Ауыл шаруашылығы саласын несиелендіру жүйесінің көрсеткіштері
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КIРIСПЕ 7
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІН НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ауылшаруашылығы саласын басқаруды несиелендірудің экономикалық тиімділігінің маңыздылығы
10
1.2 Ауыл шаруашылығын басқарудағы экономикалық даму қағидаттары
17
1.3 Ауылшаруашылығы саласының экономикадағы мемлекеттік реттеу жүйесін қалыптастыру бағыттары
22
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІН НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН БАСҚАРУ ТЕТІКТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Ауыл шаруашылығын басқарудағы несиелендіруді талдау және әдістемелік негіздері
26
2.2 Ауыл шаруашылық өндірісін басқарудағы несиенің қызметін талдау
36
2.3 Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылық өндірісін басқаруда несиелендірудің қазіргі жағдайы
42
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН НЕСИЕЛЕНДІРУ КЕЗІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР МН ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Ауыл шаруашылық өндірісін басқарудағы несиелендіруді дамуыту мәселелері
55
3.2 Ауыл шаруашылық экономикасын басқарудағы инвестициялық жағдайды жетілдіру жолдары
62
3.3 Ауыл шаруашылық субъектілерінің қызметін дамыту жолдары 65
ҚОРЫТЫНДЫ
74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 77
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КIРIСПЕ 7
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІН НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ауылшаруашылығы саласын басқаруды несиелендірудің экономикалық тиімділігінің маңыздылығы
10
1.2 Ауыл шаруашылығын басқарудағы экономикалық даму қағидаттары
17
1.3 Ауылшаруашылығы саласының экономикадағы мемлекеттік реттеу жүйесін қалыптастыру бағыттары
22
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІН НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН БАСҚАРУ ТЕТІКТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Ауыл шаруашылығын басқарудағы несиелендіруді талдау және әдістемелік негіздері
26
2.2 Ауыл шаруашылық өндірісін басқарудағы несиенің қызметін талдау
36
2.3 Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылық өндірісін басқаруда несиелендірудің қазіргі жағдайы
42
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН НЕСИЕЛЕНДІРУ КЕЗІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР МН ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Ауыл шаруашылық өндірісін басқарудағы несиелендіруді дамуыту мәселелері
55
3.2 Ауыл шаруашылық экономикасын басқарудағы инвестициялық жағдайды жетілдіру жолдары
62
3.3 Ауыл шаруашылық субъектілерінің қызметін дамыту жолдары 65
ҚОРЫТЫНДЫ
74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 77
Қазақстан өз дамуының жаңа белестеріне көтерілді. Экономикалық өсудің жоғары қарқыны көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуін жеделдете түсті. Дамудың жаңа тұжырымдамасында сапалық көрсеткіштердің мәні артып, әлемдік деңгейге бағдарланған тұрмыстың әлдеқайда жоғары стандарттары басымдылыққа ие болған. Барынша биік мақсаттарға қол жеткізу қалыпты бола бастады. Сондықтан, ел ішінде бірлескен кәсіпорындар құру және инвестициялық ресурстарды қалыптастыру мен тиімді пайдалану проблемасының теориялық, методикалық және практикалық аспектілерін зерттеу өте маңызды.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі. Республиканың аграрлық секторы экономиканың албырттық үдемелі дамуын жеткіліксіз алады.
Сонымен қатар аграрлық сектордың терең дағдарысы өте қатаң қарсылығын бекіте отырып, төмен деңгейдегі өндірістің жалғасуын, мал және жер өндіріс бағасының өсуінің төмендеуін, жер жағдайының нашарлауын экономикалық техникалық салалық базасының қалуы ауыл шаруашылық өндірістік кәсіпорының зиянының өсуін, ауыл тұрғындарының өмір саласының нашарлау деңгейінің жалғасуын көрсетеді.
Аграрлық сектордың дағдарыс жағдайы көптеген мәселелермен байланысты.
Ауыл шаруашылық өндіріс көлемінің төмендеуінің себептерінің бірі - ауыл шаруашылық тауарлы өнімдерінің айырмашылығының мемлекеттік қаржылық саясатының ұйымдастырылмағаны және экономикалық жаңашалау шешімдеріне толық қанды көз жеткізбегендіктен, аграрлық секторды қаржылық – несиелік қамтамасыз етілмеуімен байланысты.
Аграрлық сектордың қаржылық және несиелік тараптарына, жерге институционалдық түбегейлі өзгерту аяқталмағандықтан ауыртпашылық түсіреді.
Еңбегі әлсіз жаңа ауыл шаруашылық құрылымдардың құрылтайшылары, жерге ақиқатты иегер болған жоқ.
Нарықтық экономика кезінде құрылған мемлекеттік қаржылық-несиелік қадағалау ауыл шаруашылығында жүйелендірмеген болды және қазіргі кездегі талаптарға сай емес, бұл экономикалық сектордың сұранысын қанағаттандырмайды.
Ғылыми жаңалығы болып аграрлық секордың экономикалық құрылымын аймақтық және салалық институциялық жаңадан қалыптастыруын анықтап, өндірісті және ауылшаруашылық шикізаттарды іске асыру, кәсіпкерлік іс әрекеттің тиімділігіне негізделінген, ол ауыл шаруашылық өндіріс потенциалын жаңарту және өңдеу өрісін қарастырылу анықталды. Олардың нарықтық экономикадағы талапқа сай жұмыс істеуі, үйренуі үшін мемлекет жағынан республика немесе облыстық деңгейде қаржылық көмекті қажет етеді.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі. Республиканың аграрлық секторы экономиканың албырттық үдемелі дамуын жеткіліксіз алады.
Сонымен қатар аграрлық сектордың терең дағдарысы өте қатаң қарсылығын бекіте отырып, төмен деңгейдегі өндірістің жалғасуын, мал және жер өндіріс бағасының өсуінің төмендеуін, жер жағдайының нашарлауын экономикалық техникалық салалық базасының қалуы ауыл шаруашылық өндірістік кәсіпорының зиянының өсуін, ауыл тұрғындарының өмір саласының нашарлау деңгейінің жалғасуын көрсетеді.
Аграрлық сектордың дағдарыс жағдайы көптеген мәселелермен байланысты.
Ауыл шаруашылық өндіріс көлемінің төмендеуінің себептерінің бірі - ауыл шаруашылық тауарлы өнімдерінің айырмашылығының мемлекеттік қаржылық саясатының ұйымдастырылмағаны және экономикалық жаңашалау шешімдеріне толық қанды көз жеткізбегендіктен, аграрлық секторды қаржылық – несиелік қамтамасыз етілмеуімен байланысты.
Аграрлық сектордың қаржылық және несиелік тараптарына, жерге институционалдық түбегейлі өзгерту аяқталмағандықтан ауыртпашылық түсіреді.
Еңбегі әлсіз жаңа ауыл шаруашылық құрылымдардың құрылтайшылары, жерге ақиқатты иегер болған жоқ.
Нарықтық экономика кезінде құрылған мемлекеттік қаржылық-несиелік қадағалау ауыл шаруашылығында жүйелендірмеген болды және қазіргі кездегі талаптарға сай емес, бұл экономикалық сектордың сұранысын қанағаттандырмайды.
Ғылыми жаңалығы болып аграрлық секордың экономикалық құрылымын аймақтық және салалық институциялық жаңадан қалыптастыруын анықтап, өндірісті және ауылшаруашылық шикізаттарды іске асыру, кәсіпкерлік іс әрекеттің тиімділігіне негізделінген, ол ауыл шаруашылық өндіріс потенциалын жаңарту және өңдеу өрісін қарастырылу анықталды. Олардың нарықтық экономикадағы талапқа сай жұмыс істеуі, үйренуі үшін мемлекет жағынан республика немесе облыстық деңгейде қаржылық көмекті қажет етеді.
1 Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан-2030» ұзақ мерзімді бағдарламасына және он жылдық стратегиялық бағдарламасы, 1997 жыл
2 Закон Республики Казахстан о внесении изменений и дополнений в Закон Республики Казахстан «О государственной поддержке малого предпринимательства», «Казахстанская правда», 11.05.2008 г. – 22 с.
3 Закон Республики Казахстан «Об акционерных обществах», от 19.06.2007 года.- 152 с
4 Закон Республики Казахстан «Об аудиторской деятельности» от 20 ноября 2008 года. – 125 с.
5 Закон Республики Казахстан «О государственной статистике» от 7 мая 2006 года. – 102 с.
6 Закон Республики Казахстан «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» от 25 апреля 1995 года с последующими изменениями и дополнениями на 1 сентября 2014 года. - 112 с.
7 Программа поддержки и развития предпринимательства в Республике Казахстан, Казахстанская правда, 6 марта 2013 года №64.- 32 с.
8 Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу закона, от 26 декабря 1995 г.» О бухгалтерском учете». – 32 с.
9 Финансы организации «Предприятии»: Учебник. Под. Ред. Проф. Н.В. Колчиной, - 3 – е изд. Перераб и доп. – М: ЮНИТИ - ДАНА 2013
10 Кебек К., Финансы местного самоуправления: Шведский опыт // Финансы. – 2014. № 4, Б.18
11 Омашева А.Б. Механизм оптимизации производственных импульсов фирмы 11 Материалы международной научной конференции «Десять лет ре-форм на постсоветском пространстве: ожидания, результаты, перспективы». -Университет «Туран». - Ақмола, 2015. - Т. 1. С.18.
12 Ременников В.Б. Управленческие решения. - М.: Юнити, 2014. - С. 11.
13 Томмпсон А., Стрикленд А. Стратегический менеджмент: искусство разработки и реализации стратегии. - М.: Мысль, 2014. - С.51.
14 Видяпин В.И. Предпринимательство. - М.: Дело, 2014. - С. 17.,С.38,
15 Кантарбаев А.К Предпринимательство, институционально-эволюционный подход. - Ақмола: Раритет, 2014. - С.54.
16 Веснин В.Р. Менеджмент. - М.: Элит-2014, 2003. - С.18.
17 Маршалл А. Стратегия малого бизнеса - М.: Финансы, 2014. - С.41.
18 Большой экономический словарь. - М., 2014. - Т. 5. - С.26.,С.15.
19 Жасбулатова Ж.С. О мерах поддержки малого и среднего предпринимательства 11 Материалы Ежегодной Международной научно-практической кон¬ференции «Экономика, право, культура в эпоху общественных преобразова¬ний». - АФ СПБГУП. - Ақмола, 2005. - С.61.
20 Ефремова Т.Ф., Лопатин В.В. Русский толковый словарь. - М., 2014. -С.19.
21 Мухамбедьярова А. Коррупция в мировом сообществе 11 Вестник пред¬принимателя. Малый бизнес Южной столицы. - 2014. - NQ 2-3. - С. 22.
22 Космамбетова Р .И. Организация управления производством в условиях научно-технической эволюции. – Ақмола, 2014.- С. 41.,С.44.
23 Мескон М., Альберт М., Хедоурри Ф. Основы менеджмента.- М.1992.- С.65.
24 Тейлор Ф.У. Принципы научного управления I Пер. сангл. - М., 1996.¬-С.14.С.,68.,С.70.
25 Бовыкин В. Новый менеджмент. - М.: Наука, 1998. – С.54.
26 Weber М. Есопоту and Society. - California: California Press, 1979.-С.86.
27 Назарбаев Н.А. Десять лет реформ на постсоветском пространстве. -Ақмола, 2013. - С. 6.
28 Туржанов С.А. Некоторые проблемные вопросы развития малого предпринимательства и предложения по решению существующих проблем- Гор. акимат г. Ақмола, 2013. - С.26.
29 Попов А.В. Теория и организация американского менеджмента. - М.: Мысль, 2014. – С.70 .
30 Druker Р.Р. Innovation and Entrepreneurship Principles.- 1985. - N2 9.. С.11.
31 Государство поддерживает бизнес // Вестник предпринимателя.-2014.-С.8..С.34.
32 Кошанов А.К., Мухамеджанов Б.г., Бектемисова С.Т. Государство и бизнес. - Ақмола, 2015. – С.11.
33 Кошанов А.К., Мухамеджанов В.Н. Формирование частного предпри-нимательства в условиях перехода к рынку. - Ақмола, 1997. - С.26.,С.27.,С.28.,С.107.,С.108.
34 О республиканском фонде молодежного предпринимательства: Поста¬новление КМ РК N2 207 от 1 О марта 1993 года; О порядке создания центров ма¬лого бизнеса в РК: Постановление КМ РК N.2 884 от 15 сентября 2015 года // Сборник нормативных документов. - Ақмола: НАН РК, 1993. –С55.
35 Сулейманова Г.К. Структурные альтернативы. Развитие микрокредито¬вания малого предпринимательства // Материалы международной научно-¬практической конференции «Десять лет реформ на постсоветском пространстве»-Университет «Туран» –Алматы,2014-С.58.
2 Закон Республики Казахстан о внесении изменений и дополнений в Закон Республики Казахстан «О государственной поддержке малого предпринимательства», «Казахстанская правда», 11.05.2008 г. – 22 с.
3 Закон Республики Казахстан «Об акционерных обществах», от 19.06.2007 года.- 152 с
4 Закон Республики Казахстан «Об аудиторской деятельности» от 20 ноября 2008 года. – 125 с.
5 Закон Республики Казахстан «О государственной статистике» от 7 мая 2006 года. – 102 с.
6 Закон Республики Казахстан «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» от 25 апреля 1995 года с последующими изменениями и дополнениями на 1 сентября 2014 года. - 112 с.
7 Программа поддержки и развития предпринимательства в Республике Казахстан, Казахстанская правда, 6 марта 2013 года №64.- 32 с.
8 Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу закона, от 26 декабря 1995 г.» О бухгалтерском учете». – 32 с.
9 Финансы организации «Предприятии»: Учебник. Под. Ред. Проф. Н.В. Колчиной, - 3 – е изд. Перераб и доп. – М: ЮНИТИ - ДАНА 2013
10 Кебек К., Финансы местного самоуправления: Шведский опыт // Финансы. – 2014. № 4, Б.18
11 Омашева А.Б. Механизм оптимизации производственных импульсов фирмы 11 Материалы международной научной конференции «Десять лет ре-форм на постсоветском пространстве: ожидания, результаты, перспективы». -Университет «Туран». - Ақмола, 2015. - Т. 1. С.18.
12 Ременников В.Б. Управленческие решения. - М.: Юнити, 2014. - С. 11.
13 Томмпсон А., Стрикленд А. Стратегический менеджмент: искусство разработки и реализации стратегии. - М.: Мысль, 2014. - С.51.
14 Видяпин В.И. Предпринимательство. - М.: Дело, 2014. - С. 17.,С.38,
15 Кантарбаев А.К Предпринимательство, институционально-эволюционный подход. - Ақмола: Раритет, 2014. - С.54.
16 Веснин В.Р. Менеджмент. - М.: Элит-2014, 2003. - С.18.
17 Маршалл А. Стратегия малого бизнеса - М.: Финансы, 2014. - С.41.
18 Большой экономический словарь. - М., 2014. - Т. 5. - С.26.,С.15.
19 Жасбулатова Ж.С. О мерах поддержки малого и среднего предпринимательства 11 Материалы Ежегодной Международной научно-практической кон¬ференции «Экономика, право, культура в эпоху общественных преобразова¬ний». - АФ СПБГУП. - Ақмола, 2005. - С.61.
20 Ефремова Т.Ф., Лопатин В.В. Русский толковый словарь. - М., 2014. -С.19.
21 Мухамбедьярова А. Коррупция в мировом сообществе 11 Вестник пред¬принимателя. Малый бизнес Южной столицы. - 2014. - NQ 2-3. - С. 22.
22 Космамбетова Р .И. Организация управления производством в условиях научно-технической эволюции. – Ақмола, 2014.- С. 41.,С.44.
23 Мескон М., Альберт М., Хедоурри Ф. Основы менеджмента.- М.1992.- С.65.
24 Тейлор Ф.У. Принципы научного управления I Пер. сангл. - М., 1996.¬-С.14.С.,68.,С.70.
25 Бовыкин В. Новый менеджмент. - М.: Наука, 1998. – С.54.
26 Weber М. Есопоту and Society. - California: California Press, 1979.-С.86.
27 Назарбаев Н.А. Десять лет реформ на постсоветском пространстве. -Ақмола, 2013. - С. 6.
28 Туржанов С.А. Некоторые проблемные вопросы развития малого предпринимательства и предложения по решению существующих проблем- Гор. акимат г. Ақмола, 2013. - С.26.
29 Попов А.В. Теория и организация американского менеджмента. - М.: Мысль, 2014. – С.70 .
30 Druker Р.Р. Innovation and Entrepreneurship Principles.- 1985. - N2 9.. С.11.
31 Государство поддерживает бизнес // Вестник предпринимателя.-2014.-С.8..С.34.
32 Кошанов А.К., Мухамеджанов Б.г., Бектемисова С.Т. Государство и бизнес. - Ақмола, 2015. – С.11.
33 Кошанов А.К., Мухамеджанов В.Н. Формирование частного предпри-нимательства в условиях перехода к рынку. - Ақмола, 1997. - С.26.,С.27.,С.28.,С.107.,С.108.
34 О республиканском фонде молодежного предпринимательства: Поста¬новление КМ РК N2 207 от 1 О марта 1993 года; О порядке создания центров ма¬лого бизнеса в РК: Постановление КМ РК N.2 884 от 15 сентября 2015 года // Сборник нормативных документов. - Ақмола: НАН РК, 1993. –С55.
35 Сулейманова Г.К. Структурные альтернативы. Развитие микрокредито¬вания малого предпринимательства // Материалы международной научно-¬практической конференции «Десять лет реформ на постсоветском пространстве»-Университет «Туран» –Алматы,2014-С.58.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫН НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖҮЙЕСІНІҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КIРIСПЕ 7
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІН НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ауылшаруашылығы саласын басқаруды несиелендірудің экономикалық
тиімділігінің маңыздылығы 10
1.2 Ауыл шаруашылығын басқарудағы экономикалық даму қағидаттары
17
1.3 Ауылшаруашылығы саласының экономикадағы мемлекеттік реттеу
жүйесін қалыптастыру бағыттары 22
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІН НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН БАСҚАРУ
ТЕТІКТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Ауыл шаруашылығын басқарудағы несиелендіруді талдау және
әдістемелік негіздері 26
2.2 Ауыл шаруашылық өндірісін басқарудағы несиенің қызметін талдау
36
2.3 Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылық өндірісін басқаруда
несиелендірудің қазіргі жағдайы 42
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН НЕСИЕЛЕНДІРУ КЕЗІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР МН
ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Ауыл шаруашылық өндірісін басқарудағы несиелендіруді дамуыту
мәселелері 55
3.2 Ауыл шаруашылық экономикасын басқарудағы инвестициялық жағдайды
жетілдіру жолдары 62
3.3 Ауыл шаруашылық субъектілерінің қызметін дамыту жолдары 65
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 77
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диссертацияда келесі нормативті сілтемелер қолданылады:
1 Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді
бағдарламасына және он жылдық стратегиялық бағдарламасы, 1997 жыл
2 Закон Республики Казахстан о внесении изменений и дополнений в Закон
Республики Казахстан О государственной поддержке малого
предпринимательства, Казахстанская правда, 11.05.2008 г. – 22 с.
3 Закон Республики Казахстан Об акционерных обществах, от 19.06.2007
года.- 152 с
4 Закон Республики Казахстан Об аудиторской деятельности от 20
ноября 2008 года. – 125 с.
5 Закон Республики Казахстан О государственной статистике от 7 мая
2006 года. – 102 с.
6 Программа поддержки и развития предпринимательства в Республике
Казахстан, Казахстанская правда, 6 марта 2009 года №64.- 32 с.
АНЫҚТАМАЛАР
Осы зерттеу жұмысында келесідей терминдерге сәйкесінше анықтамалар
берілді:
Циклдікке қарсы реттеу - мемлекеттің экономикалық циклдерді жұмсартуға
бағытталған саяси-экономикалық бағыттарының ірі. Тұрақтандырғыштарды (жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салық,
жұмыссыздық бойынша жәрдемақы, а.ш. өнімінің бағасын қолдау бойынша жәрдем
қаражат, т.б.) қолдануға негізделген. Үкіметтің нысаналы саясатын іске
асыру жағдайында жиынтық сұраным жеткіліксіз болғанда экспансия (ақша және
қаржы экспансиясы) жүргізіледі, сұраным тым көбейіп кеткенде немесе
инфляция асқынғанда шектеу және дефляциялық саясат жүзеге асырылады.
Тоқырау - экономикалық өрлеудің тоқтау сатысы, экономикадағы,
өндірістегі саудадағы, т.б. іркіліс. Көбінесе дағдарыстың синонимі ретінде
пайдаланылады. Тоқырау термині не сұранымның белгілі бір факторына (күрделі
жұмсалым, экспорт, тұтыну), не жалпы экономикалық белсенділікке, демек,
өндіріске де қолданылады. Екінші жағдайда тоқырау атап айтқанда, әдейі
реттеу.
Стагнация – саясатта, экономикада, мәдениеттегі және
т.б.экономикадағы, өндірістегі, саудадағы және т.б. тоқырау тоқырау.
Саясатта қоғамдық өмірдегі тоқырау саяси селқостықпен, тұрғындардың
саясаттан бас тартуымен сипатталды.
Экономикалық қызметті әртараптандыру - ірі фирмалардың,
бірлестіктердің, кәсіпорындардың жә не тұтас салалардың белсенділігін
негізгі бизнесшеңберінен тыс ұлғайту, яғни шығарылатын өнімнің басқа
түрлерімен салыстырғанда сатудың таза көлеміндегі үлесі барынша
жоғары тауарларды өндіру және қызметтерді көрсету.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Осы диссертацияда келесі белгілер мен қысқартулар қолданылады:
ҰТ - ұлттық табыс
КСРО - кеңестік социалистік республикалар одағы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АӨК - агро өнеркәсіптік кешен
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АҚ - Акционерлік қоғам
ҒТП - ғылыми техникалық прогресс
КСРО - Кеңестік советтік республикалық одағы
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ҚР - Қазақстант Республикасы
КІРІСПЕ
Қазақстан өз дамуының жаңа белестеріне көтерілді. Экономикалық өсудің
жоғары қарқыны көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуін жеделдете түсті.
Дамудың жаңа тұжырымдамасында сапалық көрсеткіштердің мәні артып, әлемдік
деңгейге бағдарланған тұрмыстың әлдеқайда жоғары стандарттары басымдылыққа
ие болған. Барынша биік мақсаттарға қол жеткізу қалыпты бола бастады.
Сондықтан, ел ішінде бірлескен кәсіпорындар құру және инвестициялық
ресурстарды қалыптастыру мен тиімді пайдалану проблемасының теориялық,
методикалық және практикалық аспектілерін зерттеу өте маңызды.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі. Республиканың аграрлық секторы
экономиканың албырттық үдемелі дамуын жеткіліксіз алады.
Сонымен қатар аграрлық сектордың терең дағдарысы өте қатаң қарсылығын
бекіте отырып, төмен деңгейдегі өндірістің жалғасуын, мал және жер өндіріс
бағасының өсуінің төмендеуін, жер жағдайының нашарлауын экономикалық
техникалық салалық базасының қалуы ауыл шаруашылық өндірістік кәсіпорының
зиянының өсуін, ауыл тұрғындарының өмір саласының нашарлау деңгейінің
жалғасуын көрсетеді.
Аграрлық сектордың дағдарыс жағдайы көптеген мәселелермен байланысты.
Ауыл шаруашылық өндіріс көлемінің төмендеуінің себептерінің бірі -
ауыл шаруашылық тауарлы өнімдерінің айырмашылығының мемлекеттік қаржылық
саясатының ұйымдастырылмағаны және экономикалық жаңашалау шешімдеріне толық
қанды көз жеткізбегендіктен, аграрлық секторды қаржылық – несиелік
қамтамасыз етілмеуімен байланысты.
Аграрлық сектордың қаржылық және несиелік тараптарына, жерге
институционалдық түбегейлі өзгерту аяқталмағандықтан ауыртпашылық түсіреді.
Еңбегі әлсіз жаңа ауыл шаруашылық құрылымдардың құрылтайшылары, жерге
ақиқатты иегер болған жоқ.
Нарықтық экономика кезінде құрылған мемлекеттік қаржылық-несиелік
қадағалау ауыл шаруашылығында жүйелендірмеген болды және қазіргі кездегі
талаптарға сай емес, бұл экономикалық сектордың сұранысын
қанағаттандырмайды.
Ғылыми жаңалығы болып аграрлық секордың экономикалық құрылымын
аймақтық және салалық институциялық жаңадан қалыптастыруын анықтап,
өндірісті және ауылшаруашылық шикізаттарды іске асыру, кәсіпкерлік іс
әрекеттің тиімділігіне негізделінген, ол ауыл шаруашылық өндіріс
потенциалын жаңарту және өңдеу өрісін қарастырылу анықталды. Олардың
нарықтық экономикадағы талапқа сай жұмыс істеуі, үйренуі үшін мемлекет
жағынан республика немесе облыстық деңгейде қаржылық көмекті қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты - аграрлық секторда нарықтық қатынастардың
қалыптасып, дамуы жағдайында қаржылық-несиелік реттеу жүйесінің тәжірибелік
проблемалары мен теориялык негіздерін кешенді зерттей отырып, олардың
шешімін табу мен іс жузіне асырудын әдістемелік негіздерін белгілеп,
тәжірибелік ұсыныстар дайындау.
Ол нарықтың қарым-қатынастарының дамуы және тұрақтануы кезінде
тәжірибелік сипаттаманың ерекшеліктерін ескертпегенде оларды іске асыру
тәсілінің негізі.
Құрылған мақсатты ізденістің жоспарында келесі міндеттер шешілді:
- қаржыландыруда мемлекеттің көмегімен ауыл шаруашылық өндірісіндегі
секторларды несиелеу көлемін анықтау;
- болашақ жылдарда Қазақстан Республикасында банк жүйесін дамытуды
жетілдіру бойынша нақты ұсыныстарды өңдеу;
- Қазақстан Республикасының жер кепіліндегі ипотекалық несиеге
өзгертулер енгізу.
Зерттеудін объектісі болып Қазақстан Республикасының аграрлық секторы
және осы секторды нарықты экономика жағдайында мемлекетгік қаржылық-
несиелік реттеу мен байланысты экономикалық басқаруды ұйымдастыру
жиынтығы.
Зерттеу құралы еліміздің ауыл шаруашылық кешені болып табылады.
Зерттеудін теориялық және әдістемелік негіздері ретінде отаңдық және
шетелдік ғалымдардын, экономиканың аграрлық секторына, қаржылық реттеу
жуйесінің проблемаларына арналған ғылыми еңбектер мен осы секторды
мемлекеттік қаржы-несиелік реттеуге кешенді талдау, аграрлық реформалар мен
аграрлык секторды басқару және аграрлық сектордың сыртқы экономикалық
байланыстарына талдаулар және аграрлық экономикалык мәселелерге қатысты
үкіметгің құқықтық-нормативтік актілері жазылды.
Нарықты экономика жағдайында аграрлық секторды басқаруда мемлекеттік
реттеудін ғылыми мәселелері сараланып негізделді:
- аграрлық сектордың ауыл шаруашылығын мемлекетгік реттеудің негізі
ретіндегі ерекшеліктері жүйеленіп аныкталды;
- өркениетті денгейдегі аграрлық нарықтың тиімді калыптасу жағдайлары
жан-жакты зерттеліп, оны мемлекеттік реттеу саясатының қайта қажетілігі
дәлелденді;
- дамыған шетелдерде ауыл шаруашылығын қаржылық-несиелік реттеудің
тәжірибелері мен әдістері ғылыми сараланып және ауыл экономикасын қолдаудың
ерекшеліктері айқындалып, оның негізгі бағыттары мен оған мемлекеттік
қатысуы зерттелді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу (апробациясы). Зерттеудің негізгі
нәтижелері мен тұжырымдары келесі халықаралық ғылыми-тәжірбиелік
конференцияларда баяндалып талқыланды: Қазақ хандығының 550 жылдығы және
XXXX университетінің Қазақстантану ғылыми орталығының 10 жылдығына
арналған Қазақстантану-10 халықаралық ғылыми конференциясында жарияланды.
Ғылыми жұмыстың көлемі мен құрылымы.
Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттелетін тақырыптың өзектілігі, тақырыпты зерттеудің
жалпы бағасы көрсетілген, мақсаттар мен тапсырмалар қойылған, теориялық
және әдістемелік негіздер және зерттеу жаңашылдығы мазмұндалған.
Бірінші бөлімде, аграрлық экономика саласының дамуы мен экономикалық
заңдарды тиімді пайдалану, ауыл шаруашылықтағы тұрақты экономикалық даму
проблемалары, аграрлық сектордың экономикалық мемлекеттік реттеу жүйесін
қалыптастыру қарастырылды.
Екінші бөлімде, ауыл шаруашылық өндірісінің басқаруда несиенің маңызы,
Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылық өндірісін несиелендірудің
қазіргі жағдайы, ауыл шаруашылық несиесін тұтыну кооперативіндегі қаржы
тәуекелі зерттелінді.
Үшінші бөлімде, ауыл шаруашылық өндірісін басқаруда несиелендірудің
дамуы ауыл шаруашылық кешенінің несиелендіру мүмкіндіктерін жетілдіру, ауыл
шаруашылық экономикасындағы инвестициялық жағдайды жетілдіру жолдары
талқыланды.
Қорытындыда жасалынған негізгі тұжырымдардан, қолданыстағы заңнама
және экономикалық тетіктерді жетілдіру, ауыл шаруашылығын дамыту бойынша
мемлекеттік деңгейде әртүрлі тетіктерді қолдану арқылы аймақтық саясатты
жетілдіру және оларды жүзеге асыру бойынша ұсыныстардан тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІН НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ауылшаруашылығы саласын басқаруды несиелендірудің экономикалық
тиімділігінің маңыздылығы
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2050 ұзақ мерзімді
бағдарламасына және он жылдық стратегиялық жоспарға сәйкес Қазақстан
Республикасының экономикасы ойдағыдай ілгері дамып келеді, көзделген
шаралардың бәрі рет-ретімен жүзеге асырылуда. Экономика қарқынды дамып,
тұрақтылық орнауда. Қай салада болмасын нарықтық қатынастардың алғы
шарттары қалыптастырылып, оның даму жолы айқындалуда.
Соңғы жылдары Қазақстан өзінің тарихи дамуында посттоталитарлық
кезеңдегі өтпелі дәуірдің міндеттерін шешуде. Еліміздің тәуелсіздікке қол
жеткізілуімен қатар экономиканың күйреуі, шаруашылықтың кері кетуі,
инфляция, жұмыссыздық, кедейшілік, элеуметтік көмектің төмен болғаны
белгілі. Кеңестік шаруашылық жүргізу салдарынан және өтпелі кезендегі
қолайсыз құбылыстар экономикалық дағдарыстарды онан әрі шиеленістірді.
Осындай қиын жылдарда халықымызға жігер беріп, баратын бағыт-бағдарды
нұсқап, жөн сілтеген, стратегиясын, шығатын биіктерін, асатын асуларын
көрсеткен осы ұзақ мерзімді Жолдауы еді.
Сондықтан аталған құжаттың маңыздылығы өте жоғары. Еліміздің саяси-
географиялық, әлеуметтік-экономикалық, өндірістік-потенциалдық
демографиялық жағдайларына сәйкес қабылдаған бағдарламаларды халық орындап,
нарықтық қатынастарды жетілдіріп, алдыңғы қатарлы ел болуымызға барлық
жағдай бар, материалдық рухани байлығымыз жеткілікті. Экономиканы дамытып,
нарықтық қатынастардың қалыптасуындағы тұрған ең басты міндет-хылықымыздың
тұрмыс деңгейін көтеру. Бұған Президенттің: Адамдардың әл – аухатының өсуі
біздің күллі күнделікті жұмысымыздың күре тамыры болуға тиіс деген сөзі
дәлел. Сондықтан әлеуметтік сала қазіргі таңда ең жауапты, күн тәртібінен
түспей отырған мәселе болып табылады. Президентіміздің жыл сайынғы
жолдауларының қайсысын алып қарамайық Қазақстан-2030 бағдарламасындағы
көрсетілген жолдан ауытқымай келе жатқанымыз белгілі [1].
Өндірістің кез келген түрінің дамуы халықшаруашылық саласының дамуына
әсерін тигізеді. Осындай объективтік құбылыстар ерекше орын алу шаруашылық
саласына тиеді. Өткені бұл сала өндірістің пайда болып, дамуының алғы шарты
ретінде табылады. Себебі аграрлық өндірісті жүргізуді тәсілін адамдар ерте
кезден-ақ өсімдік өнімдерін, әр түрлі ет өнімдерін өмір сүру үшін тұтыңған;
адамдардың ауыл шаруашылық саласынан тұтынатын өнімдерін басқа өнімдермен
ауыстыру мүмкін емес.Олар тек қосымша толықтырылуы ғана мүмкін; Бірде – бір
мемлекет аграрлық саласыз қызмет ете алмайды, оны, біз қазіргі дүние
жүзілік шаруашылық жүйелерінің тәжірибесінен көрудеміз [2].
Сондықтан нарықтық экономиканы дамытып жатқан кезде, негізгі
заңдылықтарды анықтау үшін, қазіргі агроэкономикалық қатынастарға талдау
жасау өте маңызды.
Қай елде болмасын ауылшаруашылық саласы ең маңызды сала болып
табылады. Ол салада халықтар үшін тамақ өнімдері өндіріледі. Қоғамның басқа
да мұқтажын қанағаттандырады. Адамдардың тұтыну тауарларына деген сұраныс
75 пайыздан астамы ауыл шаруашылығының есебімен қанағаттандырылады.
Ауыл шаруашылығы нарық қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын ортаның
нақ өзі. Экономиканың өтпелі кезеңдегі ауыл шаруашылығы, ең алдымен,
нарықтың тауармен молаюына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік
берді. Жалпы алғанда бизнес экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны
қалыптастырып ғана қоймай, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық дамуында
оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Ауыл
шаруашылығынң әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс деңгейін
қамтамасыз ету, адамның өмірге деген сеніммен қарау мүмкіндігін арттыру
жатады.
Қазақстанда бүгінгі күні ауыл шаруашылығы бастан кешіріп отырған
қиыншылықтарға қарамастан, экономиканың серпінді дамып келе жатқан бөлігі
болып отыр. Ең бастысы: ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін шағын
кәсіпкерлер саны өсіп келеді. Өсім соншалықты жоғарыда емес. Дегенмен, өсім
бар.
Бүгінгі күнде тұрғындардың мемлекеттік бөлікте жұмыспен қамтылу
деңгейі төмендеді. Босап қалған еңбек ресурстарының бір бөлігі мемлекеттік
кәсіпорындардан жеке кәсіпорындарға ауысты. Ауыл шаруашылығы нысандары
арасында тауар айналымының ең жоғары деңгейі коммерциялық және делдалдық
қызмет бөлігінде, сонымен қатар ол жұмыс орнының саны жағынан да алда [3].
Ауыл шаруашылығы, әсіресе агроөнеркәсіптік өндіріс саласында мықтап
дамуы тиіс. Қазіргі уақытта агроөнеркәсіптік кірігу жүйесіндегі шағын
кәсіпорындардың осы мәселені шешу үшін жақсы мүмкіндіктері бар. Қазақстан
Республикасының агроөнеркәсіптік кешені мен ауыл селоларды дамытудың басты
бағыттары туралы бағдарламада: Агроөнеркәсіптік кешені құрамына шаруа
қожалықтары, фермерлік шаруашылықтар, өндірістік және тұтынушылар
кооперативтері, ұйымдар, сондай-ақ, ауыл шаруашылығы үшін өндіріске тиісті
қаржы жұмсайтын, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен шұғылданатын,
шикізаттарды өңдеп, олардан алынған өнімдерді сақтауды және өткізуді
қамтамасыз ететін шаруашылық нысандары кіреді, - деп атап көрсетілген.
Нарықтық экономикаға көшуге орай көптеген жаңа шаруашылық түрлері
пайда болды. Меншіктің мемлекеттік және кооперативтік түрлері қатарына жаңа
түрлер көптеп қосылды. Олардың арасында жеке меншікке негізделген шаруа
қожалықтарының өзіндік салмағы бар [4].
Ауыл шаруашылығы тек бәсекелестіктің ғана емес, сонымен бірге,
қоғамдағы техникалық прогресс пен ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы
болып табылады. Ол шағын қалалар мен аудандар аумағында тұратын адамдардың
әлеуметтік экономикалық жағдайын жақсартуға қызмет етеді. Ауыл шаруашылығы
мемлекет тарапынан оңай қадағаланады және оны дамытуға көп шығын
жұмсалмайды.
Республикада ауыл шаруашылығын дамыту жолындағы көптеген кедергілер
бүгінгі күні жойылып жатқандығын атай кеткен жөн. Алайда, ауыл
шаруашылығынң дамуына күрделі мәселелер әлі де баршылық. Бүгінгі негізгі
мәселелер:
- несие алу мүмкіндіктерінің шектеулілігі;
- ауыл шаруашылығын қорғау, қолдау жөніндегі заңдылық базаның әлі де
қалыптаспауы;
- ауыл шаруашылығын қолдау және қорғау инфрақұрылымының әлсіздігі;
- несиенің қысқа мерзімге ғана берілуі және несиені өтеу пайызының
жоғары болуы;
- несие беру құжаттарын толтырудың тым қиындығы.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын дамыту мен қолдаудың
мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде кешенді шаралар белгіленген.
Бағдарламада ауыл шаруашылығын тұрақты дамытуды қамтамасыз ету, экономикада
оның үлесін ұлғайту, жаңа жұмыс орындарының санын арттыру, айқын
бәсекелестік ортаны құру, қоғамның орташа табы ретінде меншік иелерінің
бұқаралық тобын қалыптастыру көзделген.
Бағдарламаны жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер шешілуі тиіс:
- ұтымды нарықтық инфрақұрылымды қалыптастырып, дамыту;
- салалық министрліктердің өндірісте, инновацияда және басқа салада
ауыл шаруашылығын дамытуға қолдау көрсету;
- несие беру ісіне жеке сектордың араласуы;
- ауыл шаруашылығын қолдау аясында нормативтік-құқықтық актілерді
жетілдіру; сақтандыру жүйесін ұйымдастыру және тағы басқалар.
Нарықтық қатынастарды дамыту бағыты халық шаруашылығын
монополиясыздандыру бағдарламаларын өнімнің әрбір түрін өндіруді басқа
кәсіпорындарға беру жолымен жүзеге асыруды көздейді. Бұл тұрғыдан алғанда
өз өнімін барынша тез игеретін және жаңартатын бизнес ретінде ауыл
шаруашылығы қызметті барынша кең пайдалану белгіленіп отыр.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде шағын кәсіпорындардың
қызметін салықтық реттеу жүйесін жетілдіруге бағытталған белгілі бір
ілгерілеу шаралары көзделген. Ұйымдық-құқықтық нысанына кіріс деңгейіне
қарай ауыл шаруашылығы субъектілеріне салық салудың жеңілдетілген режимін
беруге сараланған көзқарас, сондай-ақ ауыл шаруашылығы тауарларын
өндірушілер үшін айрықша режим енгізу олардың ішіндегі маңыздысы болып
табылады [5].
Банк секторын тұрақты дамуы қаржылай қызметтер көрсету нароығын
дамытуға және ауыл шаруашылығы кәсіпорындары активтерінің ұлғаюын
ынталандыратын қаржы-несиелік қамтамасыз етудің көп деңгейлі жүйесін
әзірлеуге мүмкіндік береді.
Адамдардың тұрмыстық және өмірлік деңгейдерінің жоғары болуы тікелей
ауыл шаруашылығының дамуына байланысты. Атап айтатын болсақ, тамақ
өнімдерінің мөлшері және құрылымы, орта жан басына шаққандағы табыс,
тауарларды және қызметтерді қолдану, әлеуметтік өмір сүру жағдайы т.б.
тікелей осы саланың жақсы, тиімді жұмыс істеуіне байланысты, ауылшаруашылық
жайдайынан, даму тепмпінен көбінесе халықшаруашылық салаларының негізгі
пропорциялары, экономиканың өсуі тікелей байланысты. Ауыл шаруашылығы қай
ел болмасын сол елдің материалдық ресурстарының негізгі тұтынушысы болып
табылады, атап айтқанда трактор, комбайн, жүк автомашиналары, тыңайтқыш,
жанар-жағар май т.б. бұл салаға қажет болып табылады.
Ауыл шаруашылығында да басқа да халық шаруашылығындағы салаларда
әрекет ететін жалпы экономикалық заңдар әрекет етеді. Бірақ олардың іске
асуы саланың ерекшелігіне байланысты. Ауыл шаруашылығының дамуындағы
ерекшелік сол, ондағы ең басты өндіріс құрал-жабдығы жер болып табылады.
Басқа өндіріс құрал - жабдығымен салыстырғанда жер тозбайды, оны дұрыс
қолданса оның сапалық параметірлері жақсарады. Ұдайы экономикалық процес
ретінде бұл жерде тірі организмнің табиғи даму процесі ұштасып жатады.
Ауыл шаруашылық өнімінің өндірілуі кең алаңдарда іске асады және олар
әр түрлі климаттық зоналарға орналастырған. Соңғы нәтиже кейде көбінесе
қолданылған ресурстардың саны мен сапасына байланысты емес, ол өндірісте
істің іске асырылуына, нақтылы жағдайға байланысты [6].
Экономикалық заңдарды саналы және жоспарлы түрде пайдалану
шаруашылықтың тиімділігін арттырудың басты құралы болып саналады.
Экономикалық заңдар қоғамдық өндірістік қатынастардың ішкі мәнің, ерекше
табиғатын сипаттайды. Экономикалық заңдар қоғамның шаруашылық өміріндегі
құбылыстармен процестердің неғұрлым елеулі, тұрақты және үнемі қайталанып
отыратын ішкі байланыстары мен қатынастардың теориялық бейнесі.
Экономикалық заңдар өндірістік қатынастардың неғұрлым елеулі белгілерін,
даму жағдайын бейнелейді.
Экономикалық заңдарды тиімді пайдаланудың бір шарты-олардың әрқайсысын
жеке дара алып қарамай, бір-бірімен байланыстырып отырып қарау қажет.
Осының негізінде белгіліенген экономикалық шараларды да бір-бірімен
ұштастыра отырып, жүйелі және комплексті түрде жүргізу міндетті шарт.
Экономикалық заңдар мен анықталатын қоғамдағы өндірістік қатынастар
күнделікті өмірде категориялар арқылы көрінеді. Экономикалық категориялар -
бұл біркелкі экономикалық қатынастардың көрінісі, бұл қатынастар
экономикалық өмірдің белгілі бір жағын сипаттайды және абстракты, қорытынды
түрде көрінеді. Олар баға, қаржы, несие сақтандыру, табыс, материалдық
жағынан ынталандыру сияқты т.б. экономикалық тұтқалар арқылы жүзеге асады.
Осы тұтқаларды бір – бірімен тығыз ұштастырып, оны ұдайы жетілдіріп отыру
қажет.
Экономикалық заңдарды тиімді пайдаланудың тағы бір шарты –
экономикалық шараларды жүзеге асырушы барлық еңбекшілердың тәжірибесі мен
экономикалық білім дәрежесінің жоғары болуы [7].
Сонымен экономикалық заңдарды тиімді пайдалану шаруашылық құбылыстар
мен процестердің дамуын күтіп отыру емес, керісінше, адамдардың,
ұжымдардың, қоғамның ақыл-ойын, күш-жігерін белсенді түрде белгіленген
мақсатқа жету жолдында жұмылдырып отыруды талап етеді. Ал мұның өзі
нарықтық экономика жағдайда экономикалық заңдарды пайдалану процесінде
субъективтік фактор – адамдардың, кадрлардың ролін одан әрі арттыра береді
[8].
Әртүрлі шаруашылықтың көптеген формаларын, енгізіп оны экономикалық
қолдану арқылы дамыту – бұл кеткен кемшіліктерді ғана жойып қоймайды,
сонымен бірге өндірістің тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Нарық жағдайындағы экономиканың жоғары дамуы - әртүрлі шаруашылық
формаларын дамытып, оның әрбір еңбеккері сол шаруашылықтың иесі ретінде
нақтылы түрде жұмыс істеген жағдайда іске асады. Ол тікелей өндірісті
ұйымдастыруға, оны басқаруға қатысады. Прогрестің болуының өзі – адам
факторыныа көңіл бөлуге, ыңталандыруға тікелей байланысты. Ал бұл өз
кезегінде барлық меншік формасының ұдайы дамуын қажет етеді, өйткені
меншіктің формасы шаруашылықты жүргізідің түрін аңықтайды. Иесімін деген
сезімді тәрбилеу – тарихи ұзақ және көп жоспарлы процесс, ол экономикалық,
саяси, ұйымдастырушылық, моральдық, мәдениеттік, психологиялық
аспектіліерді тұтас қамтиды.
Өйткені адам ұзақ уақыттар бойы нақтылы міндетті, тапсырманы тек
орындауға үйренді, тек тетік ролінде болды, ал мұның өзі адамдарды бұл
менің меншігім емес деген сезімді қалаптастырды. Мұндай жағдайда, әрине,
меншік қатынастар шаруашылықты жүргізудің көптеген формаларын дамытып,
жетілдіру негізінде экономиканың интенсивтілігін және оның сапалық өсуіне
қол жеткізуге болады. Меншік қатынасын деформациялау қайта құру кезінде
шаруашылық механизмінің дамуы жөнінде бірдей концепсияның болмауынан
күшейді. Жоспарлауды – жоспарлайтын органдар ең негізгі міндет ретінде
ұсынса, қаржы органдары – салық салу жүйесін, ал мемлекеттік еңбек комитеті
– еңбек ресурстарын қодануды жетілдіруді т.б. айтты. Осының нәтижесінде –
салық жүйесінде, мемлекеттік кәсіпорындар заңында кемшіліктер кетті, ал
материалдық ынталандыруда, жоспарлауда, шаруашылық есепте, қаржыландыру мен
несиелендіруде жетілдірілмегендік болды. Өндірістік қатынастарды тауар
өндірісін нарықты жан – жақты дамыту арқылы сауда қатынастарын жетілдіру,
нарық инфрақұрылымын қалыптастыру арқылы жетілдіруге болады, ал бұл өз
кезегінде экономиканы өркендетуге әсерін тигізіде [9].
Ал еңбекке қарай бөлу заңын алып қарасақ, оның әрекет етуінде
бұзушылық болды, теңгермешілікке жол берілді. Бөлу проблемасы зор
экономикалық және саяси маңызы бар мәселе. Қоғамда материалдық, мәдени
игіліктердің молшылығы болмағанда, ой еңбегі мен дене еңбегінің арасында,
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы еңбегінің арасында, амандалған және
мамандалмаған еңбектің арасында елеулі айырмашылықтар болған жағдайда,
еңбек ақы төлегенде, олардың өндірісті дамытуға қосқан үлесіне, еңбегіне
қарай төленуі қажет болды, еңбек ақы еңбектің саны мен сапасына сәйкес
болу керек деген ережеге сүйенді. Ал, шындығында,өмірде олай болмады, тек
теория жүзінде қалды, тәжірибеде іске асырылмады. Еңбекке қарай заңы жүйелі
түрде қолданылмады. Теңгермешілікке жол берудің салдарынан қоғамдық мүддеге
қалай болса солай қараушылықты туғызды. Енді нарықка өтуге байланысты
бұрынғы ынталандыруға теңгермешіліктің орнына әлеуметтік әділеттік орнауда,
жалақыдағы шектеуліліктің орнына еңбек ақы жұмыстың саны мен сапасына
байланысты болуда. Шаруашылықтың көптеген формаларында әрбір жұмыскер,
әрбір кәсіпкер соңғы нәтижеге ынталы, қарқынмен, тиімді жұмыс істейтін
болса, алатын жалақысы да көбейеді, яғни бұл заңды обьективті түрде дұрыс
қолдана білсе, ол кәсіпкерлік істі де дамытады. Әрбір адамның сіңірген
еңбегінің мөлшерінен сапасы байланысты қанша ақша алатынын үлесін көреміз.
Ал нарықтық экономика жағдайында еңбекке ақы төлеудің контрактілік,
келісімділік түрі ең басты орын алуда. Еңбек ақы деңгейі қандай да меншік
формасында әкімшілік пен жұмыскерлер арасында шартта көрсетіледі [10].
Ал бұрынғы экономикалық әдебиеттердің барлығында халықшаруашылығының
жоспарлы түрде дамуы тек бұрынғы социализмге тән экономикалық заң деп
көрсетіледі. Өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншіктің болмауы, қоғамдық
меншіктің үстемдігі орнатты делінген. Ал шындығында жоспар бұрын жоғарыдан
түсіпотырды, қайтсе де жоспарды орындау үшін, сандық көрсеткішке жету үшін
жұмыс жасалынды. Ауыл шаруашылық салаларына не себу керек, қаншама,
барлығын жоғарыдан түсіріп отырды, ол жоспар орындалады ма жоқ па, реалды
мүмкіндік барма, оны ешкім сұраған жоқ. Бір шаруашылық жақсы істесе,
екіншісі көптеген жылдар бойы нашар, пайдасыз жұмыс істеді, оларды ешкім
банкрот деп жарияламады, мемлкеттен дотация, несие алу арқылы жұмыстарын
жалғастыра берді. Жиналған өнімді жинап алып, жоғарыдан оған баға қойылды.
Пайдалы істеген ауыл шаруашылық кәсіпорындарына да өндіріс құрал
жабдықтарын т.б. лимиттік жағдайда ғана бөліп беріп отырды. Мұны осылай
ұзақ айта беруге болады.
Қорытындылап айтатын болсақ, экономикалық заңдардың дамуында
бұзушылықтар болды, адамдар өз ойларына келгенін жасады, соның нәтижесінде
экономика дұрыс дамымады, тоқырау болды, ал бұл өз кезегінде адамдардың әл-
ауқатына, әлеуметтік жағдайына әсерін тигізді. Сондықтан нарықты
экономиканы орнату барысындағы жұмыс істеп жатқаншаруашылықтың көптеген
формаларында экономикалық заңдар тек объективті түрде қолданлыған жағдайда
ғана өндіріс дамып, еңбек өнімділігі жоғарлап, шығын азайып, жоғары
нәтижелі жұмыс болды, ал ол өз кезегінде өз елімізде сапалы отандық
өнімдеріміздің молшылығын жасауға толық мүмкіндік береді.
Жүргізілген, жүргізіліп жатқан экономикалық реформалардын тиімділігін
арттыру мәселесі бәрімізді ойландырады, өйткені олар әлі де болса, күткен
нәтижені бермей отыр. Себебі реформаны іске асыруда объективті экономикалық
заңдарды қолдану негізінде емес, әкімшілік тәсіл негізінде болуда [11].
Экономикалық заңдар да табиғат заңдары сияқты объективті сипатқа ие
болады. Оны ешкім алып тастап, болмайды деп оны жойып жібере алмайды.
Олардың әрекет етуіне объективті жағдай болса, онда олар сақталады, біздің
санамыздаң, іс-әрекетімізден тыс болып жатқан процестерге әсерін тигізеді
және керісінше, егер де жағдай болмаса ары қарай әрекет етпейді, олардың
орнына басқа экономикалық заңдар келеді. Мысалға, белгілі жағдайда ғана
әрекет ететін жоспарлы – пропорционалды заңды алып қарасақ, қатаң
жоспарлау - әкімшілік жүйенің тікелей көрінісі екенін көруге болады, бұл
объективті құрылыс. Құн заңын алып қарайық, ол тауар шаруашылық және
нарықтық қатынастар барлық формацияларда әрекет етеді. Тіпті бір орталықтан
жоспарлау жағдайында және өндірілген тауарларға мемлекеттің жоспарланған
бағаны қоюда да құн заңының әрекеті есепке алынған. Басқаша айтқанда,
мемлекеттік бағаны қоюды шығынның көлемі, тауар сапасы, ренталық қатынас,
территориялық зоналар, жыл мезгілі және т.б. ескерілген.
Объективті экономикалық заңдармен қатар юридикалық заңдар да бар.
Соңғысы объективті экономикалық заңдарды есепке алып, олардың іс-әрекетінен
шығуға тиісті, міне, сонда ғана табысты түрде істі іске асыруға болады.
Көптеген юридикалық актілер: Президенттің Жарлығы, Үкімет Қаулысы, Қазақтан
Республикасының заңдары тәжірибеде осал орындалуы, оның жамандығынан емес,
олай болу себебі, нақты жағдайдағы әрекет ететін объективті экономикалық
заңдардың механизімін есепке алмаудан болады. Сондықтан экономикалық
реформаны өндіргіш күштің дамуын, өндірістік қатынастардың деңгейін,
халықтың менталитетін ескере отырып, комплексті түрде жүргізу қажет [12].
Қорлану заңының ауыл ашруашылық саласында әрекет етуінде салаға
байланысты ерекшеліктер бар. Қорлану заңының әрекет етуіне салалық,
регионалдық, әлеуметтік – экономикалық және т.б. өндірістің ерекшелгі әсер
етеді. Ең бастысы жерге байланысты, оны дұрыс қолданса, ол тозбайды,
нашарламайды, керісінше, үздіксіз өзінің өнім беруін жоғарылатады.
Қазақстанда жер көлемінің көп бөлігі табиғи – климаты қолайсыз зоналарға
орналасқан, сонымен бірге жер учаскілерінің орналасуында да айырмашылық
бар. Ал мұның бәрі ауыл шаруашылығы еңбек өнімділігінің деңгейіне, яғни
ауыл шаруашылық өндірісіндегі қорлану деңгейіне де әсерін тигізеді.
Қорланудың ауыл шаруашылық саласын дамытудағы мәнің күрделі қаржы көлемінің
Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша қазіргі кезеңде өсуінен
көреміз.
Кесте 1 - Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша ауыл
шаруашылық саласын дамытуға жіберілген күрделі қаржы (қазіргі баға бойынша)
млн теңге
Жылдар Күрделі қаржы
Қазақстан Республикасы – Ақмола облысы бойынша – барлығы
барлығы
2008 5423 330
2009 4190 252
2010 2051 125
2011 9011 55
2012 1400 85
2013 5870 198
2014 8436 488
2015 1 0000 590
*www.gov.kz сайтының мәліметтері негізінде құрастырылған
Бұл статистикалық мәліметтерден Қазақстан Республикасы және Ақмола
облысы бойынша ең аз күрделі қаржы бөлінген уақыт – 2007 жыл, республика
бойынша 6,0 есеге, Ақмола облысы бойынша да 6,0 есеге көбейгенін көруге
болады [13]. Ал 2014- 2015 жылдардағы көрсеткіштерден күрделі қаржының
өскені байқалады, тікелей мақсаттық бағытқа жұмсалса нәтиже жаман болмайды.
1.2 Ауыл шаруашылығын басқарудағы экономикалық даму қағидаттары
Еуразия кеңістігінің бір бөлшегі болып табылатын Қазақстан
мемлекетінің ауыл шаруашылығындағы тұрақты экономикалық даму мәселелері
және оның болашағына көз жүгірту бүгінге дейін арнайы сөз етілген мәселе
емес.
Тұрақты даму дегенде көбіміз ойдан шығарылған абстрактылы бір термин
қарастырылып отырған секілді ойда болатынымыз рас. Дегенмен, қарапайым
халықтың өзі тұрақты дамуды елдің бүгін және алдағы ұзақ мерзімде кездейсоқ
кездесетін бағаның өзгеруі, ішкі және сыртқы өзгерістер мен саясаттың
құбылуына ешбір байланыссыз жүйелі түрде ілгері дамуы деп түсінеді. Оның
үшін табиғат байлықтарын, жерді, шикізат қорын шашпай-төкпей бүгінге де,
болашаққа да жететіндей етіп пайданалу тұрақты дамудың бастапқы шарты
болатыны түсінікті.
Ауыл шаруашылығында тұрақты экономикалық дамудың басты алғы шарты
жерді тиімді пайдалану. Біздің елімізде бұл іс ақсап тұр.
Республикада 272,5 миллион гектар жер бар, оның 226,6 миллион гектары
ауыл шаруашылық жері бұл бүкіл Батыс Еуропанының барлық жерінің 60 пайызы.
Біздің мемлекетте жерге байланысты мемлекет те, қоғам да жете көңіл
бөлмей келе жатқан өте үлкен проблема бар, ол – жердің орасан зор көлемде
азғындауға ұшырауы. Біз жеріміздің көптігімен мақтанамыз. Бірақ екі млн.
гектар жер Семей полигонында радиоактивті қалдықтар мен бүлініп жарамыз,
тіпті аса қауіпті жағдайда. 4,8 млн. гектар Байқоңыр ғарыш айлағының ұшу,
сынау алаңында. Осы секілді түкке жарамсыз жер көлемі республика бойынша
6,45 млн. гектар, оның ішінде зиянды жер – 15,5 млн гектардай.
Демек, ауыл шаруашылығы экономикасында тұрақты даму ісі қамтамасыз
етілмесе, осы әрекет жылма-жыл қайталана береді, шаруа жылдан-жылға
кедейленеді, жер азғындап, өнімділігі төмендейді, тіпті жарамсызданып, ұзақ
мерзімге істен шығуы да мүмкін.
Ауылдық жерде республика халқының 44 пайызы тұрады. Бұдан он жыл бұрын
48 пайыз болатын. Қисын бойынша, ауылда тұратындар санының бүкіләлемдік
көрсеткішіне (30 пайыз) тағы 30-40 жылда барып жетеміз.
Сондықтан ауыл халқын азайтып, қала тұрғынын көбейтуге тырыса беру
де тиімсіз.
Сонда бұл проблеманы шешудің жолы қандай? Осы мәселе ретінде мынандай
ұсыныстарды атап өтуге болады.
Біріншіден, шынымен ауылды қолдауды жолға қоямыз десек және оны алдағы
үш жылдағы ең басым сала деп белгілесек, алдымен істі ауылдағы тауар
өндірушілерді мемлекеттік қолдау ісінен бастауымыз керек. Бүкіләлемдік
тәжірибеде ауылдағы азық-түлік өндірушілерді 60 пайыздан 250 пайызға дейін
қаржылай қолдау көрсетеді. Мәселен, Еуропалық Одақ елдері өз халқынан
килосы бес доллардан ет сатып алып, оны дамушы елдерге екі доллардан
сатады, сол арқылы өз тауар өндірушілерін қорғайды.
Екіншіден, ауылдағы ұсақ кәсіпшілердің басын біріктіріп, күш қуатты,
еңбекті кооперациялау керек. Ол үшін мемлекет өз заңдарында кооперацияны
қолдайтының бүкпесіз айтып қана қоймай, оны басымдылыққа ие ету үшін және
халықты кооперация жасауға тарту үшін сол жүйені мемлекет тарапынан басым
қолдауы керек. Мәселен, кооперациялану жолын таңдаған шаруаларға салықтық,
тағы басқа жеңілдіктер, қаржылай көмек берілетінің нақтылау керек.
Қазіргі күнде кооперациялау ісіне шаруалардың бармай жатқанына бірнеше
себеп бар: Кооперациялаңған ұйымдардағы табыс жеке шаруаның табысына
қарағанда аз, кәсіпорындағы бақылау, есеп беру жүйе, олда шаруаларды
жайсыздандырады, ұйым басы тірлік істеушілерге адал басшылар табудың
қиындығы да бар. Осыдан келіп шаруалар ортақ өгізден оңаша бұзау артық
принципін ұстанады. Бұл жағдайда, әрине, жоғарыда аталған себептермен жерді
азғындауы өнімнің төмендеуі бола береді.
Нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуы ең алдымен нарықтық ортаны
құрайтын әр алуан түрлі бизнестің дамуымен тікелей байланысты, яғни шынайы
экономикада қоғамдық қажеттіліктердің өзгерісіне тез әсер етушілік және
қозғалмалылық қажет. Бизнес - бұл барлық өндіріске қатысушылардың
арасындағы icкepлiк қарым-қатынас және тауарларды тұтынуға жеткізу болып
табылады. Бұл жерде іскерлік қарым-қатынас - классикалық саяси экономияда
өндipicтiк қатынас деп аталатын қоғамдық құбылыстың бір көрінісі.
Аграрлық секторда негізінен осы бағыттағы бизнес ерекше орын алады.
Олардың ерекшеліктері 1 суретте көрсетілген.
Тартатын жағы
Қиындататын жағы
Сурет 1. Аграрлық сектордағы шағын бизнестің ерекшеліктері
Ескерту - Әдебиеттер негізінде автордың көзқарасы бойынша
құрастырылған
Ал, ұйымдастыру-техникалық жағы, яғни өндipicтiң материалды-заттық
элементтерінің және жұмысшы күшi мен өндірістің ұйымдастыру формасының
жиынтығы өндірістің, шоғырлану, орталықтандыру және мамандандыру тәсілдер
жүйесін бейнелейді.
Ауыл шаруашылығында шағын бизнес субъектілері болып, шаруа (фермер)
қожалықтары және үй (жұртшылық) шаруашылықтары болып табылады және олар
еліміздегі ауылшаруашылық құрылымдардың басым бөлігін құрайды. Шаруа
(фермер) қожалықтары – бұл аграрлық кәсіпкерлік қызмет формасы, жеке тұлға
болып табылатын өз бетінше әрекет етуші шаруашылық субъект, өз меншігіндегі
мүлікті, иелігіндегі жерді қолдану арқылы пайда табу мақсатында
ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші, қайта өңдеуші және сатушы жеке азамат,
отбасы немесе адамдар тобы [14].
Отбасылық еңбектік шаруа шаруашылықтарының теориясын алғаш рет жасаған
орыс ғалымы А.В. Чаянов шаруа қожалықтары мақсатының классикалық
анықтамасын берді ...өзінің қарауындағы өндіріс құрал-жабдықтары мен
отбасының жұмыс күшін барынша толық пайдалану жолымен шаруашылық
жүргізуші отбасының өмір сүруіне қаржы табу,- дей келіп, ұсақ шаруашылықты
қорғау - жанталасқан шаруа жүйесінің бірнеше ұрпағын қорғау,- деген еді.
Кесте 2 - Шаруа (фермер) қожалықтарының жіктемесі
Жіктелу көздері Шаруашылықтың әлеуметтік-экономикалық типі
1.Құқықтық-ұйымдастыру нысаны Шаруа қожалығы
Фермер шаруашылығы
Қарапайым серіктестік
2. Мүлікке меншік нысаны Бірлескен ортақ меншіктегі
Ортақ үлестік меншіктегі
Жеке меншіктегі
3. Отбасы саны Бір отбасылық
Екі отбасылық
Көп отбасылық
4. Жерді қолдану нысаны Жеке меншік негізінде
Тұрақты жер пайдалану құқығында
Уақытша жер пайдалану құқығында
Жалға алынған жерлерді пайдалану құқығында
5. Өндіріс бағыты Мамандандырылған
Көп салалы
6. Өндірілетін өнімнің көлемі Ірі
Орта
Шағын
Ескерту автормен құрастырылған
Қазіргі күні Қазақстанның ауыл шаруашылығында шағын және орта бизнесті
дамыту аса өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Елімізде мемлекеттің ауыл
шаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру негізінде шаруашылықтардың әртүрлі
ұйымдық-құқықтық құрылымдары құрылды.
Ауыл шаруашылығын кооперациясы бүкіл әлемдегі шаруашылық жүргізу
ісінің деңгейі. Батыс елдерінде егер жеке шаруа болатын болса, олардың
ірілеген түрі, немесе күш қуатты, еңбекті кооперациялау жолымен құрылған
кооперациялау жүйесі басым дамыған әрі ауыл шаруашылығы экономикасындағы
тұрақты дамудың алғышарты болып табылады [15].
Біздің елімізде ауыл шаруалығы жеріне жеке меншік енгізілсе, жердің
нақты иесі пайда болады, сөйтіп бізде жердің дұрыс пайдаланылмауы,
азғындауға ұшырауы болмайды, жер акепілге қойылып, шаруаның сол арқылы
еңбек ету мүмкіндігі жеңілдейді деген пікірде жансақтық бар. Жерді дұрыс
пайдалануда меншік иесі болмай, яғни жерге нақты ие пайда болмағандықтан
жұмыс жүрмей жатқан жоқ. Республика бойынша, өте тиімді, азғана көлемдегі,
шамамен 400 мың гектардай суармалы жерден басқа жер әлі өз бағасын ала
алмай жатыр. Жерін сату, сыйлау, қайтарымсыз беру, жалға беру секілді жер
қатынастары да осы жоғарыда аталған жерде ғана дамыған.
Кесте 3 - 2013-2015 жылдардағы санаттар бойынша ауылшаруашылық
құрылымдарының саны, бірлік (жыл соңына)
Ауыл шаруашылығы өнімдерін Республика бойынша
өндірушілер
Өзгеріс
2013 2014 2015 2014
2013, %
1. Барлық ауыл шаруашылығы
құрылымдары 159433 200812 200 876 125,9
оның ішінде:
- ауыл шаруашылығы кәсіпорындары 9 447 7 394 7 441 78,8
- шаруа (фермер) қожалықтары
149 986 193 418 193 435 128,9
2. Жұртшылық шаруашылықтары
2 135 2182 194 3782 247 786105, 3
Ескерту – Статистика Агенттігінің мәліметтері негізінде автормен
құрастырылған
Жерді кепілге қою ісінде де кедергі жоқ, тек екінші дәрежелі банктер
жерді кепілге алғысы келмейтіні болмаса. Ауыл шаруашылығы жер жеке меншікке
өте қалған күнде де банктер тарапынан жердің кепілге қойылып, несиелік
рөлге ие болуы қиын. Оңын себебі де жоғарыда айтқандай жердің бағасын толық
сезіне алмағандығымыздан. Яғни, жер біздің елімізде құнды тауар ретінде
қарастырылмаған. Инвестиция талап ететін қайтарымы мол басқа салалар
жеткілікті болғандықтан жер жеке меншікке көшкен күнде де кепілдік объекті
бола қоймайды.
Жердің азғындауы мен тиімсіз пайдалануының азаюына да ауыл шаруашылығы
жеріне жеке меншік еңгізу тоқтау сала алмайды, қайта бір адам өзіне үлеске
берілген жерін сатып алып екінші біреу сатып алмай тұрған тұтас алқапты
тиімді пайдалану үшін кооперациялану түрінде жұмыс істеу қиындайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің осы жылғы 29 сәуіріндегі
Қазақстан халықына Жолдауында айтылғандай жер қатынастарын реттеудің алдағы
кезеңіндегі ауыл шаруашылығы жерін біртіндеп жеке меншікке беру
қарастырылмақ.Бұл істі жеделдетілген науқанға айналдыруға болмайды,
алдымен негізгі стратегиясын жоспарлап алып бастаған дұрыс. Мәселен,
тұрақты пайдалануға беру тәжірибесін жалғастыра беруді жеке меншікке
берумен қатар жүргізген жөн. Жеке меншікке берерде алды мен шаруа
қожалықтарына берілген жер, яғни отбасылық принципімен құрылған жеке
тұлғаларға бекітілген жер, жекешелендіру нәтижесінде үлес ретінде беріліп,
пайдаланылмай жатқан жер, кепілге қойылып, алған несиесін қайтара алмаған
иелерге бекітілген жер, және үлес иелері өз еркімен бас тартқан жер жеке
меншікке берілгені дұрыс [16].
Сатып алуға ұсынылатын жерді сатып алу бірден емес, біртіндеп жүзеге
асырылатын етіп жасау керек, өйткені шаруалардың кәсібі жерді бірден сатып
алуға мүмкіндігі жоқ. Сондай-ақ жеке меншікке берілетін жер көлемі аудандық
орташа жер үлесінен 15 еседен аспауы тиіс. Жерді шетел азаматына жеке
меншікке беруге тиым салынуы және жеке меншігінде жері бар адам шетел
азаматтығын алар болса, ол жер қайтып алынуы керек. Ең бастысы, жер үшін
төлемді дұрыстап қарау керек, аудандық орташа есептік көрсеткіш көлеміндегі
жердің бағасын тегін немесе арзан ете тұрып, одан артық көлемдегі жерге
жердің жиырма жылғы табысы деңгейіндегі баға қойылғаны тиімді, өркениетті
елдердің бәріндегі баға солай. Мысалы, бүгінде жерді ұзақ мерзімге жалға
алудың бағасы қара топырықты құнарлы өңірлерде бар болғаны 230 АҚШ
долларлары. Бұл өте аз, ол – үш-төрт жылғы табыстың мөлшерімен бірдей, Егер
аудандық орташа есептік көрсеткіш 30 гектар болатын болса, 15 есе – 450
гектар болады, соның бір бөлігін жоғарыдғы бағамен сатып, қалған 14
бөлігін, яғни 420 гектар жерін бір гектарын 4000 АҚШ доллары сомасында
белгілеген жөн. Сонымен бірге ұзақ жылдар мерзімінде, мысалы жиырма жылға
дейін жерді қайта сатуға тыйым салынғаны дұрыс. Өйтпеген күнде тұрғын үй
купондарымен үйлерін тегін алғандар сияқтанып, тегін не арзан алған жерін
қайта сатып, өзге көшіп кететіндердің ғана жолдары болады.
Ауыл шаруашылығы жерін жеке меншікке беру ісін жеделдете жүргізудің
жарамайтынына тағы бір себеп, бізде жер кадастры ісі көптеген бері тоқтап
қалған. Мәселен, Арал теңізінің әсері тиген аймақтарда жер кадастры 1979
жылдан бері жүргізілінбепті. Сол кезде балл бонитеті 25 болып тұрған жердің
бүгіндегі балл бониті 9-дан аспауы мүмкін. Сондықтан жер жағдайын жете
зерттеп, соған лайық баға шығарып, содан соң аз көлемде бастап сатылым
жүргізілмесе, жерді жеке меншікке беру пайда орнына зиян әкелері сөзсіз
[17].
Тағы бір жағдай, алдыңғы қатардағы елдердің ауыл шаруашылық жерін жеке
меншікке берудегі жерге баға қою тәсілін бағамдамсақ, жердің бағасы жиырма
жылға шаққанда бағамен тең. Ал, біздегі арқа өніріндегі жерлер бар болғаны
230 долларға 49 жылға ұзақ мерзімге берілген, егер бұл баға қалар болса,
жер сатып алған үш төрт жылда жердің құнын ақтап мәңгілік меншікке ие бола
кетеді. Болашақ ұрпақ тағдырын ойлаған ел жерін бұлай арзан бағаламас
болар.
3. Ауылшаруашылығы саласының экономикадағы мемлекеттік реттеу жүйесін
қалыптастыру бағыттары
Аграрлық сектор мемлекеттік реттеуді аса қажет етеді. Нарық
жағдайында мемлекет нарықты реттеуші, экономиканың мүмкін коньюнктуралық
құлдырауы мен көтерілуін түзету енгізіп отыратын делдал ретінде жүреді.
Баға белгілеудің мемлекеттік реттеу міндеті баға инфляциясының жоғарғы
деңгейін болдырмау мен ауыл шаруашылығы өндірушілерінің қажетті
табыстылығын қамтамасыз етуде болып отыр. Бағаны мемлекет реттеу
мемлекеттік органдар жүргізетін және жекелеген тауарлар бағасының әрекет
етуші деңгейі мен экономикалық және әлеуметтік қарама-қайшылықтарды жою
үшін бағаның жалпы деңгейін сақтау немесе өзгертуге бағытталған шаралар
жүйесі ретінде жүреді. Бағаны реттеу дегеніміз бағаға кез - келген әсер ету
емес (ол мемлекеттік органдардың қандай да бір шараларының нәтижесі болуы
мүмкін), ал бағаға, оның деңгейіне, жүйесіне және динамикасына мақсатты,
сапалы түрде әсер ету [18].
Экономиканың аграрлық секторы мемлекеттік реттеудің жалпы
тұжырымдамасынан шыға отырып баға белгілеудің нысандары мен әдістерін
анықтау кезінде ауыл шаруашылығы шикизаты мен азық түлік рыногын, сонымен
қатар келісім-шарт негізінде орталықтандырылған қорларға жеткізудің бірнеше
деңгейін бөліп көрсету болатын оның ұйымдастыру құрылымын, тікелей
байланыстарды, биржалық сауданы, сауда желісі арқылы сатуды қалыптастыру
мен дамытудың ерекшелігін ескеру қажет. Баға белгілеу нарықтық экономика
дамуының объективті заңдарына қайшы келмейтін, рұқсат етілетін ауытқұлар
шеңберінде ғана мемлекет саясатының пәні бола алады. Егер оны өндірістің
тепе-тең дамуының басқа жағдайларынан оқшаулап қолдансақ ол экономиканы
дағдарымтық жағдайдан шығара алмайды. Бағаны босату экономиканың онсыз да
тұйық жағдайын тереңдете түседі.
Мемлекеттің ауыл шаруашылығы экономикасына араласуы нарықтық
қатынастар дамуымен аңықталады. Реттеу қағидаларын бұзу өндірістік
процестің әр қатысушының монополиялануына әкеліп, экономиканы қиратады.
Директивті түрде бағаны орнату сұраныс пен ұсыныс, тепе-теңдігі заңын
мойындамайды. Бағаны мемлекеттік реттеуді реттеудің жалпы құн қағидаларын
пайдалан отырып құрған дұрысырақ яғни бағдарламалық, тұрақтандыру және
төмендету. Бағдарламалық механизмдер тауар нарықтарында бағалар өндіріс
басталғанға дейін белгілі болуы үшін қажет.
Өтпелі кезеңдегі аграрлық сектор экономикасын мемлекеттік реттеу
жүйесін қалыптастыру мен дамытудың алғы шарттарына келесілер жатады:
- табиғи – климаттық жағдайлардың сан алуандығы;
- табиғи факторлармен қатар нарық коньюнктурасына байланысты болатын
бағалар тұрақсыздығы;
- ауыл шаруашылығындағы монополизацияның төмен дәрежесі және ресурс
қамтамасыз етуші және қызмет көрсетуші сфералардағы монополизацияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КIРIСПЕ 7
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІН НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ауылшаруашылығы саласын басқаруды несиелендірудің экономикалық
тиімділігінің маңыздылығы 10
1.2 Ауыл шаруашылығын басқарудағы экономикалық даму қағидаттары
17
1.3 Ауылшаруашылығы саласының экономикадағы мемлекеттік реттеу
жүйесін қалыптастыру бағыттары 22
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІН НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН БАСҚАРУ
ТЕТІКТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Ауыл шаруашылығын басқарудағы несиелендіруді талдау және
әдістемелік негіздері 26
2.2 Ауыл шаруашылық өндірісін басқарудағы несиенің қызметін талдау
36
2.3 Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылық өндірісін басқаруда
несиелендірудің қазіргі жағдайы 42
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН НЕСИЕЛЕНДІРУ КЕЗІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР МН
ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Ауыл шаруашылық өндірісін басқарудағы несиелендіруді дамуыту
мәселелері 55
3.2 Ауыл шаруашылық экономикасын басқарудағы инвестициялық жағдайды
жетілдіру жолдары 62
3.3 Ауыл шаруашылық субъектілерінің қызметін дамыту жолдары 65
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 77
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диссертацияда келесі нормативті сілтемелер қолданылады:
1 Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді
бағдарламасына және он жылдық стратегиялық бағдарламасы, 1997 жыл
2 Закон Республики Казахстан о внесении изменений и дополнений в Закон
Республики Казахстан О государственной поддержке малого
предпринимательства, Казахстанская правда, 11.05.2008 г. – 22 с.
3 Закон Республики Казахстан Об акционерных обществах, от 19.06.2007
года.- 152 с
4 Закон Республики Казахстан Об аудиторской деятельности от 20
ноября 2008 года. – 125 с.
5 Закон Республики Казахстан О государственной статистике от 7 мая
2006 года. – 102 с.
6 Программа поддержки и развития предпринимательства в Республике
Казахстан, Казахстанская правда, 6 марта 2009 года №64.- 32 с.
АНЫҚТАМАЛАР
Осы зерттеу жұмысында келесідей терминдерге сәйкесінше анықтамалар
берілді:
Циклдікке қарсы реттеу - мемлекеттің экономикалық циклдерді жұмсартуға
бағытталған саяси-экономикалық бағыттарының ірі. Тұрақтандырғыштарды (жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салық,
жұмыссыздық бойынша жәрдемақы, а.ш. өнімінің бағасын қолдау бойынша жәрдем
қаражат, т.б.) қолдануға негізделген. Үкіметтің нысаналы саясатын іске
асыру жағдайында жиынтық сұраным жеткіліксіз болғанда экспансия (ақша және
қаржы экспансиясы) жүргізіледі, сұраным тым көбейіп кеткенде немесе
инфляция асқынғанда шектеу және дефляциялық саясат жүзеге асырылады.
Тоқырау - экономикалық өрлеудің тоқтау сатысы, экономикадағы,
өндірістегі саудадағы, т.б. іркіліс. Көбінесе дағдарыстың синонимі ретінде
пайдаланылады. Тоқырау термині не сұранымның белгілі бір факторына (күрделі
жұмсалым, экспорт, тұтыну), не жалпы экономикалық белсенділікке, демек,
өндіріске де қолданылады. Екінші жағдайда тоқырау атап айтқанда, әдейі
реттеу.
Стагнация – саясатта, экономикада, мәдениеттегі және
т.б.экономикадағы, өндірістегі, саудадағы және т.б. тоқырау тоқырау.
Саясатта қоғамдық өмірдегі тоқырау саяси селқостықпен, тұрғындардың
саясаттан бас тартуымен сипатталды.
Экономикалық қызметті әртараптандыру - ірі фирмалардың,
бірлестіктердің, кәсіпорындардың жә не тұтас салалардың белсенділігін
негізгі бизнесшеңберінен тыс ұлғайту, яғни шығарылатын өнімнің басқа
түрлерімен салыстырғанда сатудың таза көлеміндегі үлесі барынша
жоғары тауарларды өндіру және қызметтерді көрсету.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Осы диссертацияда келесі белгілер мен қысқартулар қолданылады:
ҰТ - ұлттық табыс
КСРО - кеңестік социалистік республикалар одағы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АӨК - агро өнеркәсіптік кешен
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АҚ - Акционерлік қоғам
ҒТП - ғылыми техникалық прогресс
КСРО - Кеңестік советтік республикалық одағы
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ҚР - Қазақстант Республикасы
КІРІСПЕ
Қазақстан өз дамуының жаңа белестеріне көтерілді. Экономикалық өсудің
жоғары қарқыны көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуін жеделдете түсті.
Дамудың жаңа тұжырымдамасында сапалық көрсеткіштердің мәні артып, әлемдік
деңгейге бағдарланған тұрмыстың әлдеқайда жоғары стандарттары басымдылыққа
ие болған. Барынша биік мақсаттарға қол жеткізу қалыпты бола бастады.
Сондықтан, ел ішінде бірлескен кәсіпорындар құру және инвестициялық
ресурстарды қалыптастыру мен тиімді пайдалану проблемасының теориялық,
методикалық және практикалық аспектілерін зерттеу өте маңызды.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі. Республиканың аграрлық секторы
экономиканың албырттық үдемелі дамуын жеткіліксіз алады.
Сонымен қатар аграрлық сектордың терең дағдарысы өте қатаң қарсылығын
бекіте отырып, төмен деңгейдегі өндірістің жалғасуын, мал және жер өндіріс
бағасының өсуінің төмендеуін, жер жағдайының нашарлауын экономикалық
техникалық салалық базасының қалуы ауыл шаруашылық өндірістік кәсіпорының
зиянының өсуін, ауыл тұрғындарының өмір саласының нашарлау деңгейінің
жалғасуын көрсетеді.
Аграрлық сектордың дағдарыс жағдайы көптеген мәселелермен байланысты.
Ауыл шаруашылық өндіріс көлемінің төмендеуінің себептерінің бірі -
ауыл шаруашылық тауарлы өнімдерінің айырмашылығының мемлекеттік қаржылық
саясатының ұйымдастырылмағаны және экономикалық жаңашалау шешімдеріне толық
қанды көз жеткізбегендіктен, аграрлық секторды қаржылық – несиелік
қамтамасыз етілмеуімен байланысты.
Аграрлық сектордың қаржылық және несиелік тараптарына, жерге
институционалдық түбегейлі өзгерту аяқталмағандықтан ауыртпашылық түсіреді.
Еңбегі әлсіз жаңа ауыл шаруашылық құрылымдардың құрылтайшылары, жерге
ақиқатты иегер болған жоқ.
Нарықтық экономика кезінде құрылған мемлекеттік қаржылық-несиелік
қадағалау ауыл шаруашылығында жүйелендірмеген болды және қазіргі кездегі
талаптарға сай емес, бұл экономикалық сектордың сұранысын
қанағаттандырмайды.
Ғылыми жаңалығы болып аграрлық секордың экономикалық құрылымын
аймақтық және салалық институциялық жаңадан қалыптастыруын анықтап,
өндірісті және ауылшаруашылық шикізаттарды іске асыру, кәсіпкерлік іс
әрекеттің тиімділігіне негізделінген, ол ауыл шаруашылық өндіріс
потенциалын жаңарту және өңдеу өрісін қарастырылу анықталды. Олардың
нарықтық экономикадағы талапқа сай жұмыс істеуі, үйренуі үшін мемлекет
жағынан республика немесе облыстық деңгейде қаржылық көмекті қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты - аграрлық секторда нарықтық қатынастардың
қалыптасып, дамуы жағдайында қаржылық-несиелік реттеу жүйесінің тәжірибелік
проблемалары мен теориялык негіздерін кешенді зерттей отырып, олардың
шешімін табу мен іс жузіне асырудын әдістемелік негіздерін белгілеп,
тәжірибелік ұсыныстар дайындау.
Ол нарықтың қарым-қатынастарының дамуы және тұрақтануы кезінде
тәжірибелік сипаттаманың ерекшеліктерін ескертпегенде оларды іске асыру
тәсілінің негізі.
Құрылған мақсатты ізденістің жоспарында келесі міндеттер шешілді:
- қаржыландыруда мемлекеттің көмегімен ауыл шаруашылық өндірісіндегі
секторларды несиелеу көлемін анықтау;
- болашақ жылдарда Қазақстан Республикасында банк жүйесін дамытуды
жетілдіру бойынша нақты ұсыныстарды өңдеу;
- Қазақстан Республикасының жер кепіліндегі ипотекалық несиеге
өзгертулер енгізу.
Зерттеудін объектісі болып Қазақстан Республикасының аграрлық секторы
және осы секторды нарықты экономика жағдайында мемлекетгік қаржылық-
несиелік реттеу мен байланысты экономикалық басқаруды ұйымдастыру
жиынтығы.
Зерттеу құралы еліміздің ауыл шаруашылық кешені болып табылады.
Зерттеудін теориялық және әдістемелік негіздері ретінде отаңдық және
шетелдік ғалымдардын, экономиканың аграрлық секторына, қаржылық реттеу
жуйесінің проблемаларына арналған ғылыми еңбектер мен осы секторды
мемлекеттік қаржы-несиелік реттеуге кешенді талдау, аграрлық реформалар мен
аграрлык секторды басқару және аграрлық сектордың сыртқы экономикалық
байланыстарына талдаулар және аграрлық экономикалык мәселелерге қатысты
үкіметгің құқықтық-нормативтік актілері жазылды.
Нарықты экономика жағдайында аграрлық секторды басқаруда мемлекеттік
реттеудін ғылыми мәселелері сараланып негізделді:
- аграрлық сектордың ауыл шаруашылығын мемлекетгік реттеудің негізі
ретіндегі ерекшеліктері жүйеленіп аныкталды;
- өркениетті денгейдегі аграрлық нарықтың тиімді калыптасу жағдайлары
жан-жакты зерттеліп, оны мемлекеттік реттеу саясатының қайта қажетілігі
дәлелденді;
- дамыған шетелдерде ауыл шаруашылығын қаржылық-несиелік реттеудің
тәжірибелері мен әдістері ғылыми сараланып және ауыл экономикасын қолдаудың
ерекшеліктері айқындалып, оның негізгі бағыттары мен оған мемлекеттік
қатысуы зерттелді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу (апробациясы). Зерттеудің негізгі
нәтижелері мен тұжырымдары келесі халықаралық ғылыми-тәжірбиелік
конференцияларда баяндалып талқыланды: Қазақ хандығының 550 жылдығы және
XXXX университетінің Қазақстантану ғылыми орталығының 10 жылдығына
арналған Қазақстантану-10 халықаралық ғылыми конференциясында жарияланды.
Ғылыми жұмыстың көлемі мен құрылымы.
Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттелетін тақырыптың өзектілігі, тақырыпты зерттеудің
жалпы бағасы көрсетілген, мақсаттар мен тапсырмалар қойылған, теориялық
және әдістемелік негіздер және зерттеу жаңашылдығы мазмұндалған.
Бірінші бөлімде, аграрлық экономика саласының дамуы мен экономикалық
заңдарды тиімді пайдалану, ауыл шаруашылықтағы тұрақты экономикалық даму
проблемалары, аграрлық сектордың экономикалық мемлекеттік реттеу жүйесін
қалыптастыру қарастырылды.
Екінші бөлімде, ауыл шаруашылық өндірісінің басқаруда несиенің маңызы,
Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылық өндірісін несиелендірудің
қазіргі жағдайы, ауыл шаруашылық несиесін тұтыну кооперативіндегі қаржы
тәуекелі зерттелінді.
Үшінші бөлімде, ауыл шаруашылық өндірісін басқаруда несиелендірудің
дамуы ауыл шаруашылық кешенінің несиелендіру мүмкіндіктерін жетілдіру, ауыл
шаруашылық экономикасындағы инвестициялық жағдайды жетілдіру жолдары
талқыланды.
Қорытындыда жасалынған негізгі тұжырымдардан, қолданыстағы заңнама
және экономикалық тетіктерді жетілдіру, ауыл шаруашылығын дамыту бойынша
мемлекеттік деңгейде әртүрлі тетіктерді қолдану арқылы аймақтық саясатты
жетілдіру және оларды жүзеге асыру бойынша ұсыныстардан тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІН НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ауылшаруашылығы саласын басқаруды несиелендірудің экономикалық
тиімділігінің маңыздылығы
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2050 ұзақ мерзімді
бағдарламасына және он жылдық стратегиялық жоспарға сәйкес Қазақстан
Республикасының экономикасы ойдағыдай ілгері дамып келеді, көзделген
шаралардың бәрі рет-ретімен жүзеге асырылуда. Экономика қарқынды дамып,
тұрақтылық орнауда. Қай салада болмасын нарықтық қатынастардың алғы
шарттары қалыптастырылып, оның даму жолы айқындалуда.
Соңғы жылдары Қазақстан өзінің тарихи дамуында посттоталитарлық
кезеңдегі өтпелі дәуірдің міндеттерін шешуде. Еліміздің тәуелсіздікке қол
жеткізілуімен қатар экономиканың күйреуі, шаруашылықтың кері кетуі,
инфляция, жұмыссыздық, кедейшілік, элеуметтік көмектің төмен болғаны
белгілі. Кеңестік шаруашылық жүргізу салдарынан және өтпелі кезендегі
қолайсыз құбылыстар экономикалық дағдарыстарды онан әрі шиеленістірді.
Осындай қиын жылдарда халықымызға жігер беріп, баратын бағыт-бағдарды
нұсқап, жөн сілтеген, стратегиясын, шығатын биіктерін, асатын асуларын
көрсеткен осы ұзақ мерзімді Жолдауы еді.
Сондықтан аталған құжаттың маңыздылығы өте жоғары. Еліміздің саяси-
географиялық, әлеуметтік-экономикалық, өндірістік-потенциалдық
демографиялық жағдайларына сәйкес қабылдаған бағдарламаларды халық орындап,
нарықтық қатынастарды жетілдіріп, алдыңғы қатарлы ел болуымызға барлық
жағдай бар, материалдық рухани байлығымыз жеткілікті. Экономиканы дамытып,
нарықтық қатынастардың қалыптасуындағы тұрған ең басты міндет-хылықымыздың
тұрмыс деңгейін көтеру. Бұған Президенттің: Адамдардың әл – аухатының өсуі
біздің күллі күнделікті жұмысымыздың күре тамыры болуға тиіс деген сөзі
дәлел. Сондықтан әлеуметтік сала қазіргі таңда ең жауапты, күн тәртібінен
түспей отырған мәселе болып табылады. Президентіміздің жыл сайынғы
жолдауларының қайсысын алып қарамайық Қазақстан-2030 бағдарламасындағы
көрсетілген жолдан ауытқымай келе жатқанымыз белгілі [1].
Өндірістің кез келген түрінің дамуы халықшаруашылық саласының дамуына
әсерін тигізеді. Осындай объективтік құбылыстар ерекше орын алу шаруашылық
саласына тиеді. Өткені бұл сала өндірістің пайда болып, дамуының алғы шарты
ретінде табылады. Себебі аграрлық өндірісті жүргізуді тәсілін адамдар ерте
кезден-ақ өсімдік өнімдерін, әр түрлі ет өнімдерін өмір сүру үшін тұтыңған;
адамдардың ауыл шаруашылық саласынан тұтынатын өнімдерін басқа өнімдермен
ауыстыру мүмкін емес.Олар тек қосымша толықтырылуы ғана мүмкін; Бірде – бір
мемлекет аграрлық саласыз қызмет ете алмайды, оны, біз қазіргі дүние
жүзілік шаруашылық жүйелерінің тәжірибесінен көрудеміз [2].
Сондықтан нарықтық экономиканы дамытып жатқан кезде, негізгі
заңдылықтарды анықтау үшін, қазіргі агроэкономикалық қатынастарға талдау
жасау өте маңызды.
Қай елде болмасын ауылшаруашылық саласы ең маңызды сала болып
табылады. Ол салада халықтар үшін тамақ өнімдері өндіріледі. Қоғамның басқа
да мұқтажын қанағаттандырады. Адамдардың тұтыну тауарларына деген сұраныс
75 пайыздан астамы ауыл шаруашылығының есебімен қанағаттандырылады.
Ауыл шаруашылығы нарық қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын ортаның
нақ өзі. Экономиканың өтпелі кезеңдегі ауыл шаруашылығы, ең алдымен,
нарықтың тауармен молаюына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік
берді. Жалпы алғанда бизнес экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны
қалыптастырып ғана қоймай, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық дамуында
оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Ауыл
шаруашылығынң әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс деңгейін
қамтамасыз ету, адамның өмірге деген сеніммен қарау мүмкіндігін арттыру
жатады.
Қазақстанда бүгінгі күні ауыл шаруашылығы бастан кешіріп отырған
қиыншылықтарға қарамастан, экономиканың серпінді дамып келе жатқан бөлігі
болып отыр. Ең бастысы: ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін шағын
кәсіпкерлер саны өсіп келеді. Өсім соншалықты жоғарыда емес. Дегенмен, өсім
бар.
Бүгінгі күнде тұрғындардың мемлекеттік бөлікте жұмыспен қамтылу
деңгейі төмендеді. Босап қалған еңбек ресурстарының бір бөлігі мемлекеттік
кәсіпорындардан жеке кәсіпорындарға ауысты. Ауыл шаруашылығы нысандары
арасында тауар айналымының ең жоғары деңгейі коммерциялық және делдалдық
қызмет бөлігінде, сонымен қатар ол жұмыс орнының саны жағынан да алда [3].
Ауыл шаруашылығы, әсіресе агроөнеркәсіптік өндіріс саласында мықтап
дамуы тиіс. Қазіргі уақытта агроөнеркәсіптік кірігу жүйесіндегі шағын
кәсіпорындардың осы мәселені шешу үшін жақсы мүмкіндіктері бар. Қазақстан
Республикасының агроөнеркәсіптік кешені мен ауыл селоларды дамытудың басты
бағыттары туралы бағдарламада: Агроөнеркәсіптік кешені құрамына шаруа
қожалықтары, фермерлік шаруашылықтар, өндірістік және тұтынушылар
кооперативтері, ұйымдар, сондай-ақ, ауыл шаруашылығы үшін өндіріске тиісті
қаржы жұмсайтын, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен шұғылданатын,
шикізаттарды өңдеп, олардан алынған өнімдерді сақтауды және өткізуді
қамтамасыз ететін шаруашылық нысандары кіреді, - деп атап көрсетілген.
Нарықтық экономикаға көшуге орай көптеген жаңа шаруашылық түрлері
пайда болды. Меншіктің мемлекеттік және кооперативтік түрлері қатарына жаңа
түрлер көптеп қосылды. Олардың арасында жеке меншікке негізделген шаруа
қожалықтарының өзіндік салмағы бар [4].
Ауыл шаруашылығы тек бәсекелестіктің ғана емес, сонымен бірге,
қоғамдағы техникалық прогресс пен ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы
болып табылады. Ол шағын қалалар мен аудандар аумағында тұратын адамдардың
әлеуметтік экономикалық жағдайын жақсартуға қызмет етеді. Ауыл шаруашылығы
мемлекет тарапынан оңай қадағаланады және оны дамытуға көп шығын
жұмсалмайды.
Республикада ауыл шаруашылығын дамыту жолындағы көптеген кедергілер
бүгінгі күні жойылып жатқандығын атай кеткен жөн. Алайда, ауыл
шаруашылығынң дамуына күрделі мәселелер әлі де баршылық. Бүгінгі негізгі
мәселелер:
- несие алу мүмкіндіктерінің шектеулілігі;
- ауыл шаруашылығын қорғау, қолдау жөніндегі заңдылық базаның әлі де
қалыптаспауы;
- ауыл шаруашылығын қолдау және қорғау инфрақұрылымының әлсіздігі;
- несиенің қысқа мерзімге ғана берілуі және несиені өтеу пайызының
жоғары болуы;
- несие беру құжаттарын толтырудың тым қиындығы.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын дамыту мен қолдаудың
мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде кешенді шаралар белгіленген.
Бағдарламада ауыл шаруашылығын тұрақты дамытуды қамтамасыз ету, экономикада
оның үлесін ұлғайту, жаңа жұмыс орындарының санын арттыру, айқын
бәсекелестік ортаны құру, қоғамның орташа табы ретінде меншік иелерінің
бұқаралық тобын қалыптастыру көзделген.
Бағдарламаны жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер шешілуі тиіс:
- ұтымды нарықтық инфрақұрылымды қалыптастырып, дамыту;
- салалық министрліктердің өндірісте, инновацияда және басқа салада
ауыл шаруашылығын дамытуға қолдау көрсету;
- несие беру ісіне жеке сектордың араласуы;
- ауыл шаруашылығын қолдау аясында нормативтік-құқықтық актілерді
жетілдіру; сақтандыру жүйесін ұйымдастыру және тағы басқалар.
Нарықтық қатынастарды дамыту бағыты халық шаруашылығын
монополиясыздандыру бағдарламаларын өнімнің әрбір түрін өндіруді басқа
кәсіпорындарға беру жолымен жүзеге асыруды көздейді. Бұл тұрғыдан алғанда
өз өнімін барынша тез игеретін және жаңартатын бизнес ретінде ауыл
шаруашылығы қызметті барынша кең пайдалану белгіленіп отыр.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде шағын кәсіпорындардың
қызметін салықтық реттеу жүйесін жетілдіруге бағытталған белгілі бір
ілгерілеу шаралары көзделген. Ұйымдық-құқықтық нысанына кіріс деңгейіне
қарай ауыл шаруашылығы субъектілеріне салық салудың жеңілдетілген режимін
беруге сараланған көзқарас, сондай-ақ ауыл шаруашылығы тауарларын
өндірушілер үшін айрықша режим енгізу олардың ішіндегі маңыздысы болып
табылады [5].
Банк секторын тұрақты дамуы қаржылай қызметтер көрсету нароығын
дамытуға және ауыл шаруашылығы кәсіпорындары активтерінің ұлғаюын
ынталандыратын қаржы-несиелік қамтамасыз етудің көп деңгейлі жүйесін
әзірлеуге мүмкіндік береді.
Адамдардың тұрмыстық және өмірлік деңгейдерінің жоғары болуы тікелей
ауыл шаруашылығының дамуына байланысты. Атап айтатын болсақ, тамақ
өнімдерінің мөлшері және құрылымы, орта жан басына шаққандағы табыс,
тауарларды және қызметтерді қолдану, әлеуметтік өмір сүру жағдайы т.б.
тікелей осы саланың жақсы, тиімді жұмыс істеуіне байланысты, ауылшаруашылық
жайдайынан, даму тепмпінен көбінесе халықшаруашылық салаларының негізгі
пропорциялары, экономиканың өсуі тікелей байланысты. Ауыл шаруашылығы қай
ел болмасын сол елдің материалдық ресурстарының негізгі тұтынушысы болып
табылады, атап айтқанда трактор, комбайн, жүк автомашиналары, тыңайтқыш,
жанар-жағар май т.б. бұл салаға қажет болып табылады.
Ауыл шаруашылығында да басқа да халық шаруашылығындағы салаларда
әрекет ететін жалпы экономикалық заңдар әрекет етеді. Бірақ олардың іске
асуы саланың ерекшелігіне байланысты. Ауыл шаруашылығының дамуындағы
ерекшелік сол, ондағы ең басты өндіріс құрал-жабдығы жер болып табылады.
Басқа өндіріс құрал - жабдығымен салыстырғанда жер тозбайды, оны дұрыс
қолданса оның сапалық параметірлері жақсарады. Ұдайы экономикалық процес
ретінде бұл жерде тірі организмнің табиғи даму процесі ұштасып жатады.
Ауыл шаруашылық өнімінің өндірілуі кең алаңдарда іске асады және олар
әр түрлі климаттық зоналарға орналастырған. Соңғы нәтиже кейде көбінесе
қолданылған ресурстардың саны мен сапасына байланысты емес, ол өндірісте
істің іске асырылуына, нақтылы жағдайға байланысты [6].
Экономикалық заңдарды саналы және жоспарлы түрде пайдалану
шаруашылықтың тиімділігін арттырудың басты құралы болып саналады.
Экономикалық заңдар қоғамдық өндірістік қатынастардың ішкі мәнің, ерекше
табиғатын сипаттайды. Экономикалық заңдар қоғамның шаруашылық өміріндегі
құбылыстармен процестердің неғұрлым елеулі, тұрақты және үнемі қайталанып
отыратын ішкі байланыстары мен қатынастардың теориялық бейнесі.
Экономикалық заңдар өндірістік қатынастардың неғұрлым елеулі белгілерін,
даму жағдайын бейнелейді.
Экономикалық заңдарды тиімді пайдаланудың бір шарты-олардың әрқайсысын
жеке дара алып қарамай, бір-бірімен байланыстырып отырып қарау қажет.
Осының негізінде белгіліенген экономикалық шараларды да бір-бірімен
ұштастыра отырып, жүйелі және комплексті түрде жүргізу міндетті шарт.
Экономикалық заңдар мен анықталатын қоғамдағы өндірістік қатынастар
күнделікті өмірде категориялар арқылы көрінеді. Экономикалық категориялар -
бұл біркелкі экономикалық қатынастардың көрінісі, бұл қатынастар
экономикалық өмірдің белгілі бір жағын сипаттайды және абстракты, қорытынды
түрде көрінеді. Олар баға, қаржы, несие сақтандыру, табыс, материалдық
жағынан ынталандыру сияқты т.б. экономикалық тұтқалар арқылы жүзеге асады.
Осы тұтқаларды бір – бірімен тығыз ұштастырып, оны ұдайы жетілдіріп отыру
қажет.
Экономикалық заңдарды тиімді пайдаланудың тағы бір шарты –
экономикалық шараларды жүзеге асырушы барлық еңбекшілердың тәжірибесі мен
экономикалық білім дәрежесінің жоғары болуы [7].
Сонымен экономикалық заңдарды тиімді пайдалану шаруашылық құбылыстар
мен процестердің дамуын күтіп отыру емес, керісінше, адамдардың,
ұжымдардың, қоғамның ақыл-ойын, күш-жігерін белсенді түрде белгіленген
мақсатқа жету жолдында жұмылдырып отыруды талап етеді. Ал мұның өзі
нарықтық экономика жағдайда экономикалық заңдарды пайдалану процесінде
субъективтік фактор – адамдардың, кадрлардың ролін одан әрі арттыра береді
[8].
Әртүрлі шаруашылықтың көптеген формаларын, енгізіп оны экономикалық
қолдану арқылы дамыту – бұл кеткен кемшіліктерді ғана жойып қоймайды,
сонымен бірге өндірістің тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Нарық жағдайындағы экономиканың жоғары дамуы - әртүрлі шаруашылық
формаларын дамытып, оның әрбір еңбеккері сол шаруашылықтың иесі ретінде
нақтылы түрде жұмыс істеген жағдайда іске асады. Ол тікелей өндірісті
ұйымдастыруға, оны басқаруға қатысады. Прогрестің болуының өзі – адам
факторыныа көңіл бөлуге, ыңталандыруға тікелей байланысты. Ал бұл өз
кезегінде барлық меншік формасының ұдайы дамуын қажет етеді, өйткені
меншіктің формасы шаруашылықты жүргізідің түрін аңықтайды. Иесімін деген
сезімді тәрбилеу – тарихи ұзақ және көп жоспарлы процесс, ол экономикалық,
саяси, ұйымдастырушылық, моральдық, мәдениеттік, психологиялық
аспектіліерді тұтас қамтиды.
Өйткені адам ұзақ уақыттар бойы нақтылы міндетті, тапсырманы тек
орындауға үйренді, тек тетік ролінде болды, ал мұның өзі адамдарды бұл
менің меншігім емес деген сезімді қалаптастырды. Мұндай жағдайда, әрине,
меншік қатынастар шаруашылықты жүргізудің көптеген формаларын дамытып,
жетілдіру негізінде экономиканың интенсивтілігін және оның сапалық өсуіне
қол жеткізуге болады. Меншік қатынасын деформациялау қайта құру кезінде
шаруашылық механизмінің дамуы жөнінде бірдей концепсияның болмауынан
күшейді. Жоспарлауды – жоспарлайтын органдар ең негізгі міндет ретінде
ұсынса, қаржы органдары – салық салу жүйесін, ал мемлекеттік еңбек комитеті
– еңбек ресурстарын қодануды жетілдіруді т.б. айтты. Осының нәтижесінде –
салық жүйесінде, мемлекеттік кәсіпорындар заңында кемшіліктер кетті, ал
материалдық ынталандыруда, жоспарлауда, шаруашылық есепте, қаржыландыру мен
несиелендіруде жетілдірілмегендік болды. Өндірістік қатынастарды тауар
өндірісін нарықты жан – жақты дамыту арқылы сауда қатынастарын жетілдіру,
нарық инфрақұрылымын қалыптастыру арқылы жетілдіруге болады, ал бұл өз
кезегінде экономиканы өркендетуге әсерін тигізіде [9].
Ал еңбекке қарай бөлу заңын алып қарасақ, оның әрекет етуінде
бұзушылық болды, теңгермешілікке жол берілді. Бөлу проблемасы зор
экономикалық және саяси маңызы бар мәселе. Қоғамда материалдық, мәдени
игіліктердің молшылығы болмағанда, ой еңбегі мен дене еңбегінің арасында,
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы еңбегінің арасында, амандалған және
мамандалмаған еңбектің арасында елеулі айырмашылықтар болған жағдайда,
еңбек ақы төлегенде, олардың өндірісті дамытуға қосқан үлесіне, еңбегіне
қарай төленуі қажет болды, еңбек ақы еңбектің саны мен сапасына сәйкес
болу керек деген ережеге сүйенді. Ал, шындығында,өмірде олай болмады, тек
теория жүзінде қалды, тәжірибеде іске асырылмады. Еңбекке қарай заңы жүйелі
түрде қолданылмады. Теңгермешілікке жол берудің салдарынан қоғамдық мүддеге
қалай болса солай қараушылықты туғызды. Енді нарықка өтуге байланысты
бұрынғы ынталандыруға теңгермешіліктің орнына әлеуметтік әділеттік орнауда,
жалақыдағы шектеуліліктің орнына еңбек ақы жұмыстың саны мен сапасына
байланысты болуда. Шаруашылықтың көптеген формаларында әрбір жұмыскер,
әрбір кәсіпкер соңғы нәтижеге ынталы, қарқынмен, тиімді жұмыс істейтін
болса, алатын жалақысы да көбейеді, яғни бұл заңды обьективті түрде дұрыс
қолдана білсе, ол кәсіпкерлік істі де дамытады. Әрбір адамның сіңірген
еңбегінің мөлшерінен сапасы байланысты қанша ақша алатынын үлесін көреміз.
Ал нарықтық экономика жағдайында еңбекке ақы төлеудің контрактілік,
келісімділік түрі ең басты орын алуда. Еңбек ақы деңгейі қандай да меншік
формасында әкімшілік пен жұмыскерлер арасында шартта көрсетіледі [10].
Ал бұрынғы экономикалық әдебиеттердің барлығында халықшаруашылығының
жоспарлы түрде дамуы тек бұрынғы социализмге тән экономикалық заң деп
көрсетіледі. Өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншіктің болмауы, қоғамдық
меншіктің үстемдігі орнатты делінген. Ал шындығында жоспар бұрын жоғарыдан
түсіпотырды, қайтсе де жоспарды орындау үшін, сандық көрсеткішке жету үшін
жұмыс жасалынды. Ауыл шаруашылық салаларына не себу керек, қаншама,
барлығын жоғарыдан түсіріп отырды, ол жоспар орындалады ма жоқ па, реалды
мүмкіндік барма, оны ешкім сұраған жоқ. Бір шаруашылық жақсы істесе,
екіншісі көптеген жылдар бойы нашар, пайдасыз жұмыс істеді, оларды ешкім
банкрот деп жарияламады, мемлкеттен дотация, несие алу арқылы жұмыстарын
жалғастыра берді. Жиналған өнімді жинап алып, жоғарыдан оған баға қойылды.
Пайдалы істеген ауыл шаруашылық кәсіпорындарына да өндіріс құрал
жабдықтарын т.б. лимиттік жағдайда ғана бөліп беріп отырды. Мұны осылай
ұзақ айта беруге болады.
Қорытындылап айтатын болсақ, экономикалық заңдардың дамуында
бұзушылықтар болды, адамдар өз ойларына келгенін жасады, соның нәтижесінде
экономика дұрыс дамымады, тоқырау болды, ал бұл өз кезегінде адамдардың әл-
ауқатына, әлеуметтік жағдайына әсерін тигізді. Сондықтан нарықты
экономиканы орнату барысындағы жұмыс істеп жатқаншаруашылықтың көптеген
формаларында экономикалық заңдар тек объективті түрде қолданлыған жағдайда
ғана өндіріс дамып, еңбек өнімділігі жоғарлап, шығын азайып, жоғары
нәтижелі жұмыс болды, ал ол өз кезегінде өз елімізде сапалы отандық
өнімдеріміздің молшылығын жасауға толық мүмкіндік береді.
Жүргізілген, жүргізіліп жатқан экономикалық реформалардын тиімділігін
арттыру мәселесі бәрімізді ойландырады, өйткені олар әлі де болса, күткен
нәтижені бермей отыр. Себебі реформаны іске асыруда объективті экономикалық
заңдарды қолдану негізінде емес, әкімшілік тәсіл негізінде болуда [11].
Экономикалық заңдар да табиғат заңдары сияқты объективті сипатқа ие
болады. Оны ешкім алып тастап, болмайды деп оны жойып жібере алмайды.
Олардың әрекет етуіне объективті жағдай болса, онда олар сақталады, біздің
санамыздаң, іс-әрекетімізден тыс болып жатқан процестерге әсерін тигізеді
және керісінше, егер де жағдай болмаса ары қарай әрекет етпейді, олардың
орнына басқа экономикалық заңдар келеді. Мысалға, белгілі жағдайда ғана
әрекет ететін жоспарлы – пропорционалды заңды алып қарасақ, қатаң
жоспарлау - әкімшілік жүйенің тікелей көрінісі екенін көруге болады, бұл
объективті құрылыс. Құн заңын алып қарайық, ол тауар шаруашылық және
нарықтық қатынастар барлық формацияларда әрекет етеді. Тіпті бір орталықтан
жоспарлау жағдайында және өндірілген тауарларға мемлекеттің жоспарланған
бағаны қоюда да құн заңының әрекеті есепке алынған. Басқаша айтқанда,
мемлекеттік бағаны қоюды шығынның көлемі, тауар сапасы, ренталық қатынас,
территориялық зоналар, жыл мезгілі және т.б. ескерілген.
Объективті экономикалық заңдармен қатар юридикалық заңдар да бар.
Соңғысы объективті экономикалық заңдарды есепке алып, олардың іс-әрекетінен
шығуға тиісті, міне, сонда ғана табысты түрде істі іске асыруға болады.
Көптеген юридикалық актілер: Президенттің Жарлығы, Үкімет Қаулысы, Қазақтан
Республикасының заңдары тәжірибеде осал орындалуы, оның жамандығынан емес,
олай болу себебі, нақты жағдайдағы әрекет ететін объективті экономикалық
заңдардың механизімін есепке алмаудан болады. Сондықтан экономикалық
реформаны өндіргіш күштің дамуын, өндірістік қатынастардың деңгейін,
халықтың менталитетін ескере отырып, комплексті түрде жүргізу қажет [12].
Қорлану заңының ауыл ашруашылық саласында әрекет етуінде салаға
байланысты ерекшеліктер бар. Қорлану заңының әрекет етуіне салалық,
регионалдық, әлеуметтік – экономикалық және т.б. өндірістің ерекшелгі әсер
етеді. Ең бастысы жерге байланысты, оны дұрыс қолданса, ол тозбайды,
нашарламайды, керісінше, үздіксіз өзінің өнім беруін жоғарылатады.
Қазақстанда жер көлемінің көп бөлігі табиғи – климаты қолайсыз зоналарға
орналасқан, сонымен бірге жер учаскілерінің орналасуында да айырмашылық
бар. Ал мұның бәрі ауыл шаруашылығы еңбек өнімділігінің деңгейіне, яғни
ауыл шаруашылық өндірісіндегі қорлану деңгейіне де әсерін тигізеді.
Қорланудың ауыл шаруашылық саласын дамытудағы мәнің күрделі қаржы көлемінің
Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша қазіргі кезеңде өсуінен
көреміз.
Кесте 1 - Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша ауыл
шаруашылық саласын дамытуға жіберілген күрделі қаржы (қазіргі баға бойынша)
млн теңге
Жылдар Күрделі қаржы
Қазақстан Республикасы – Ақмола облысы бойынша – барлығы
барлығы
2008 5423 330
2009 4190 252
2010 2051 125
2011 9011 55
2012 1400 85
2013 5870 198
2014 8436 488
2015 1 0000 590
*www.gov.kz сайтының мәліметтері негізінде құрастырылған
Бұл статистикалық мәліметтерден Қазақстан Республикасы және Ақмола
облысы бойынша ең аз күрделі қаржы бөлінген уақыт – 2007 жыл, республика
бойынша 6,0 есеге, Ақмола облысы бойынша да 6,0 есеге көбейгенін көруге
болады [13]. Ал 2014- 2015 жылдардағы көрсеткіштерден күрделі қаржының
өскені байқалады, тікелей мақсаттық бағытқа жұмсалса нәтиже жаман болмайды.
1.2 Ауыл шаруашылығын басқарудағы экономикалық даму қағидаттары
Еуразия кеңістігінің бір бөлшегі болып табылатын Қазақстан
мемлекетінің ауыл шаруашылығындағы тұрақты экономикалық даму мәселелері
және оның болашағына көз жүгірту бүгінге дейін арнайы сөз етілген мәселе
емес.
Тұрақты даму дегенде көбіміз ойдан шығарылған абстрактылы бір термин
қарастырылып отырған секілді ойда болатынымыз рас. Дегенмен, қарапайым
халықтың өзі тұрақты дамуды елдің бүгін және алдағы ұзақ мерзімде кездейсоқ
кездесетін бағаның өзгеруі, ішкі және сыртқы өзгерістер мен саясаттың
құбылуына ешбір байланыссыз жүйелі түрде ілгері дамуы деп түсінеді. Оның
үшін табиғат байлықтарын, жерді, шикізат қорын шашпай-төкпей бүгінге де,
болашаққа да жететіндей етіп пайданалу тұрақты дамудың бастапқы шарты
болатыны түсінікті.
Ауыл шаруашылығында тұрақты экономикалық дамудың басты алғы шарты
жерді тиімді пайдалану. Біздің елімізде бұл іс ақсап тұр.
Республикада 272,5 миллион гектар жер бар, оның 226,6 миллион гектары
ауыл шаруашылық жері бұл бүкіл Батыс Еуропанының барлық жерінің 60 пайызы.
Біздің мемлекетте жерге байланысты мемлекет те, қоғам да жете көңіл
бөлмей келе жатқан өте үлкен проблема бар, ол – жердің орасан зор көлемде
азғындауға ұшырауы. Біз жеріміздің көптігімен мақтанамыз. Бірақ екі млн.
гектар жер Семей полигонында радиоактивті қалдықтар мен бүлініп жарамыз,
тіпті аса қауіпті жағдайда. 4,8 млн. гектар Байқоңыр ғарыш айлағының ұшу,
сынау алаңында. Осы секілді түкке жарамсыз жер көлемі республика бойынша
6,45 млн. гектар, оның ішінде зиянды жер – 15,5 млн гектардай.
Демек, ауыл шаруашылығы экономикасында тұрақты даму ісі қамтамасыз
етілмесе, осы әрекет жылма-жыл қайталана береді, шаруа жылдан-жылға
кедейленеді, жер азғындап, өнімділігі төмендейді, тіпті жарамсызданып, ұзақ
мерзімге істен шығуы да мүмкін.
Ауылдық жерде республика халқының 44 пайызы тұрады. Бұдан он жыл бұрын
48 пайыз болатын. Қисын бойынша, ауылда тұратындар санының бүкіләлемдік
көрсеткішіне (30 пайыз) тағы 30-40 жылда барып жетеміз.
Сондықтан ауыл халқын азайтып, қала тұрғынын көбейтуге тырыса беру
де тиімсіз.
Сонда бұл проблеманы шешудің жолы қандай? Осы мәселе ретінде мынандай
ұсыныстарды атап өтуге болады.
Біріншіден, шынымен ауылды қолдауды жолға қоямыз десек және оны алдағы
үш жылдағы ең басым сала деп белгілесек, алдымен істі ауылдағы тауар
өндірушілерді мемлекеттік қолдау ісінен бастауымыз керек. Бүкіләлемдік
тәжірибеде ауылдағы азық-түлік өндірушілерді 60 пайыздан 250 пайызға дейін
қаржылай қолдау көрсетеді. Мәселен, Еуропалық Одақ елдері өз халқынан
килосы бес доллардан ет сатып алып, оны дамушы елдерге екі доллардан
сатады, сол арқылы өз тауар өндірушілерін қорғайды.
Екіншіден, ауылдағы ұсақ кәсіпшілердің басын біріктіріп, күш қуатты,
еңбекті кооперациялау керек. Ол үшін мемлекет өз заңдарында кооперацияны
қолдайтының бүкпесіз айтып қана қоймай, оны басымдылыққа ие ету үшін және
халықты кооперация жасауға тарту үшін сол жүйені мемлекет тарапынан басым
қолдауы керек. Мәселен, кооперациялану жолын таңдаған шаруаларға салықтық,
тағы басқа жеңілдіктер, қаржылай көмек берілетінің нақтылау керек.
Қазіргі күнде кооперациялау ісіне шаруалардың бармай жатқанына бірнеше
себеп бар: Кооперациялаңған ұйымдардағы табыс жеке шаруаның табысына
қарағанда аз, кәсіпорындағы бақылау, есеп беру жүйе, олда шаруаларды
жайсыздандырады, ұйым басы тірлік істеушілерге адал басшылар табудың
қиындығы да бар. Осыдан келіп шаруалар ортақ өгізден оңаша бұзау артық
принципін ұстанады. Бұл жағдайда, әрине, жоғарыда аталған себептермен жерді
азғындауы өнімнің төмендеуі бола береді.
Нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуы ең алдымен нарықтық ортаны
құрайтын әр алуан түрлі бизнестің дамуымен тікелей байланысты, яғни шынайы
экономикада қоғамдық қажеттіліктердің өзгерісіне тез әсер етушілік және
қозғалмалылық қажет. Бизнес - бұл барлық өндіріске қатысушылардың
арасындағы icкepлiк қарым-қатынас және тауарларды тұтынуға жеткізу болып
табылады. Бұл жерде іскерлік қарым-қатынас - классикалық саяси экономияда
өндipicтiк қатынас деп аталатын қоғамдық құбылыстың бір көрінісі.
Аграрлық секторда негізінен осы бағыттағы бизнес ерекше орын алады.
Олардың ерекшеліктері 1 суретте көрсетілген.
Тартатын жағы
Қиындататын жағы
Сурет 1. Аграрлық сектордағы шағын бизнестің ерекшеліктері
Ескерту - Әдебиеттер негізінде автордың көзқарасы бойынша
құрастырылған
Ал, ұйымдастыру-техникалық жағы, яғни өндipicтiң материалды-заттық
элементтерінің және жұмысшы күшi мен өндірістің ұйымдастыру формасының
жиынтығы өндірістің, шоғырлану, орталықтандыру және мамандандыру тәсілдер
жүйесін бейнелейді.
Ауыл шаруашылығында шағын бизнес субъектілері болып, шаруа (фермер)
қожалықтары және үй (жұртшылық) шаруашылықтары болып табылады және олар
еліміздегі ауылшаруашылық құрылымдардың басым бөлігін құрайды. Шаруа
(фермер) қожалықтары – бұл аграрлық кәсіпкерлік қызмет формасы, жеке тұлға
болып табылатын өз бетінше әрекет етуші шаруашылық субъект, өз меншігіндегі
мүлікті, иелігіндегі жерді қолдану арқылы пайда табу мақсатында
ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші, қайта өңдеуші және сатушы жеке азамат,
отбасы немесе адамдар тобы [14].
Отбасылық еңбектік шаруа шаруашылықтарының теориясын алғаш рет жасаған
орыс ғалымы А.В. Чаянов шаруа қожалықтары мақсатының классикалық
анықтамасын берді ...өзінің қарауындағы өндіріс құрал-жабдықтары мен
отбасының жұмыс күшін барынша толық пайдалану жолымен шаруашылық
жүргізуші отбасының өмір сүруіне қаржы табу,- дей келіп, ұсақ шаруашылықты
қорғау - жанталасқан шаруа жүйесінің бірнеше ұрпағын қорғау,- деген еді.
Кесте 2 - Шаруа (фермер) қожалықтарының жіктемесі
Жіктелу көздері Шаруашылықтың әлеуметтік-экономикалық типі
1.Құқықтық-ұйымдастыру нысаны Шаруа қожалығы
Фермер шаруашылығы
Қарапайым серіктестік
2. Мүлікке меншік нысаны Бірлескен ортақ меншіктегі
Ортақ үлестік меншіктегі
Жеке меншіктегі
3. Отбасы саны Бір отбасылық
Екі отбасылық
Көп отбасылық
4. Жерді қолдану нысаны Жеке меншік негізінде
Тұрақты жер пайдалану құқығында
Уақытша жер пайдалану құқығында
Жалға алынған жерлерді пайдалану құқығында
5. Өндіріс бағыты Мамандандырылған
Көп салалы
6. Өндірілетін өнімнің көлемі Ірі
Орта
Шағын
Ескерту автормен құрастырылған
Қазіргі күні Қазақстанның ауыл шаруашылығында шағын және орта бизнесті
дамыту аса өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Елімізде мемлекеттің ауыл
шаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру негізінде шаруашылықтардың әртүрлі
ұйымдық-құқықтық құрылымдары құрылды.
Ауыл шаруашылығын кооперациясы бүкіл әлемдегі шаруашылық жүргізу
ісінің деңгейі. Батыс елдерінде егер жеке шаруа болатын болса, олардың
ірілеген түрі, немесе күш қуатты, еңбекті кооперациялау жолымен құрылған
кооперациялау жүйесі басым дамыған әрі ауыл шаруашылығы экономикасындағы
тұрақты дамудың алғышарты болып табылады [15].
Біздің елімізде ауыл шаруалығы жеріне жеке меншік енгізілсе, жердің
нақты иесі пайда болады, сөйтіп бізде жердің дұрыс пайдаланылмауы,
азғындауға ұшырауы болмайды, жер акепілге қойылып, шаруаның сол арқылы
еңбек ету мүмкіндігі жеңілдейді деген пікірде жансақтық бар. Жерді дұрыс
пайдалануда меншік иесі болмай, яғни жерге нақты ие пайда болмағандықтан
жұмыс жүрмей жатқан жоқ. Республика бойынша, өте тиімді, азғана көлемдегі,
шамамен 400 мың гектардай суармалы жерден басқа жер әлі өз бағасын ала
алмай жатыр. Жерін сату, сыйлау, қайтарымсыз беру, жалға беру секілді жер
қатынастары да осы жоғарыда аталған жерде ғана дамыған.
Кесте 3 - 2013-2015 жылдардағы санаттар бойынша ауылшаруашылық
құрылымдарының саны, бірлік (жыл соңына)
Ауыл шаруашылығы өнімдерін Республика бойынша
өндірушілер
Өзгеріс
2013 2014 2015 2014
2013, %
1. Барлық ауыл шаруашылығы
құрылымдары 159433 200812 200 876 125,9
оның ішінде:
- ауыл шаруашылығы кәсіпорындары 9 447 7 394 7 441 78,8
- шаруа (фермер) қожалықтары
149 986 193 418 193 435 128,9
2. Жұртшылық шаруашылықтары
2 135 2182 194 3782 247 786105, 3
Ескерту – Статистика Агенттігінің мәліметтері негізінде автормен
құрастырылған
Жерді кепілге қою ісінде де кедергі жоқ, тек екінші дәрежелі банктер
жерді кепілге алғысы келмейтіні болмаса. Ауыл шаруашылығы жер жеке меншікке
өте қалған күнде де банктер тарапынан жердің кепілге қойылып, несиелік
рөлге ие болуы қиын. Оңын себебі де жоғарыда айтқандай жердің бағасын толық
сезіне алмағандығымыздан. Яғни, жер біздің елімізде құнды тауар ретінде
қарастырылмаған. Инвестиция талап ететін қайтарымы мол басқа салалар
жеткілікті болғандықтан жер жеке меншікке көшкен күнде де кепілдік объекті
бола қоймайды.
Жердің азғындауы мен тиімсіз пайдалануының азаюына да ауыл шаруашылығы
жеріне жеке меншік еңгізу тоқтау сала алмайды, қайта бір адам өзіне үлеске
берілген жерін сатып алып екінші біреу сатып алмай тұрған тұтас алқапты
тиімді пайдалану үшін кооперациялану түрінде жұмыс істеу қиындайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің осы жылғы 29 сәуіріндегі
Қазақстан халықына Жолдауында айтылғандай жер қатынастарын реттеудің алдағы
кезеңіндегі ауыл шаруашылығы жерін біртіндеп жеке меншікке беру
қарастырылмақ.Бұл істі жеделдетілген науқанға айналдыруға болмайды,
алдымен негізгі стратегиясын жоспарлап алып бастаған дұрыс. Мәселен,
тұрақты пайдалануға беру тәжірибесін жалғастыра беруді жеке меншікке
берумен қатар жүргізген жөн. Жеке меншікке берерде алды мен шаруа
қожалықтарына берілген жер, яғни отбасылық принципімен құрылған жеке
тұлғаларға бекітілген жер, жекешелендіру нәтижесінде үлес ретінде беріліп,
пайдаланылмай жатқан жер, кепілге қойылып, алған несиесін қайтара алмаған
иелерге бекітілген жер, және үлес иелері өз еркімен бас тартқан жер жеке
меншікке берілгені дұрыс [16].
Сатып алуға ұсынылатын жерді сатып алу бірден емес, біртіндеп жүзеге
асырылатын етіп жасау керек, өйткені шаруалардың кәсібі жерді бірден сатып
алуға мүмкіндігі жоқ. Сондай-ақ жеке меншікке берілетін жер көлемі аудандық
орташа жер үлесінен 15 еседен аспауы тиіс. Жерді шетел азаматына жеке
меншікке беруге тиым салынуы және жеке меншігінде жері бар адам шетел
азаматтығын алар болса, ол жер қайтып алынуы керек. Ең бастысы, жер үшін
төлемді дұрыстап қарау керек, аудандық орташа есептік көрсеткіш көлеміндегі
жердің бағасын тегін немесе арзан ете тұрып, одан артық көлемдегі жерге
жердің жиырма жылғы табысы деңгейіндегі баға қойылғаны тиімді, өркениетті
елдердің бәріндегі баға солай. Мысалы, бүгінде жерді ұзақ мерзімге жалға
алудың бағасы қара топырықты құнарлы өңірлерде бар болғаны 230 АҚШ
долларлары. Бұл өте аз, ол – үш-төрт жылғы табыстың мөлшерімен бірдей, Егер
аудандық орташа есептік көрсеткіш 30 гектар болатын болса, 15 есе – 450
гектар болады, соның бір бөлігін жоғарыдғы бағамен сатып, қалған 14
бөлігін, яғни 420 гектар жерін бір гектарын 4000 АҚШ доллары сомасында
белгілеген жөн. Сонымен бірге ұзақ жылдар мерзімінде, мысалы жиырма жылға
дейін жерді қайта сатуға тыйым салынғаны дұрыс. Өйтпеген күнде тұрғын үй
купондарымен үйлерін тегін алғандар сияқтанып, тегін не арзан алған жерін
қайта сатып, өзге көшіп кететіндердің ғана жолдары болады.
Ауыл шаруашылығы жерін жеке меншікке беру ісін жеделдете жүргізудің
жарамайтынына тағы бір себеп, бізде жер кадастры ісі көптеген бері тоқтап
қалған. Мәселен, Арал теңізінің әсері тиген аймақтарда жер кадастры 1979
жылдан бері жүргізілінбепті. Сол кезде балл бонитеті 25 болып тұрған жердің
бүгіндегі балл бониті 9-дан аспауы мүмкін. Сондықтан жер жағдайын жете
зерттеп, соған лайық баға шығарып, содан соң аз көлемде бастап сатылым
жүргізілмесе, жерді жеке меншікке беру пайда орнына зиян әкелері сөзсіз
[17].
Тағы бір жағдай, алдыңғы қатардағы елдердің ауыл шаруашылық жерін жеке
меншікке берудегі жерге баға қою тәсілін бағамдамсақ, жердің бағасы жиырма
жылға шаққанда бағамен тең. Ал, біздегі арқа өніріндегі жерлер бар болғаны
230 долларға 49 жылға ұзақ мерзімге берілген, егер бұл баға қалар болса,
жер сатып алған үш төрт жылда жердің құнын ақтап мәңгілік меншікке ие бола
кетеді. Болашақ ұрпақ тағдырын ойлаған ел жерін бұлай арзан бағаламас
болар.
3. Ауылшаруашылығы саласының экономикадағы мемлекеттік реттеу жүйесін
қалыптастыру бағыттары
Аграрлық сектор мемлекеттік реттеуді аса қажет етеді. Нарық
жағдайында мемлекет нарықты реттеуші, экономиканың мүмкін коньюнктуралық
құлдырауы мен көтерілуін түзету енгізіп отыратын делдал ретінде жүреді.
Баға белгілеудің мемлекеттік реттеу міндеті баға инфляциясының жоғарғы
деңгейін болдырмау мен ауыл шаруашылығы өндірушілерінің қажетті
табыстылығын қамтамасыз етуде болып отыр. Бағаны мемлекет реттеу
мемлекеттік органдар жүргізетін және жекелеген тауарлар бағасының әрекет
етуші деңгейі мен экономикалық және әлеуметтік қарама-қайшылықтарды жою
үшін бағаның жалпы деңгейін сақтау немесе өзгертуге бағытталған шаралар
жүйесі ретінде жүреді. Бағаны реттеу дегеніміз бағаға кез - келген әсер ету
емес (ол мемлекеттік органдардың қандай да бір шараларының нәтижесі болуы
мүмкін), ал бағаға, оның деңгейіне, жүйесіне және динамикасына мақсатты,
сапалы түрде әсер ету [18].
Экономиканың аграрлық секторы мемлекеттік реттеудің жалпы
тұжырымдамасынан шыға отырып баға белгілеудің нысандары мен әдістерін
анықтау кезінде ауыл шаруашылығы шикизаты мен азық түлік рыногын, сонымен
қатар келісім-шарт негізінде орталықтандырылған қорларға жеткізудің бірнеше
деңгейін бөліп көрсету болатын оның ұйымдастыру құрылымын, тікелей
байланыстарды, биржалық сауданы, сауда желісі арқылы сатуды қалыптастыру
мен дамытудың ерекшелігін ескеру қажет. Баға белгілеу нарықтық экономика
дамуының объективті заңдарына қайшы келмейтін, рұқсат етілетін ауытқұлар
шеңберінде ғана мемлекет саясатының пәні бола алады. Егер оны өндірістің
тепе-тең дамуының басқа жағдайларынан оқшаулап қолдансақ ол экономиканы
дағдарымтық жағдайдан шығара алмайды. Бағаны босату экономиканың онсыз да
тұйық жағдайын тереңдете түседі.
Мемлекеттің ауыл шаруашылығы экономикасына араласуы нарықтық
қатынастар дамуымен аңықталады. Реттеу қағидаларын бұзу өндірістік
процестің әр қатысушының монополиялануына әкеліп, экономиканы қиратады.
Директивті түрде бағаны орнату сұраныс пен ұсыныс, тепе-теңдігі заңын
мойындамайды. Бағаны мемлекеттік реттеуді реттеудің жалпы құн қағидаларын
пайдалан отырып құрған дұрысырақ яғни бағдарламалық, тұрақтандыру және
төмендету. Бағдарламалық механизмдер тауар нарықтарында бағалар өндіріс
басталғанға дейін белгілі болуы үшін қажет.
Өтпелі кезеңдегі аграрлық сектор экономикасын мемлекеттік реттеу
жүйесін қалыптастыру мен дамытудың алғы шарттарына келесілер жатады:
- табиғи – климаттық жағдайлардың сан алуандығы;
- табиғи факторлармен қатар нарық коньюнктурасына байланысты болатын
бағалар тұрақсыздығы;
- ауыл шаруашылығындағы монополизацияның төмен дәрежесі және ресурс
қамтамасыз етуші және қызмет көрсетуші сфералардағы монополизацияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz