне таңдап алған мамандықтың сәйкестігі, сонымен бірге қғамның осы мамандарға қажеттілігін ашу. Осы екі жақты қажеттілікті дұрыс шешпеген жағдайда баланс бұзылады. Сұранысқа жауап бере алмай, кей мамандар аз дайындалып, кейбір мамандардың сұраныстан артық дайындалуы осыдан болады [13].
Белсенділік принципі - мамандық таңдағанда маңызды рөл атқарады. Оны оқушы өзіндік ізденіс арқылы , әдебиет, теледидар арқылы үйірмеге қатысу барысында, еңбекпен араласқанда, ата-аналарының кеңесі мен жүзеге асырады.
Соңғы принцип - даму принципі. Тұлғаның мамандық таңдау барысында квалификациясын жоғарылату, жалақысын көбейту, кәсіби шеберлігін арттыру, қоғамдық жұмыстарға қатысу, мәдени талаптарын қанағаттандыру, демалыс, тұрмыс қажеттілігіне жауап беретін мамандық таңдауды қажет ету деп түсінүге болады [14].
Кәсіби бағдар беруде тағы да басқа принциптер бар. Жалпы педагогикалық принциптермен тығыз байланысты. Ол кәсіби бағдар еңбекпен, өмірмен байланысы, заман талабына сәйкес мамандармен қамтамасыз ету:
oo кәсіби бағдар беру оқушының еңбекке дайындығымен байланысты, өйткені оқушының мамандық таңдауда еңбектік тәрбие мен оқу процесі, қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек, техникалық шығармашылықты ұйымдастыру жұмыстарына әсер ететіні белгілі;
oo жүйелілік пен сабақтастығы: 1-ден 11-сыныпқа дейін міндетті сабақтастығы осы жұмыстың сыныптан сыныпқа қамтамасыз етеді;
oo мектеп, өндіріс, жанұя, кәсіби оқу орындары арасындағы байланысы да жастарға мамандық таңдауына көмек көрсетеді;
oo тәрбиелік сипаты - еңбектік, экономикалық, эстетикалық, құқықтық тәрбиенің рөлімен дифференциалды және жекеше көмек көрсету. Ол жас ерекшелігін, қалыптасқан қызығушылығын ескеру арқылы [13].
Кәсіби білім беру мақсаты мен міндетін жүзеге асыруға оның теориясы мен әдіснамасының әсері зор. Өйткені онда практикалық жұмыстың тиімділігін көтеру үшін теория мен әдіснамада идея, көзқарас, формалары мен әдістері, принциптері тексеріледі [15].
Кәсіби бағдар - оқушыларға бағыт-бағдар беру кәсіп таңдауда. Сонымен қатар кәсіби бағдар беру - өмірге жаңа аяқ басқан адамға бағыт берудің тәрбие жұмысының жүйесі. Кәсіби бағдар беру бойынша практикалық жұмыстары мен теориясын ескере отырып келесі анықтама берілген.
Кәсіби бағдар беру - жастардың қабілеті, қызығушылығы, икеміне байланысты және қоғамдық сұраныстарға сәйкес бағытталған қызмет түрі[13].
Кәсіби бағдар берудің практикалық жағы - мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың, мекмелер мен өндіріс орындарының қызметінен тұрады [14].
Кәсіби бағдар беру теориясын осы бағытқа тиімді кәсіби бағдар қызмет етуге арналған көзқарас-идеялар құрайды. Ол - біртұтас заңдылықтар жайлы көзқарас және өзінің қызығушылығына байланысты өзіндік кәсіби анықталуына жол беретін ғылыми білімді ұйымдастыру формасы.
Кәсіби бағдар беру әдіснамасы - негізгі құрылымдар мен зерттеу әдістері осы бағыттағы және жастарға әсер ету туралы ілім. Негізгі қағдаларға идеяның концептуалдық сипаты жатады. Бұл идея 30-жылдарға дейін "диагностикалық концепция" деп аталған. Көбінесе мұнда тесттер қолданған. Кейін дұрыс қолдауын таппаған соң "тәрбиелік концепцияға" ауыстырылады [13].
Кәсіби бағдар беру әдіснамасына кәсіби бағдар беру жүйесін анықтау және дамыту мәселелері жатады. Кәсіби бағдар беру жүйесіне анықтама бермес бұрын мына қағидаларды қарастырайық:
oo кәсіби міндеттер, принциптер, форма, әдіс, тиімділік критерийлері, деңгей, бағытты т.б. элементтерді енгізетін жүйелі қызмет;
oo кәсіби бағдар жүйесі - еңбектік және кәсіби дайындық жүйесінің төменгі бөлігі болып табылады;
oo кәсіби бағдар беру жүйесі - өндірістік күш пен қарым-қатынас құрылымында пайда болған тұлғаның әлеуметтік бағдар жүйесі;
oo кәсіби бағдар беру әлеуметтік салаға жатады [13].
Осы аталған қағидалардан кәсіби бағдар беру жүйесіне анықтама беруге болады. Оқушыларға кәсіби бағдар беру жүйесі - ұйымдасқан басқарылатын қызметі. Мектеп, мекеме, жанұяның оқушыныңынтасына байланысты кәсіби бағдар беруге бағытталған ұйымдасқан, байланысқан қызметі.
Кәсіби бағдар беру жұмыстары жүйесінің мақсаты оқушыларға мамандық таңдауға көмектесу. Негізгі компонентіне оқушыларға кәсіби бағдар беру мақсаты, міндеті, бағыты, формасы, әдістемесі. Қазір кәсіби бағдар беру жұмыстары келесі бағыттарды қамтиды:
oo кәсіби ағарту. Ол - кәсіби ақпарат беру, кәсіби жарнама, кәсіби жариядан тұрады. Негізгі сипаты - мақсаттылық, жоспарлық, диференциалдық әдістерінің жинақтылығы;
oo кәсіби диагностика, мамандыққа деген қызығушылығы, икемін анкета, тест арқылы анықтау;
oo кәсіби консультация оқушыға жекеше көмек көрсету;
oo кәсіби іріктеу ОӨК да жақсы нәтиже береді, нақты мамандықпен айналысу арқылы;
oo әлеуметтік-кәсіби үйрену (адаптация) оқу шеберханасында, өндірістік практикада өтеді;
oo кәсіби тәрбие оқушының жауапкершілігін, тәртібін арттырады;
oo кәсіби бағдар беру формасы мен әдістеріне-мамандық туралы әңгіме, топсеруен, қызығушылық клубтары, үйірмелер, анкеталау, тестілеу, рефераттар жатады [16].
Кәсіби бағдар беру жұмыстарының теориялық негіздері. Жалпы білім беретін және кәсіби мектептердің материалдарында оқушылардың қызығушылығын, бейімділігін, тұлғаның қабілетінанықтау негізінде шаруашылық кадрларына мұқтаждықты ескеріп жастарға кәсіби бағдар беру жұмыстарын жетілдіру қажеттілігі көрсетілген [17].
Оқушыларды психологиялық дайындықта еңбекке және саналы түрде кәсіп таңдаудағы басты ролді мектеп атқарады. Мектептің барлық кәсіби бағдар беру жұмысының орталық құрылымдық элементі болып кәсіби ақпарат табылады. Онымен біз ұйымдастырумен оқу-тәрбие жұмыстарын өткізуге бағытталған әлеуметтік-экономикалық және психофизиологиялық жағдайларда мамандықты дұрыс таңдауды, оқушылардың қажетті білім өрісін игеруді түсінеміз [18]. Кәсіби ақпарат мектептегі барлық оқу-тәрбиелік жұмыстар жүйесімен тығыз байланысқан. Оның басты мақсаты оқушыларды мамандықты дұрыс таңдауға дайындау, келешекте жан-жақты және гормониялық тұлға ретінде дамуын, өзіндік еңбек қызметіне қадамын қамтамасыз ету [18].
Қазіргі уақытта мектептерде жүргізіліп жатқан кәсіби ақпарат жұмыстары жақсы нәтиже беріп отыр.онда оқушылар кәсіби қызметтерінің түрлерімен танысады, оларда материалды өндіріске, қызмет көрсетуге және т.б. кәсіптер саласына деген қатынас қалыптасады [6]. Кейбір жағдайларда әлеуметтік беделдігіне байланысты кәсіп таңдау тенденциясы әлсірейді. Бірақ, кәсіби ақпарат жұмысы өзіне жүктелген мүмкіндікті толығымен жүзеге асырмайды. Біздің пікірімізше, мұндағы басты кедергі болатын педагогтардың теориялық және әдістемелік қарусыздығы, мектеп жағдайында көбінесе кәсіби ақпарат жұмысының мәнін, мақсаттарын, формаларын, әдістерін іске асыру туралы толық түсініктерінің жоқтығынан бөліп отыр.Мектеп жұмыстарының тәжірибесі көрсеткендей, сабақтарда кәсіби ақпарат әлі күнге дейін қолданыс тапқан жоқ. Кәсіп туралы, негізінен үстірт, толық емес беріледі [19]
Оқушыларға жақсы ықпал ету үшін ол, өзіндік мазмұны бойынша кәсіби графикалық болып, олардың танымдық қажеттіліктеріне негізделуі керек. Оқушыларға жұмысшы тұлғаның алдына қойылатын талаптардың мазмұнын ашып, кәсіпкердің әлеуметтік-экономикалық мағынасын айтып қана қоймай, оның қысқаша психофизиологиялық сипаттамасын беру қажет [20].
Көптеген жағдайларда кәсіп туралы ақпараттың ұнамды жақтары ғана айтылады, оқушыны шатастыратын, теріс пікірлері келтіріледі. Көптеген мамандардың шығармашылық элемменттері, әсіресе жұмысшылардың, шығармашылық процесті тікелей көруге мүмкіндігімен жасырынған. Бірақ, шығармашылық-объектіге немесе еңбек затына тән сапасы немесе қасиеті емес, ол қызмет ерекшелігі және оны оқушыларға көрсете білу қажеттілігі.
Ең бастысы кәсіп туралы ақпарат оқушылардың танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыратындай және белсендіретіндей болып, "шығармашылық емес" кәсіпкердің қызметеріндегі шығармашылық элемменттерін көрсете білу керек [18].
Басылымдарды талдау мен тікелей тәжірибе көрсеткендей, кәсіби бағдар беру теориясы мен практикасында бүгінге дейін "кәсіби ақпарат" ұғымының мазмұны анықталмаған. Кәсіби ақпарат, кәсіби бағдар беру жұмысының ақпараттық-анықтама аспектісі ретінде, шектеулі мағынада қарастырылып жүр. Осыған байланысты оның мақсаты белгілі кәсіптердің еңбек жағдайларында оларды меңгеру жолдары арқылы кадрлар қажеттілігіне анықтама стендті құруға әкеледі [19].
Сонымен қатар оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне, жастарына және жалпы білім беру мүмкіндіктеріне, дифференцияланған амал көрсетілмеген. Өз кезінде кәсіби насихат және кәсіби үгіт бойынша жеке формулаларды барлық кәсіби ақпарат жұмыстарының бірегейленуіне әкеледі.
Теориялық және қолданбалы аспектлерде мектептегі кәсіби ақпараттық жұмыстардың келесін шарттарын білуге болады: оқушы тұлғаға ұсынатын кәсіптер әлемімен оларды талаптары туралы білімін қалыптастыру, белгілі бір кәсіпті игеру жағдайлары мен жолдары туралы ақпараттындыру [21].
Барлық мамандықтар туралы дұрыс пікір тәрбиелеу, әсіресе халық шаруашылығы қажет етіп отырғандарға, кадрлардағы туындалған қажеттіліктерді және тұлғаның психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, тұрақты қызығушылық пен кәсіби ниетін дұрыс дәлелдей білуін қалыптастыру.
Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың теориялық негідерін қарастыру барысында болашақ маманның тұлғалық құрылымындағы кәсіби бағыттылығының алғышарттық негізі ретінде кәсіби бағдар беру, оқушылардың кәсіби бағыттылығының қалыптасыру мәселелеріне ерекше көңіл аударылады. Жеке адамның кәсіби бағыттылығының проблемасы қазіргі кездегі психология, педагогика ғылымдарының ең өзекті мәселесіне айналып отыр. Жеке адам құрылысындағы бағыттылық маңызын, оның іс-әрекет деңгейіне әсерін, жеке адамның негізгі қырларының бірі ретіндегі мәні мен динамикасын белсенді зерттеу жалғасуда. Бұл бағыттағы зерттеудің барлығы да өмірлік және кәсіби дұрыс айқындалу мәселесінің маңыздылығынан туындайды [22].
Психологиялық әдебиеттерде жеке тұлғаның бағыттылығы оның құрылымындағы негізгі компонент түрінде қарастырылады. К.К. Платоновтың пайымдауынша, жеке адамның бірінші құрылымында - бағыттылық қатынастар және моральдық қасиеттер "тұтастай алғанда бағыттылқ иерархия түрінде байланысқан бірнеше форманы қамтиды: бағыттылықтың ең қарапайым формасына дейін шет қалмайды" [3].
В.С.Мерлиннің айтуынша, жеке адам сипаттамасында ең маңыздысы және негізгісі - оның кәсіби бағыттылығы, яғни адам өмірінің жалпы бағыты мен барлық белсенді шығармашылық іс-әрекеті соған байланысты [7].
В.Г.Леонтьев жеке адамның психологиялық тұжырымдамасын бастаушы мен мақсаттық тұрақты қарым-қатынасын бейнелейтін қажеттіліктер, сенім, мұрат, мотивтермен сипаттайды [3].
Қазіргі кездегі жеке тұлғаның жалпы бағыттылығы оның бейнесін құрушы фактор ретінде қарастырылатын С.Л.Рубиншттейн, А.И.Леонтьев, Б.Г.Ананьев, К.К.Платонов, т.б. ғылымдардың теорияларын талдай келіп, Б.Ф.Попов былай дейді: "Жеке зерттейтін талдауларының әртүрлілігіне қарамастан барлық көзқарастар жеке адамның негізгі сипаттамасы ретінде оның бағыттылығына зор көңіл бөледі. Нақ осы кәсіби бағыттылық қасиетінде жеке адамның мақсаты, мотивтері, іс-әрекетке субъективті қатынастарының жүйесі көрінеді [23].
Психологиялық әдебиеттерде жеке адам бағыттылығы ұғымын неғұрлым толық қарастырған ғалымдардың бірі - С.Л.Рубинштейн. "Бағыттылық, деп жазады ол, факт жүзінде индивидтен бөлек тұрған бір нәрсеге қажеттіліктен туады және бағыттылықты айқындайтын кез-келген динамикеалық тенденция әрқашан да индивидтен бөлек тұрған нәрсемен азды-көпті саналы түрде түсінілетін байланысты, ішкі мен сыртқының өзара қатынасын қамтиды.
С.Л.Рубинштейн жеке адам бағыттылығында екі өзара тығыз байланысты жағдайды ашты: біріншіден, бағыттылық қашанда нақты затқа бағытталған, екіншіден, осы жағдайда пайда болатын шиеленіс. Сонымен, С.Л.Рубинштейн тұрғысынан жеке адам бағыттылығы - оның кәсіби іс-әрекетін анықтайтын түрткілер мен мотивтер жүйесі [8].
Л.И.Бошович бағыттылықты мінез-құлықтың нақты мотивтерінің үстемдігінің нәтижесі ретінде қарастырады. Психологиялық әдебиеттерде берілген бірқатар көззқарастар талдауы, бағыттылықтың әртүрлі анықтамаларындағы ортақ пікір, олардың бәрі де жеке адамның өзіне тән іс-әрекеті мен мінез-құлқының нақты деңгейін қамтамасыз ететін, онсыз кәсіби қалыптасуы мүмкін болмайтын жеке адам қасиетінің маңызды және тұрақты ерекшеліктері деген сипаттамада тұжырымдалады [24]. Жеке тұлғаның жалпы бағыттылығына, оның өзгешелігі әсер етеді. Бағыттылықтың мазмұнына байланысты оның сапалық сипаттамасы мен жүйесін көруге болады. Жеке адам бағыттылығының негізгі типтері: қоғамдық, ұжымдық, жеке бастық, кәсіби, эстетикалық, т.б. қарастырылады. Аталмыш мәселеге педагогтар көзқарасы, жеке адам бағыттылығы - оқу, оқудан тыс іс-әрекет формаларының баршасының әсерінен қалыптасатын, оқушы жастардың болашақ кәсіби іс-әрекетке дайындығын тәрбиелейтін күрделі жеке адамдық құрылым деген түсінікке саяды [25].
Біздің жұмысымыз үшін маңыздысы - жалпы білім беретін мектептің жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы олардың кәсіби бағыттылығының мәнін айқындау. Бұл мәселеге бірқатар ғалымдардың зерттеулері арналған. Олардың қатарында А.Е.Голомшток, Л.А.Йовайша, А.П.Сейтешов, Ю.В.Укке, П.А.Шавир және т.б. атауға болады [9].
Бағыттылық жеке тұлғаның ерекшеліктерін тұтастай анықтайтын құрылым болса, кәсіби бағыттылық жеке адамның жалпы бағыттылығының құрамдас компоненті ретінде қарастырылады[15].
Кәсіби бағыттылық - адамның таңдалынған мамандыққа көзқарасын сипаттайтын кәсіби іс-әрекетке дайындығы мен оның табыстылығына әсер ететін жеке адамның интегралды қасиеті.
Кәсіби бағыттылықтың жан-жақтылығын жеке адамның жүйесін құрайтын қасиеті ретінде П.А.Шавир еңбектерінде қарастырады. Оның пікірінше, кәсіби бағыттылық - нақты іс-әрекетті артығырақ көретін мотивтер жүйесі, оның өзі жеке адамның танымдық және құндылық бағдарлық іс-әрекеті негізінде өтетін кәсіби әсерлер жүйесімен қарым-қатынас үрдісінде қалыптасады [26].
Кәсіби бағыттылық - жеке адамның интегральды қасиеті, оның тұлғалық бейнесін құрайтын факторы ретінде түсіну, оны комплекс түрінде, оның ішінде, кәсіби іс-әрекетке, қажеттілік, бейімділіктер, кәсіби мұраттар, кәсіби іс-әрекетке деген құндылық бағдарлар және дүниетаным компоненті деп түсінуді талап етеді.
Кәсіби бағыттылықтың психологиялық-педагогикалық аспектісін, кәсіби шеберлікті дамыту бағытында кәсіби бағыттылықты қалыптастыруды жетілдіру және жеке адамның жалпы дамуы тұрғысынан өте терең және жан-жақты зерттеген А.П.Сейтешов [16].
А.П.Сейтешовтың пікірінше, кәсіби бағыттылық дегеніміз - жеке адамның маңызды жақтарының бірі, ол оның қызығулары, ниеттері, бейімділіктері, мұраты мен сенімдерінде көрінеді
Психология білімінің қағидалары мен өз зерттеулерінің нәтижесін негізге ала отырып, А.П.Сейтешов бағытының көрінуінің ұлық формаларын толығымен қарастырады, жас жұмысшылардың жеке тұлғасының кәсіби бағыттылығы дамуының кейбір заңдылықтарын, оны тәрбиелеу жағдайларын көрсету [16].
Кәсіби бағыттылық - болашақ маманның жеке тұлғасының біртұтас және жан-жақты қасиеті түрінде толық түсіну үшін, оның компоненттік құрамын, санасы сипаттамалары мен динамикасын анықтау қажет.
Кәсіби бағыттылықтың құрылымы туралы зерттеушілер арасында бірыңғай пікір жоқ. Жалпы осы бағытта жүргізілген зерттеулерді талдай отырып, кәсіби біліктілік компоненттерін былайша анықтауға болады: қызығулар, бейімділіктер, кәсіби ниеттер, жеке тәжірибе, еңбек етуге даярлық, мақсат, кәсіби мотивтер, шығармашылық кәсіби ойлау, ұжымшылдық, коммуникативті және ұйымдастырушылық қабілеттер, мотивтердің иерархиялық жүйесі, танымдық, мотивациялық, дүниетанымдық, эмоциялық-еріктік, мінез-құлықтық, т.б [27].
П.А.Шавир кәсіби біліктіліктің психологиялық сипаттамасын бере отырып, оны жастық шақтағы жеке адамдық орталық құрылым деп анықтайды. Кәсіби бағыттылықтың қалыптасуының ең бірінші қажетті шарты - адамның мамандыққа деген дұрыс, таңдаулы қатынасының пайда болуы. Бұл қатынас, көбінесе, белгілі іс-әрекет мазмұнының кейбір жақтары немесе мамандықтың ерекше белгілері, іс-әрекетке кәсіби мотивтердің пайда болуынан басталады. Оқушының жеке басының бағыттылығын, яғни мотивтерін қалыптастыру үшін олар туралы түсінік болуы керек. Нақты жеке адамның мотивациялық саласында не жатқанын білу керек, қандай педагогикалық шаралар қолдану керек, оқушының жеке бастық белсменділігі туралы мәселелерді шешу керек [28].
Қазіргі кездегі зерттеулер жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда олардың мамандық таңдауындағы мотивтер тобын бөліп көрсетеді:
oo болашақ кәсіби іс-әрекет мазмұнымен байланысты, оның әлеуметтік мәнін саналы түрде түсіну, болашақ іс-әрекетке берілгендігімен және кәсіби бағыттылығының қалыптасқандығын сипаттайтын мотивтер.
oo берілген мамандықты игеруге маңызды, бірақ кәсіби бағыттылықтыңжоғары деңгейде дамуын көрсетпейтін, оның орташа қалыптасуын сипаттайтын мотивтер.
oo кәсіби бағыттылығы қалыптаспаған, жаңаша немесе кездейсоқ мотивтер.
Оқушының жеке басының кәсіби бағыттылығытың құрамында мотивациялық ортасынан басқа да маңызды болап табылатын эмоциялық-еріктік және танымдық сфераларын бөліп қарастыру қажет [29].
Кәсіби бағыттылықтың эмоциялық-еріктік компоненті, ең алдымен, болашақ мамандыққа деген эмоциялық қатынасынан, мамандыққа қанағаттануынан, мамандыққа даярлануынан көрінеді.
Кәсіби бағыттылықтың танымдық компоненті іс-әрекет объектісіне бағыттылығына, өзінің болашақ кәсіби және қазіргі оқу іс-әрекетінің маңызы мен қажеттілігін саналы түрде түсіндіруіне байланысты[30].
Белгілі бір мамандық туралы хабардар болу деңгейінен, оқушылардың кәсіби жоспарларынан, таңдалатын мамандықтың маңыздылығын түсіну деңгейінен, болашақ кәсіби іс-әрекетке дайындық кезеңінде салалы пәндерді оқу мақсатын түсінуінен көрінеді. Осы бағыттағы зерттеулердің бірқатары кәсіби бағыттылықтың негізгі компоненттерінің бірі ретінде сәйкес объектілер мен құбылыстарға қатысты психологиялық белсенділікті тудыратын кәсіби қызығушылықтың маңызына көңіл бөледі [21].
В.С.Леднев жеке адам құрылымының түрлі теорияларын салыстыру негізінде маңызды компоненттердің бірі ретінде білім, іскерлік пен дағдыны бөліп көрсеті керек деп көрсетеді [8].
А.Б.Каганов та бұл пікірді қоштай келіп, оларды кәсіби бағыттылықтың дамуының іргетасы деп бағалайды.
Кәсіби қызығу жеке адамдық қасиеттер тобына кіреді, олардың негізгі қасиеттері - жеке адамның оқу-танымдық және кәсіби-еңбектік іс-әрекетіне итермелейтін белсенділік туғызатын функция. Кәсіби қызығулардың пайда болуы және дамуы танымдық әдістермен бірге жеке адамның эмоциялық және еріктік процестерінің бар екенін де көрсетеді. Яғни, кәсіби қызығу оқушының сабақ және сабақтан тыс әрекетіне де эмоциялық түр беру керек [30].
Кәсіби бағыттылықтың барлық құрылымдық компоненттері - қажеттіліктер де, мотивтер де, қызығулар да бір-бірімен тығыз байланысты және өзара бір-біріне тәуелді. Қажеттіліктер кез-келген іс-әрекеттің бастапқы кезеңінде болады. Ізденіс іс-әрекеттің нәтижесінде "заттанады", ал қабылданатын зат өзінің итермелегіштік және бағытталғыштық әрекеттік функциясына ие болады, яғни мотивке айналады [31].
Кәсіби бағыттылық құрамы мен құрылысын зерттеп, осы мәселеге деген түрлі көзқарастарды талдау, эмпирикалық зерттеу жұмыстарын саралағанда "оқушылардың кәсіби бағыттылығы" ұжымдық анықтамасын көруге болады.
Ол мектеп бітірушілердің ойдағыдай кәсіби айқындауын қамтамасыз ететін интегралды динамикалық қасиет, оның негізін болашақ мамандардың әрқайсысында кәсіби білімдерін жетілдіруге, үздіксіз кәсіби дамуға өз бетінше ұмтылуына дағдыландыру мақсатымен оқу тәрбие процесінде қанағаттандырылатын қажеттіліктер, мотивтер, қызығулар мен білім, іскерлік дағдылар жүйесін құрайды [32]. Жоғарғы сынып оқушыларының саналы түрде мамандық таңдауын мотивтейтін өз кәсіби қызығуларын түсінуі, мақсаттарын іске асыру ұшін саналы мақсат қойып, іс-әрекетін жоспарлауы - кәсіби бағыт қалыптастыруының маңызды факторы болып табылады. Жоғарыда айтылған жәйттардың барлығы да отандық ғалымдардың көпжылдық қажырлы еңбектері мен зерттеулерінің нәтижесінде жасалған ғылыми тұжырымдамалар[33].
Ал, енді өзімізге келер болсақ, мамандықты дұрыс таңдау - адам өміріне маңызы туралы мәселелер ежелден-ақ Шығыстың, Орта Азияның ұлы ойшылдары мен ағартушы ғалымдарын (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашғари, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин) замандастарымыздың, ұлы зиялылары Ж.Аймауытұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, т.б. ерекше толғандырған. Ұлы бабамыз Әл-Фараби: "Ізгі және қасиетті жұмыс істеген адам басқа адамнан жоғары тұруы керек", - десе, осы ойды "түсіне қарама, ісіне қара" - деп түркі халықтарынан шыққан ғалым М.Қашғари жалғастырады. Халықтың болашаға білімде екендігін Шығыс ғалымдары ертеден түсінген [12].
Ж.Баласағұн: "Бар ізгілік тек білімнен ашылар, біліммен аспанға жол салынар", - десе, бабаларымыздың асыл мұраларынан сусындаған ұлы Абай: "Ғылым таппай мақтанба, орын таппай баптанба", - деп, әрбір адам өз мүмкіндіктері мен білім, қабілеттіліктеріне сай өмірдегі өз орнын табады [12].
Ғасырлар өткен сайын ұрпақ тәрбиесі туралы өзекті ойлар өз жалғасын тауып, ғалымдар еңбектерінде айрықша орын алады.
Қазақстан мектептері мен оқу орындарындағы кәсіптік бағдар беру мәселесіне көңіл аударып, зерттеу жүргізіп, еңбектер жазған ғалымдардың көшбастаушысы, бес арыстың бірі - Ж.Аймауыұлы болса, С.Мұқанов, Т.Тәжібаев, М.А.Құдайқұлова, Л.Х.Мәжитова, Ж.Түрікпенұлы, А.П.Сейтешов сынды ғалымдарымыздың осы саладағы зерттеулері жалпы тұлға құрылымындағы кәсіби бағыттылық, мамандық таңдау мен кәсіби бейімделі мәселелеріне арналған. Аталмыш еңбектердің кәсіби бағыттылық проблемаларын шешуде өзіндік ғылыми және практикалық маңыздылығы жоғары болып табылады. Дегенмен, біз өзіміздің магистрлік жұмысымызда қазақ зиялыларының ішінде Ж.Аймауытұлының бұл бағытта жазылған еңбектерінің еліміздің болашақ ұрпақтары үшін қашан да өз теориялық құндылығы мен тәжірибелік маңыздылығы ұшан-теңіз екендігіне көз жеткізгендей болдық. Жұмысымыздың келеі тарауында Ж.Аймауытұлының "Жан жүйесі және өнер таңдау" деген еңбегінен көптеген деректер мен тұжырымдамаларды кездестіруге болады[12].
Сонымен бірге, біз Ж.Аймауытұлының аталмыш еңбегіндегі кәсіптік бағдар, өнер таңдау, мамандыққа сай қасиет, сапалар туралы шетелдік ғылымдар тәжірибесі мен өзіндік пайымдаулары салыстырмалы берілген теориялық маңызы зор мәселелеріне толығырақ тоқталмақпыз. Автордың 1926 жылы жарық көрген "Жан жүйесі және өнер таңдау" деген еңбегінің беташарының "Неге арналсаң, соны істе!" деп бастауының өзі оның бұл мәселедегі басты ғылыми позициясын анықтайды.
Ж. Аймауытұлының пікірінше, әлеумет тұрмысындағы зор кемшіліктердің бірі - әлеуметтің әр мүшесі әр адамның "өз орнында" қызмет етпеуі. Адам іштен туғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Басқаша айтқанда, әр адамда бір нәрсеге талап, ыңғай, қабілет, яғни зеректік болады. Кім де кім өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен жүріп қызмет етсе, өзіне де, әлеуметке де үлкен пайда келтірмек. "Өз орнында" істеген адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ. Қайғы сол: өз жолын адаспай тауып алатын адамдар сирек кездеседі. Адамның көбі өмір бойы өз соқпағын таппай, сенделумен күн кешеді. Өз жолымен қызмет істемеген адамның жұмысы берекесіз болғаны өз алдына, ондай адам ісіне көңілі жарымағандықтан, өмірге, тағдырға налып, зорланып, бақытсыз ғұммыр кешеді. Міне, адамның кәсіби бағыттылығы мен мамандық таңдауының өзара қатынас, байланысын түсіндірудегі ғалым пікірлерінің өз заманындағы ғылым даму аясынан анағұрлым озық тұрғанына жоғарыда келтірілген пайымдаулары куә болатыны сөзсіз. Сонымен қатар, әркімнің өз орнында жұмыс жасауының қоғам дамуына әсерін былайша тұжырымдайды: "Әр өнер, әр қызмет мемлекетке, әлеуметке керек. Әлеумет те, мемлекет те, әр адамның еңбегінің берекелі болуын тілейді. Неғұрлым әр мүшеснің еңбегі жемісті болса, соғұрлым әлеумет тұрмысы да тез оңалмақ. Әр адамның еңбегі қашан жемісті болмақ? Әркім "өз орнында" жұмыс істегенде. Олай болса, бұл негізгі мәселе."
Қоғам мен жеке адамның кәсіби қатынасы мен маңыздылығын бұдан артық сипаттау мүмкін емес [12].
Ж.Аймауытұлы өз еңбегінде адамның өмірлік жолы, кәсіп таңдау қиындықтары мәселелеріне де зор көңіл бөледі. Бұл ретте оның "Бұл қиындықтар әсіресе жастардың басында: олар тәжірибесіз, ойлары құбылмалы, толқымалы, сондықтан өзін сынай алмайды... жастар тоқсан жолдың торабында, қай жолға түсерін білмей, қиналады. Егер жазатайым болып, теріс жолға түсіп кетсе, өмірі өкініші кетпейді", - деген пікірінің маңызы зор болып табылады. Автордың еңбектерінің біздің зерттеу қызығушылығын тудырған тағы бір тұсы - оның өз заманындағы шетелдік және кеңестік ғалымдар мен зерттеу мекемелерінде жүргізілген зерттеулерге жан-жақты тоқталып, жан-жақты талдауы болып табылады. Ол жастардың қызмет таңдауына сыртқы жағдайлардың әсері туралы пікірлерін Маструков деген ғалымның жүргізген нақты эмпирикалық зерттеулерімен ұщтастырады. Бұл ғалым жинаған мәліметтер бойынша: "Тілеген оқуға түсуге сыртқы шарттар бөгет ететін шәкірттер саны 50%, оқушының өзінен болатын себептен оқи алмайтындар саны 30% екен. Белгілі қызмет таңдауды тілегендер 40% құрайтың болып шыққан. Өзгелері қандай өнерді таңдауды ойлайды, яғни өздері де білмейді екен. Келешекте кім болуды арман етеді деп қарағанда, арман еткен өміріне азды-көпті қабілеті барлар 29%, күшті қабілеті барлар 14%, икемділігі барлар 29%, мұратына жетуге анық тілгі барлар 4%, еш икемділігі жоқ деушілер 6%, ал 6% өздерінің икемділігінің бар не жоғын өздері де білмейді, ал 11% икемділіктің не екендігінен хабары да жоқ" [13].
Автор осы тәріздес зерттеу мәселелеріне терең бойлай отырып, мынадай тұжырымға келеді: "Бұл қиын мәселені шешуге ұйымдасқан көмек керек. Өмірде адасқандарға жол нұсқау керек. Жол нұсқаушы кім болмақ? Бұл міндетті мойнына алатын мектеп, бұл мәселені шешетін жол жүйесі болуы керек. "Міне, еліміздегі қазіргідей ғылым мен техника дамыған, ғылымның біршама қарқында дамыған кезеңінің өзінде ғылым алдында осы өмірлік мәселелердің үнемі бой көтеріп отыруының негізі - қоғам мен ғылымда тұлға мәселесінің өзектілігінің, өміршеңдігін көрсетсе керек [13].
Ал, Ж.Аймауытұлының қоғамдағы тұлға мәселесін өзектендіруі, қоғам мен тұлға қатынасы, кәсіби бағыттылық пен мамандық таңдау мәселелеріне зерделі көзқарасы және оны шешудегі жалғыз дұрыс жолды психология мектебіне сүйенген мектептегі кәсіби бағдардың ұтымды жолға қойылды деп түсінуіоның теориялық және мазмұнының қоғаммен бірге дамитын әрі өз маңызын еш уақытта жоғалтпайтын өміршеңдігінің дәлелі екені даусыз. Ол өз еңбектерінде мамандық таңдау, кәсіби бағдар беру және кәсіби икемділік мәселелері туралы шетел ғалымдарының деректеріне сүйенеді [12]. Олардың қатарында жапон ғалымы Оствальд, америка ғалымы, профессор Т. Парсонс, Англия, Германия, Шотландия психологтарының зерттеулерінің мәліметтері үлкен орын алады.
Авторды осы аталған зерттеулердің маңызына түсініп, терең де жан-жақты салыстырмалы таңдау арқылы бағалау және оны сол кездегі еліміздің білім беру жүйесіндегі шарттармен ұштастыра білуі оның сол кездегі әлемдік психология ғылымының бағыт-бағдарын айқын сезіну мен теориялық білім, дүниетанымдық аясының кеңдігін көрсетеді [21].
Сонымен қатар, автор мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының қолданбалық сипатына зор көңіл бөлгені байқалады. Оған дәлел оның кәсіби бағдардың жүйелі бағдарламасы мен оны оқушыным жас ерекшелігін ескере отырып, бірнеше жылдың ішінде жүргізілуге тиіс шаралардың толық жүйесін жасауы. Автордың пайымдауынша, шәкіртпен әңгімелесу белгілі бір жүйемен жүруі керек, бірнеше жылдың ішінде бірқатар жұмыстар жасалуы керек. Ол әңгімелер үш түрлі мақсат көздеуі керек:
oo барлық өнер, кәсіп туралы шәкірттердің мағлұматын білу;
oo өнер, кәсіп жүзіндегі оның көздеген арманын табу.
oo шәкірттің мектептен шыққан соңғы өмір жүзінде істелетін қызметтік тағайындау.
Алғашқы екі мәселе екінші сыныптан бастап, жыл сайын қозғалып отыруы керек. Ал соңғы мәселені мектепті бітіретін кезде қою керек. Балаға мәслихат берместен бұрын, берген соң да қандай өнерді таңдайтындығын білу дұрыс, сондай ұзақ бақылау қызмет арманның орнықты, негізді екенін білуге мүмкіндік береді. Және ол арманның мектептен шыққан соңғы өмір жүзіндегі қызметімен үйлесетіндегін ашар еді.
Ж.Аймауытұлының мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жайлы айтқан пікірлерінің қазіргі таңдағы кәсіби бағыттылықты қалыптастыру мен кәсіби бағдар берудегі жалпы білім беретін орта мектептердің негізгі міндеттері мен бағдармаларымен тығыз ұштасатындығын көруге болады [13].
Қазіргі кезде де ғылыми-психологиялық зерттеулерде кәсіби бағыттылықты қалыптастыру проблемасы қарқанды түрде қарастырылуда. Жеке адамның әлеуметтік қасиеті ретінде кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда, оқушыларды мамандықты таңдауға дайындаудың жалпы процесінде басты орын алады және жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар бері жұмысының іргетастық негізі болып табылады. Жасөспірімнің кәсіби айқындалуының әлеуметтік және психологиялық негіздері бар. Әлеуметтік аспектіде мамандық таңдау немесе әлеуметтік айқындалу көптеген факторлардың жеке адамға әсері болып табылады. Таңдаудың әлеуметтілігі қоғамның мамандарға қажеттілігімен, мамандық мәртебесімен, отбасының әсерімен, мектеп пен қоғамның іс-әрекетімен анықталады [32].
А.М.Кухорчук және А.В.Ценциппер зерттеулерінде мектеп бітірушілердің 25 пайызы мектептен кейін оқитыны немесе жұмыс жасайтындары туралы айтқанда, нақты мамандық немесе кәсіби іс-әрекет саласын атауға қиналатыны, яғни бұл оқушылардың кәсіби ниеттерінің әлі қалыптаспағандығын көрсетеді. Демек, жастардың бұл бөлігінде тек әлеуметтік бағдар бар, бірақ ол нақты кәсіби бағдарға айналмаған [33].
Мұндай түлектердің кәсіби таңдауы көбінесе сыртқы әсерлерге байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға кәсіптік бағдар беру, олардың экономикалық ой-өрісінің қалыптасуына, еңбектің жетілдірген жаңа тәжірибелерін игеруге ықпал етеді. Мамандық таңдауға кәсіптік бағдар беруде әрбір оқушының психофизиологиялық, жеке қасиеттері, мамандық таңдаудағы басты себептері назардан тыс калмауы керек. Кәсіби бағдар беру оқушыларды мамандықтар әлемінде, олардың мазмұны, ерекшеліктері, жеке тұлғаға қоятын талаптарын өз бойындағы қасиеттерімен ұштастырып, өндіріс, шаруашылық салаларының даму міндеттеріне, оның нарықтық жағдайындағы роліне сай саналы таңдалып алынған мамандыққа мүдделілігін тәрбиелеуді қажет етеді [1].
Елбасымыз, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына кезекті жолдауында былай деген болатын: Білім беруді жаңартуды жалғастыру қажет. Осыған байланысты Президент Үкіметке мынадай тапсырма берді:
білімнің сапасын көтеру және қол жетімділігін кеңейту үшін білім беруді қолдаудың жаңа қаржылық-экономикалық құралдарын енгізу;
техникалық және жоғары білім беру деңгейі үшін Тұрғын үй құрылыс жинақ банкіде ипотекалық құрылысты қазір іске асырылып жатқандай, соған балама жинақтау жүйесін әзірлеу;
бизнес қоғамдастығы мен жұмыс берушілер қоғамдастығы өкілдерінің қатысуымен кәсіптік-техникалық мамандар даярлау жөніде Ұлттық кеңес құру[2].
Кәсіби бағдар беру мақсаты жас ұрпақты саналы түрде мамандық таңдауға дайындау, үйрету екендігі белгілі. Қоғамның әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогресі жылдамдап отырған заманда адамның интелектуалдық еңбек үлесі өседі және білім деңгейіне, шығармашылық даралығының дамуы мен кәсіби бағыттылығына қойылатын талап жоғарылайды. Кәсіби бағыттылық оқушының кәсіптік жағынан өзін-өзі айқындауының маңызды бөлігі ретінде мамандық таңдауға белсенді қарым-қатынасынан көрінеді [3].
Проблеманың теориялық және практикалық өзектілігі, "оқушылардың жұмыстық мамандықтарға кәсіби бағыттылығын қалыптастыру" деген сауалға жауап табуға итермеледі. Оқушыларға кәсіби бағдар беру және болашақ мамандығын анықтап алуға ықпал жасау мектеп алдында тұрған міндеттердің бірі. Сондықтан психология мен педагогикада осы мәселеге үлкен көңіл аударылады. Әр мектептің оқушыларды мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беру жұмысының жоспары құрылып, оны жүзеге асыруға психологтың қосатын үлесі мол болуға тиіс.
Балаларға мамандық таңдату оңай жұмыс емес. Бұл проблеманы зерттеушілер П.П.Блонский, Г.Н.Стычинский, В.А.Сухомлинский, Ю.П.Сокольников, А.П.Сейтешов Г.А.Уманов, Л.К.Кермов және олардың шәкірттері баланы жас кезінен болашақ мамандығын саналы түрде анықтауға ата-аналар, психологтар мен педагогтар өз үлестерін қосуы керек екенін атап көрсеткен [4].
Қазіргі кезде көптеген психологиялық зерттеу әдістемелері көмегімен баланың психофизиологиялық ерекшеліктерін зерттеп, қай салада қызмет атқаруға икем екенін болжамдап береуге болады. Атап айтсақ, темпераментті зерттеуге арналған Айзенк, Стреляу тестері, Басса-Дарки, Шмишек, Филипс жасаған мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау әдістемелері, таным процестерін зерттеу және қабілеттіліктің түрлерін анықтау әдістемелері көмегімен әр адамның жеке даралық психофизиологиялық ерекшеліктерін нақты анықтауға болады [4].
Жоғарыда айтылғанды басты назарға ала отырып, жұмысымыздың мақсатын анықтадық. Бұл - орта мектеп оқушыларына жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған электрондық жинақ құрастыру.
Мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
oo кәсіби бағдар беру жұмысының теориялық негіздерін анықтау;
oo жұмыстық кәсіп қалыптасуының әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін қарастыру;
oo жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған электрондық жинақ құрастыру.
Зерттеу пәні - орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жүйесі.
Зерттеу объектісі - орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру процесі.
Зерттеу болжамы - егер орта мектеп оқушыларына жұмыстық мамандықтар бойынша кәсіби бағыттылықты қалыптастыруға арналған модель енгізілсе, әлеуметтік салада осы мәселені шешуге, бастауыш кәсіптік білім беру мекемелерінде оқушылар санын көбейтуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы - кәсіби бағдар түсінігін нақтылау және Жұмыстық кәсіп әлеміне саяхат атты электрондық жинақ әзірлеу.
Жұмыстың практикалық мәнділігі - Жұмыстық кәсіп әлеміне саяхат тақырыбында электрондық құрал әзірлеу.
Зерттеу базасы Өскемен қаласы, №23 орта мектептің 9 және 11 сынып оқушылары.
Кіріспе бөлімінде, тақырыптың актуалдығы, жұмыстың теориялық және практикалық мәнділігі айтылады.
Бірінші бөлімде орта мекте оқушыларына кәсіби бағдар беру негізі, және жұмыстық кәсіптің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері қарастырылды.
Екінші бөлімде сараптау-эксперименттің жұмыстарды ұйымдастыру, сараптау-эксперименттік жұмысты жүргізу сипатталады.
Қорытынды бөлімде зерттеу нәтижелері шығарылады.
1 Орта мектеп оқушыларында кәсіби бағдар беру жұмыстары арқылы жұмыстық кәсіп негіздерін қалыптастыру аспектілері
1.1 Кәсіби бағдар берудің теориялық негіздері
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы кәсіптік бағдар берудің мазмұны мен жұмыс формаларын ұйымдастыру мемлекетіміздің білім беру саясатын айқындайды.
ҚР жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасында, жалпы білім беретін мектептің мақсаты - оқушыларға кәсіби бағдар беріп, мамандықтар әлемінде, олардың мазмұны, ерекшеліктері, жеке тұлғаға қоятын талаптарын өз бойындағы қасиеттерімен ұштастырып, өндіріс, шаруашылық салаларының даму міндеттеріне, оның нарықтық экономика жағдайындағы рөліне сай саналы таңдалып алынған мамандыққа мүдделігін тәрбиелеуді қажет етеді [5].Жас ұрпаққа кәсіптік бағдар беру проблемасы бұрыннан қарастырылып келе жатқан мәселелердің бірі. Кәсіптік бағдар - бұл өзара байланысты компоненттерден тұратын тұтас жүйе. Оқушылардың әртүрлі қызметке икемділігін - ойын, танымдық еңбек (кәсіптік белсендіру) арқылы қызығушылығын дамыту; кәсіптік психодиагностика, кәсіптік кеңес, кәсіптік іріктеу, кәсіптік бейімделу және кәсіптік тәрбие қарастырады [6].
Кәсіби бағдар берудің тарихына тоқталар болсақ. Кәсіби бағдарлау қоғамдық процеске айналып 19 ғасырдан бастап кәсіби диагностика, кәсіпке жарамдылықты анықтау аяқ ала бастайды. Сонымен қатар кәсіби ағарту, кәсіби кеңес беру, әлеуметтік кәсіби адаптация және кәсіби тәрбиелеу ғылыми жағынан байыпталып зерттеліне бастады. Бұл жұмыс әр адамның жекелік психикалық ерекшеліктерін анықтап, әр адамның тіршілік түрлеріне икемдилігін анықтаумен ұштастыру мәселелері қарастырылады. Ағылшын ғалымы Ф.Гальтон жеке тұлғаның психикалық ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда анықтаудың ірге тасын құрушылардың бірі болды. Осы айырмашылықтарды зерттеу мақсатымен Ф.Гальтон Лондонда 1888 жылы халықаралық медициналық және денсаулық сақтау әдістерін қолдану көрмесін ашты. Көрмеге келушілер өздерінің тән қабілетімен қатар психикалық ерекшеліктерін 17 көрсеткіштер бойынша анықтап алуға мүмкіндіктер жасалды [7].
1908 жылдың қаңтар айында Бостон қаласында жастарды кәсіби бағдарлау жұмысының алғашқы бюросы ашылып, мұнда талапкерлердің өмірлік еңбек жолын анықтауға көмек беретін әдістемелер қолданыла бастады. Бұл бюроның іс-әрекеттерін ғылыми тұрғыда негізделген кәсіби бағдарлаудың бастамасы деп айтуға болады. Көп ұзамай осыған ұқсаған бюролар Нью-Йоркте ашылды. Оның міндетіне әр түрлі мамандықтардың адамға қойатын талаптарын зерттеп, мектеп оқушыларының қабілетін анықтау болды. Бұл бюроның негізін құрушылардың бірі Ф.Парсонс табысты мамандық таңдаудың үш негізгі факторларын бөліп көрсетті: әр адамның өзін-өзі дұрыс бағалауы, өзінің іс-әрекет түрлеріне бейімділігін, қабілетін, қызығушылығын, ұмтылысын, мүмкіндіктерін және шектеуліктерін дұрыс бағалауы; әрбір таңдаған мамандық бойынша қызмет атқарғанда табысты жұмыс істеу үшін ненің қажет екенін білуі; мамандықтың талабы мен байланысты білімді өзін-өзі бағалаудың нәтижесін үйлестіре алуы. Осы және көптеген әлеуметтік психологиялық зерттеулердің нәтижесінде 1911 жылы Англияда 17 жастан төмен оқушыларға мамандық таңдауға міндетті түрде көмек көрсету туралы Заң қабылданды [7].
АҚШ-та мамандарды кәсіби жарамдылығы бойынша таңдаудан өткізуге ерекше көңіл бөлінді. Гарват университетінің психологиялық зертханасының директоры Г.Мюнстерберг, психотехникалық зерттеулердің негізін құрушылардың бірі, кәсіби таңдау жүргіжу технологиясын анықтап, өз зертханасында көптеген әдістемелер жасауға өз үлесін қосты [7]. Бірінші дүниежүзілік соғыс барысында әскери техниканы басқарушылардың кәсіби жарамдылығын анықтап іріктеп алу қажет екені дәлелденді. Осы қызметті жолға қою үшін көптеген арнайы зерттеулер жүргізілді [8].
Германияда 1922 жылы кәсіби бағдарлау және кеңес беру жүйесін құру жайлы Заң қабылданды. Кәсіби кеңес беру бюросының ұстанымдары бойынша еңбек биржасында мынадай ережелер құрылды: жеткіншектерді мамандық таңдауға жоспарлы түрде даярлау; бюро жұмысын мектептермен тығыз байланыста ұйымдастырып, мектеп бітірушілермен арнайы жұмыстарды келесі бағыттарда жүргізу: мамандықтар туралы мағлұматтар беру; мектеп бітірушілердің жекелік қасиеттерін анықтау үшін психологиялық зерттеулер жүргізу; жұмысқа немесе кәсіби мектептерге ұсыныс хат толтыру [9].
Кәсіби бағдарлаудың ғылыми педагогикалық негізін қалауға халыққа білім беру жүйесін бұрынғы Кеңес жерінде құруға үлкен үлесін қосқан А.В.Луначарский, П.П.Блонский өз үлестерін қосты. 1927 жылы Санкт-Петербургте кәсіби кеңес беру бюросы ашылды. Бұл жерде мамандыққа баулу тәжірибесімен қатар ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілді. 1928 жылы П.П.Блонскийдің "Педалогия негіздері" деп аталатын еңбегі жарық көрді. Тәжірибелік психологиялық білімді ол кезде педалогия деп атады. Осы еңбекте жеке адамның тұлғалық қасиеттерін жан-жақты зерттеу, және ағзаның физиологиялық ерекшеліктерін анықтау әдістемелері жүйеге келтіріліп берілді [7]. Батыс Еуропа елдерде бұл тәжірибе өте кең тарап, Еуропалық ғалымдар К.Айзенк, Кеттел, Бине, Симон т.б. көптеген ғалымдар адамдардың жекелік қасиеттерін, интеллектуалдық іс-әрекеттерге икемділігін, жан мен тәннің бір-біріне тәуелділігін т.б. көптеген проблемаларды зерттеу жолдарын анықтап, оларды психологиялық кеңес беруде қолдану жолдарын зерттеді [10]. 1984 жылы қабылданған Кеңес мектептерінде жүргізілген реформаның материалдарында мектептерде психологиялық қызметтерді ұйымдастырып, психологиялық зерттеулерді кеңінен қолдану қажеттілігі көрсетілген. Сонымен қатар психологиялық кеңес беру орталықтарын ашу туралы көптеген ұсыныстар жасалған. Осы кезден бастап көптеген Ресей мектерінде, Балтық жағалауындағы мемлекеттерде мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беоу орталықтары ашыла бастады. ССРО ғылым академиясы жанынан мамандық бағдар беру ғылыми зерттеу институты ашылып, онда осы бағытта көптеген зерттеулер жүргізілді [11]. Қазақстанда кәсіби бағдар беру проблемалары педагогика ғылымдарының докторылары, профессор А.П.Сейтешов, Г.А.Уманов, Л.К.Керимов, және олардың шәкірттері жан-жақты зерттеді. Олардың айтуы бойынша кәсіби бағдар беру - психологиялық, педагогикалың және медициналық іс-шаралар жиынтығы болып келеді. А.П.Сейтешов мамандыққа баулу және кәсіби бағдарлау баланың дүниеге көзқарасының қалыптасуына негіз болады деп дәлелдеген. Бұл жұмыс жастардың тілегі, ықыласы мен олардың мүмкіндіктерін бір-бірімен үйлестіруге бағытталған. Сонымен қатар халықтың тұрмыс шаруашылығы мен жалпы қоғамда мамандарға деген қажеттілікті ескере отырып, еңбекке жарамдылық процесін оңтайландыруға бағытталған [12].
Кәсіби бағдар беруді қарастыру үшін, оның негізгі екі құраушысын қарастырып кеткен жөн. Олар кәсіп және бағыт-бағдар. Кәсіп - латын тілінен аударғанда "мамандық", айналысатын қызмет түрі. Бағдар-бағыт - қоршаған ортада, мысалы, мамандықтардың арасында талғай білу.
Кәсіби бағдар беру бойынша ғылыми әдістер арқылы алынған дәлелді фактлер өте аз. Сондықтан басты міндет қазіргі кезде жаңа фактлер жинау болып отыр. Мысалы, әр аймақтың өз ерекшеліктеріне байланысты болжам жасалып отыруды қажет етеді [13].
Келесі компонент - заңдылықтар, ғылыми зерттеулер осы заңдылықтарды анықтау үшін жүргізіледі. Кәсіби бағдар беру түсініктерінің басқа ғылым түсініктерімен ұштасу жағдайын қарастырады. Әр теорияның даму дәрежесі принциптердің сапасы мен құрылымымен анықталады.
Саналылық принципі арқылы мамандық таңдауына тек қана өзінің қалауын қанағаттандырып қоймай, қоғамға да әкелетін пайдасын ойлауды қажет етеді, халық шаруашылығына қажет мамандықтарды игеруге саналы түрде талпыну керек. Тұлғаның өз қабілеті, қызығушылығы, икеміне таңдап алған мамандықтың сәйкестігі, сонымен бірге қғамның осы мамандарға қажеттілігін ашу. Осы екі жақты қажеттілікті дұрыс шешпеген жағдайда баланс бұзылады. Сұранысқа жауап бере алмай, кей мамандар аз дайындалып, кейбір мамандардың сұраныстан артық дайындалуы осыдан болады [13].
Белсенділік принципі - мамандық таңдағанда маңызды рөл атқарады. Оны оқушы өзіндік ізденіс арқылы , әдебиет, теледидар арқылы үйірмеге қатысу барысында, еңбекпен араласқанда, ата-аналарының кеңесі мен жүзеге асырады.
Соңғы принцип - даму принципі. Тұлғаның мамандық таңдау барысында квалификациясын жоғарылату, жалақысын көбейту, кәсіби шеберлігін арттыру, қоғамдық жұмыстарға қатысу, мәдени талаптарын қанағаттандыру, демалыс, тұрмыс қажеттілігіне жауап беретін мамандық таңдауды қажет ету деп түсінүге болады [14].
Кәсіби бағдар беруде тағы да басқа принциптер бар. Жалпы педагогикалық принциптермен тығыз байланысты. Ол кәсіби бағдар еңбекпен, өмірмен байланысы, заман талабына сәйкес мамандармен қамтамасыз ету:
oo кәсіби бағдар беру оқушының еңбекке дайындығымен байланысты, өйткені оқушының мамандық таңдауда еңбектік тәрбие мен оқу процесі, қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек, техникалық шығармашылықты ұйымдастыру жұмыстарына әсер ететіні белгілі;
oo жүйелілік пен сабақтастығы: 1-ден 11-сыныпқа дейін міндетті сабақтастығы осы жұмыстың сыныптан сыныпқа қамтамасыз етеді;
oo мектеп, өндіріс, жанұя, кәсіби оқу орындары арасындағы байланысы да жастарға мамандық таңдауына көмек көрсетеді;
oo тәрбиелік сипаты - еңбектік, экономикалық, эстетикалық, құқықтық тәрбиенің рөлімен дифференциалды және жекеше көмек көрсету. Ол жас ерекшелігін, қалыптасқан қызығушылығын ескеру арқылы [13].
Кәсіби білім беру мақсаты мен міндетін жүзеге асыруға оның теориясы мен әдіснамасының әсері зор. Өйткені онда практикалық жұмыстың тиімділігін көтеру үшін теория мен әдіснамада идея, көзқарас, формалары мен әдістері, принциптері тексеріледі [15].
Кәсіби бағдар - оқушыларға бағыт-бағдар беру кәсіп таңдауда. Сонымен қатар кәсіби бағдар беру - өмірге жаңа аяқ басқан адамға бағыт берудің тәрбие жұмысының жүйесі. Кәсіби бағдар беру бойынша практикалық жұмыстары мен теориясын ескере отырып келесі анықтама берілген.
Кәсіби бағдар беру - жастардың қабілеті, қызығушылығы, икеміне байланысты және қоғамдық сұраныстарға сәйкес бағытталған қызмет түрі[13].
Кәсіби бағдар берудің практикалық жағы - мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың, мекмелер мен өндіріс орындарының қызметінен тұрады [14].
Кәсіби бағдар беру теориясын осы бағытқа тиімді кәсіби бағдар қызмет етуге арналған көзқарас-идеялар құрайды. Ол - біртұтас заңдылықтар жайлы көзқарас және өзінің қызығушылығына байланысты өзіндік кәсіби анықталуына жол беретін ғылыми білімді ұйымдастыру формасы.
Кәсіби бағдар беру әдіснамасы - негізгі құрылымдар мен зерттеу әдістері осы бағыттағы және жастарға әсер ету туралы ілім. Негізгі қағдаларға идеяның концептуалдық сипаты жатады. Бұл идея 30-жылдарға дейін "диагностикалық концепция" деп аталған. Көбінесе мұнда тесттер қолданған. Кейін дұрыс қолдауын таппаған соң "тәрбиелік концепцияға" ауыстырылады [13].
Кәсіби бағдар беру әдіснамасына кәсіби бағдар беру жүйесін анықтау және дамыту мәселелері жатады. Кәсіби бағдар беру жүйесіне анықтама бермес бұрын мына қағидаларды қарастырайық:
oo кәсіби міндеттер, принциптер, форма, әдіс, тиімділік критерийлері, деңгей, бағытты т.б. элементтерді енгізетін жүйелі қызмет;
oo кәсіби бағдар жүйесі - еңбектік және кәсіби дайындық жүйесінің төменгі бөлігі болып табылады;
oo кәсіби бағдар беру жүйесі - өндірістік күш пен қарым-қатынас құрылымында пайда болған тұлғаның әлеуметтік бағдар жүйесі;
oo кәсіби бағдар беру әлеуметтік салаға жатады [13].
Осы аталған қағидалардан кәсіби бағдар беру жүйесіне анықтама беруге болады. Оқушыларға кәсіби бағдар беру жүйесі - ұйымдасқан басқарылатын қызметі. Мектеп, мекеме, жанұяның оқушыныңынтасына байланысты кәсіби бағдар беруге бағытталған ұйымдасқан, байланысқан қызметі.
Кәсіби бағдар беру жұмыстары жүйесінің мақсаты оқушыларға мамандық таңдауға көмектесу. Негізгі компонентіне оқушыларға кәсіби бағдар беру мақсаты, міндеті, бағыты, формасы, әдістемесі. Қазір кәсіби бағдар беру жұмыстары келесі бағыттарды қамтиды:
oo кәсіби ағарту. Ол - кәсіби ақпарат беру, кәсіби жарнама, кәсіби жариядан тұрады. Негізгі сипаты - мақсаттылық, жоспарлық, диференциалдық әдістерінің жинақтылығы;
oo кәсіби диагностика, мамандыққа деген қызығушылығы, икемін анкета, тест арқылы анықтау;
oo кәсіби консультация оқушыға жекеше көмек көрсету;
oo кәсіби іріктеу ОӨК да жақсы нәтиже береді, нақты мамандықпен айналысу арқылы;
oo әлеуметтік-кәсіби үйрену (адаптация) оқу шеберханасында, өндірістік практикада өтеді;
oo кәсіби тәрбие оқушының жауапкершілігін, тәртібін арттырады;
oo кәсіби бағдар беру формасы мен әдістеріне-мамандық туралы әңгіме, топсеруен, қызығушылық клубтары, үйірмелер, анкеталау, тестілеу, рефераттар жатады [16].
Кәсіби бағдар беру жұмыстарының теориялық негіздері. Жалпы білім беретін және кәсіби мектептердің материалдарында оқушылардың қызығушылығын, бейімділігін, тұлғаның қабілетінанықтау негізінде шаруашылық кадрларына мұқтаждықты ескеріп жастарға кәсіби бағдар беру жұмыстарын жетілдіру қажеттілігі көрсетілген [17].
Оқушыларды психологиялық дайындықта еңбекке және саналы түрде кәсіп таңдаудағы басты ролді мектеп атқарады. Мектептің барлық кәсіби бағдар беру жұмысының орталық құрылымдық элементі болып кәсіби ақпарат табылады. Онымен біз ұйымдастырумен оқу-тәрбие жұмыстарын өткізуге бағытталған әлеуметтік-экономикалық және психофизиологиялық жағдайларда мамандықты дұрыс таңдауды, оқушылардың қажетті білім өрісін игеруді түсінеміз [18]. Кәсіби ақпарат мектептегі барлық оқу-тәрбиелік жұмыстар жүйесімен тығыз байланысқан. Оның басты мақсаты оқушыларды мамандықты дұрыс таңдауға дайындау, келешекте жан-жақты және гормониялық тұлға ретінде дамуын, өзіндік еңбек қызметіне қадамын қамтамасыз ету [18].
Қазіргі уақытта мектептерде жүргізіліп жатқан кәсіби ақпарат жұмыстары жақсы нәтиже беріп отыр.онда оқушылар кәсіби қызметтерінің түрлерімен танысады, оларда материалды өндіріске, қызмет көрсетуге және т.б. кәсіптер саласына деген қатынас қалыптасады [6]. Кейбір жағдайларда әлеуметтік беделдігіне байланысты кәсіп таңдау тенденциясы әлсірейді. Бірақ, кәсіби ақпарат жұмысы өзіне жүктелген мүмкіндікті толығымен жүзеге асырмайды. Біздің пікірімізше, мұндағы басты кедергі болатын педагогтардың теориялық және әдістемелік қарусыздығы, мектеп жағдайында көбінесе кәсіби ақпарат жұмысының мәнін, мақсаттарын, формаларын, әдістерін іске асыру туралы толық түсініктерінің жоқтығынан бөліп отыр.Мектеп жұмыстарының тәжірибесі көрсеткендей, сабақтарда кәсіби ақпарат әлі күнге дейін қолданыс тапқан жоқ. Кәсіп туралы, негізінен үстірт, толық емес беріледі [19]
Оқушыларға жақсы ықпал ету үшін ол, өзіндік мазмұны бойынша кәсіби графикалық болып, олардың танымдық қажеттіліктеріне негізделуі керек. Оқушыларға жұмысшы тұлғаның алдына қойылатын талаптардың мазмұнын ашып, кәсіпкердің әлеуметтік-экономикалық мағынасын айтып қана қоймай, оның қысқаша психофизиологиялық сипаттамасын беру қажет [20].
Көптеген жағдайларда кәсіп туралы ақпараттың ұнамды жақтары ғана айтылады, оқушыны шатастыратын, теріс пікірлері келтіріледі. Көптеген мамандардың шығармашылық элемменттері, әсіресе жұмысшылардың, шығармашылық процесті тікелей көруге мүмкіндігімен жасырынған. Бірақ, шығармашылық-объектіге немесе еңбек затына тән сапасы немесе қасиеті емес, ол қызмет ерекшелігі және оны оқушыларға көрсете білу қажеттілігі.
Ең бастысы кәсіп туралы ақпарат оқушылардың танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыратындай және белсендіретіндей болып, "шығармашылық емес" кәсіпкердің қызметеріндегі шығармашылық элемменттерін көрсете білу керек [18].
Басылымдарды талдау мен тікелей тәжірибе көрсеткендей, кәсіби бағдар беру теориясы мен практикасында бүгінге дейін "кәсіби ақпарат" ұғымының мазмұны анықталмаған. Кәсіби ақпарат, кәсіби бағдар беру жұмысының ақпараттық-анықтама аспектісі ретінде, шектеулі мағынада қарастырылып жүр. Осыған байланысты оның мақсаты белгілі кәсіптердің еңбек жағдайларында оларды меңгеру жолдары арқылы кадрлар қажеттілігіне анықтама стендті құруға әкеледі [19].
Сонымен қатар оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне, жастарына және жалпы білім беру мүмкіндіктеріне, дифференцияланған амал көрсетілмеген. Өз кезінде кәсіби насихат және кәсіби үгіт бойынша жеке формулаларды барлық кәсіби ақпарат жұмыстарының бірегейленуіне әкеледі.
Теориялық және қолданбалы аспектлерде мектептегі кәсіби ақпараттық жұмыстардың келесін шарттарын білуге болады: оқушы тұлғаға ұсынатын кәсіптер әлемімен оларды талаптары туралы білімін қалыптастыру, белгілі бір кәсіпті игеру жағдайлары мен жолдары туралы ақпараттындыру [21].
Барлық мамандықтар туралы дұрыс пікір тәрбиелеу, әсіресе халық шаруашылығы қажет етіп отырғандарға, кадрлардағы туындалған қажеттіліктерді және тұлғаның психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, тұрақты қызығушылық пен кәсіби ниетін дұрыс дәлелдей білуін қалыптастыру.
Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың теориялық негідерін қарастыру барысында болашақ маманның тұлғалық құрылымындағы кәсіби бағыттылығының алғышарттық негізі ретінде кәсіби бағдар беру, оқушылардың кәсіби бағыттылығының қалыптасыру мәселелеріне ерекше көңіл аударылады. Жеке адамның кәсіби бағыттылығының проблемасы қазіргі кездегі психология, педагогика ғылымдарының ең өзекті мәселесіне айналып отыр. Жеке адам құрылысындағы бағыттылық маңызын, оның іс-әрекет деңгейіне әсерін, жеке адамның негізгі қырларының бірі ретіндегі мәні мен динамикасын белсенді зерттеу жалғасуда. Бұл бағыттағы зерттеудің барлығы да өмірлік және кәсіби дұрыс айқындалу мәселесінің маңыздылығынан туындайды [22].
Психологиялық әдебиеттерде жеке тұлғаның бағыттылығы оның құрылымындағы негізгі компонент түрінде қарастырылады. К.К. Платоновтың пайымдауынша, жеке адамның бірінші құрылымында - бағыттылық қатынастар және моральдық қасиеттер "тұтастай алғанда бағыттылқ иерархия түрінде байланысқан бірнеше форманы қамтиды: бағыттылықтың ең қарапайым формасына дейін шет қалмайды" [3].
В.С.Мерлиннің айтуынша, жеке адам сипаттамасында ең маңыздысы және негізгісі - оның кәсіби бағыттылығы, яғни адам өмірінің жалпы бағыты мен барлық белсенді шығармашылық іс-әрекеті соған байланысты [7].
В.Г.Леонтьев жеке адамның психологиялық тұжырымдамасын бастаушы мен мақсаттық тұрақты қарым-қатынасын бейнелейтін қажеттіліктер, сенім, мұрат, мотивтермен сипаттайды [3].
Қазіргі кездегі жеке тұлғаның жалпы бағыттылығы оның бейнесін құрушы фактор ретінде қарастырылатын С.Л.Рубиншттейн, А.И.Леонтьев, Б.Г.Ананьев, К.К.Платонов, т.б. ғылымдардың теорияларын талдай келіп, Б.Ф.Попов былай дейді: "Жеке зерттейтін талдауларының әртүрлілігіне қарамастан барлық көзқарастар жеке адамның негізгі сипаттамасы ретінде оның бағыттылығына зор көңіл бөледі. Нақ осы кәсіби бағыттылық қасиетінде жеке адамның мақсаты, мотивтері, іс-әрекетке субъективті қатынастарының жүйесі көрінеді [23].
Психологиялық әдебиеттерде жеке адам бағыттылығы ұғымын неғұрлым толық қарастырған ғалымдардың бірі - С.Л.Рубинштейн. "Бағыттылық, деп жазады ол, факт жүзінде индивидтен бөлек тұрған бір нәрсеге қажеттіліктен туады және бағыттылықты айқындайтын кез-келген динамикеалық тенденция әрқашан да индивидтен бөлек тұрған нәрсемен азды-көпті саналы түрде түсінілетін байланысты, ішкі мен сыртқының өзара қатынасын қамтиды.
С.Л.Рубинштейн жеке адам бағыттылығында екі өзара тығыз байланысты жағдайды ашты: біріншіден, бағыттылық қашанда нақты затқа бағытталған, екіншіден, осы жағдайда пайда болатын шиеленіс. Сонымен, С.Л.Рубинштейн тұрғысынан жеке адам бағыттылығы - оның кәсіби іс-әрекетін анықтайтын түрткілер мен мотивтер жүйесі [8].
Л.И.Бошович бағыттылықты мінез-құлықтың нақты мотивтерінің үстемдігінің нәтижесі ретінде қарастырады. Психологиялық әдебиеттерде берілген бірқатар көззқарастар талдауы, бағыттылықтың әртүрлі анықтамаларындағы ортақ пікір, олардың бәрі де жеке адамның өзіне тән іс-әрекеті мен мінез-құлқының нақты деңгейін қамтамасыз ететін, онсыз кәсіби қалыптасуы мүмкін болмайтын жеке адам қасиетінің маңызды және тұрақты ерекшеліктері деген сипаттамада тұжырымдалады [24]. Жеке тұлғаның жалпы бағыттылығына, оның өзгешелігі әсер етеді. Бағыттылықтың мазмұнына байланысты оның сапалық сипаттамасы мен жүйесін көруге болады. Жеке адам бағыттылығының негізгі типтері: қоғамдық, ұжымдық, жеке бастық, кәсіби, эстетикалық, т.б. қарастырылады. Аталмыш мәселеге педагогтар көзқарасы, жеке адам бағыттылығы - оқу, оқудан тыс іс-әрекет формаларының баршасының әсерінен қалыптасатын, оқушы жастардың болашақ кәсіби іс-әрекетке дайындығын тәрбиелейтін күрделі жеке адамдық құрылым деген түсінікке саяды [25].
Біздің жұмысымыз үшін маңыздысы - жалпы білім беретін мектептің жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы олардың кәсіби бағыттылығының мәнін айқындау. Бұл мәселеге бірқатар ғалымдардың зерттеулері арналған. Олардың қатарында А.Е.Голомшток, Л.А.Йовайша, А.П.Сейтешов, Ю.В.Укке, П.А.Шавир және т.б. атауға болады [9].
Бағыттылық жеке тұлғаның ерекшеліктерін тұтастай анықтайтын құрылым болса, кәсіби бағыттылық жеке адамның жалпы бағыттылығының құрамдас компоненті ретінде қарастырылады[15].
Кәсіби бағыттылық - адамның таңдалынған мамандыққа көзқарасын сипаттайтын кәсіби іс-әрекетке дайындығы мен оның табыстылығына әсер ететін жеке адамның интегралды қасиеті.
Кәсіби бағыттылықтың жан-жақтылығын жеке адамның жүйесін құрайтын қасиеті ретінде П.А.Шавир еңбектерінде қарастырады. Оның пікірінше, кәсіби бағыттылық - нақты іс-әрекетті артығырақ көретін мотивтер жүйесі, оның өзі жеке адамның танымдық және құндылық бағдарлық іс-әрекеті негізінде өтетін кәсіби әсерлер жүйесімен қарым-қатынас үрдісінде қалыптасады [26].
Кәсіби бағыттылық - жеке адамның интегральды қасиеті, оның тұлғалық бейнесін құрайтын факторы ретінде түсіну, оны комплекс түрінде, оның ішінде, кәсіби іс-әрекетке, қажеттілік, бейімділіктер, кәсіби мұраттар, кәсіби іс-әрекетке деген құндылық бағдарлар және дүниетаным компоненті деп түсінуді талап етеді.
Кәсіби бағыттылықтың психологиялық-педагогикалық аспектісін, кәсіби шеберлікті дамыту бағытында кәсіби бағыттылықты қалыптастыруды жетілдіру және жеке адамның жалпы дамуы тұрғысынан өте терең және жан-жақты зерттеген А.П.Сейтешов [16].
А.П.Сейтешовтың пікірінше, кәсіби бағыттылық дегеніміз - жеке адамның маңызды жақтарының бірі, ол оның қызығулары, ниеттері, бейімділіктері, мұраты мен сенімдерінде көрінеді
Психология білімінің қағидалары мен өз зерттеулерінің нәтижесін негізге ала отырып, А.П.Сейтешов бағытының көрінуінің ұлық формаларын толығымен қарастырады, жас жұмысшылардың жеке тұлғасының кәсіби бағыттылығы дамуының кейбір заңдылықтарын, оны тәрбиелеу жағдайларын көрсету [16].
Кәсіби бағыттылық - болашақ маманның жеке тұлғасының біртұтас және жан-жақты қасиеті түрінде толық түсіну үшін, оның компоненттік құрамын, санасы сипаттамалары мен динамикасын анықтау қажет.
Кәсіби бағыттылықтың құрылымы туралы зерттеушілер арасында бірыңғай пікір жоқ. Жалпы осы бағытта жүргізілген зерттеулерді талдай отырып, кәсіби біліктілік компоненттерін былайша анықтауға болады: қызығулар, бейімділіктер, кәсіби ниеттер, жеке тәжірибе, еңбек етуге даярлық, мақсат, кәсіби мотивтер, шығармашылық кәсіби ойлау, ұжымшылдық, коммуникативті және ұйымдастырушылық қабілеттер, мотивтердің иерархиялық жүйесі, танымдық, мотивациялық, дүниетанымдық, эмоциялық-еріктік, мінез-құлықтық, т.б [27].
П.А.Шавир кәсіби біліктіліктің психологиялық сипаттамасын бере отырып, оны жастық шақтағы жеке адамдық орталық құрылым деп анықтайды. Кәсіби бағыттылықтың қалыптасуының ең бірінші қажетті шарты - адамның мамандыққа деген дұрыс, таңдаулы қатынасының пайда болуы. Бұл қатынас, көбінесе, белгілі іс-әрекет мазмұнының кейбір жақтары немесе мамандықтың ерекше белгілері, іс-әрекетке кәсіби мотивтердің пайда болуынан басталады. Оқушының жеке басының бағыттылығын, яғни мотивтерін қалыптастыру үшін олар туралы түсінік болуы керек. Нақты жеке адамның мотивациялық саласында не жатқанын білу керек, қандай педагогикалық шаралар қолдану керек, оқушының жеке бастық белсменділігі туралы мәселелерді шешу керек [28].
Қазіргі кездегі зерттеулер жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда олардың мамандық таңдауындағы мотивтер тобын бөліп көрсетеді:
oo болашақ кәсіби іс-әрекет мазмұнымен байланысты, оның әлеуметтік мәнін саналы түрде түсіну, болашақ іс-әрекетке берілгендігімен және кәсіби бағыттылығының қалыптасқандығын сипаттайтын мотивтер.
oo берілген мамандықты игеруге маңызды, бірақ кәсіби бағыттылықтыңжоғары деңгейде дамуын көрсетпейтін, оның орташа қалыптасуын сипаттайтын мотивтер.
oo кәсіби бағыттылығы қалыптаспаған, жаңаша немесе кездейсоқ мотивтер.
Оқушының жеке басының кәсіби бағыттылығытың құрамында мотивациялық ортасынан басқа да маңызды болап табылатын эмоциялық-еріктік және танымдық сфераларын бөліп қарастыру қажет [29].
Кәсіби бағыттылықтың эмоциялық-еріктік компоненті, ең алдымен, болашақ мамандыққа деген эмоциялық қатынасынан, мамандыққа қанағаттануынан, мамандыққа даярлануынан көрінеді.
Кәсіби бағыттылықтың танымдық компоненті іс-әрекет объектісіне бағыттылығына, өзінің болашақ кәсіби және қазіргі оқу іс-әрекетінің маңызы мен қажеттілігін саналы түрде түсіндіруіне байланысты[30].
Белгілі бір мамандық туралы хабардар болу деңгейінен, оқушылардың кәсіби жоспарларынан, таңдалатын мамандықтың маңыздылығын түсіну деңгейінен, болашақ кәсіби іс-әрекетке дайындық кезеңінде салалы пәндерді оқу мақсатын түсінуінен көрінеді. Осы бағыттағы зерттеулердің бірқатары кәсіби бағыттылықтың негізгі компоненттерінің бірі ретінде сәйкес объектілер мен құбылыстарға қатысты психологиялық белсенділікті тудыратын кәсіби қызығушылықтың маңызына көңіл бөледі [21].
В.С.Леднев жеке адам құрылымының түрлі теорияларын салыстыру негізінде маңызды компоненттердің бірі ретінде білім, іскерлік пен дағдыны бөліп көрсеті керек деп көрсетеді [8].
А.Б.Каганов та бұл пікірді қоштай келіп, оларды кәсіби бағыттылықтың дамуының іргетасы деп бағалайды.
Кәсіби қызығу жеке адамдық қасиеттер тобына кіреді, олардың негізгі қасиеттері - жеке адамның оқу-танымдық және кәсіби-еңбектік іс-әрекетіне итермелейтін белсенділік туғызатын функция. Кәсіби қызығулардың пайда болуы және дамуы танымдық әдістермен бірге жеке адамның эмоциялық және еріктік процестерінің бар екенін де көрсетеді. Яғни, кәсіби қызығу оқушының сабақ және сабақтан тыс әрекетіне де эмоциялық түр беру керек [30].
Кәсіби бағыттылықтың барлық құрылымдық компоненттері - қажеттіліктер де, мотивтер де, қызығулар да бір-бірімен тығыз байланысты және өзара бір-біріне тәуелді. Қажеттіліктер кез-келген іс-әрекеттің бастапқы кезеңінде болады. Ізденіс іс-әрекеттің нәтижесінде "заттанады", ал қабылданатын зат өзінің итермелегіштік және бағытталғыштық әрекеттік функциясына ие болады, яғни мотивке айналады [31].
Кәсіби бағыттылық құрамы мен құрылысын зерттеп, осы мәселеге деген түрлі көзқарастарды талдау, эмпирикалық зерттеу жұмыстарын саралағанда "оқушылардың кәсіби бағыттылығы" ұжымдық анықтамасын көруге болады.
Ол мектеп бітірушілердің ойдағыдай кәсіби айқындауын қамтамасыз ететін интегралды динамикалық қасиет, оның негізін болашақ мамандардың әрқайсысында кәсіби білімдерін жетілдіруге, үздіксіз кәсіби дамуға өз бетінше ұмтылуына дағдыландыру мақсатымен оқу тәрбие процесінде қанағаттандырылатын қажеттіліктер, мотивтер, қызығулар мен білім, іскерлік дағдылар жүйесін құрайды [32]. Жоғарғы сынып оқушыларының саналы түрде мамандық таңдауын мотивтейтін өз кәсіби қызығуларын түсінуі, мақсаттарын іске асыру ұшін саналы мақсат қойып, іс-әрекетін жоспарлауы - кәсіби бағыт қалыптастыруының маңызды факторы болып табылады. Жоғарыда айтылған жәйттардың барлығы да отандық ғалымдардың көпжылдық қажырлы еңбектері мен зерттеулерінің нәтижесінде жасалған ғылыми тұжырымдамалар[33].
Ал, енді өзімізге келер болсақ, мамандықты дұрыс таңдау - адам өміріне маңызы туралы мәселелер ежелден-ақ Шығыстың, Орта Азияның ұлы ойшылдары мен ағартушы ғалымдарын (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашғари, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин) замандастарымыздың, ұлы зиялылары Ж.Аймауытұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, т.б. ерекше толғандырған. Ұлы бабамыз Әл-Фараби: "Ізгі және қасиетті жұмыс істеген адам басқа адамнан жоғары тұруы керек", - десе, осы ойды "түсіне қарама, ісіне қара" - деп түркі халықтарынан шыққан ғалым М.Қашғари жалғастырады. Халықтың болашаға білімде екендігін Шығыс ғалымдары ертеден түсінген [12].
Ж.Баласағұн: "Бар ізгілік тек білімнен ашылар, біліммен аспанға жол салынар", - десе, бабаларымыздың асыл мұраларынан сусындаған ұлы Абай: "Ғылым таппай мақтанба, орын таппай баптанба", - деп, әрбір адам өз мүмкіндіктері мен білім, қабілеттіліктеріне сай өмірдегі өз орнын табады [12].
Ғасырлар өткен сайын ұрпақ тәрбиесі туралы өзекті ойлар өз жалғасын тауып, ғалымдар еңбектерінде айрықша орын алады.
Қазақстан мектептері мен оқу орындарындағы кәсіптік бағдар беру мәселесіне көңіл аударып, зерттеу жүргізіп, еңбектер жазған ғалымдардың көшбастаушысы, бес арыстың бірі - Ж.Аймауыұлы болса, С.Мұқанов, Т.Тәжібаев, М.А.Құдайқұлова, Л.Х.Мәжитова, Ж.Түрікпенұлы, А.П.Сейтешов сынды ғалымдарымыздың осы саладағы зерттеулері жалпы тұлға құрылымындағы кәсіби бағыттылық, мамандық таңдау мен кәсіби бейімделі мәселелеріне арналған. Аталмыш еңбектердің кәсіби бағыттылық проблемаларын шешуде өзіндік ғылыми және практикалық маңыздылығы жоғары болып табылады. Дегенмен, біз өзіміздің магистрлік жұмысымызда қазақ зиялыларының ішінде Ж.Аймауытұлының бұл бағытта жазылған еңбектерінің еліміздің болашақ ұрпақтары үшін қашан да өз теориялық құндылығы мен тәжірибелік маңыздылығы ұшан-теңіз екендігіне көз жеткізгендей болдық. Жұмысымыздың келеі тарауында Ж.Аймауытұлының "Жан жүйесі және өнер таңдау" деген еңбегінен көптеген деректер мен тұжырымдамаларды кездестіруге болады[12].
Сонымен бірге, біз Ж.Аймауытұлының аталмыш еңбегіндегі кәсіптік бағдар, өнер таңдау, мамандыққа сай қасиет, сапалар туралы шетелдік ғылымдар тәжірибесі мен өзіндік пайымдаулары салыстырмалы берілген теориялық маңызы зор мәселелеріне толығырақ тоқталмақпыз. Автордың 1926 жылы жарық көрген "Жан жүйесі және өнер таңдау" деген еңбегінің беташарының "Неге арналсаң, соны істе!" деп бастауының өзі оның бұл мәселедегі басты ғылыми позициясын анықтайды.
Ж. Аймауытұлының пікірінше, әлеумет тұрмысындағы зор кемшіліктердің бірі - әлеуметтің әр мүшесі әр адамның "өз орнында" қызмет етпеуі. Адам іштен туғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Басқаша айтқанда, әр адамда бір нәрсеге талап, ыңғай, қабілет, яғни зеректік болады. Кім де кім өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен жүріп қызмет етсе, өзіне де, әлеуметке де үлкен пайда келтірмек. "Өз орнында" істеген адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ. Қайғы сол: өз жолын адаспай тауып алатын адамдар сирек кездеседі. Адамның көбі өмір бойы өз соқпағын таппай, сенделумен күн кешеді. Өз жолымен қызмет істемеген адамның жұмысы берекесіз болғаны өз алдына, ондай адам ісіне көңілі жарымағандықтан, өмірге, тағдырға налып, зорланып, бақытсыз ғұммыр кешеді. Міне, адамның кәсіби бағыттылығы мен мамандық таңдауының өзара қатынас, байланысын түсіндірудегі ғалым пікірлерінің өз заманындағы ғылым даму аясынан анағұрлым озық тұрғанына жоғарыда келтірілген пайымдаулары куә болатыны сөзсіз. Сонымен қатар, әркімнің өз орнында жұмыс жасауының қоғам дамуына әсерін былайша тұжырымдайды: "Әр өнер, әр қызмет мемлекетке, әлеуметке керек. Әлеумет те, мемлекет те, әр адамның еңбегінің берекелі болуын тілейді. Неғұрлым әр мүшеснің еңбегі жемісті болса, соғұрлым әлеумет тұрмысы да тез оңалмақ. Әр адамның еңбегі қашан жемісті болмақ? Әркім "өз орнында" жұмыс істегенде. Олай болса, бұл негізгі мәселе."
Қоғам мен жеке адамның кәсіби қатынасы мен маңыздылығын бұдан артық сипаттау мүмкін емес [12].
Ж.Аймауытұлы өз еңбегінде адамның өмірлік жолы, кәсіп таңдау қиындықтары мәселелеріне де зор көңіл бөледі. Бұл ретте оның "Бұл қиындықтар әсіресе жастардың басында: олар тәжірибесіз, ойлары құбылмалы, толқымалы, сондықтан өзін сынай алмайды... жастар тоқсан жолдың торабында, қай жолға түсерін білмей, қиналады. Егер жазатайым болып, теріс жолға түсіп кетсе, өмірі өкініші кетпейді", - деген пікірінің маңызы зор болып табылады. Автордың еңбектерінің біздің зерттеу қызығушылығын тудырған тағы бір тұсы - оның өз заманындағы шетелдік және кеңестік ғалымдар мен зерттеу мекемелерінде жүргізілген зерттеулерге жан-жақты тоқталып, жан-жақты талдауы болып табылады. Ол жастардың қызмет таңдауына сыртқы жағдайлардың әсері туралы пікірлерін Маструков деген ғалымның жүргізген нақты эмпирикалық зерттеулерімен ұщтастырады. Бұл ғалым жинаған мәліметтер бойынша: "Тілеген оқуға түсуге сыртқы шарттар бөгет ететін шәкірттер саны 50%, оқушының өзінен болатын себептен оқи алмайтындар саны 30% екен. Белгілі қызмет таңдауды тілегендер 40% құрайтың болып шыққан. Өзгелері қандай өнерді таңдауды ойлайды, яғни өздері де білмейді екен. Келешекте кім болуды арман етеді деп қарағанда, арман еткен өміріне азды-көпті қабілеті барлар 29%, күшті қабілеті барлар 14%, икемділігі барлар 29%, мұратына жетуге анық тілгі барлар 4%, еш икемділігі жоқ деушілер 6%, ал 6% өздерінің икемділігінің бар не жоғын өздері де білмейді, ал 11% икемділіктің не екендігінен хабары да жоқ" [13].
Автор осы тәріздес зерттеу мәселелеріне терең бойлай отырып, мынадай тұжырымға келеді: "Бұл қиын мәселені шешуге ұйымдасқан көмек керек. Өмірде адасқандарға жол нұсқау керек. Жол нұсқаушы кім болмақ? Бұл міндетті мойнына алатын мектеп, бұл мәселені шешетін жол жүйесі болуы керек. "Міне, еліміздегі қазіргідей ғылым мен техника дамыған, ғылымның біршама қарқында дамыған кезеңінің өзінде ғылым алдында осы өмірлік мәселелердің үнемі бой көтеріп отыруының негізі - қоғам мен ғылымда тұлға мәселесінің өзектілігінің, өміршеңдігін көрсетсе керек [13].
Ал, Ж.Аймауытұлының қоғамдағы тұлға мәселесін өзектендіруі, қоғам мен тұлға қатынасы, кәсіби бағыттылық пен мамандық таңдау мәселелеріне зерделі көзқарасы және оны шешудегі жалғыз дұрыс жолды психология мектебіне сүйенген мектептегі кәсіби бағдардың ұтымды жолға қойылды деп түсінуіоның теориялық және мазмұнының қоғаммен бірге дамитын әрі өз маңызын еш уақытта жоғалтпайтын өміршеңдігінің дәлелі екені даусыз. Ол өз еңбектерінде мамандық таңдау, кәсіби бағдар беру және кәсіби икемділік мәселелері туралы шетел ғалымдарының деректеріне сүйенеді [12]. Олардың қатарында жапон ғалымы Оствальд, америка ғалымы, профессор Т. Парсонс, Англия, Германия, Шотландия психологтарының зерттеулерінің мәліметтері үлкен орын алады.
Авторды осы аталған зерттеулердің маңызына түсініп, терең де жан-жақты салыстырмалы таңдау арқылы бағалау және оны сол кездегі еліміздің білім беру жүйесіндегі шарттармен ұштастыра білуі оның сол кездегі әлемдік психология ғылымының бағыт-бағдарын айқын сезіну мен теориялық білім, дүниетанымдық аясының кеңдігін көрсетеді [21].
Сонымен қатар, автор мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының қолданбалық сипатына зор көңіл бөлгені байқалады. Оған дәлел оның кәсіби бағдардың жүйелі бағдарламасы мен оны оқушыным жас ерекшелігін ескере отырып, бірнеше жылдың ішінде жүргізілуге тиіс шаралардың толық жүйесін жасауы. Автордың пайымдауынша, шәкіртпен әңгімелесу белгілі бір жүйемен жүруі керек, бірнеше жылдың ішінде бірқатар жұмыстар жасалуы керек. Ол әңгімелер үш түрлі мақсат көздеуі керек:
oo барлық өнер, кәсіп туралы шәкірттердің мағлұматын білу;
oo өнер, кәсіп жүзіндегі оның көздеген арманын табу.
oo шәкірттің мектептен шыққан соңғы өмір жүзінде істелетін қызметтік тағайындау.
Алғашқы екі мәселе екінші сыныптан бастап, жыл сайын қозғалып отыруы керек. Ал соңғы мәселені мектепті бітіретін кезде қою керек. Балаға мәслихат берместен бұрын, берген соң да қандай өнерді таңдайтындығын білу дұрыс, сондай ұзақ бақылау қызмет арманның орнықты, негізді екенін білуге мүмкіндік береді. Және ол арманның мектептен шыққан соңғы өмір жүзіндегі қызметімен үйлесетіндегін ашар еді.
Ж.Аймауытұлының мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жайлы айтқан пікірлерінің қазіргі таңдағы кәсіби бағыттылықты қалыптастыру мен кәсіби бағдар берудегі жалпы білім беретін орта мектептердің негізгі міндеттері мен бағдармаларымен тығыз ұштасатындығын көруге болады [13].
Қазіргі кезде де ғылыми-психологиялық зерттеулерде кәсіби бағыттылықты қалыптастыру проблемасы қарқанды түрде қарастырылуда. Жеке адамның әлеуметтік қасиеті ретінде кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда, оқушыларды мамандықты таңдауға дайындаудың жалпы процесінде басты орын алады және жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар бері жұмысының іргетастық негізі болып табылады. Жасөспірімнің кәсіби айқындалуының әлеуметтік және психологиялық негіздері бар. Әлеуметтік аспектіде мамандық таңдау немесе әлеуметтік айқындалу көптеген факторлардың жеке адамға әсері болып табылады. Таңдаудың әлеуметтілігі қоғамның мамандарға қажеттілігімен, мамандық мәртебесімен, отбасының әсерімен, мектеп пен қоғамның іс-әрекетімен анықталады [32].
А.М.Кухорчук және А.В.Ценциппер зерттеулерінде мектеп бітірушілердің 25 пайызы мектептен кейін оқитыны немесе жұмыс жасайтындары туралы айтқанда, нақты мамандық немесе кәсіби іс-әрекет саласын атауға қиналатыны, яғни бұл оқушылардың кәсіби ниеттерінің әлі қалыптаспағандығын көрсетеді. Демек, жастардың бұл бөлігінде тек әлеуметтік бағдар бар, бірақ ол нақты кәсіби бағдарға айналмаған [33].
Мұндай түлектердің кәсіби таңдауы көбінесе сыртқы әсерлерге байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz