Өзбекстан Республикасының құрылымы

Пән: География
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

I. Кіріспе

II. Негізгі бөлім

1. Өзбекстан Республикасы

2. Өзбекстан республикасының құрылымы

III. Қорытынды

IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Өзбекстан жерін адамдар ежелгі тас ғасырынан (палеолит) мекендей бастады. Олар аңшылық және терімшілікпен айналысты. Жаңа тас дәуірінде (неолит) егіншілік пен бақташылық пайда болды. Қола дәуірінің соңында алғашқы мемлекеттік бірлестіктер - Соғды, Хорезм тайпалық одақтары құрыла бастады. Б. з. б. 5 - 4 ғасырларда ел аумағы Ахемен әулеті билеген парсы патшалығына бағынды. Бұл кезеңде өзбек жерін мекендеген халықтар мен олардың тарихы туралы Геродоттың жазбалары мен Бехистун сына жазуында айтылады. Б. з. б. 330 - 328 жылдары өлкеге Македонский шапқыншылық жасады. Грек-македон империясы ыдырағаннан кейін ел аумағында әр түрлі кезеңдерде Бактрия, Кушан, Қаңлы мемлекеттері өмір сүрді. 5 ғасырдың ортасында құрылып, түріктердің қысымымен ыдырап кеткен ақ ғұндар (эфталит) мемлекетінің негізінде ел аумағы бір орталыққа біріге бастады. 6 ғасырдың ортасында Алтай мен Жетісуда құрылған Түрік қағанаты құрамында болды. 7 ғасырда ел аумағы Батыс түрік қағанатына бағынды. Осы кезеңде Ұлы Жібек жолы дамып, Самарқанд, Бұхара, т. б. қалалар ірі сауда орталықтарына айналды. Бірақ 7 ғасырдың аяғында қағандық ыдырап, өлкені арабтар жаулап ала бастады. Халық жаппай ислам дінін қабылдай бастады. Араб мәдениетінің ықпалымен Мауераннахр аймағы ислам әлемінің аса ірі мәдени орталығына айналды.

1917 жылы 28 қарашада Қоқан қаласында құрылған Мұстафа Шоқай бастаған Түркістан автономиясын көп ұзамай большевиктер күшпен таратты. Ташкентте т. б. ірі қалаларда жергілікті гарнизон солдаттары мен негізінен славян ұлты жұмысшыларын өз жақтарына шығарып алған большевиктер т. ж. бойларында Кеңес үкіметін орнатты және 1918 ж. РКФСР құрамында Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын жариялады. Бірақ ірі қалалар мен әскери бөлімдер жоқ жерлердің барлығында жергілікті халықтың қолдауына сүйенген басмашылар қозғалысы күрт күшейді. 1920 жылы Ішкі Ресейдегі Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Қызыл Армия бөлімдері басмашылар қозғалысын күшпен басты. Көп ұзамай Хиуа және Бұхар хандықтарында да Кеңес өкіметі күшпен орнатылып, халық толқулары Қызыл Армия тарапынан қатыгездікпен жанышталды. 1924 - 25 жылдары Орта Азия елдерінде ұлттық межелеу жүргізіліп, КСРО құрамында Өзбек КСР-і құрылды. 1937 жылы қабылданған Өзбек КСР-і Конституциясы КСРО тарағанша қолданыста болды. 2-дүниежүзілік соғысқа өзбек халқы да белсене араласты. 1991 жылы 31 тамызда өткен Өзбек КСР-і Жоғарғы Кеңесінің сессиясы елдің атауын Өзбекстан Республикасы деп өзгертіп, 1 қыркүйекте елдің тәуелсіздігі туралы Декларация қабылдады.

Өзбекстан Республикасы

• Жерінің ауданы - 448, 9 мың км ² .

• Халқы - 25, 1 млн адам (2002 ж. ) -

• Астанасы - Ташкент.

• Мемлекеттік құрылымы - республика.

• Мемлекет басшысы - президент.

• Заң шығарушы органы - парламент.

• Мемлекеттік тілі - өзбек тілі.

• Ұлттық валютасы - сум.

Географияльқ орны. Өзбекстан Республикасы - Еуразия материгінің ішкі бөлігінде, Орта Азия жерінде мұхиттардан өте шалғайда орналасқан. Бұл сыртқы экономикалық байланыстарды дамытуға белгілі дәрежеде кедергі келтіреді. Ел Орталық Азия аймағындағы ең ірі су артериясы - Сырдария және Әмудария өзендері аралығында солтүстік - батыстан оңтүстік - шығысқа 1400 км-ге, ал батыстан шығысқа қарай 1500 км-ге созыла орналасқан. Республика солтүстігі мен батысында Қазақстанмен, шығысында Қырғызстанмен, оңтүстік-шығысында Тәжікстанмен, ал оңтүстігінде Ауғанстанмен шектеседі. ТМД елдерімен кершілес орналасуы экономикалық байланыстарына қолайлы ықпал жасайды. Алайда оңтүстігінде Ауғанстанмен тікелей шектесуі ел аумағына халықаралық терроризм тарапынан қауіп әкеліп, геосаяси жағдайына қолайсыздық туғызады. Халықаралық деңгейде Ауғанстандағы саяси жағдайды реттеу мақсатында

қолданылған шаралар нәтижесінде Орта Азия мемлекеттерінің шекаралық аймақтарындағы жағдай біршама тұрақтанды.

Аумағының қалыптасуы және мемлекеттің тарихы. Өзбекстан жері географиялық орны мен табиғат жағдайының қолайлылығына, сондай-ақ аумақ арқылы халықаралық керуен жолдарының өтуіне байланысты ежелден-ақ гүлденген отырықшы өркениет ошағы болды. Егіншілік өркендеген шұраттарда ежелгі құл иеленуші мемлекеттерде (Соғды, Бақтрия, Хорезм) егіншілік, қолөнер мен сауда қатар дамыды. Сол себепті әр қилы тарихи кезеңдерде көршілес және шалғайда жатқан елдер тарапынан басқыншылық әрекеттер толастамады. Қазіргі Өзбекстан жерін парсылар мен Ескендір Зұлқырнайын (Александр Македонский) әскері, ғұндар мен түркілер, арабтар мен татармонғол шапқыншылары басып өтіп, олардың әрқайсысы гүлденген өркениеттің құлдырауына әсер етіп, бұл өңірдің әлеуметтік-экономикалық өмірінде өзіндік із қалдырды. Мысалы, VIII ғасырда Араб халифатының иелігінде болуы ислам мәдениетінің тұрақтануына алып келді. XIV ғасырда Өмір Темірдің билік еткен кезеңінде аумақтың экономикалық қуаты артып, білім мен өнер өркендеді. Осы кезеңде өзбек ұлтының қалыптасуы жүрді. Мұның барлығы ел халқының қазіргі этностык, тілдік ерекшеліктерін анықтап, тұрмыс-салт дәстүрлерінің қалыптасуына негіз болды.

XVI ғасырдан бастап бытыраңқы өзбек хандықтарының өзара жауласуы біртұтас күшті мемлекеттің қалыптасуына кедергі келтіріп, халықтың әл-ауқатын нашарлатты. XIX ғасырда Өзбекстан аумағына Ресей патшалығының ықпалы күшейе бастады. Ел аумағының едәуір бөлігін алып жатқан Бұхара өмірлігі мен Хиуа, Қоқан хандықтары түгелімен Түркістан губерниясының қарамағына өтті. Ресей империясы құрамында болған кезеңде Каспий сырты және Орынбор теміржолдарының салынуы нәтижесінде және ауыл шаруашылығындағы әйгілі Столыпин қайта құруларын жүзеге асыру барысында аумаққа орыстар көптеп қоныс аударды.

Аумақта 1917 жылғы Қазан революциясынан соң, кеңес үкіметін орнату басқа аймақтарға қарағанда көп қиындық туғызды. Бұл кезең 1924 жылы ғана Өзбек КСР-інің құрылуымен аяқталды. 1936 жылы Өзбекстан құрамына Қарақалпақ АКСР-і енгізілді. 1991 жылы 26 желтоқсанда Өзбекстан тәуелсіздігін жариялады. Қазіргі кезде Өзбекстан Республикасы ТМД құрамындағы тәуелсіз мемлекет болып табылады.

Өзбекстан Республикасы құрамына 12 әкімшілік облыс пен Қарақалпақстан Автономиялық Республикасы енді.

Табиғаты және табиғат ресурстары. Өзбекстан жерінің көшілік бөлігін Тұран ойпаты алып жатыр. Сырдария мен Әмудария өзендерінің аралығында Қызылқұм шөлі орналасқан, елдің солтүстік-батыс шеті Үстіртке ұласады. Тянь-Шаньнің оңтүстік-батыс сілемдерін құрайтын тау жоталары елдің шығысына қарай жатыр, олардың аралығында Ферғана аңғары орналасқан. Ел аумағында сейсмикалық жағдай тұрақсыз, жер сілкінулер жиі болып тұрады. Мысалы 1966 жылы болған күшті жер сілкінуі нәтижесінде ел астанасы Ташкент көп зардап шекті.

Аумақтың геологиялық-тектоникалық құрылысының күрделі болуы жер қойнауының түрлі минералды ресурстарға бай болуына негіз болады. Әсіресе түсті, сирек кездесетін және бағалы металдардың (алтын мен уран), сондай-ақ фосфорит, графит, түз кен орындары көптеп кездеседі. Тұран ойпатынан табиғи газдың ірі кен орындары (Бұхара, Газли) ашылған, тас көмір мен мұнай қорлары да барланған.

Өзбекстан жерінің басым көпшілігіне қоңыржай белдеудің шұғыл континентті климаты тән. Бұл климаттың басты белгісі - Күн радиациясы мен буланушылықтың өте жоғары болуына байланысты қуаңшылықтың жиі байқалуы. Қыс онша суық емес, каңтардың орташа температурасы солтүстігінде -7°-12°С, ал оңтүстігінде +3°С шамасында болады. Шілденің орташа температурасы +26°С, оңтүстігінде +32°С-қа дейін жетеді. Жылудың мол болуы жеміс ағаштарын (алма, өрік, шабдалы, інжір, анар, грек жаңғағы, бадам), жүзім, көкеніс, сондай-ақ күріш, мақта сияқты жылу сүйгіш дақылдарды өсіруге мүмкіндік береді. Жауын - шашынның жылдық мөлшері көпшілік бөлігінде 100 мм-ден аспайды, кей жылдары ғана 200 мм-ден артық жауын-шашын түсуі мүмкін. Таулы аудандарда жауын-шашын мөлшері 500- 600 мм-ге дейін жетеді. Ылғалдың негізгі бөлігі қыс пен көктем айларында түседі. Жаздың аптап ыстығында оңтүстіктен соққан құрғақ, ыстық желдер егістік алқаптарды одан өрі құрғатады. Сол себепті Өзбекстанның құрғақ климаты жағдайында суармалы егіншілікті ғана дамытуға мүмкіндік бар. Өзбекстан аумағында өзен торы біркелкі таралмаған. Таулы аудандарда өзен торы жиірек. Негізгі ірі өзендері - Әмудария мен Сырдария республика аумағынан тыс жерде басталады. Республика аумағы арқылы осы өзендердің салалары (Нарын, Қарадария, Сох, Шыршық, Зеравшан, Сурхандария) ағып өтеді. Өзендердің барлығы егістікті суаруға пайдаланылады, ал Әмудария негізгі су көзі болып табылады. Тау өзендерінің энергетикалық қуаты кеңінен пайдаланылады, жазықтағы өзендердің бойында гидротехникалық құрылыстар (бөгендер, каналдар) көптеп салынған.

Республика аумағында көлдер аз, олар, негізінен, шағын болғандықтан шаруашылық маңызы жоқтың қасы. Өзбекстан жеріне Арал теңізінің оңтүстік бөлігі енеді.

Арал теңізінің табиғи ерекшеліктері мен экологиялық жағдайына қатысты мәліметтерді естеріңе түсіріңдер.

Өзбекстанның жазық бөлігін шөл зонасы алып жатыр, мұнда таралған шөлдің сұр топырағы күшті сортаңданған. Жылудың аса мол болуы тұздануға ұшырамаған шұраттарда қолдан суару арқылы мәдени ландшафтыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл алқаптарда егіншіліктің барлық саласын өркендетуге жағдай бар. Таулардың етегіндегі шөлдерден басталатын биіктік белдеулер тау төбелеріндегі мәңгі қар мен мұздықтарға ұласады. Таулы аудандардың рекреациялық мүмкіндіктері мол. Мұнда ыстық минералды бұлақтар көптеп кездеседі, олардың негізінде емдеу-сауықтыру орындары салынған.

Халқы. 2002 жылдың ортасына қарай республика халқының саны 25, 1 млн адамға жетті. Өзбекстанға халықтың ұдайы өсуінің дәстүрлі типі тән, яғни халық саны табиғи өсу есебінен артады. Табиғи өсу жылына 1, 7% шамасында, бұл ТМД елдері арасындағы ең жоғары көрсеткіш болып табылады. Туу көрсеткіші 1000 адамға шаққанда 23, ал өлім 6 адамды құрайды. Ел тұрғындарының өмір жасының ұзақтығы 69 жас, бұл көрсеткіш бойынша Өзбекстан ТМД аумағында Кавказ елдерін ғана алға салады.

Өзбекстан - көп ұлтты республика, мұнда 120-дан астам ұлттар мен ұлыстардың өкілдері тұрады. Табиғи өсудің жоғары болуы себепті және басқа ұлттардың (әсіресе орыстардың) республика аумағынан тыс жерлерге қоныс аударуына байланысты өзбек халқының саны артып келеді. Қазіргі кезде өзбектер ел халқының 3/4 бөлігін құрайды. Олардан басқа орыстардың (7, 4%), тәжіктердің (4, 7%), қазақтардың (4, 1%) үлесі біршама. 2001 жылдың өзінде Өзбекстаннан Қазақстанға 15 861 адам қоныс аударды, олардың негізгі бөлігін тарихи отанына оралған қазақ халқының өкілдері құрайды.

Жалпы алғанда, халықтың орташа тығыздығы жоғары (1 км ² жерге 56 адам) болғанымен, ел аумағында халық қоныстануы біркелкі емес. Халықтың көпшілігі егіншілікке қолайлы алқаптарда қоныстанған, мұнда тығыздық 1 км ² жерге 350 - 380 адамнан келеді. Экологиялық жағдайы нашарлаған Қарақалпақстан аумағында, шөлді Бұхара, Навои облыстарында халық сирек тұрады, кейбір аудандарда тұрғылықты халық мүлде жоқ. Орта Азияның барлық елдеріндегі сияқты, Өзбекстанда да қала халқының үлесі (38%) төмен. Ірі қалалары - Ташкент (2, 3 млн адам), Самарқанд (395 мың адам), Наманган (310 мың адам) .

Өзбекстан қалаларының қайталанбас келбеті олардың тарихымен тығыз байланысты. Ежелгі Соғды мемлекетінің, кейіннен Әмір Темір иелігінің астанасы болған, осыдан 25 ғасырдай бұрын негізі қаланған көне Самарқандты отырықшы өркениеттің орталығы десе болғандай. Темірдің немересі, белгілі ғалым Ұлықбек билеуші болған кезеңде қала ғылым мен білімнің, өнердің нағыз орталығына айналды. Мұнда 1429 жылы салынған обсерватория осы күнге дейін сақталып қапған. Самарқандтағы Темір жерленген әйгілі Гур-Әмір кесенесі, орталықтағы Регистан алаңы, көптеген мешіт-медреселердің ғимараттары туристер назарын өзіне аударады. Осыдан 2000 жылдан астам бұрын негізі қаланған Бұхара қаласы орта-ғасырлық сеулет өнері үлгілерімен әйгілі, бұл қалада Шығыс ақындары Фирдоуси мен Рудаки, дүние жүзіне танымал болған ғалым, дәрігер Ибн Сина тұрған.

Шаруашылығы. Өзбекстан Орта Азия елдері арасында экономикалық жағдайының біршама тұрақтылығымен ерекшеленеді. Ол ел экономикасында жүргізіліп жатқан мыңадай құрылымдық өзгерістермен тығыз байланысты:

• жаңа технологиялық процестерді кеңінен енгізу (шетелдік «Даймлер-Бенц» пен «Дэу» компанияларымен бірлескен кәсіпорындардың салынуы) ;

• отын-энергетикалық ресурстарды сыртқа сатудын көлемін ұлғайту;

• халық тығыз қоныстанған аудандарда жұмыссыздықтың алдын алу мақсатында кәсіпорындар салу;

• елдің энергетикалық қуаты мен астық өндіруді арттыру арқылы экономи-калық дербестікке қол жеткізу.

Республика бойынша ЖІӨ-нің жалпы көлемі 1998 жылы 59, 2 млрд АҚШ долларын құрады. Оның құрылымында өнеркәсіп үлесі 27% болса, ауыл шаруашылығы - 26%, өндірістік емес сала 47%-ды құрады.

Өнеркәсіп. Ел тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде, әсіресе отын-энергетика саласын дамытуға көп көңіл бөлінді. Электр энергиясын өндіру Ангрендегі қоңыр көмір, Шыршықтағы СЭС тізбегіне және табиғи газға негізделген. Қазіргі кезде 1991 жылмен салыстырғанда мұнай (газ конденсатымен қоса) өндіру 3 есеге жуық, ал табиғи газ өндірісі 10 млрд м ³ -ге артты. Ел Қазақстан мен Қырғызстанды да табиғи газбен қамтамасыз етеді. Мүбәректе газ өңдеу зауыты салынған, мұнда газбен қатар күкірт те өндіріледі. Республикада газ өндеумен қатар, мұнай өндіру саласы да қарқынды дамуда. Алтыарық және Ферғана мұнай өңдеу зауыттары Ферғана аңғарынан өндірілетін мұнайға, ал салынып жатқан Бұхара зауыты Көкдумалак кен орнының мұнай-газ конденсатына негізделеді.

Мүнай-газ өндірісі негізінде химия өнеркәсібі ерекше қарқынмен дамуда. Бұл сала, ең алдымен, ауыл шаруашылығының тыңайтқыштарға деген сұранысын қамтамасыз ету мақсатын көздейді. Шыршық, Навои мен Ферғанада азот тыңайтқыштарын өндіреді, Ферғана, Қоқан, Самарқанд, Алмалықтағы зауыттар Қазақстаннан өкелінетін фосфорит шикізаты негізінде жұмыс істейді. Бұл кәсіпорындарда тыңайтқыштармен қатар, өсімдіктерді зиянкестерден қорғауға қажетті заттар, тұрмыстық химия өнімдері де шығарылады. Сонымен қатар резеңке және пластмасса бұйымдарын өндіретін, дәрі-дәрмек жасайтын кәсіпорындар бар.

Жергілікті шикізатқа негізделген түсті металлургия айрықша көзге түседі. Алмалық маңында мыс-молибден кендері өндіріліп, өңделеді. Ал Ташкент облысындағы комбинаттар жергілікті вольфрам, молибден кендері мен Тәжікстаннан өкелінетін қорғасын-мырыш концентраттары негізінде жұмыс істейді. Алтын өндірісі Қызылқұмдағы Мұрынтау алтын өндіретін комбинатында шоғырланған, жылына 70 т-ға дейін таза алтын алынады. Ферғана аңғарында күміс өндіріледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.