Шетел инвестицияларын экономикаға тиімді тартудың мемлекеттік саясаты
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ 7
1 ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Инвестициялық саясаттың экономикалық мәні мен мазмұны 10
1.2 Қазақстанда шет ел инвестицияларын тартудың қызметінің даму маңыздылығы
25
1.3 Қазақстан Республикасы шет ел инвестициясын тарту саясаттың тиімділігі
33
2 ШЕТ ЕЛ ИНВЕСТОРЛАРЫН ТАРТУ КЕЗІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ОРЫНДАЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасы инвестициялық стратегиялық саясаттың даму жолдары
37
2.2 Инвестициялық жобалардың индустриалды . инновациялық стратегияның дамуы
43
2.3 Шет ел инвестициясын тартудың жобалық тиімділігін талдау 51
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУДА МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шет ел инвестицияларын тартуды жүзеге асыруда кездесетін мәселелер
54
3.2 Қазақстан Республикасы инвестициялық нарығының болашағы және болжамдары
59
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 75
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ 7
1 ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Инвестициялық саясаттың экономикалық мәні мен мазмұны 10
1.2 Қазақстанда шет ел инвестицияларын тартудың қызметінің даму маңыздылығы
25
1.3 Қазақстан Республикасы шет ел инвестициясын тарту саясаттың тиімділігі
33
2 ШЕТ ЕЛ ИНВЕСТОРЛАРЫН ТАРТУ КЕЗІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ОРЫНДАЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасы инвестициялық стратегиялық саясаттың даму жолдары
37
2.2 Инвестициялық жобалардың индустриалды . инновациялық стратегияның дамуы
43
2.3 Шет ел инвестициясын тартудың жобалық тиімділігін талдау 51
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУДА МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шет ел инвестицияларын тартуды жүзеге асыруда кездесетін мәселелер
54
3.2 Қазақстан Республикасы инвестициялық нарығының болашағы және болжамдары
59
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 75
Магистрлік жұмыстың тақырыбы «Қазақстан Республикасында шетел инвестицияларын тартудың мемлекеттік саясаты» болып табылғандықтан, мемлекет тарапынан жүзеге асырылып жатқан инвестициялық стратегияны қалыптастыру сауалдары қазіргі жағдайда өте маңызды іске айналып, күн тәртібіндегі негізгі мәселелер қатарынан орын алады. Бұл позицияларға сүйіне отырып, талқылауға ұсынылған мәселе өзекті болып табылады.
Магистрлік жұмыстың зерттеу пәні – шет ел инвесторларын тарту кезіндегі инвестициялық саясаттың даму факторлары, теориялық, тәжірибелік аспектілерін қарастыру.
Магистрлік жұмысының мақсаты – шет ел инвестицияларын тартудағы мемлекеттік саясаттың теориялық, тәжірибелік қыр-сырларын қарастыру, құрылымына назар аудару, үрдісін бақылау.
Бүгінде Қазақстан кәсіби мемлекеттік қызметтің жаңа кезеңінде. Қазақстан халқына жолдауында Президент Н.Назарбаев былай деп атап өткен болатын: «Біздің міндет – Қазақстан үшін тиімді, оңтайлы басқару құрылымын, мемлекеттік басқару жүйесін құру. Сонымен бірге бұл құрылымның нарықтық экономикаға тиімді, қолайлы болуын ойластырғанымыз жөн» деп Қазақстан - 2030» стратегиясы барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі, әл-ауқатының жақсаруы үшін деген бағдарламасында.
Кез келген мемлекеттің берік экономикалық дамуы инвестицияларды тиімді және рәсімді пайдалануға, қолайлы инвестициялық хал – ахуалын жасауға бағытталған біріңғай және ойластырылған инвестициялық саясатсыз мүмкін емес. Осыған байланысты, шетелдік инвестициялардың рөлі жоғары бола тұрса да, ұлттық (отандық) инвестициялардың көмегімен ғана елеулі нәтижелерге жетуге болмайтынын мойындау керек, өйткені шетелдік капиталды ел экономикасына жұмылдыру жекелеген инвестициялық жобаларды жүзеге асыру арқылы атқарылуда, шашыраңқы сыпат алып отыр, атап айтқанда, шетелдік инвесторлар тек инвестицияландыру объектілерін таңдап алады, ал экономиканың қалған салалары мен секторлары назардан тыс қалады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми әдебиеттерде осы тақырыпқа байланысты көптеген жарияланымдарды кездестіруге болады. Мұнда инвестициялық әлеуетті басқару және бағалау әрекеттерінің ең тиімді әдістері көрініс табады. Бұл зерттеулер Д. Норткотт, Г. Бирман, С. Шмидт, И.В. Черевко, И. Тихомирова сияқты шетелдік экономистердің еңбектерінде көрініс тапқан.
Бұл мәселелерді нақты тәжірибеде шешуге байланысты аспектілері және инвестициялық әлеуеттің бірқатар сұрақтары Н.К Мамыров, У.Б. Баймұратов, Л.Б. Айманова, О. Сабден, С.Д. Тәжібаев, Н.К. Нұрланова, Г.Б. Нұрлихина, Ж.М. Андреева, Ә.Н. Дауренбекова., Т.М. Рогачева, А. Бейсенбина сияқты отандық ғалым-экономистердің еңбектерінде де қарастырылған.
Магистрлік жұмыстың зерттеу пәні – шет ел инвесторларын тарту кезіндегі инвестициялық саясаттың даму факторлары, теориялық, тәжірибелік аспектілерін қарастыру.
Магистрлік жұмысының мақсаты – шет ел инвестицияларын тартудағы мемлекеттік саясаттың теориялық, тәжірибелік қыр-сырларын қарастыру, құрылымына назар аудару, үрдісін бақылау.
Бүгінде Қазақстан кәсіби мемлекеттік қызметтің жаңа кезеңінде. Қазақстан халқына жолдауында Президент Н.Назарбаев былай деп атап өткен болатын: «Біздің міндет – Қазақстан үшін тиімді, оңтайлы басқару құрылымын, мемлекеттік басқару жүйесін құру. Сонымен бірге бұл құрылымның нарықтық экономикаға тиімді, қолайлы болуын ойластырғанымыз жөн» деп Қазақстан - 2030» стратегиясы барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі, әл-ауқатының жақсаруы үшін деген бағдарламасында.
Кез келген мемлекеттің берік экономикалық дамуы инвестицияларды тиімді және рәсімді пайдалануға, қолайлы инвестициялық хал – ахуалын жасауға бағытталған біріңғай және ойластырылған инвестициялық саясатсыз мүмкін емес. Осыған байланысты, шетелдік инвестициялардың рөлі жоғары бола тұрса да, ұлттық (отандық) инвестициялардың көмегімен ғана елеулі нәтижелерге жетуге болмайтынын мойындау керек, өйткені шетелдік капиталды ел экономикасына жұмылдыру жекелеген инвестициялық жобаларды жүзеге асыру арқылы атқарылуда, шашыраңқы сыпат алып отыр, атап айтқанда, шетелдік инвесторлар тек инвестицияландыру объектілерін таңдап алады, ал экономиканың қалған салалары мен секторлары назардан тыс қалады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми әдебиеттерде осы тақырыпқа байланысты көптеген жарияланымдарды кездестіруге болады. Мұнда инвестициялық әлеуетті басқару және бағалау әрекеттерінің ең тиімді әдістері көрініс табады. Бұл зерттеулер Д. Норткотт, Г. Бирман, С. Шмидт, И.В. Черевко, И. Тихомирова сияқты шетелдік экономистердің еңбектерінде көрініс тапқан.
Бұл мәселелерді нақты тәжірибеде шешуге байланысты аспектілері және инвестициялық әлеуеттің бірқатар сұрақтары Н.К Мамыров, У.Б. Баймұратов, Л.Б. Айманова, О. Сабден, С.Д. Тәжібаев, Н.К. Нұрланова, Г.Б. Нұрлихина, Ж.М. Андреева, Ә.Н. Дауренбекова., Т.М. Рогачева, А. Бейсенбина сияқты отандық ғалым-экономистердің еңбектерінде де қарастырылған.
1 Қазақстан Республикисының «Тура инвестицияларға мемлекеттік қолдау» Заңы, 09.11.1996 жыл.
2 Абдиева К. С. Статистическии ежегодник Казахстана. – Алматы, Ғылым, 2014. – 616 с.
3 Абрамов С. И. Инвестирование. – Алматы.: Ғылым, 2015. – 201 с.
4 Баяхметов Т. Құрылыс экономикасы. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. – Алматы.: Ғылым, 2013. – 319 б.
5 Файзуллина Светлана Айгалиевна Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату жүйесіндегі инвестициялық әлеуетті оңтайландыру тетігі (Қазақстан Республикасы материалдары негізінде) Автореферат, Алматы 2013 жыл
6 Гладких Р.А. Лизинг как форма инвестиционной деятельности. –М.: Бизнес и банки, 2014. – 255 с.
7 Жакупов В. Проблемы инвестиционной стратегии промышленного производства // «Транзитная экономика». 2014. №5. – с 6-10.
8 Закон РК об инвестициях. №373 –2 РК.
9 Инвестиционный потенциал региона: понятия и сущность. Вестник ПГУ – 2013. - №47. – с 15-19.
10 Кавалев В.В. Финансовый анализ. – М.: Финансы и статистика, 2014. – 432 с.
11 Кенжигузин М. Индустриально – инновационное развития РК // «Саясат», 2008. - №2. – с 47.
12 Кенжигузин М. Необходимый экономическии рост: предпосылки, факторы, модели, темпы. - Азия-ЭиЖ.: Ғылым, 2014. - 84 с.
13 Кереев А. П. Международная экономика. – Алматы.: Ғылым, 2014. – 193 с.
14 Мамыров Н. К. Инвестиции в Казахстане. – Алматы.: Ғылым, 2014. - 163 с.
15 Морозов С.П. Инвестициялық құқықтық теориялық проблемалары. – Алматы.: Ғылым, 2013 г 252 б.
16 Норткотт Д. Принятия инвестиционных решении. – М.: Банки и биржа, ЮНИТИ, 2014 г. – 247 с.
17 Нурланова А. Вопросы инвестирования пенсионных активов в человеческии капитал // «Труд в Казахстане», 2013. – №8. – с 42.
18 Нурланова Н. С. Основные направления инвестиционной деятельности – Алматы.: Ғылым, 2014, - 201 с.
19 Оспанов М. Т., Мухамбетов Т. И. Иностранный капитал и инвестиции: вопросы теории, практики привлечения и использования. – Алматы.: Ғылым, 2008 г. – 332 с.
20 Приоритеты внешнеэкономической политики. Отчет о научно – исследовательской работе.
21 Сабденов О. Экономическая политика переходного периода. – Алматы.: Ғылым, 2014 г. – 205 с.
22 Смаилов А. Инвестициялық тиімділік // «Саясат журналы», 2013 - №8. – с 31 – 37.
23 Сейтказиева А. М., Байкадамова А. Б. Инвестиционная деятельность предприятия. – Алматы.: Ғылым, 2013. – 187 с.
24 Смайлов А. Инвестиционная деятельность в РК. – Алматы.: Ғылым, 2013. - 315с.
25 Тасмагамбетов И. Н. Основные направления экономической политики государства. – Алматы.: Ғылым, 2014. – 213 с.
26 Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. – М.: ИНСАН, 2014. – 357 с.
27 Черкасов В.Е. Международные инвестиции. – Алматы.: Ғылым, 2013. –141 с.
28 Әубакиров Л.Ә. Нәрібаев К.Н. «Экономикалық теория» Оқулық Алматы, 1998ж.
29 К.Б.Бердалиев «Қазақстан Экономикасын басқару негіздері» Оқу құралы Алматы 2014 ж
30 И.В.Игошин «Инвестиции» Учебник Москва,2013 г
31 Ж.О.Ихданов. Э.О.Орманбеков «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері» Оқу құралы-Алматы, 2014 ж.
32 Т.С.Крылова «Экономикалық теория»Алматы, 2004ж.
33 Керімбек Г.Е,. Калкашев С.Г Қазақстан Республикасында шетел инвестицияларын тартуды жетілдіру
34 Ғ.Т.Курманова, Қ.Ғ.Дюсембаева «Инвестицияны қаржыландыру және несиелендіру» Орал 2008ж.
35 Керімбек Г.Е,. Калкашев С.Г КазЭУ хабаршысы Шетел инвестицияларын тиімді басқару.
36 В.С.Савчук «Анализ инвестиционных проектов» Учебник Украина.2014 г.
37 А.М.Сейтказиева, А.Б.Байкадамова, Ж.И.Сариева «Инвестиционная деятельность предприятия»Учебное пособие. Алматы. «Экономика» 2008г.
38 И.С.Сергеев «Финансирование и организация инвестирования»Учебное пособие Москва 2014 год.
2 Абдиева К. С. Статистическии ежегодник Казахстана. – Алматы, Ғылым, 2014. – 616 с.
3 Абрамов С. И. Инвестирование. – Алматы.: Ғылым, 2015. – 201 с.
4 Баяхметов Т. Құрылыс экономикасы. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. – Алматы.: Ғылым, 2013. – 319 б.
5 Файзуллина Светлана Айгалиевна Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату жүйесіндегі инвестициялық әлеуетті оңтайландыру тетігі (Қазақстан Республикасы материалдары негізінде) Автореферат, Алматы 2013 жыл
6 Гладких Р.А. Лизинг как форма инвестиционной деятельности. –М.: Бизнес и банки, 2014. – 255 с.
7 Жакупов В. Проблемы инвестиционной стратегии промышленного производства // «Транзитная экономика». 2014. №5. – с 6-10.
8 Закон РК об инвестициях. №373 –2 РК.
9 Инвестиционный потенциал региона: понятия и сущность. Вестник ПГУ – 2013. - №47. – с 15-19.
10 Кавалев В.В. Финансовый анализ. – М.: Финансы и статистика, 2014. – 432 с.
11 Кенжигузин М. Индустриально – инновационное развития РК // «Саясат», 2008. - №2. – с 47.
12 Кенжигузин М. Необходимый экономическии рост: предпосылки, факторы, модели, темпы. - Азия-ЭиЖ.: Ғылым, 2014. - 84 с.
13 Кереев А. П. Международная экономика. – Алматы.: Ғылым, 2014. – 193 с.
14 Мамыров Н. К. Инвестиции в Казахстане. – Алматы.: Ғылым, 2014. - 163 с.
15 Морозов С.П. Инвестициялық құқықтық теориялық проблемалары. – Алматы.: Ғылым, 2013 г 252 б.
16 Норткотт Д. Принятия инвестиционных решении. – М.: Банки и биржа, ЮНИТИ, 2014 г. – 247 с.
17 Нурланова А. Вопросы инвестирования пенсионных активов в человеческии капитал // «Труд в Казахстане», 2013. – №8. – с 42.
18 Нурланова Н. С. Основные направления инвестиционной деятельности – Алматы.: Ғылым, 2014, - 201 с.
19 Оспанов М. Т., Мухамбетов Т. И. Иностранный капитал и инвестиции: вопросы теории, практики привлечения и использования. – Алматы.: Ғылым, 2008 г. – 332 с.
20 Приоритеты внешнеэкономической политики. Отчет о научно – исследовательской работе.
21 Сабденов О. Экономическая политика переходного периода. – Алматы.: Ғылым, 2014 г. – 205 с.
22 Смаилов А. Инвестициялық тиімділік // «Саясат журналы», 2013 - №8. – с 31 – 37.
23 Сейтказиева А. М., Байкадамова А. Б. Инвестиционная деятельность предприятия. – Алматы.: Ғылым, 2013. – 187 с.
24 Смайлов А. Инвестиционная деятельность в РК. – Алматы.: Ғылым, 2013. - 315с.
25 Тасмагамбетов И. Н. Основные направления экономической политики государства. – Алматы.: Ғылым, 2014. – 213 с.
26 Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. – М.: ИНСАН, 2014. – 357 с.
27 Черкасов В.Е. Международные инвестиции. – Алматы.: Ғылым, 2013. –141 с.
28 Әубакиров Л.Ә. Нәрібаев К.Н. «Экономикалық теория» Оқулық Алматы, 1998ж.
29 К.Б.Бердалиев «Қазақстан Экономикасын басқару негіздері» Оқу құралы Алматы 2014 ж
30 И.В.Игошин «Инвестиции» Учебник Москва,2013 г
31 Ж.О.Ихданов. Э.О.Орманбеков «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері» Оқу құралы-Алматы, 2014 ж.
32 Т.С.Крылова «Экономикалық теория»Алматы, 2004ж.
33 Керімбек Г.Е,. Калкашев С.Г Қазақстан Республикасында шетел инвестицияларын тартуды жетілдіру
34 Ғ.Т.Курманова, Қ.Ғ.Дюсембаева «Инвестицияны қаржыландыру және несиелендіру» Орал 2008ж.
35 Керімбек Г.Е,. Калкашев С.Г КазЭУ хабаршысы Шетел инвестицияларын тиімді басқару.
36 В.С.Савчук «Анализ инвестиционных проектов» Учебник Украина.2014 г.
37 А.М.Сейтказиева, А.Б.Байкадамова, Ж.И.Сариева «Инвестиционная деятельность предприятия»Учебное пособие. Алматы. «Экономика» 2008г.
38 И.С.Сергеев «Финансирование и организация инвестирования»Учебное пособие Москва 2014 год.
ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ЭКОНОМИКАҒА ТИІМДІ ТАРТУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫ
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ 7
1 ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Инвестициялық саясаттың экономикалық мәні мен мазмұны 10
1.2 Қазақстанда шет ел инвестицияларын тартудың қызметінің даму
маңыздылығы 25
1.3 Қазақстан Республикасы шет ел инвестициясын тарту саясаттың
тиімділігі 33
2 ШЕТ ЕЛ ИНВЕСТОРЛАРЫН ТАРТУ КЕЗІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ
ОРЫНДАЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасы инвестициялық стратегиялық саясаттың
даму жолдары 37
2.2 Инвестициялық жобалардың индустриалды – инновациялық
стратегияның дамуы 43
2.3 Шет ел инвестициясын тартудың жобалық тиімділігін талдау 51
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУДА
МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Шет ел инвестицияларын тартуды жүзеге асыруда кездесетін
мәселелер 54
3.2 Қазақстан Республикасы инвестициялық нарығының болашағы және
болжамдары 59
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 75
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диссертацияда келесі нормативті сілтемелер қолданылады:
1 Қазақстан Республикисының Тікелей инвестицияларға мемлекеттік
қолдау Заңы, 09.11.1996 жыл.
2 Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі, 24 сәуір 2004 жыл.
3 Қазақстан Республикасының арнайы экономикалық аймақтар
туралы Заңы. –6 шілде 2007 жыл.
4 Закон РК об инвестициях. №373 –2 РК.
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диссертацияда келесі анықтамалар қолданылады:
Инвестициялар - капитал қорын толықтыру үшін кәсіпкерлер алатын тауарлардың
құны.
Инвестициялау - пайдадан және басқа табыстардан жинақталған қаражаттар
есебінен қолданудағы капитал көлемінің өсуі.
Инновациялар (жаңартулар) - тауарлар мен қызметтердегі, технология мен
өндіріс факторларындағы қандай болмасын өзгерістер, жаңа өзгерімдер.
Институционализм - экономикалық ой-пікірлердің неоклассикалық бағытына
балама ретінде XX ғ. 20-30 жж. қалыптасқан, осы замандағы экономикалық ой-
пікірлердің біреуі, бұның басты ерекшелігі: әлеуметтік-экономикалық
факторлардың (институттардың) барлық жинақтарын осылар бір-бірімен өзара
байланысты және өзара шарттасты деген негізде және тарихи астарда
жүргізеді, сонымен қатар экономикаға қоғам әлеуметтік бақылау жүргізуі
керек деген идея тұжырымдайды.
Капитал — тауарлар мен қызметтер ендірісін ұйымдастыру мақсатпен
пайдаланатын акшалай сома. Капитал деп іскерлік операцияларды телеуге
колданылатын ақшада түсініледі. Капитал — кәсіпкерлік табыс әкелетін
ақшанын үнемі қозғалыста болатын сомасы.
Картель — монополистік пайда алу максатпен, баға, нарықты бөлісу,
патенттермен айырбас жүргізу туралы, өндір-істің дербестігін сактай отырып,
мүшелері өзара келісімге келетін монополияның нысаны.
Кәсіпкерлік табыс - қарыз пайызы мен бюджеттік төлемдерге (салықтар және
баскалар) шегерілген пайда.
Кәсіпорнының өндіріс шығындары — түтынылган өндірістік кұрал-жабдықтарға
және жалакы төлеуге жүмсалған кәсіпорынның акшалай шығындары.
Евровексель – евродоллардағы қысқа мерзімді облигация.
Евронесие – бұл негізінен бірлестірілген евронесие, яғни, қарыз алушының
банктердің синдикатымен құрылған несиеден евродолларда алатын несиесі.
Еврооблигация (евробонд) – шетелдік қарыз алушылардың (эмитенттердің)
өтініші бойынша халықаралық банк синдикаттары (консорциумдары) шығаратын
борыштық құнды қағаздар.
Қосарлы валюта нарығы – тіркелген және құбылмалы бағамдарының
режимдері арасындағы орташаланған жағдайды білдіреді.
Кросс-бағам – бұл валюта мәмілесінің қатысушылары үшін бірде-біреуі ұлттық
болып табылмайтын екі шетелдік валютаның белгіленген
Өкілетті банк – банк туралы заңдарда қарастырылған операцияларды
жүргізуге орталық банктің лицензиясын алған, валюталық операцияларды, оның
ішінде, клиенттің тапсырмасы бойынша жүзеге асыратын екінші деңгейдегі банк
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Осы диссертацияда келесі белгілер мен қысқартулар қолданылады:
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достығы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АСЕАН -Оңтүстік-шығыс Азия елдерінің ассоциациясы
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АҚ - Акционерлік қоғам
ЖЭС - жылу электр станциясы
КСРО - Кеңестік социалистік республикалық одағы
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ҚР - қазақстан республикасы
Млрд миллиард
млн миллион
КІРІСПЕ
Магистрлік жұмыстың тақырыбы Қазақстан Республикасында шетел
инвестицияларын тартудың мемлекеттік саясаты болып табылғандықтан,
мемлекет тарапынан жүзеге асырылып жатқан инвестициялық стратегияны
қалыптастыру сауалдары қазіргі жағдайда өте маңызды іске айналып, күн
тәртібіндегі негізгі мәселелер қатарынан орын алады. Бұл позицияларға
сүйіне отырып, талқылауға ұсынылған мәселе өзекті болып табылады.
Магистрлік жұмыстың зерттеу пәні – шет ел инвесторларын тарту
кезіндегі инвестициялық саясаттың даму факторлары, теориялық, тәжірибелік
аспектілерін қарастыру.
Магистрлік жұмысының мақсаты – шет ел инвестицияларын тартудағы
мемлекеттік саясаттың теориялық, тәжірибелік қыр-сырларын қарастыру,
құрылымына назар аудару, үрдісін бақылау.
Бүгінде Қазақстан кәсіби мемлекеттік қызметтің жаңа кезеңінде.
Қазақстан халқына жолдауында Президент Н.Назарбаев былай деп атап өткен
болатын: Біздің міндет – Қазақстан үшін тиімді, оңтайлы басқару құрылымын,
мемлекеттік басқару жүйесін құру. Сонымен бірге бұл құрылымның нарықтық
экономикаға тиімді, қолайлы болуын ойластырғанымыз жөн деп Қазақстан -
2030 стратегиясы барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі, әл-
ауқатының жақсаруы үшін деген бағдарламасында.
Кез келген мемлекеттің берік экономикалық дамуы инвестицияларды тиімді
және рәсімді пайдалануға, қолайлы инвестициялық хал – ахуалын жасауға
бағытталған біріңғай және ойластырылған инвестициялық саясатсыз мүмкін
емес. Осыған байланысты, шетелдік инвестициялардың рөлі жоғары бола тұрса
да, ұлттық (отандық) инвестициялардың көмегімен ғана елеулі нәтижелерге
жетуге болмайтынын мойындау керек, өйткені шетелдік капиталды ел
экономикасына жұмылдыру жекелеген инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
арқылы атқарылуда, шашыраңқы сыпат алып отыр, атап айтқанда, шетелдік
инвесторлар тек инвестицияландыру объектілерін таңдап алады, ал
экономиканың қалған салалары мен секторлары назардан тыс қалады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық
және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен
өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми әдебиеттерде осы тақырыпқа байланысты көптеген жарияланымдарды
кездестіруге болады. Мұнда инвестициялық әлеуетті басқару және бағалау
әрекеттерінің ең тиімді әдістері көрініс табады. Бұл зерттеулер Д.
Норткотт, Г. Бирман, С. Шмидт, И.В. Черевко, И. Тихомирова сияқты
шетелдік экономистердің еңбектерінде көрініс тапқан.
Бұл мәселелерді нақты тәжірибеде шешуге байланысты аспектілері және
инвестициялық әлеуеттің бірқатар сұрақтары Н.К Мамыров, У.Б. Баймұратов,
Л.Б. Айманова, О. Сабден, С.Д. Тәжібаев, Н.К. Нұрланова, Г.Б. Нұрлихина,
Ж.М. Андреева, Ә.Н. Дауренбекова., Т.М. Рогачева, А. Бейсенбина сияқты
отандық ғалым-экономистердің еңбектерінде де қарастырылған.
Зерттеу объектісі – ұлттық экономикаға шет ел инвестицияларын тартудың
мемлекеттік саясатын қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу пәні – шет ел инвестицияларын тартудың бәсекеге
қабілеттілігімен байланысты теориялық және тәжірибелік ережелердің
жиынтығы.
Зерттеудің әдістемелік, теориялық және ақпараттық негіздері. Зерттеу
негіздерін ведомстволық, нормативтік, сонымен бірге Қазақстан Республикасы
статистика жөніндегі агенттігінің статистикалық материалдары, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің құжаттары, инвестициялық аядағы ұйымдардың
құжаттары, отандық және шетелдік монографияларда жарияланған ғылыми
материалдар, әлеуметтік зерттеулер, мемлекеттік үкімет органдарының
заңнамалық және нормативтік актілері және басқа да анықтамалық және
инструктивтік материалдар құрады. Зерттеу барысында жүйелік-құрылымдық,
жүйелік функционалдық, факторлық және салыстырмалы талдау әдістері
пайдаланылады.
Магистрлік жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы
келесілерден тұрады:
- инвестициялық саясаттың экономикалық мәні мен мазмұны негізінде
инвестициялық аядағы оны бағалаудың әдістемелік көзқарастары
айқындалды;
- Қазақстанда шет ел инвестицияларын тарту барысындағы қызметті дамыту
көрсеткіштерінің бәсекеге қабілеттілік қағидалары нақтыланды;
- Қазақстан Республикасы шетел инвестицияларын тартудың мемлекеттік
саясатын дамыту жолдарын қалыптастырудың ұйымдастыру-экономикалық
параметрлері жалпыланды;
- экономиканың дамуының әртүрлі кезеңдеріндегі айрықша реттегіштерді
көрсете отырып экономиканың нақты секторындағы инвестициялық
белсенділікке баға берілді.
Диссертацияның қорғауға шығарылатын негізгі ұсыныстары:
- әртүрлі инвестициялық ағымдарды реттеу кезінде мемлекеттік саясатты
жетілдіру арқылы инвестициялық әлеуеттің қайнар көздерінің құрылымы бойынша
ұсыныстар;
- экономиканы дамытудың маңызды стратегиялық міндеттерін шешудегі
әртүрлі инвестициялық ағымдарды пайдалануды жетілдіру бойынша шаралар
жүйесі;
- айрықша реттегіштерді негіздей отырып инвестициялық белсенділікті
бағалауға әдістемелік көзқарас;
- ұлттық экономикадағы инвестициялық белсенділікті реттеу тетігін
жетілдіру бойынша шараларды жүйелі түрде негіздеу.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу (апробациясы). Зерттеудің негізгі
нәтижелері мен тұжырымдары келесі халықаралық ғылыми-тәжірбиелік
конференцияларда баяндалып талқыланды: Қазақ хандығының 550 жылдығы және
ХХХ университетінің Қазақстантану ғылыми орталығының 10 жылдығына
арналған Қазақстантану-10 халықаралық ғылыми конференциясында жарияланды.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының инвестициялық
стратегиялардың теориялық негіздері қаралған.
Екінші бөлімде инвестициялық қызмет дамуының талдауы қаралған. Осы
талдау нәтижесінде инвестициялық стратегияны толық жетілдіру бағыттары
жұмыстың үшінші бөлімінде негізделген.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасына шет ел инвестицияларын
тартудағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруда кездесетін мәселелер мен
оларды жетілдіру жолдары қарастырылған.
Қорытынды бөлімінде берілген талдаудың нәтижесі бойынша инвестициялық
стратегияның жүзеге асырудың негізгі бағыттарының ерекшеліктері көрсетіген.
Магистрлік жұмыстың құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысының құрылымы
кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1 Инвестициялық саясаттың экономикалық мәні мен мазмұны
Инвестиция – бұл экономиканың алуан түрлі салаларына ұзақ мерзімді
капитал салымы.
Инвестицияның тура нақты түрлері - өндіріс орнына жаңа техникалық
жабдықтар алуға және қаржылық салым акциялар мен мемлекеттің құңды
қағаздарын сатып алу үшін жұмсалады. Бірінші жағдайда өндіріс – инвестор
қаражатын сала отырып, өзінің өндірістік капиталын ұлғайтады. Екінші
жағдайда инвестор өз қаржылық капиталын арттырады, дивидендке ие болуы –
құнды қағаздар кірісі деп саналады.
Бұдан басқа инвестицияның тура және жанама түрлері бар. Қазақстан
Республикисының Тура инвестицияларға мемлекеттік қолдау Заңы тура
инвестицияны былайша ерекшелендіреді. Қазақстан Республикисының мемлекеттік
кепілінде негізделген түрінен басқа инвестицияның барлығы осыған жатады.
Жанама инвестиция портфельдік салым, бағалы қағаздар, мүліктік құңдылықтар
жатады. Мысалы: инвестор акцияны бірлесімді қордан сатып алады, ол түрлі
фирмалар тарапынан ұсынылуы мүмкін. Сатып алған соң, инвестор жеке
компанияның активтеріне белгілі бір талаппен емес, құңды қағаздар
портфеліндегі үлес барысында жақындай алады [1].
Инвестициялаудың басқа формалары – жер телімдерін иелену, мүліктік
құқықты иелену, өнеркәсіптік меншіктік ауыстыру құқығы лицензиясына ие
болу, жаңа технологиялар құжатына ие болу, пайдалы модельдер және
өнеркәсіптік үлгілер, тауар белгілері, фирма атаулары, өнім сертификаттары
мен өндірісті технологияландыру, жерді пайдалану құқығына ие болу.
Инвестицияның негізгі типтері.
Кез келген фирманың іс - әрекетінің маңызды саласы – инвестициялық
операциялар, яғни ақша қаражатын жобаларды іске асыру үшін салу фирмаға
пайда әкелу.
Коммерциялық тәжіребеде инвестицияның келесі типтерін бөле көрсетуге
болады:
– физикалық активтерге инвестициялар;
– инвестициялар – ақша активі ретінде;
– инвестициялар материалдық емес активтер үшін.
Физикалық активтер ретінде өндірістік орын – мекемелер машинаның кез
келген түрі және құрал – жабдықтар түрлері.
Ақшалай активтер ретінде – басқа физикалық және заңды тұлғалардан ақша
сомасын алу құқығы. Бұл банктегі депозиттер, облигациялар, ақша, несие және
тағы басқасы.
Материалдық емес активтер қатарына – персоналдар біліктілігін көтеру,
білімін арттыру, сауда заңдарын жарыққа шығару, өнеркәсіптік меншікті
иелену құқығын алу, пайдалы модельдер мен өнеркәсіптік үлгілер құжатына
иелік ету, өндіріс технологиясы мен өнімдеріне сертификаттар алу, жерді
пайдалану құқығына ие болуы.
Инвестицияларды өрістету жүйесіне өндірістік ресурстарды көбейту,
жандандыру, экономикалық өсудің жоғары қарқының қамтамасыз ету жатады.
Инвестициялар – өндіріс үрдісіне қаржылай, материалды-заттай капитал
салымы, негізгі мақсат кіріске ие болу, материалды, материалдық емес
активтерді тарту.
Маңызды тұсы инвестициялар өздігінен өзі белгілі бір экономикалық
тиімділікті қамтамасыз ете алмайды, егер оған қатысты үрдістер орын алып
отырмаса, инвестициялық үрдісті экономикалық қатынастар жиынтығы ретінде
қарастыруға болады, инвестициялық қаражат көзін қолдауға, кеңейтуге
бағытталған. Бұдан келіп шығатыны, инвестициялық үрдістің экономикалық мәні
инвестициялық ресурстардың материалдық байлық пен қоғамдық игілікке
айналуына ұйытқы болу [2].
Инвестициялау үрдісін мына сызба түрінде беруге болады инвестициялық
ресурстар - өндіріс факторлары – инвестициялық іс - әрекет өнімдері.
Бірінші кезенде инвестициялық ресурстар кәсіпкерлік бастамалар алғышарты
және басқару өндіріс факторларына айналады. Әрі қарай, факторлардың
инвестициялық - өндірістік үрдіске тартылуынан инвестициялық әрекет өнімі
құралады. Инвестициялық өндірістің трансформациясын қамтамасыз ету екі
жақты амалмен іске асады немесе қаржылық құрал – жабдықтар, инновациялық
және әлеуметтік салалар арқылы жүзеге асады.
Инвестицияны нақты активтерге әзірлеу, талдау инвестициялардың тегіне
де қатысты, өндірс міндетін қай түрімен шешуге болады деген мәселе назарда
болады. Осы ұстаным негізінде инвестицияны келесі топтарға жіктеуге болады:
– Тиімділікті арттыру инвестициялары. Олардың мақсаты жабдықтарды
алмастыру негізінде фирма шығынын азайту, персоналдарды оқыту,
өндірісті қолайлы жағдайы бар тиімді аймақтарға орнықтыру.
– Өндірісті кенейтуге бағытталған инвестициялар. Бұл инвестициялаудың
міндеті – тауар шығару мүмкіндіктерін кеңейту.
– Жаңа өндірістер құруға арналған инвестициялар. Бұл инвестициялар жаңа
өндірістердің құрылуын қамтамассыз етеді.
– Мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру
мақсатындағы инвестициялар. Инвестицияның бұл түрі өндірістін билік
иелері талаптарын орындауы тиіс кезінде өнім қауіпсіздігін сақтауда,
яғни менеджментке қатысты іс - әрекеттерде қолданылады.
Толық ғылыми – техникалық саламен қатар өндірістік циклды да
инвестициялауға болады, оның элементтері: ғылыми зерттеулер, жобалық
құрастырушылық жұмыстар, өндіріс құрылымын кеңейту, жаңа өнім шығару мен
жаңа өндірісті ұйымдастыру.
Инвестициялаудың нысандары бөлінеді:
– жобалар аясы (шығын жобалар, мега жобалар);
– жобалар бағыты (коммерциялық, әлеуметтік мүддеге байланысты);
– инвестициялық кезен мазмұны мен ерекшелігі;
– мемлекеттік араласу барысына;
– салынған қаражаттың өтелу деңгейі.
Шағын жобалар ауқымы жағынан шағын әрі қарапайым. Америка
тәжірибесінде капитал салымы 10-15 млн. долларды құрайды, еңбек шығындары
40-45 мың (сағат көлемімен). Шағын жобалар типтерінің үлгілері: тәжіребелік
- өнеркәсіптік қондырғылар, шағын өнеркәсіптік өндіріс, өндірісті
модернизациялау.
Мегажобалар – мақсатты бағдарламалар, өзара байланысты көп жобалар
бірлігі, бір мақсатқа жұмылдырылған. Бұндай бағдарламалар халықаралық,
мемлекеттік, ұлттық, аймақтық, салааралық, салалық, аралас болып бөлінеді.
Ереже бойынша, бағдарламалар басқарудың жоғары деңгейлерінде қолдау табады:
мемлекеттік, облыстық, муниципалды және тағы басқасы.
Мегажобалар ерекшеліктері:
– жоғары құңдылық – 1млрд. долларға жуық және одан да жоғары;
– капитал сыйымдылығы – қаржыландырудың дәстүрден тыс түрлері
қолданылады;
– еңбек сыйымдылығы – жобалауға 2 млн. сағат. Құрылысқа 15-20 млн.
сағат;
– жобаны іске асыру ұзақтығы 5-7 жылға дейін;
– басқа елдердің араласу қажеттілігі;
– инфрақұрылымның жоғары ерекшеліктері;
– аймақтың әлеуметтік және экономикалық барысына әсері.
Өзінің әлеуметтік – экономикалық потенциалын дамыту, сақтау өндірістің
шаруашылық әрекеттерінің маңызды қыры. Осы бағыттағы өндіріс іс - әрекеті
инвестициялық деп аталады. Қазақстан Республикасының Тура инвестицияларды
мемлекеттік қолдау Заңына сай инвестициялық әрекетке кәсіпкерлік
жұмыстары да енеді.
Инвестициялық іс - әрекет субъектісі – инвесторлар, сұраныс берушілер,
жұмыс орындаушылар, инвестициялық іс - әрекет нысандарын пайдаланушылар,
жеткізушілер, заңды тұлғалар және тағы басқасы. Тапсырыс берушілер
инвесторлар немесе физикалық, заңды тұлғалар болуы мүмкін. Өкілетті
инвесторлар инвестициялық жобаларды іске асырады, басқа инвестициялық үрдіс
иелерінің кәсіпкерлік әрекеттеріне араласпайды.
Инвестициялық әрекет субъектілері – жеке не заңды тұлғалар сонымен
бірге шетелдік, мемлекеттік және халықаралық ұйымдар. Инвесторлар
инвестицияның меншікті тартылған формаларын мақсатты орындалуын жүзеге
асырады.
Инвестициялық іс - әрекет нысандары пайдаланушылар – инвесторлар,
физикалық заңды тұлғалар, мемлекеттік және муниципалды органдар, шетел
мемлекеттері және халықаралық ұйымдар.
Инвестициялық әрекет субъектілері инвестициялық сферада әрекет етеді.
Бұл кезенде инвестиция тәжіребелік тұрғыда іске асады. Инвестициялық сфера
құрамына келесілер енеді:
– құрылыс саласы, өндірістің осы саласына жұмсалатын инвестициялар;
– инновациялық сфера, ғылыми – техникалық өнім өндіріледі және
интеллектуалды потенциал іске араласады;
– қаржы капитал айналымның саласы.
Өндірістердің инвестициялық іс - әрекеті Қазақстанда мына Заңдар
негізінде реттелінеді: Тура инвестицияларды қолдау, Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлығына өзгертулер мен толықтырулар еңгізу,
Салық және басқа да міндетті төлемдер туралы, Шетел инвестициялары
хақында, сонымен бірге Банкроттық туралы, Құнды қағаздар нарығы
туралы, Қазақстан Республикасы инвестициялық қорлары жайында және басқа
да нормативті актілерге сүйеніледі.
Нарықтық экономика жағдайында есепке алудың маңызды нысаны шет ел
инвестициясының қаржылық салым, яғни бағалы қағаздар алу үшін өндірістін
шығыны, өндірістердегі үлестік араласу, қарызға байланысты міндеттемелер.
Қаржылық инвестиция мақсаты – кіріс иелену және капиталды құнсыздықтан
қорғау. Ереже бойынша инвестициялар кредит берушімен, оның
қызығушылықтарымен де байланысты. Капиталдың ұсынылу формасына және кіріс
ыңғайна қарай бағалы қағаздар екі түрге бөлінеді. Қарыз түріне ыңғайланған
құнды қағаздар актив салымы бола отырып тиісті мөлшерде кіріс көзін
иеленгеннен кейін лайықты сомасын қайтарады [3].
Инвестор қарыз түрінде қаржылық негіздерге мысалы, облигация түріне ие
болса, ол сол облигацияны шығарушыларға белгіленген мерзімде пайыздық
көрсеткішін өтеп отыруы тиіс.
Капиталға араласу, қаржылай салым компанияның капитал үлесіне деген
құқықтық негіздерге бойлап, терең тануды қажет етеді. Іскерлік салым құнды
қағаздарды иелік ету формасында немесе белгілі бір мүлікке меншіктік
қатынаста реттелінеді. Инвестор құнды қағаздарды, акцияларды сатып ала
отырып, компания капиталының деңгейіне әсер береді.
Опциондар қарыз түріндегі, үлес түріндегі де жабдықтарға енбейді, бұл
құнды қағаздар инвесторға басқа бағалы қағаз бен активті алдын ала
ынғайланған бағаға сатып алуына мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздардың әр тобының алуан қыры бар және нарық қоры
заңдылықтарына негізделенеді.
Отандық нарықтық айырмашылығы сол, бағалы қағаздарды принципті тұрғыда
үш ірі топқа бөлу (акциялар, қарызға негізделген және өндірістік формасы)
арқылы дамыған елдерге қарағанда тауар қоры ассортиментінің аздығын
көрсетеді.
Акциялар иелік етушінің белгілі бір меншікке құқығын қамтамассыз
етеді. Акция қызметі – акционерлік қоғамдар құру, мемлекеттік өндірісті
сатып алу, компанияның жарғылық капиталын арттыру. Акция иелері акционерлік
қоғам мүлкінің бір бөлігінің құқықты иеленушісі енеді. Акцияларды шығара
отырып, акционерлік қоғам ірі инвестициялық жобаларды іске асырады, ол
акционерлер дивидендке ие болады, дамудың стратегия мен қаржылық күшіне
орайластырылады. Қаржылық белсенділікте және қоғамның белсенді іс -
әрекетінде акция иегерлері өсіп отырған дивидедтер есебінен бағалы
қағаздарға деген алғашқы салым мөлшерлері ұлғайтылады.
Қарызға негізделген міндеттемелер инвестор мен жеке тұлға арасындағы
қарыз қатынасын нақтылайды. Қарызға негізделген міндеттемелерге
облигациялар, мемлекеттік қарыздар, депозитті және жинақтау жүйесіндегі
банк сертификаттары, вексельдер енеді.
Облигация немесе басқа да міндеттемелер ыңғайына қарай несие мен
пайызын уақытылы төлеп отыру керек. Өндірістік бағалы қағаздар өз иесіне
сатуға, сатып алуға мүмкіндік береді. Бұлар – опциондар.
Опцион – бағалы қағаз, иелік етушінің сатуға, сатып алуға құқығын
нақтылайды.
Қаржылық фьючерс – белгілі бір актив базисін сатып алу, сатуға деген
келісімшарт. Опционнан айырмашылығы, фьючерсті келісімшарт опцион тәрізді
құқық емес, ал міндеттеме: опцион сатылымынан бас тартуға болады, ол
келісімшартты бүзу мүмкін емес.
Құнды қағаздар иегерлеріне ұсынылған бағалы қағаз сертификаттары
бағалы қағаздар болып есептелмейді. Бұл сертификаттар құнды қағаздарды
иеленгендегі жөніңдегі куәлік ролін атқарып, қағаздар барысында толық дерек
келтіріледі. Сертификаттың ерекше бір түрі – джамбо немесе жиһандық
сертификат, бағасы да өте жоғары.
Мысалы, швейцарлық джамбо сертификат акциялардың ірі массаларын
біріктіріп, 100 мың швейцар франкысына тең құнға ие болады.
Шет елдерінде құнды қағаздарды өндіру нарығы қарқынды өрістеген. АҚШ
пен Ұлыбритания акция мен облигациялар иегерлері үшін варранттар шығарылды,
ол корпарацияның қосымша құнды қағаздарын шығаруға жол ашады. Варианттар 3
жылдан 5 жылға дейін мерзімді, кейде 20 жылға дейінгі мерзімді қамтиды.
Көп американдық корпарациялар бағалы қағаздарды шығару үстінде,
қарапайым акция иегерлеріне жаңа акцияларды сатып алуға құқық ұсынып, ретін
келтіреді. Бұндай құқықтар сатып алынған акциялар саның, құның, мерзімін
айқындайды. Компанияның жаңа акцияларының бағамы бұрынғы акцияларға
қарағанда төмен болады.
Ордер бағалы қағаз ретінде иелік етушінің компанияның қосымша
акцияларын сатуына ғана жағдай жасап қоймай, облигация, алтын басқа да
құндылықтармен жұмысына жол ашады. Ордер мерзімі де бір жылдан бірнеше
жылға созылады.
Өнімді бағалы қағаздар икемділікке негізделген және нарық қорын
дамытуға себі тиеді, қосымша капитал айналымын тартады.
Акция, облигация, бағалы қағаздарды реттеу үрдісі, басқа
өндірістердегі іскерлік араласу қаржылық салым немесе инвестиция деп
аталады. Өндіріс активтерінде ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық
салымдар орын алады. Нақтыланған активке қаражат салушы тұлғалар –
инвесторлар, ал құнды қағаз шығарушы – эмитенттер.
Барлық инвесторлар, жекелеген және институционалды, нақтылы
мақсаттарды көздейді, өз салымдардың құнды қағаздардың лайықты түрлеріне
орналастырады. Инвесторлардың негізгі мақсаты:
– салым қауіпсіздігі;
– салым кірісі;
– салым өсімі;
– салым таратылымы.
Қауіпсіздік мәселесінде – кірістің тұрақтылығына назар аударылады.
Қауіпсіздік кіріс пен салымның өсуіне септігін тигізеді. Өте қауіпсіз
түрлері – облигациялық, мемлекеттік зайым түрі. Егер инвестор инвестициядан
кірісті көп мөлшерде иеленгісі келсе, оған бәрінен бұрын, қауіпсіздікті
қамтамассыз етуі шарт, өте кірісті түрлері – корпоративті бағалы қағаздар.
Қауіпсіздік шаралары, кіріс негізі – бағалы қағаздарға кезеңдік есеп
жүргізу.
Салымды ұлғайтатын – акция иегерлері. Капиталды ұлғайту –
инвестициялық мақсат салық жүйесі де өзгерісте болып отырады. Капитал өсімі
артқан сайын, салық уақыты да қысқарады. Осыған орай инвесторлардың
көпшілігі жоғары салық төлеушілер, кіріске емес, басты назарды салым өсуіне
аударады. Салым өсуіне деген олардың қызығушылығы бағалы қағаздардың
жүйесіне тың өзгерістер әкелді. Бұл алдынғы қатардағы салада жүзеге асады.
Мұндай акциялар дивидендтердің төменгі деңгейін әкеліп, бірақ капиталдың
қымбаттауына соғады.
Соңғы инвестициялық мақсат – бағалы қағаздардың нарыққа икемділігі,
ірі пайда көзіне жету. Ликвидациялау инвестициялық басқа мақсаттармен
міндетті түрде бағалы қағаз иегерлері табылады. Қолма – қол қаржылық
жетістікке жетуді ойлайтын инвесторлар үшін – бұл маңызды жайт.
Дивирсификация – күрделі зиян шегудің алдын алу факторы. Егер капитал
түрлі бағалы қағаздар арасында таратылса, қауіп азаяды. Диверсификацияны
экономика, аймақтық түрлерге бөледі. Қазақстан Республикасында инвесторлар
іс - әрекетті қаржылық инвестицияларымен жұмыс атқаруда Қазақстан
Республикасының Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңымен жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда бағалы қағаздарды дамытудың қолайлы
жағдайлары қарастырған. Ресей қор нарығымен салыстырғанда құнды қағаздар
тербелісінің төмендігіне қарамастан, Қазақстанда бағалы қағаздар дамуы
мақсатты жолда қойылған.
Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы ТМД мемлекеттерінең
айырмашылығы және Шығыс Европадағы посткеңестік елдерден өзгешелігі, Чехия
мен Польшадан басқа елдерден өзіндік белгілері – құнды қағаздар жөнінде
Ұлттық реттеу комиссиясының жұмыс жұргізуі. Аталмыш орган үлкен
өкілеттілікке ие және нарық дамуын реттеу мүмкіндіктерін қарастырады.
Бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру әлемдік тәжіребеге сүйеніледі,
жаңа тиімді формалар енгізу формалары мен бағыттары АҚШ, Жапония
үлгілерінде өркендейді. Бұлардан басқа, үздіксіз талдау алғышарты – бағалы
қағаздар нарығын қалыптастыру үрдісі. Бағалы қағаздардың ресейлік нарығының
негізгі мәселелерінің бірі – бағалы қағаздарды мақұлдаудың біртекті
жүйесінің болмауы, бұл сөзсіз, отандық инвестициялық белсенділікке әсерін
тигізеді. Қазақстанда аталмыш мәселені шешуде Қазақстан Республикасын
Ұлттық комиссиясының ұсынысымен бағалы қағаздар жайлы депозит жүйесі енді.
Осы мәселенің отандық және шетелдік зерттеушілердің әртүрлі
тұжырымдамаларында көрсетілген экономикалық жүйенің бәсекеге
қабілеттілігінің әлеуметтік-экономикалық мазмұнының трактовкасы
шаруашылықты жүргізудің әртүрлі аяларында, соның ішінде инвестициялық
аядағы бәсекелестік ортаны қалыптастыру және дамытумен байланысты
қатынастардың күрделі кешенін оқып–үйренуге қатысты әдістемелік
көзқарастарды анықтауға мүмкіндіктер берді. Мәселен, біздің көзқарасымыз
бойынша маңызды әлеуметтік–экономикалық міндеттерді шешу үшін инвестициялық
әлеуетті белгілі бір мақсатқа бағыттай отырып іске қосуға мүмкіндіктер
беретін инвестициялық аядағы реттеуші ортаның сипаты мен мазмұнын
анықтаудың әдістемелік тұрғыдан маңыздылығы өте жоғары [4].
Инвестициялық аядағы реттеуші ортаның мазмұнын, генезис және сипатын
аша отырып қазіргі уақытта оның маңызды бағыттарының бірі инвестициялық
ресурстардың қайнар көздерін қалыптастыруды реттейтін институционалдық
буынды нығайту болып табылатындығы атап өтілді. Инвестициялық аядағы
реттеуші ортаны оңтайландыру салалық және аймақтық деңгейлердегі
факторлардың кешенді есебін көрсететіндігі айқындалған. Инвестициялық
ресурстардың жұмыс істеуінің оңтайлы режимін қамтамасыз етуге стратегиялық
сипаты бар және өзіне экономиканың әртүрлі секторлары мен салаларындағы
инвестициялық ағымдарды оңтайлы пайдалану бойынша ерекше басқару
көзқарастарынан тұратын мемлекеттік және кәсіби менеджменттің айрықша
құралдары маңызды үлес қосады.
Сонымен қатар, әлемдік экономикадағы генезисте әртүрлі экономикалық
жүйелердегі бәсекеге қабілеттілік көбінесе, инвестициялық әлеуеттің
қалыптасу сипатына тәуелді болатындығы аталып өтілген. Шет ел инвестициясы
қоғамның өмірін қамтамасыз ететін ең терең үдерістерге шаруашылық
субъектілеріне және сол сияқты жалпы халыққа әсер етеді. Дамушы нарықтық
экономиканың ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерістерін қамтамасыз ететін жоспарлы-
орталықтандырылған жүйеден дамыған елдерде мақұлданған және шаруашылықты
жүргізудің жаңа типіне сай келетін жүйеге өту жаңа инвестициялық құралдарды
қолданудың объективті қажеттілігін талап етті. Әдістемелік тұрғыдан алып
қарағанда, шаруашылықты жүргізудің жоспарлы жүйесінде орын алған күрделі
салым түсінігінен қоғамның экономикалық үдерістері мен әлеуметтік өміріне
салынатын салымдарды қалыптастырудың типі мен сипаты бойынша әртүрлі
инвестициялық ресурстарға дейінгі ғылыми метаморфоз құру өте маңызды болды.
Инвестициялық ресурстар түсінігі өзінің мазмұны бойынша күрделі салым
түсінігіне қарағанда кең ұғым болып келеді, себебі оған бұрынғы кеңестік
мемлекеттердің экономикасында жаңа қаржылық институттардың құрылуымен
байланысты материалды емес активтерге салынған салымдар кіреді және қоғамды
өмір сүрудің жаңа жағдайларына икемдеуге шақыратын жалпы қаржылық
менеджменттің біршама жаңаруы байқалады. Дамушы нарықтық жүйелерде орын
алған әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің көлемділігі ең алдымен
инвестициялық кеңістікті белсендіруді және көлемді инвестициялық әлеуетті
қалыптастыру үшін әртүрлі көздерді іздестіруді талап етті.
Бұрынғы кеңес үкіметі кеңістігінің барлық елдерінде нарықтық
реформаларды іске асыру әртүрлі инвестицияларды тарту үшін қажетті қолайлы
инвестициялық ахуалды құрудан басталғанын айта кеткен жөн. Бірақ осы
жұмыстарды іске асыру барысында инвестициялардың табиғаты мен сипаты,
сонымен бірге олардың қайнар көздерін елемеу сияқты көптеген қателіктер
жіберілді. Экономикаға салынған салымдардың шығындылығы, қайтарымдылығы
және табыстылығы көбінесе оның нақты мазмұнының әртүрлі болып келетін
көздеріне тәуелді.
Сыртқы және ішкі инвестициялар болып бөлінетін инвестицияның негізгі
типтері ақшалай немесе мүліктей түрдегі көздеріне байланысты әртүрлі
нысандарда көрінеді, яғни салымдар ақшалай қаражаттар, жылжымайтын немесе
жылжымалы мүліктер, сонымен қатар жер мен табиғи ресурстарды иеленуден
тұратын әртүрлі түрдегі мүліктік құқықтар түрінде болатынын атап өткен
жөн.
Дамыған елдер әлі де болса бұрынғысынша ірі шетелдік капиталдар үшін
тартымды алаң болып отыр. Отандық капиталға деген қызығушылық инвестициялық
ахуалдың даму стратегиясына, оның реттеушілеріне, сонымен бірге сол елдегі
бизнес-ортаның қалыптасу ерекшеліктеріне байланысты болып келеді.
Экономикада дамыған бизнес-ортаның болуы инвестициялық кеңістікті үнемі
кеңейтіп отыру үшін күшті ынталандырушы болып табылады. Оның субъектілері
қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірінің барлық аяларындағы ұлғаймалы
ұдайы өндіріс үдерісінің қатысушысы болады. Бұрынғы кеңестік мемлекеттерде
болып жатқан барлық өзгерістер, көбінесе бизнес-ортаны құрумен және отандық
капиталды нығайтумен байланысты болып келеді.
Инвестициялық әлеуеттің қайнар көздерін белгілі бір типтерге бөлу
өздерінің белгілері бойынша әртүрлі болып келетінін көріп отырмыз және оны
оқып үйрену белгілі бір нақты елдің экономикасына бөлінетін негізгі
инвестициялық ағымдарды бөліп қарастыруды талап етеді. Ондағы мақсат елдегі
инвестициялық климатты және осы әлеуетті құру ерекшеліктерін бағалау болып
табылады. Біздің көзқарасымыз бойынша, инвестициялық әлеуеттегі қандай да
бір қайнар көздерді қарастыру ел экономикасының дамуының нақты бір
кезеңіндегі міндеттеріне сәйкес келетін инвестициялық үлгінің басымдылығына
тәуелді. Осы үлгінің негізгі құрамдас бөліктері 1-ші суретте көрсетілген.
Ескерту – суретті автор құрастырған
Сурет 1. Инвестициялық әлеуеттің құрылымдық моделі
1-суретке сәйкес біз инвестицияның қайнар көздерінің негізгі типтерін
бөліп көрсеттік. Инвестициялық әлеуеттің құрылымдағы олардың қатынасынан ел
экономикасындағы нақты инвестициялық орта және сәйкесінше инвестициялардың
нәтижелілігі тәуелді болады. Яғни, сырттан тартылған шетелдік
инвестициялардың үлесі ішкі инвестициялардың үлесінен артық болатын болса
инвестициялық ортаның ерекшелінген либерализмін қалыптастырады. Бұл
жағдайда, барлық кезде осындай үлгімен таңдалған инвестициялық модель
нәтижелі болмайды. Әлемдік тәжірибеде инвестициялардың сыртқы көздері көп
болып келетін инвестициялық ортаны қалыптастырудың жағымды және жағымсыз
жақтары да кездеседі [5].
Инвестициялық әлеуеттің сыртқы көздерінің көлемі есебінен ұлғаюынан
инвестициялық орта кеңейсе, ол міндетті түрде оның институционалдық
құрылымынан көрінетінін айта кеткен дұрыс. Яғни, шетелдік капиталдың
экспансиясына экономикалық тұрғыдан қарсы тұратын құралдар объективті түрде
қажет. Шетелдік инвесторларға инвестициялық жеңілдіктер берумен қатар
белгілі бір заңнамалық база шегінде олардың қызметтерін реттейтін ерекше
инвестициялық режим қажет. Ол әсіресе келесідей бағдарламалық стратегиялар
жүзеге асырылған кезеңдерде өте маңызды:
- ұлттық экономиканы жекешелендіру;
- қаржылық нарықты құрылымдық қайта құру;
- ресурстық әлеуетті қайта ұйымдастыру;
- қор, сақтандыру нарықтарын құру;
- әлемдік қаржы нарығына шығу.
Осы аталған барлық стратегиялық бағдарламалар дамушы нарықтық
жүйелерге тән сипат және инвестициялық ортадағы қызығушылықтардың балансы
сақталмаған кезде ұлттық басымдылықтар үшін жағымсыз салдары көрінуі де
мүмкін. Осы жағдай шетелдік инвесторлардың қызметтерін ынталандыратын
немесе шектейтін нақты бір құқықтық реттеулері көрсетілген инвестициялық
режимді құруға әсер ететін және инвестициялық әлеуеттің ішкі және сыртқы
көздерінің белгілі бір ара-қатынасын қарастыратын негізделген көзқарасты
қажет етеді. Дамушы нарықтық жүйелердің біртіндеп нығаюына байланысты
инвестициялық әлеуетте оның ішкі көздеріне басымдылық беріледі. Шет ел
инвестициясын тарту ағымдары отандық капиталға сүйене отырып көптеп
қалыптаса бастауда. Осы тұрғыдан Ресей белгілі бір жетістіктерге қол
жеткізгені белгілі. Онда инвестициялық орта шетел капиталының импортын
қатаң реттей отырып, сонымен бір мезгілде ТМД елдерінің ішінде неғұрлым
дамыған құнды қағаздар нарығын құрғаны бәрімізге мәлім. Осылардың барлығы
инвестициялық әлеуеттің ішкі көздерін толық пайдалануға мүмкіндіктер
береді. Сонымен қатар, болашағы бар инвестициялық жобалардың жоқ болуынан
ішкі көздердің белгілі бір резервтері қалыптасатын кезеңдер де кездеседі.
Бизнес-орта шаруашылықты жүргізудің әртүрлі секторларында ірі, орта
және шағын кәсіпкерлік түрінде көрінеді. Капиталдың әртүрлі нысандарының
әсер ету аялары экономикадағы міндеттерді жүзеге асырудың көлемділігімен
ғана ерекшеленбейді, сонымен бірге пайдаланылатын ресурстардың, соның
ішінде инвестициялық ресурстардың санымен (сапасымен) де ерекшеленеді.
Мысалы, егер ірі компаниялар экономиканы жаңдандыру бойынша жасалған
инвестициялық жобаларға қатысса, онда олар сол арқылы қаржыландырудың
неғұрлым көлемді каналдарын, соның ішінде мемелекеттен де иеленеді. Әдетте,
үлкен көлемдегі ресурстар мемлекеттік бюджеттен елдің (аймақтардың) әртүрлі
салаларын дамытудың стратегиялық бағдарламалары бойынша шараларды іске
асыруды қаржыландыруға бағытталатыны белгілі. Әсіресе, бұл технологиялық
негіздерді, яғни елде өндірілетін тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің
бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуға мүмкіндіктер беретін экономикадағы
инновациялық құрамдас бөліктерді жаңартуға жатады. Инвестициялық көз
ретіндегі мемлекеттік қаржыландырудың маңызды мақсаттық бағыты - дамушы
нарықтық жүйелердегі шаруашылықты жүргізу негіздерін нығайтатын және ондағы
бәсекелестік ортаны кеңейтетін шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау болып
табылатынын айта кеткен жөн. Бұл жерде тікелей қаржылық ағымдар ғана емес,
сонымен бірге салықтық, несиелік және амортизациялық жеңілдіктердің дамыған
жүйесін құру арқылы жанама қаржыландырулар да қолданылады. Осы жағдайларда
шағын және орта кәсіпорындарда инновациялық құрамдас бөліктерді іске асыру
үшін база да кеңейтіледі.
Осы айтылғандарды ескере отырып, инвестициялық әлеуеттің қайнар
көздерін белгілі бір типтерге бөлуді келесідей үлгіде модельдеуге болады
(сурет 2).
Ескерту – суретті автор құрастырған.
Сурет 2. Инвестициялық әлеуеттің функционалдық моделі
2-суретке сәйкес инвестициялық әлеуеттің функционалдық сипатын
анықтайтын мақсаттық инвестициялық ағымдар бөлініп көрсетілген. Яғни,
инвестицияның экономиканың – нақты және инфрақұрылымдық деп аталатын
негізгі секторларына бағытталуының үлкен мағынасы бар. Бұл жағдайда оларды
өндіруші және қайта өндеуші салалар, өндірістік және өндірістік емес
инфрақұрылымдар деп бөліп қарастыру да маңызды. Бұдан көбінесе елдің
прогрессивті дамуының маңызды әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шешу
тәуелді болып келетіні белгілі. Мысалы, экономиканың қайта өңдеу саласына
бөлінген инвестициялардың көп болуы олардың экономиканы әртараптандыру
бойынша міндеттерді шешуге бағытталатынын куәландырады. Сонымен қатар,
жалпы қоғамның әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан жаңаруы бойынша міндеттерді
кешенді түрде шешу де өте маңызды. Бұл көбінесе бизнес-ортаның қалай
дамығандығына және оны нығайтатын инвестициялық ағымдардың кеңеюіне тәуелді
болып келеді. Функционалдық тұрғыдан біз инвестицияның келесідей құрамдас
бөліктерін бөліп көрсеттік: институционалдық, инновациялық, материалды-
техникалық, кадрлық, салалық (аймақтық). Өзінің мәні бойынша инвестицияның
осы аталған құрамдас бөліктері бизнес-құрылымның сапалық жағынан жаңаруына,
оның менеджментінің, кадрлық құрамының, материалды-техникалық негізінің
нығаюына, ал нәтижесінде экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату
үшін маңызды болып табылатын оның бәсекелестік ортасының кеңеюіне әсерін
тигізеді [6].
Сонымен, инвестициялық әлеуеттің қайнар көздері өзінің құрылымы және
функционалдық бағытталуы бойынша әртүрлі болып келеді. Әрбір елде өзіндік
ерекшеліктері бар және оның көлемі мен құрылымы көбінесе жалпы қоғамның
әлеуметтік-экономикалық даму және одан әрі қарай жаңару кезеңдеріндегі
шешілетін кешенді міндеттерге де байланысты болып келеді.
Қор жабдықтарының негізгі түрлері Қазақстан нарығында мемлекеттік
құнды қағаздар, корпаративті бағалы қағаздар, акционерлік қоғамдар шығарып
отырады. Бұдан басқа, республиканың кейбір аймақтарында корпаративті
облигациялар шығарылады, жергілікті атқару билігінің құнды қағаздары орын
алады.
Акционерлік қоғам акциялары мемлекеттік өндіріс базасында құрыла
отырып, Ұлттық Бағдарламаларға сәйкес алдағы уақыттарда Қазақстан
Республикасындағы отандық нарығының құндылық қорының корпаративті бағалы
қағаздары ретінде орын алады. Қазіргі уақытта бағалы қағаздармен көп
жағдайларда стратегиялық инвесторлар әрекет етіп, акционерлік қоғам
мүддесін арттыруды ойлайды.
Қазақстан Республика Заңдарына сәйкес, инвестициялық іс - әрекет
қаржыландырылу есебі:
– ішкі шаруашылық резервтерінен;
– несие қаржылық көзінен;
– акция сатылымынан түскен қаржы есебінен;
– заңды тұлғалардан;
– өндіріс бірлестіктерінің орталықтандырылған жүйесі негізінен;
– бюджеттен тыс қор есебінен;
– шетел инвесторлары көмегімен;
– заңды, жеке тұлғалардың қолдау жарнасынан.
Өндірістің өзіндік қаржысына құрылтайшылардың жарнасы мен жинақ қоры,
шаруашылық әрекеттері нәтижелеріне бағытталған капитал салымы енеді.
Өндіріс меншік иелерінің жарнасының ақшалай бөлігі бастапқыда негізгі қорды
реттеуге жұмсалады. Әрі қарай осы мақсатқа жинақ қоры қолданылып,
шаруашылық іс - әрекеттегі негіз босшылыққа алынады. Бірінші кезекте оған
амортизациялық жинақ, кіріс енеді.
Инвестицияны қаржыландырудың ірі көзі өндірісте амортизациялық жүйеге
қатысты. Пайда, кіріс - өндірістің таза кірісінің формасы.
Оның шамасы ақша түсілімінің бөлігі ретінде орын алып, өнім бағасы,
оған жұмсалатын жұмыс пен қызмет, оның толық құнына да қатысты.
Пайда - өндірістің коммерциялық іс-әрекетінің жиынтық көрсеткіші.
Салық төленген соң, басқа салық тәрізді төлемдер аяқталған соң,
өндіріс бюджетінде таза кіріс қалады.
Оның бір бөлігін өндірістік немесе әлеуметтік реттегі капитал салымы
ретінде бағыттауға болады. Кірістің бұл бөлігі инвестицияда жинақтау қоры
ретінде әрекетке енеді.
Бұдан басқа, өндіріс капитал салымына жұмсалатын қаражат көзі
сақтандыру, төтенше оқиғаларға қатысты ахуалдарға да орайласуы мүмкін.
Қарызға алу жабдықтары несие түрінде сипат алады. Несие қарыз беруші мекеме
мен несиелер арасындағы экономикалық қатынасқа байланысты.
Несиенің реттелемінің маңызды элементі – пайыздық көрсеткіш. Қазіргі
уақытта инвесторлар несиені кәсіпкерлік әрекеттің пайда түсімі зор
салаларына арнайды [7].
Банк несиесі берілуінің нысандары:
– құрылыс, өндірістік нысандарды техникалық қайта жабдықтау;
– қозғалмайтын мүлік иелену (машина, көлік жабдықтары тағы басқасы);
– интеллектуалды құндылықтар мен меншіктің басқа да нысандарын құру
үшін;
– табиғатты қорғау шараларына.
Заңды және жеке тұлға арасындағы несие қатынасы негізі – несие келісім
шарты. Бұл құжатта келесі жайлар қарастырылады: берілетің несие сомасы,
мерзімі, оларды пайдалану тәртібі, жабу, пайыздық көрсеткіштері, банкке
ұсынылатын құжаттар реті. Нақты мерзім мен кезең банктің несие алушымен
келісімшартты, төлем қабілеті негізінде іске асырылады.
Ұзақ мерзімді несие беру өндіріс орындарына мына құжаттар негізінде
іске асады:
– өндірістің құрылуы жөніңде жарғы;
– өндірістің бухгалтерлік балансы;
– бизнес – жоспар;
– қаржылық жағдай мен өндірістің несие төлеу қабілетін айқындайтын
құжаттар.
Ауыспалы кезеңде инвестицияның перспективалық бағыты нарыққа – лизинг
деп есептеленіледі.
Лизинг ұзақ мерзімге машина, жабдық, көлік құралдарын, өндірістік
тағайындалымдағы дүниелерді жалға алуды қамтамассыз етеді. Лизингтік
операциялар екі топқа бөлінеді: операциялық лизинг – жартылай сатып алу
деңгейінде, қаржылық лизинг – толық түрде іске асыруымен. Операциялық
лизингке барлық мәміле түрлері енеді, лизинг берушінің шығындары жалға
мүлік берумен орайласады, бастапқы мол мерзімі ағынына сай ішінара, біртін
деп сатылып алынады. Операциялық лизингтің келесі ерекшеліктері бар:
– Аренда иегері өз шығындарын бір аренда иегері есебінен жабуды
ойластырмайды;
– Аренда мерзімі мүліктің толық физикалық тозу мүмкіндігін ескермейді;
– Жоғалтпау, мүлікке ие болу аренда иегеріне қатысы;
– Белгіленген мерзім аяқталған соң мүлік иесіне қайтарылады, басқа
адамға жалға бере алады.
Операциялық лизинг құрамына енетіні: рейтинг – мүлікті қысқа мерзімді
уақытқа иелену - бір күннен бір жылға дейін иелену; хайринг – орта
мерзімдік иелену – бір жылдан үш жылға дейін.
Көрсетілген операциялар стандартталған жабдықты біреуінен басқасына
жібере алады. Несиелеудің ерекше формасы – қаржылық лизинг.
Бұның ерекшелігі – мәмілені қаржыландыру аренда мүлкін пайдалануға
қатысты.
Егер өндіріс жабдықты сатып алуға еркін қаражат көзін таба алмаса,
лизинг компаниясына өтінішін білдіруіне болады.
Келісімшарт ерекшелігіне сай лизинг компаниясы жабдықты шығарушыға
толық құның төлеп, жалға бере алады.
Осылайша, өндіріс лизингті компаниядан ұзақ мерзімді несие алып,
біртіндеп құны жабылып отырады.
Лизинг өндіріске жабдық алуға, оны эксплуатациядан өткізуге көмек
береді. Нарықтық қатынастар жағдайында лизинг үлесі инвестицияларда
жабдықтық 25 пайызда көрініс табады.
Тартылған қаражат – ағымдағы инвестициялық әрекеттің үлестік қатысымы;
бағалы қағаз эмиссиясынан; еңбек ұжымының мүшелік жарналарынан; инвесторлар
ресурстары есебінен; қаржылық бақылау – қатаң түрде белгіленген формасы бар
құжат, мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кассалық орындалуымен
айналасатын мекеме осы құжаттың негізінде бюджетке көзделген шығындарға
қаржы береді.
Қаржыландырудың басқа да көздері қолданылуы мүмкін, өндірістік
нысандар құрылысы әрекеттеріне байланысты да жүзеге асатын жайлар бар.
Қазақстан Республика бюджетінен мемлекеттік орталықтандырылған капитал
салымдарына ақша бөлу қайтарымды жүйеде іске асады.
Бұл жағдайда қаржыландыру Қазақстан Республикасы қаржы Министрлігі,
Ұлттық банк тараптарынан бөлінеді. Қаржы Министрлігі бөлінген қаражат
көздерін бөліп, лайықты келісімшарттар негізінде әрекет басталады.
Коммерциялық банктер іс - әрекеті де несие саясатына қатысты
әрекеттерін жүргізеді.
Бұл қаражат мақсатты негізде жұмсалып, оларды депозит есебіне салуға,
банкаралық несиелерді жабуға, валюта сатып алуға пайдалануға болмайды.
Коммерциялық банктер келісімшарттар негізінде несие қаражатын
өндірістерге бере отырып, кепілдікке мекемелер, басқа да нысандарды алады.
Қазақстан Республикасында инвестиция құрылымын да қаржыландыру көзі
бойынша келесі жағдай орын алады [8].
Қазақстанның 2015 жылғы әлеуметтік – экономикалық дамуы. Статистикалық
және талдау комитетінің жыл сайынғы көрсеткіші бойынша. Кестеден
байқалғандай, инвестицияның үлкен бөлігі, ол нақты 68905 млн теңге 2013
жылы өндіріс, ұйым, тұрғындарға арналған. Үлесін байқасақ 2013 жылмен
салыстырғанда 33,5 пайызға, 2014 жылдан 20,6 пайызға төмендеген. Шетел
инвестицияларының үлесі артқан. 2014 жылмен салыстырғанда 2,2 есеге өсіп,
2013 жылы 26,2 пайызды құрды.
Кесте 1- 2013-2015 жылдар барысында қаржыландыру көзі бойынша инвестиция
құрлымы
Қаржыландыру Сомасы, мың Пайыз көрсеткіші
негіздері теңге
2013 2014 2015
Негізгі капиталдағы барлық 114 969 100,0 100,0 100,0
инвестиция
өндірістің, мекеменің меншік 68 905 60,0 79,4 93,5
қаражат көзі
Бюджет қаражаты, оның ішінде 15 904 13,8 7,6 6,5
Республикалық бюджеттен 6 740 5,9 6,1 4,6
Жергілікті бюджеттен 1 730 1,5 1,4 1,4
Басқа көздерден 7 434 6,4 0,1 0,5
Шетел инвестициясы 30 160 26,2 13,0 0
Ескерту-автормен құрастырылған
Негізгі капиталға мемлекеттік инвестициялар тарту мемлекеттік
өндірістер мен акционерлік қоғамға тығыз қатысты. Қажеттілік жағдайларында
өндіріс, шаруашылық жағдайына арайласа жүреді. Осы негізде өндірісте
қаржыландыру көздері құрылады. Оған енетіндер: құрылыста ішкі ресурстарды
мобилизациялау, құрылыс – монтаждау жұмыстарындағы жоспарлы жинақтау, еңбек
құнының төмендеуіне байланысты пайда табу, пайдалы кен қазбаларын иелену
арқылы кіріс көздерін иелену. Ішкі көздерді мобилизациялау қаржыландыруға
ықпалын тигізеді. Айналым қаражаты құрылыс үшін артық жабдықтар алуға,
материалдар иелік етуге, аяқталмаған өндірістерді тиянақтау үшін қажет.
Бұдан басқа, бір жыл көлемінде осы үрдістер барысында, өзгешіліктер орын
алуы мүмкін. Мобилизация ішкі ресурстарда мына формуламен анықталады:
М=А-Н+(-)К
(1)
бұдан: А – айналым активтерінің барысы;
Н – жоспарланған кезеңдегі жоспарлы қажеттілік;
К – тұрақты несие қарызының өзгеріс барысы.
Есептің нәтижесі (+) белгісімен жабдықтар мобилизациясын аңғартады.
Жоспарлы жинақтау құрылыс сметасының 8 пайыз көлемінде құрылыс – монтаждау
жұмыстарының құнына байланысты болып келеді. Құрылыс – монтаждау жұмыстары
құнының төмендеуінен болған үнемдеу түрлі іс – шаралар нәтижесінде іске
асады. Капитал салымын қаржыландырудың негізгі көзі ретінде өндіріс
кірісінің мәні зор. Қаржыландыру алғышарты басқа да өндіріс орындарының
құрылысқа араласуының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ 7
1 ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Инвестициялық саясаттың экономикалық мәні мен мазмұны 10
1.2 Қазақстанда шет ел инвестицияларын тартудың қызметінің даму
маңыздылығы 25
1.3 Қазақстан Республикасы шет ел инвестициясын тарту саясаттың
тиімділігі 33
2 ШЕТ ЕЛ ИНВЕСТОРЛАРЫН ТАРТУ КЕЗІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ
ОРЫНДАЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасы инвестициялық стратегиялық саясаттың
даму жолдары 37
2.2 Инвестициялық жобалардың индустриалды – инновациялық
стратегияның дамуы 43
2.3 Шет ел инвестициясын тартудың жобалық тиімділігін талдау 51
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУДА
МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Шет ел инвестицияларын тартуды жүзеге асыруда кездесетін
мәселелер 54
3.2 Қазақстан Республикасы инвестициялық нарығының болашағы және
болжамдары 59
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 75
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диссертацияда келесі нормативті сілтемелер қолданылады:
1 Қазақстан Республикисының Тікелей инвестицияларға мемлекеттік
қолдау Заңы, 09.11.1996 жыл.
2 Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі, 24 сәуір 2004 жыл.
3 Қазақстан Республикасының арнайы экономикалық аймақтар
туралы Заңы. –6 шілде 2007 жыл.
4 Закон РК об инвестициях. №373 –2 РК.
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диссертацияда келесі анықтамалар қолданылады:
Инвестициялар - капитал қорын толықтыру үшін кәсіпкерлер алатын тауарлардың
құны.
Инвестициялау - пайдадан және басқа табыстардан жинақталған қаражаттар
есебінен қолданудағы капитал көлемінің өсуі.
Инновациялар (жаңартулар) - тауарлар мен қызметтердегі, технология мен
өндіріс факторларындағы қандай болмасын өзгерістер, жаңа өзгерімдер.
Институционализм - экономикалық ой-пікірлердің неоклассикалық бағытына
балама ретінде XX ғ. 20-30 жж. қалыптасқан, осы замандағы экономикалық ой-
пікірлердің біреуі, бұның басты ерекшелігі: әлеуметтік-экономикалық
факторлардың (институттардың) барлық жинақтарын осылар бір-бірімен өзара
байланысты және өзара шарттасты деген негізде және тарихи астарда
жүргізеді, сонымен қатар экономикаға қоғам әлеуметтік бақылау жүргізуі
керек деген идея тұжырымдайды.
Капитал — тауарлар мен қызметтер ендірісін ұйымдастыру мақсатпен
пайдаланатын акшалай сома. Капитал деп іскерлік операцияларды телеуге
колданылатын ақшада түсініледі. Капитал — кәсіпкерлік табыс әкелетін
ақшанын үнемі қозғалыста болатын сомасы.
Картель — монополистік пайда алу максатпен, баға, нарықты бөлісу,
патенттермен айырбас жүргізу туралы, өндір-істің дербестігін сактай отырып,
мүшелері өзара келісімге келетін монополияның нысаны.
Кәсіпкерлік табыс - қарыз пайызы мен бюджеттік төлемдерге (салықтар және
баскалар) шегерілген пайда.
Кәсіпорнының өндіріс шығындары — түтынылган өндірістік кұрал-жабдықтарға
және жалакы төлеуге жүмсалған кәсіпорынның акшалай шығындары.
Евровексель – евродоллардағы қысқа мерзімді облигация.
Евронесие – бұл негізінен бірлестірілген евронесие, яғни, қарыз алушының
банктердің синдикатымен құрылған несиеден евродолларда алатын несиесі.
Еврооблигация (евробонд) – шетелдік қарыз алушылардың (эмитенттердің)
өтініші бойынша халықаралық банк синдикаттары (консорциумдары) шығаратын
борыштық құнды қағаздар.
Қосарлы валюта нарығы – тіркелген және құбылмалы бағамдарының
режимдері арасындағы орташаланған жағдайды білдіреді.
Кросс-бағам – бұл валюта мәмілесінің қатысушылары үшін бірде-біреуі ұлттық
болып табылмайтын екі шетелдік валютаның белгіленген
Өкілетті банк – банк туралы заңдарда қарастырылған операцияларды
жүргізуге орталық банктің лицензиясын алған, валюталық операцияларды, оның
ішінде, клиенттің тапсырмасы бойынша жүзеге асыратын екінші деңгейдегі банк
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Осы диссертацияда келесі белгілер мен қысқартулар қолданылады:
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достығы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АСЕАН -Оңтүстік-шығыс Азия елдерінің ассоциациясы
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АҚ - Акционерлік қоғам
ЖЭС - жылу электр станциясы
КСРО - Кеңестік социалистік республикалық одағы
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ҚР - қазақстан республикасы
Млрд миллиард
млн миллион
КІРІСПЕ
Магистрлік жұмыстың тақырыбы Қазақстан Республикасында шетел
инвестицияларын тартудың мемлекеттік саясаты болып табылғандықтан,
мемлекет тарапынан жүзеге асырылып жатқан инвестициялық стратегияны
қалыптастыру сауалдары қазіргі жағдайда өте маңызды іске айналып, күн
тәртібіндегі негізгі мәселелер қатарынан орын алады. Бұл позицияларға
сүйіне отырып, талқылауға ұсынылған мәселе өзекті болып табылады.
Магистрлік жұмыстың зерттеу пәні – шет ел инвесторларын тарту
кезіндегі инвестициялық саясаттың даму факторлары, теориялық, тәжірибелік
аспектілерін қарастыру.
Магистрлік жұмысының мақсаты – шет ел инвестицияларын тартудағы
мемлекеттік саясаттың теориялық, тәжірибелік қыр-сырларын қарастыру,
құрылымына назар аудару, үрдісін бақылау.
Бүгінде Қазақстан кәсіби мемлекеттік қызметтің жаңа кезеңінде.
Қазақстан халқына жолдауында Президент Н.Назарбаев былай деп атап өткен
болатын: Біздің міндет – Қазақстан үшін тиімді, оңтайлы басқару құрылымын,
мемлекеттік басқару жүйесін құру. Сонымен бірге бұл құрылымның нарықтық
экономикаға тиімді, қолайлы болуын ойластырғанымыз жөн деп Қазақстан -
2030 стратегиясы барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі, әл-
ауқатының жақсаруы үшін деген бағдарламасында.
Кез келген мемлекеттің берік экономикалық дамуы инвестицияларды тиімді
және рәсімді пайдалануға, қолайлы инвестициялық хал – ахуалын жасауға
бағытталған біріңғай және ойластырылған инвестициялық саясатсыз мүмкін
емес. Осыған байланысты, шетелдік инвестициялардың рөлі жоғары бола тұрса
да, ұлттық (отандық) инвестициялардың көмегімен ғана елеулі нәтижелерге
жетуге болмайтынын мойындау керек, өйткені шетелдік капиталды ел
экономикасына жұмылдыру жекелеген инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
арқылы атқарылуда, шашыраңқы сыпат алып отыр, атап айтқанда, шетелдік
инвесторлар тек инвестицияландыру объектілерін таңдап алады, ал
экономиканың қалған салалары мен секторлары назардан тыс қалады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық
және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен
өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми әдебиеттерде осы тақырыпқа байланысты көптеген жарияланымдарды
кездестіруге болады. Мұнда инвестициялық әлеуетті басқару және бағалау
әрекеттерінің ең тиімді әдістері көрініс табады. Бұл зерттеулер Д.
Норткотт, Г. Бирман, С. Шмидт, И.В. Черевко, И. Тихомирова сияқты
шетелдік экономистердің еңбектерінде көрініс тапқан.
Бұл мәселелерді нақты тәжірибеде шешуге байланысты аспектілері және
инвестициялық әлеуеттің бірқатар сұрақтары Н.К Мамыров, У.Б. Баймұратов,
Л.Б. Айманова, О. Сабден, С.Д. Тәжібаев, Н.К. Нұрланова, Г.Б. Нұрлихина,
Ж.М. Андреева, Ә.Н. Дауренбекова., Т.М. Рогачева, А. Бейсенбина сияқты
отандық ғалым-экономистердің еңбектерінде де қарастырылған.
Зерттеу объектісі – ұлттық экономикаға шет ел инвестицияларын тартудың
мемлекеттік саясатын қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу пәні – шет ел инвестицияларын тартудың бәсекеге
қабілеттілігімен байланысты теориялық және тәжірибелік ережелердің
жиынтығы.
Зерттеудің әдістемелік, теориялық және ақпараттық негіздері. Зерттеу
негіздерін ведомстволық, нормативтік, сонымен бірге Қазақстан Республикасы
статистика жөніндегі агенттігінің статистикалық материалдары, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің құжаттары, инвестициялық аядағы ұйымдардың
құжаттары, отандық және шетелдік монографияларда жарияланған ғылыми
материалдар, әлеуметтік зерттеулер, мемлекеттік үкімет органдарының
заңнамалық және нормативтік актілері және басқа да анықтамалық және
инструктивтік материалдар құрады. Зерттеу барысында жүйелік-құрылымдық,
жүйелік функционалдық, факторлық және салыстырмалы талдау әдістері
пайдаланылады.
Магистрлік жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы
келесілерден тұрады:
- инвестициялық саясаттың экономикалық мәні мен мазмұны негізінде
инвестициялық аядағы оны бағалаудың әдістемелік көзқарастары
айқындалды;
- Қазақстанда шет ел инвестицияларын тарту барысындағы қызметті дамыту
көрсеткіштерінің бәсекеге қабілеттілік қағидалары нақтыланды;
- Қазақстан Республикасы шетел инвестицияларын тартудың мемлекеттік
саясатын дамыту жолдарын қалыптастырудың ұйымдастыру-экономикалық
параметрлері жалпыланды;
- экономиканың дамуының әртүрлі кезеңдеріндегі айрықша реттегіштерді
көрсете отырып экономиканың нақты секторындағы инвестициялық
белсенділікке баға берілді.
Диссертацияның қорғауға шығарылатын негізгі ұсыныстары:
- әртүрлі инвестициялық ағымдарды реттеу кезінде мемлекеттік саясатты
жетілдіру арқылы инвестициялық әлеуеттің қайнар көздерінің құрылымы бойынша
ұсыныстар;
- экономиканы дамытудың маңызды стратегиялық міндеттерін шешудегі
әртүрлі инвестициялық ағымдарды пайдалануды жетілдіру бойынша шаралар
жүйесі;
- айрықша реттегіштерді негіздей отырып инвестициялық белсенділікті
бағалауға әдістемелік көзқарас;
- ұлттық экономикадағы инвестициялық белсенділікті реттеу тетігін
жетілдіру бойынша шараларды жүйелі түрде негіздеу.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу (апробациясы). Зерттеудің негізгі
нәтижелері мен тұжырымдары келесі халықаралық ғылыми-тәжірбиелік
конференцияларда баяндалып талқыланды: Қазақ хандығының 550 жылдығы және
ХХХ университетінің Қазақстантану ғылыми орталығының 10 жылдығына
арналған Қазақстантану-10 халықаралық ғылыми конференциясында жарияланды.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының инвестициялық
стратегиялардың теориялық негіздері қаралған.
Екінші бөлімде инвестициялық қызмет дамуының талдауы қаралған. Осы
талдау нәтижесінде инвестициялық стратегияны толық жетілдіру бағыттары
жұмыстың үшінші бөлімінде негізделген.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасына шет ел инвестицияларын
тартудағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруда кездесетін мәселелер мен
оларды жетілдіру жолдары қарастырылған.
Қорытынды бөлімінде берілген талдаудың нәтижесі бойынша инвестициялық
стратегияның жүзеге асырудың негізгі бағыттарының ерекшеліктері көрсетіген.
Магистрлік жұмыстың құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысының құрылымы
кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1 Инвестициялық саясаттың экономикалық мәні мен мазмұны
Инвестиция – бұл экономиканың алуан түрлі салаларына ұзақ мерзімді
капитал салымы.
Инвестицияның тура нақты түрлері - өндіріс орнына жаңа техникалық
жабдықтар алуға және қаржылық салым акциялар мен мемлекеттің құңды
қағаздарын сатып алу үшін жұмсалады. Бірінші жағдайда өндіріс – инвестор
қаражатын сала отырып, өзінің өндірістік капиталын ұлғайтады. Екінші
жағдайда инвестор өз қаржылық капиталын арттырады, дивидендке ие болуы –
құнды қағаздар кірісі деп саналады.
Бұдан басқа инвестицияның тура және жанама түрлері бар. Қазақстан
Республикисының Тура инвестицияларға мемлекеттік қолдау Заңы тура
инвестицияны былайша ерекшелендіреді. Қазақстан Республикисының мемлекеттік
кепілінде негізделген түрінен басқа инвестицияның барлығы осыған жатады.
Жанама инвестиция портфельдік салым, бағалы қағаздар, мүліктік құңдылықтар
жатады. Мысалы: инвестор акцияны бірлесімді қордан сатып алады, ол түрлі
фирмалар тарапынан ұсынылуы мүмкін. Сатып алған соң, инвестор жеке
компанияның активтеріне белгілі бір талаппен емес, құңды қағаздар
портфеліндегі үлес барысында жақындай алады [1].
Инвестициялаудың басқа формалары – жер телімдерін иелену, мүліктік
құқықты иелену, өнеркәсіптік меншіктік ауыстыру құқығы лицензиясына ие
болу, жаңа технологиялар құжатына ие болу, пайдалы модельдер және
өнеркәсіптік үлгілер, тауар белгілері, фирма атаулары, өнім сертификаттары
мен өндірісті технологияландыру, жерді пайдалану құқығына ие болу.
Инвестицияның негізгі типтері.
Кез келген фирманың іс - әрекетінің маңызды саласы – инвестициялық
операциялар, яғни ақша қаражатын жобаларды іске асыру үшін салу фирмаға
пайда әкелу.
Коммерциялық тәжіребеде инвестицияның келесі типтерін бөле көрсетуге
болады:
– физикалық активтерге инвестициялар;
– инвестициялар – ақша активі ретінде;
– инвестициялар материалдық емес активтер үшін.
Физикалық активтер ретінде өндірістік орын – мекемелер машинаның кез
келген түрі және құрал – жабдықтар түрлері.
Ақшалай активтер ретінде – басқа физикалық және заңды тұлғалардан ақша
сомасын алу құқығы. Бұл банктегі депозиттер, облигациялар, ақша, несие және
тағы басқасы.
Материалдық емес активтер қатарына – персоналдар біліктілігін көтеру,
білімін арттыру, сауда заңдарын жарыққа шығару, өнеркәсіптік меншікті
иелену құқығын алу, пайдалы модельдер мен өнеркәсіптік үлгілер құжатына
иелік ету, өндіріс технологиясы мен өнімдеріне сертификаттар алу, жерді
пайдалану құқығына ие болуы.
Инвестицияларды өрістету жүйесіне өндірістік ресурстарды көбейту,
жандандыру, экономикалық өсудің жоғары қарқының қамтамасыз ету жатады.
Инвестициялар – өндіріс үрдісіне қаржылай, материалды-заттай капитал
салымы, негізгі мақсат кіріске ие болу, материалды, материалдық емес
активтерді тарту.
Маңызды тұсы инвестициялар өздігінен өзі белгілі бір экономикалық
тиімділікті қамтамасыз ете алмайды, егер оған қатысты үрдістер орын алып
отырмаса, инвестициялық үрдісті экономикалық қатынастар жиынтығы ретінде
қарастыруға болады, инвестициялық қаражат көзін қолдауға, кеңейтуге
бағытталған. Бұдан келіп шығатыны, инвестициялық үрдістің экономикалық мәні
инвестициялық ресурстардың материалдық байлық пен қоғамдық игілікке
айналуына ұйытқы болу [2].
Инвестициялау үрдісін мына сызба түрінде беруге болады инвестициялық
ресурстар - өндіріс факторлары – инвестициялық іс - әрекет өнімдері.
Бірінші кезенде инвестициялық ресурстар кәсіпкерлік бастамалар алғышарты
және басқару өндіріс факторларына айналады. Әрі қарай, факторлардың
инвестициялық - өндірістік үрдіске тартылуынан инвестициялық әрекет өнімі
құралады. Инвестициялық өндірістің трансформациясын қамтамасыз ету екі
жақты амалмен іске асады немесе қаржылық құрал – жабдықтар, инновациялық
және әлеуметтік салалар арқылы жүзеге асады.
Инвестицияны нақты активтерге әзірлеу, талдау инвестициялардың тегіне
де қатысты, өндірс міндетін қай түрімен шешуге болады деген мәселе назарда
болады. Осы ұстаным негізінде инвестицияны келесі топтарға жіктеуге болады:
– Тиімділікті арттыру инвестициялары. Олардың мақсаты жабдықтарды
алмастыру негізінде фирма шығынын азайту, персоналдарды оқыту,
өндірісті қолайлы жағдайы бар тиімді аймақтарға орнықтыру.
– Өндірісті кенейтуге бағытталған инвестициялар. Бұл инвестициялаудың
міндеті – тауар шығару мүмкіндіктерін кеңейту.
– Жаңа өндірістер құруға арналған инвестициялар. Бұл инвестициялар жаңа
өндірістердің құрылуын қамтамассыз етеді.
– Мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру
мақсатындағы инвестициялар. Инвестицияның бұл түрі өндірістін билік
иелері талаптарын орындауы тиіс кезінде өнім қауіпсіздігін сақтауда,
яғни менеджментке қатысты іс - әрекеттерде қолданылады.
Толық ғылыми – техникалық саламен қатар өндірістік циклды да
инвестициялауға болады, оның элементтері: ғылыми зерттеулер, жобалық
құрастырушылық жұмыстар, өндіріс құрылымын кеңейту, жаңа өнім шығару мен
жаңа өндірісті ұйымдастыру.
Инвестициялаудың нысандары бөлінеді:
– жобалар аясы (шығын жобалар, мега жобалар);
– жобалар бағыты (коммерциялық, әлеуметтік мүддеге байланысты);
– инвестициялық кезен мазмұны мен ерекшелігі;
– мемлекеттік араласу барысына;
– салынған қаражаттың өтелу деңгейі.
Шағын жобалар ауқымы жағынан шағын әрі қарапайым. Америка
тәжірибесінде капитал салымы 10-15 млн. долларды құрайды, еңбек шығындары
40-45 мың (сағат көлемімен). Шағын жобалар типтерінің үлгілері: тәжіребелік
- өнеркәсіптік қондырғылар, шағын өнеркәсіптік өндіріс, өндірісті
модернизациялау.
Мегажобалар – мақсатты бағдарламалар, өзара байланысты көп жобалар
бірлігі, бір мақсатқа жұмылдырылған. Бұндай бағдарламалар халықаралық,
мемлекеттік, ұлттық, аймақтық, салааралық, салалық, аралас болып бөлінеді.
Ереже бойынша, бағдарламалар басқарудың жоғары деңгейлерінде қолдау табады:
мемлекеттік, облыстық, муниципалды және тағы басқасы.
Мегажобалар ерекшеліктері:
– жоғары құңдылық – 1млрд. долларға жуық және одан да жоғары;
– капитал сыйымдылығы – қаржыландырудың дәстүрден тыс түрлері
қолданылады;
– еңбек сыйымдылығы – жобалауға 2 млн. сағат. Құрылысқа 15-20 млн.
сағат;
– жобаны іске асыру ұзақтығы 5-7 жылға дейін;
– басқа елдердің араласу қажеттілігі;
– инфрақұрылымның жоғары ерекшеліктері;
– аймақтың әлеуметтік және экономикалық барысына әсері.
Өзінің әлеуметтік – экономикалық потенциалын дамыту, сақтау өндірістің
шаруашылық әрекеттерінің маңызды қыры. Осы бағыттағы өндіріс іс - әрекеті
инвестициялық деп аталады. Қазақстан Республикасының Тура инвестицияларды
мемлекеттік қолдау Заңына сай инвестициялық әрекетке кәсіпкерлік
жұмыстары да енеді.
Инвестициялық іс - әрекет субъектісі – инвесторлар, сұраныс берушілер,
жұмыс орындаушылар, инвестициялық іс - әрекет нысандарын пайдаланушылар,
жеткізушілер, заңды тұлғалар және тағы басқасы. Тапсырыс берушілер
инвесторлар немесе физикалық, заңды тұлғалар болуы мүмкін. Өкілетті
инвесторлар инвестициялық жобаларды іске асырады, басқа инвестициялық үрдіс
иелерінің кәсіпкерлік әрекеттеріне араласпайды.
Инвестициялық әрекет субъектілері – жеке не заңды тұлғалар сонымен
бірге шетелдік, мемлекеттік және халықаралық ұйымдар. Инвесторлар
инвестицияның меншікті тартылған формаларын мақсатты орындалуын жүзеге
асырады.
Инвестициялық іс - әрекет нысандары пайдаланушылар – инвесторлар,
физикалық заңды тұлғалар, мемлекеттік және муниципалды органдар, шетел
мемлекеттері және халықаралық ұйымдар.
Инвестициялық әрекет субъектілері инвестициялық сферада әрекет етеді.
Бұл кезенде инвестиция тәжіребелік тұрғыда іске асады. Инвестициялық сфера
құрамына келесілер енеді:
– құрылыс саласы, өндірістің осы саласына жұмсалатын инвестициялар;
– инновациялық сфера, ғылыми – техникалық өнім өндіріледі және
интеллектуалды потенциал іске араласады;
– қаржы капитал айналымның саласы.
Өндірістердің инвестициялық іс - әрекеті Қазақстанда мына Заңдар
негізінде реттелінеді: Тура инвестицияларды қолдау, Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлығына өзгертулер мен толықтырулар еңгізу,
Салық және басқа да міндетті төлемдер туралы, Шетел инвестициялары
хақында, сонымен бірге Банкроттық туралы, Құнды қағаздар нарығы
туралы, Қазақстан Республикасы инвестициялық қорлары жайында және басқа
да нормативті актілерге сүйеніледі.
Нарықтық экономика жағдайында есепке алудың маңызды нысаны шет ел
инвестициясының қаржылық салым, яғни бағалы қағаздар алу үшін өндірістін
шығыны, өндірістердегі үлестік араласу, қарызға байланысты міндеттемелер.
Қаржылық инвестиция мақсаты – кіріс иелену және капиталды құнсыздықтан
қорғау. Ереже бойынша инвестициялар кредит берушімен, оның
қызығушылықтарымен де байланысты. Капиталдың ұсынылу формасына және кіріс
ыңғайна қарай бағалы қағаздар екі түрге бөлінеді. Қарыз түріне ыңғайланған
құнды қағаздар актив салымы бола отырып тиісті мөлшерде кіріс көзін
иеленгеннен кейін лайықты сомасын қайтарады [3].
Инвестор қарыз түрінде қаржылық негіздерге мысалы, облигация түріне ие
болса, ол сол облигацияны шығарушыларға белгіленген мерзімде пайыздық
көрсеткішін өтеп отыруы тиіс.
Капиталға араласу, қаржылай салым компанияның капитал үлесіне деген
құқықтық негіздерге бойлап, терең тануды қажет етеді. Іскерлік салым құнды
қағаздарды иелік ету формасында немесе белгілі бір мүлікке меншіктік
қатынаста реттелінеді. Инвестор құнды қағаздарды, акцияларды сатып ала
отырып, компания капиталының деңгейіне әсер береді.
Опциондар қарыз түріндегі, үлес түріндегі де жабдықтарға енбейді, бұл
құнды қағаздар инвесторға басқа бағалы қағаз бен активті алдын ала
ынғайланған бағаға сатып алуына мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздардың әр тобының алуан қыры бар және нарық қоры
заңдылықтарына негізделенеді.
Отандық нарықтық айырмашылығы сол, бағалы қағаздарды принципті тұрғыда
үш ірі топқа бөлу (акциялар, қарызға негізделген және өндірістік формасы)
арқылы дамыған елдерге қарағанда тауар қоры ассортиментінің аздығын
көрсетеді.
Акциялар иелік етушінің белгілі бір меншікке құқығын қамтамассыз
етеді. Акция қызметі – акционерлік қоғамдар құру, мемлекеттік өндірісті
сатып алу, компанияның жарғылық капиталын арттыру. Акция иелері акционерлік
қоғам мүлкінің бір бөлігінің құқықты иеленушісі енеді. Акцияларды шығара
отырып, акционерлік қоғам ірі инвестициялық жобаларды іске асырады, ол
акционерлер дивидендке ие болады, дамудың стратегия мен қаржылық күшіне
орайластырылады. Қаржылық белсенділікте және қоғамның белсенді іс -
әрекетінде акция иегерлері өсіп отырған дивидедтер есебінен бағалы
қағаздарға деген алғашқы салым мөлшерлері ұлғайтылады.
Қарызға негізделген міндеттемелер инвестор мен жеке тұлға арасындағы
қарыз қатынасын нақтылайды. Қарызға негізделген міндеттемелерге
облигациялар, мемлекеттік қарыздар, депозитті және жинақтау жүйесіндегі
банк сертификаттары, вексельдер енеді.
Облигация немесе басқа да міндеттемелер ыңғайына қарай несие мен
пайызын уақытылы төлеп отыру керек. Өндірістік бағалы қағаздар өз иесіне
сатуға, сатып алуға мүмкіндік береді. Бұлар – опциондар.
Опцион – бағалы қағаз, иелік етушінің сатуға, сатып алуға құқығын
нақтылайды.
Қаржылық фьючерс – белгілі бір актив базисін сатып алу, сатуға деген
келісімшарт. Опционнан айырмашылығы, фьючерсті келісімшарт опцион тәрізді
құқық емес, ал міндеттеме: опцион сатылымынан бас тартуға болады, ол
келісімшартты бүзу мүмкін емес.
Құнды қағаздар иегерлеріне ұсынылған бағалы қағаз сертификаттары
бағалы қағаздар болып есептелмейді. Бұл сертификаттар құнды қағаздарды
иеленгендегі жөніңдегі куәлік ролін атқарып, қағаздар барысында толық дерек
келтіріледі. Сертификаттың ерекше бір түрі – джамбо немесе жиһандық
сертификат, бағасы да өте жоғары.
Мысалы, швейцарлық джамбо сертификат акциялардың ірі массаларын
біріктіріп, 100 мың швейцар франкысына тең құнға ие болады.
Шет елдерінде құнды қағаздарды өндіру нарығы қарқынды өрістеген. АҚШ
пен Ұлыбритания акция мен облигациялар иегерлері үшін варранттар шығарылды,
ол корпарацияның қосымша құнды қағаздарын шығаруға жол ашады. Варианттар 3
жылдан 5 жылға дейін мерзімді, кейде 20 жылға дейінгі мерзімді қамтиды.
Көп американдық корпарациялар бағалы қағаздарды шығару үстінде,
қарапайым акция иегерлеріне жаңа акцияларды сатып алуға құқық ұсынып, ретін
келтіреді. Бұндай құқықтар сатып алынған акциялар саның, құның, мерзімін
айқындайды. Компанияның жаңа акцияларының бағамы бұрынғы акцияларға
қарағанда төмен болады.
Ордер бағалы қағаз ретінде иелік етушінің компанияның қосымша
акцияларын сатуына ғана жағдай жасап қоймай, облигация, алтын басқа да
құндылықтармен жұмысына жол ашады. Ордер мерзімі де бір жылдан бірнеше
жылға созылады.
Өнімді бағалы қағаздар икемділікке негізделген және нарық қорын
дамытуға себі тиеді, қосымша капитал айналымын тартады.
Акция, облигация, бағалы қағаздарды реттеу үрдісі, басқа
өндірістердегі іскерлік араласу қаржылық салым немесе инвестиция деп
аталады. Өндіріс активтерінде ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық
салымдар орын алады. Нақтыланған активке қаражат салушы тұлғалар –
инвесторлар, ал құнды қағаз шығарушы – эмитенттер.
Барлық инвесторлар, жекелеген және институционалды, нақтылы
мақсаттарды көздейді, өз салымдардың құнды қағаздардың лайықты түрлеріне
орналастырады. Инвесторлардың негізгі мақсаты:
– салым қауіпсіздігі;
– салым кірісі;
– салым өсімі;
– салым таратылымы.
Қауіпсіздік мәселесінде – кірістің тұрақтылығына назар аударылады.
Қауіпсіздік кіріс пен салымның өсуіне септігін тигізеді. Өте қауіпсіз
түрлері – облигациялық, мемлекеттік зайым түрі. Егер инвестор инвестициядан
кірісті көп мөлшерде иеленгісі келсе, оған бәрінен бұрын, қауіпсіздікті
қамтамассыз етуі шарт, өте кірісті түрлері – корпоративті бағалы қағаздар.
Қауіпсіздік шаралары, кіріс негізі – бағалы қағаздарға кезеңдік есеп
жүргізу.
Салымды ұлғайтатын – акция иегерлері. Капиталды ұлғайту –
инвестициялық мақсат салық жүйесі де өзгерісте болып отырады. Капитал өсімі
артқан сайын, салық уақыты да қысқарады. Осыған орай инвесторлардың
көпшілігі жоғары салық төлеушілер, кіріске емес, басты назарды салым өсуіне
аударады. Салым өсуіне деген олардың қызығушылығы бағалы қағаздардың
жүйесіне тың өзгерістер әкелді. Бұл алдынғы қатардағы салада жүзеге асады.
Мұндай акциялар дивидендтердің төменгі деңгейін әкеліп, бірақ капиталдың
қымбаттауына соғады.
Соңғы инвестициялық мақсат – бағалы қағаздардың нарыққа икемділігі,
ірі пайда көзіне жету. Ликвидациялау инвестициялық басқа мақсаттармен
міндетті түрде бағалы қағаз иегерлері табылады. Қолма – қол қаржылық
жетістікке жетуді ойлайтын инвесторлар үшін – бұл маңызды жайт.
Дивирсификация – күрделі зиян шегудің алдын алу факторы. Егер капитал
түрлі бағалы қағаздар арасында таратылса, қауіп азаяды. Диверсификацияны
экономика, аймақтық түрлерге бөледі. Қазақстан Республикасында инвесторлар
іс - әрекетті қаржылық инвестицияларымен жұмыс атқаруда Қазақстан
Республикасының Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңымен жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда бағалы қағаздарды дамытудың қолайлы
жағдайлары қарастырған. Ресей қор нарығымен салыстырғанда құнды қағаздар
тербелісінің төмендігіне қарамастан, Қазақстанда бағалы қағаздар дамуы
мақсатты жолда қойылған.
Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы ТМД мемлекеттерінең
айырмашылығы және Шығыс Европадағы посткеңестік елдерден өзгешелігі, Чехия
мен Польшадан басқа елдерден өзіндік белгілері – құнды қағаздар жөнінде
Ұлттық реттеу комиссиясының жұмыс жұргізуі. Аталмыш орган үлкен
өкілеттілікке ие және нарық дамуын реттеу мүмкіндіктерін қарастырады.
Бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру әлемдік тәжіребеге сүйеніледі,
жаңа тиімді формалар енгізу формалары мен бағыттары АҚШ, Жапония
үлгілерінде өркендейді. Бұлардан басқа, үздіксіз талдау алғышарты – бағалы
қағаздар нарығын қалыптастыру үрдісі. Бағалы қағаздардың ресейлік нарығының
негізгі мәселелерінің бірі – бағалы қағаздарды мақұлдаудың біртекті
жүйесінің болмауы, бұл сөзсіз, отандық инвестициялық белсенділікке әсерін
тигізеді. Қазақстанда аталмыш мәселені шешуде Қазақстан Республикасын
Ұлттық комиссиясының ұсынысымен бағалы қағаздар жайлы депозит жүйесі енді.
Осы мәселенің отандық және шетелдік зерттеушілердің әртүрлі
тұжырымдамаларында көрсетілген экономикалық жүйенің бәсекеге
қабілеттілігінің әлеуметтік-экономикалық мазмұнының трактовкасы
шаруашылықты жүргізудің әртүрлі аяларында, соның ішінде инвестициялық
аядағы бәсекелестік ортаны қалыптастыру және дамытумен байланысты
қатынастардың күрделі кешенін оқып–үйренуге қатысты әдістемелік
көзқарастарды анықтауға мүмкіндіктер берді. Мәселен, біздің көзқарасымыз
бойынша маңызды әлеуметтік–экономикалық міндеттерді шешу үшін инвестициялық
әлеуетті белгілі бір мақсатқа бағыттай отырып іске қосуға мүмкіндіктер
беретін инвестициялық аядағы реттеуші ортаның сипаты мен мазмұнын
анықтаудың әдістемелік тұрғыдан маңыздылығы өте жоғары [4].
Инвестициялық аядағы реттеуші ортаның мазмұнын, генезис және сипатын
аша отырып қазіргі уақытта оның маңызды бағыттарының бірі инвестициялық
ресурстардың қайнар көздерін қалыптастыруды реттейтін институционалдық
буынды нығайту болып табылатындығы атап өтілді. Инвестициялық аядағы
реттеуші ортаны оңтайландыру салалық және аймақтық деңгейлердегі
факторлардың кешенді есебін көрсететіндігі айқындалған. Инвестициялық
ресурстардың жұмыс істеуінің оңтайлы режимін қамтамасыз етуге стратегиялық
сипаты бар және өзіне экономиканың әртүрлі секторлары мен салаларындағы
инвестициялық ағымдарды оңтайлы пайдалану бойынша ерекше басқару
көзқарастарынан тұратын мемлекеттік және кәсіби менеджменттің айрықша
құралдары маңызды үлес қосады.
Сонымен қатар, әлемдік экономикадағы генезисте әртүрлі экономикалық
жүйелердегі бәсекеге қабілеттілік көбінесе, инвестициялық әлеуеттің
қалыптасу сипатына тәуелді болатындығы аталып өтілген. Шет ел инвестициясы
қоғамның өмірін қамтамасыз ететін ең терең үдерістерге шаруашылық
субъектілеріне және сол сияқты жалпы халыққа әсер етеді. Дамушы нарықтық
экономиканың ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерістерін қамтамасыз ететін жоспарлы-
орталықтандырылған жүйеден дамыған елдерде мақұлданған және шаруашылықты
жүргізудің жаңа типіне сай келетін жүйеге өту жаңа инвестициялық құралдарды
қолданудың объективті қажеттілігін талап етті. Әдістемелік тұрғыдан алып
қарағанда, шаруашылықты жүргізудің жоспарлы жүйесінде орын алған күрделі
салым түсінігінен қоғамның экономикалық үдерістері мен әлеуметтік өміріне
салынатын салымдарды қалыптастырудың типі мен сипаты бойынша әртүрлі
инвестициялық ресурстарға дейінгі ғылыми метаморфоз құру өте маңызды болды.
Инвестициялық ресурстар түсінігі өзінің мазмұны бойынша күрделі салым
түсінігіне қарағанда кең ұғым болып келеді, себебі оған бұрынғы кеңестік
мемлекеттердің экономикасында жаңа қаржылық институттардың құрылуымен
байланысты материалды емес активтерге салынған салымдар кіреді және қоғамды
өмір сүрудің жаңа жағдайларына икемдеуге шақыратын жалпы қаржылық
менеджменттің біршама жаңаруы байқалады. Дамушы нарықтық жүйелерде орын
алған әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің көлемділігі ең алдымен
инвестициялық кеңістікті белсендіруді және көлемді инвестициялық әлеуетті
қалыптастыру үшін әртүрлі көздерді іздестіруді талап етті.
Бұрынғы кеңес үкіметі кеңістігінің барлық елдерінде нарықтық
реформаларды іске асыру әртүрлі инвестицияларды тарту үшін қажетті қолайлы
инвестициялық ахуалды құрудан басталғанын айта кеткен жөн. Бірақ осы
жұмыстарды іске асыру барысында инвестициялардың табиғаты мен сипаты,
сонымен бірге олардың қайнар көздерін елемеу сияқты көптеген қателіктер
жіберілді. Экономикаға салынған салымдардың шығындылығы, қайтарымдылығы
және табыстылығы көбінесе оның нақты мазмұнының әртүрлі болып келетін
көздеріне тәуелді.
Сыртқы және ішкі инвестициялар болып бөлінетін инвестицияның негізгі
типтері ақшалай немесе мүліктей түрдегі көздеріне байланысты әртүрлі
нысандарда көрінеді, яғни салымдар ақшалай қаражаттар, жылжымайтын немесе
жылжымалы мүліктер, сонымен қатар жер мен табиғи ресурстарды иеленуден
тұратын әртүрлі түрдегі мүліктік құқықтар түрінде болатынын атап өткен
жөн.
Дамыған елдер әлі де болса бұрынғысынша ірі шетелдік капиталдар үшін
тартымды алаң болып отыр. Отандық капиталға деген қызығушылық инвестициялық
ахуалдың даму стратегиясына, оның реттеушілеріне, сонымен бірге сол елдегі
бизнес-ортаның қалыптасу ерекшеліктеріне байланысты болып келеді.
Экономикада дамыған бизнес-ортаның болуы инвестициялық кеңістікті үнемі
кеңейтіп отыру үшін күшті ынталандырушы болып табылады. Оның субъектілері
қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірінің барлық аяларындағы ұлғаймалы
ұдайы өндіріс үдерісінің қатысушысы болады. Бұрынғы кеңестік мемлекеттерде
болып жатқан барлық өзгерістер, көбінесе бизнес-ортаны құрумен және отандық
капиталды нығайтумен байланысты болып келеді.
Инвестициялық әлеуеттің қайнар көздерін белгілі бір типтерге бөлу
өздерінің белгілері бойынша әртүрлі болып келетінін көріп отырмыз және оны
оқып үйрену белгілі бір нақты елдің экономикасына бөлінетін негізгі
инвестициялық ағымдарды бөліп қарастыруды талап етеді. Ондағы мақсат елдегі
инвестициялық климатты және осы әлеуетті құру ерекшеліктерін бағалау болып
табылады. Біздің көзқарасымыз бойынша, инвестициялық әлеуеттегі қандай да
бір қайнар көздерді қарастыру ел экономикасының дамуының нақты бір
кезеңіндегі міндеттеріне сәйкес келетін инвестициялық үлгінің басымдылығына
тәуелді. Осы үлгінің негізгі құрамдас бөліктері 1-ші суретте көрсетілген.
Ескерту – суретті автор құрастырған
Сурет 1. Инвестициялық әлеуеттің құрылымдық моделі
1-суретке сәйкес біз инвестицияның қайнар көздерінің негізгі типтерін
бөліп көрсеттік. Инвестициялық әлеуеттің құрылымдағы олардың қатынасынан ел
экономикасындағы нақты инвестициялық орта және сәйкесінше инвестициялардың
нәтижелілігі тәуелді болады. Яғни, сырттан тартылған шетелдік
инвестициялардың үлесі ішкі инвестициялардың үлесінен артық болатын болса
инвестициялық ортаның ерекшелінген либерализмін қалыптастырады. Бұл
жағдайда, барлық кезде осындай үлгімен таңдалған инвестициялық модель
нәтижелі болмайды. Әлемдік тәжірибеде инвестициялардың сыртқы көздері көп
болып келетін инвестициялық ортаны қалыптастырудың жағымды және жағымсыз
жақтары да кездеседі [5].
Инвестициялық әлеуеттің сыртқы көздерінің көлемі есебінен ұлғаюынан
инвестициялық орта кеңейсе, ол міндетті түрде оның институционалдық
құрылымынан көрінетінін айта кеткен дұрыс. Яғни, шетелдік капиталдың
экспансиясына экономикалық тұрғыдан қарсы тұратын құралдар объективті түрде
қажет. Шетелдік инвесторларға инвестициялық жеңілдіктер берумен қатар
белгілі бір заңнамалық база шегінде олардың қызметтерін реттейтін ерекше
инвестициялық режим қажет. Ол әсіресе келесідей бағдарламалық стратегиялар
жүзеге асырылған кезеңдерде өте маңызды:
- ұлттық экономиканы жекешелендіру;
- қаржылық нарықты құрылымдық қайта құру;
- ресурстық әлеуетті қайта ұйымдастыру;
- қор, сақтандыру нарықтарын құру;
- әлемдік қаржы нарығына шығу.
Осы аталған барлық стратегиялық бағдарламалар дамушы нарықтық
жүйелерге тән сипат және инвестициялық ортадағы қызығушылықтардың балансы
сақталмаған кезде ұлттық басымдылықтар үшін жағымсыз салдары көрінуі де
мүмкін. Осы жағдай шетелдік инвесторлардың қызметтерін ынталандыратын
немесе шектейтін нақты бір құқықтық реттеулері көрсетілген инвестициялық
режимді құруға әсер ететін және инвестициялық әлеуеттің ішкі және сыртқы
көздерінің белгілі бір ара-қатынасын қарастыратын негізделген көзқарасты
қажет етеді. Дамушы нарықтық жүйелердің біртіндеп нығаюына байланысты
инвестициялық әлеуетте оның ішкі көздеріне басымдылық беріледі. Шет ел
инвестициясын тарту ағымдары отандық капиталға сүйене отырып көптеп
қалыптаса бастауда. Осы тұрғыдан Ресей белгілі бір жетістіктерге қол
жеткізгені белгілі. Онда инвестициялық орта шетел капиталының импортын
қатаң реттей отырып, сонымен бір мезгілде ТМД елдерінің ішінде неғұрлым
дамыған құнды қағаздар нарығын құрғаны бәрімізге мәлім. Осылардың барлығы
инвестициялық әлеуеттің ішкі көздерін толық пайдалануға мүмкіндіктер
береді. Сонымен қатар, болашағы бар инвестициялық жобалардың жоқ болуынан
ішкі көздердің белгілі бір резервтері қалыптасатын кезеңдер де кездеседі.
Бизнес-орта шаруашылықты жүргізудің әртүрлі секторларында ірі, орта
және шағын кәсіпкерлік түрінде көрінеді. Капиталдың әртүрлі нысандарының
әсер ету аялары экономикадағы міндеттерді жүзеге асырудың көлемділігімен
ғана ерекшеленбейді, сонымен бірге пайдаланылатын ресурстардың, соның
ішінде инвестициялық ресурстардың санымен (сапасымен) де ерекшеленеді.
Мысалы, егер ірі компаниялар экономиканы жаңдандыру бойынша жасалған
инвестициялық жобаларға қатысса, онда олар сол арқылы қаржыландырудың
неғұрлым көлемді каналдарын, соның ішінде мемелекеттен де иеленеді. Әдетте,
үлкен көлемдегі ресурстар мемлекеттік бюджеттен елдің (аймақтардың) әртүрлі
салаларын дамытудың стратегиялық бағдарламалары бойынша шараларды іске
асыруды қаржыландыруға бағытталатыны белгілі. Әсіресе, бұл технологиялық
негіздерді, яғни елде өндірілетін тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің
бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуға мүмкіндіктер беретін экономикадағы
инновациялық құрамдас бөліктерді жаңартуға жатады. Инвестициялық көз
ретіндегі мемлекеттік қаржыландырудың маңызды мақсаттық бағыты - дамушы
нарықтық жүйелердегі шаруашылықты жүргізу негіздерін нығайтатын және ондағы
бәсекелестік ортаны кеңейтетін шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау болып
табылатынын айта кеткен жөн. Бұл жерде тікелей қаржылық ағымдар ғана емес,
сонымен бірге салықтық, несиелік және амортизациялық жеңілдіктердің дамыған
жүйесін құру арқылы жанама қаржыландырулар да қолданылады. Осы жағдайларда
шағын және орта кәсіпорындарда инновациялық құрамдас бөліктерді іске асыру
үшін база да кеңейтіледі.
Осы айтылғандарды ескере отырып, инвестициялық әлеуеттің қайнар
көздерін белгілі бір типтерге бөлуді келесідей үлгіде модельдеуге болады
(сурет 2).
Ескерту – суретті автор құрастырған.
Сурет 2. Инвестициялық әлеуеттің функционалдық моделі
2-суретке сәйкес инвестициялық әлеуеттің функционалдық сипатын
анықтайтын мақсаттық инвестициялық ағымдар бөлініп көрсетілген. Яғни,
инвестицияның экономиканың – нақты және инфрақұрылымдық деп аталатын
негізгі секторларына бағытталуының үлкен мағынасы бар. Бұл жағдайда оларды
өндіруші және қайта өндеуші салалар, өндірістік және өндірістік емес
инфрақұрылымдар деп бөліп қарастыру да маңызды. Бұдан көбінесе елдің
прогрессивті дамуының маңызды әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шешу
тәуелді болып келетіні белгілі. Мысалы, экономиканың қайта өңдеу саласына
бөлінген инвестициялардың көп болуы олардың экономиканы әртараптандыру
бойынша міндеттерді шешуге бағытталатынын куәландырады. Сонымен қатар,
жалпы қоғамның әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан жаңаруы бойынша міндеттерді
кешенді түрде шешу де өте маңызды. Бұл көбінесе бизнес-ортаның қалай
дамығандығына және оны нығайтатын инвестициялық ағымдардың кеңеюіне тәуелді
болып келеді. Функционалдық тұрғыдан біз инвестицияның келесідей құрамдас
бөліктерін бөліп көрсеттік: институционалдық, инновациялық, материалды-
техникалық, кадрлық, салалық (аймақтық). Өзінің мәні бойынша инвестицияның
осы аталған құрамдас бөліктері бизнес-құрылымның сапалық жағынан жаңаруына,
оның менеджментінің, кадрлық құрамының, материалды-техникалық негізінің
нығаюына, ал нәтижесінде экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату
үшін маңызды болып табылатын оның бәсекелестік ортасының кеңеюіне әсерін
тигізеді [6].
Сонымен, инвестициялық әлеуеттің қайнар көздері өзінің құрылымы және
функционалдық бағытталуы бойынша әртүрлі болып келеді. Әрбір елде өзіндік
ерекшеліктері бар және оның көлемі мен құрылымы көбінесе жалпы қоғамның
әлеуметтік-экономикалық даму және одан әрі қарай жаңару кезеңдеріндегі
шешілетін кешенді міндеттерге де байланысты болып келеді.
Қор жабдықтарының негізгі түрлері Қазақстан нарығында мемлекеттік
құнды қағаздар, корпаративті бағалы қағаздар, акционерлік қоғамдар шығарып
отырады. Бұдан басқа, республиканың кейбір аймақтарында корпаративті
облигациялар шығарылады, жергілікті атқару билігінің құнды қағаздары орын
алады.
Акционерлік қоғам акциялары мемлекеттік өндіріс базасында құрыла
отырып, Ұлттық Бағдарламаларға сәйкес алдағы уақыттарда Қазақстан
Республикасындағы отандық нарығының құндылық қорының корпаративті бағалы
қағаздары ретінде орын алады. Қазіргі уақытта бағалы қағаздармен көп
жағдайларда стратегиялық инвесторлар әрекет етіп, акционерлік қоғам
мүддесін арттыруды ойлайды.
Қазақстан Республика Заңдарына сәйкес, инвестициялық іс - әрекет
қаржыландырылу есебі:
– ішкі шаруашылық резервтерінен;
– несие қаржылық көзінен;
– акция сатылымынан түскен қаржы есебінен;
– заңды тұлғалардан;
– өндіріс бірлестіктерінің орталықтандырылған жүйесі негізінен;
– бюджеттен тыс қор есебінен;
– шетел инвесторлары көмегімен;
– заңды, жеке тұлғалардың қолдау жарнасынан.
Өндірістің өзіндік қаржысына құрылтайшылардың жарнасы мен жинақ қоры,
шаруашылық әрекеттері нәтижелеріне бағытталған капитал салымы енеді.
Өндіріс меншік иелерінің жарнасының ақшалай бөлігі бастапқыда негізгі қорды
реттеуге жұмсалады. Әрі қарай осы мақсатқа жинақ қоры қолданылып,
шаруашылық іс - әрекеттегі негіз босшылыққа алынады. Бірінші кезекте оған
амортизациялық жинақ, кіріс енеді.
Инвестицияны қаржыландырудың ірі көзі өндірісте амортизациялық жүйеге
қатысты. Пайда, кіріс - өндірістің таза кірісінің формасы.
Оның шамасы ақша түсілімінің бөлігі ретінде орын алып, өнім бағасы,
оған жұмсалатын жұмыс пен қызмет, оның толық құнына да қатысты.
Пайда - өндірістің коммерциялық іс-әрекетінің жиынтық көрсеткіші.
Салық төленген соң, басқа салық тәрізді төлемдер аяқталған соң,
өндіріс бюджетінде таза кіріс қалады.
Оның бір бөлігін өндірістік немесе әлеуметтік реттегі капитал салымы
ретінде бағыттауға болады. Кірістің бұл бөлігі инвестицияда жинақтау қоры
ретінде әрекетке енеді.
Бұдан басқа, өндіріс капитал салымына жұмсалатын қаражат көзі
сақтандыру, төтенше оқиғаларға қатысты ахуалдарға да орайласуы мүмкін.
Қарызға алу жабдықтары несие түрінде сипат алады. Несие қарыз беруші мекеме
мен несиелер арасындағы экономикалық қатынасқа байланысты.
Несиенің реттелемінің маңызды элементі – пайыздық көрсеткіш. Қазіргі
уақытта инвесторлар несиені кәсіпкерлік әрекеттің пайда түсімі зор
салаларына арнайды [7].
Банк несиесі берілуінің нысандары:
– құрылыс, өндірістік нысандарды техникалық қайта жабдықтау;
– қозғалмайтын мүлік иелену (машина, көлік жабдықтары тағы басқасы);
– интеллектуалды құндылықтар мен меншіктің басқа да нысандарын құру
үшін;
– табиғатты қорғау шараларына.
Заңды және жеке тұлға арасындағы несие қатынасы негізі – несие келісім
шарты. Бұл құжатта келесі жайлар қарастырылады: берілетің несие сомасы,
мерзімі, оларды пайдалану тәртібі, жабу, пайыздық көрсеткіштері, банкке
ұсынылатын құжаттар реті. Нақты мерзім мен кезең банктің несие алушымен
келісімшартты, төлем қабілеті негізінде іске асырылады.
Ұзақ мерзімді несие беру өндіріс орындарына мына құжаттар негізінде
іске асады:
– өндірістің құрылуы жөніңде жарғы;
– өндірістің бухгалтерлік балансы;
– бизнес – жоспар;
– қаржылық жағдай мен өндірістің несие төлеу қабілетін айқындайтын
құжаттар.
Ауыспалы кезеңде инвестицияның перспективалық бағыты нарыққа – лизинг
деп есептеленіледі.
Лизинг ұзақ мерзімге машина, жабдық, көлік құралдарын, өндірістік
тағайындалымдағы дүниелерді жалға алуды қамтамассыз етеді. Лизингтік
операциялар екі топқа бөлінеді: операциялық лизинг – жартылай сатып алу
деңгейінде, қаржылық лизинг – толық түрде іске асыруымен. Операциялық
лизингке барлық мәміле түрлері енеді, лизинг берушінің шығындары жалға
мүлік берумен орайласады, бастапқы мол мерзімі ағынына сай ішінара, біртін
деп сатылып алынады. Операциялық лизингтің келесі ерекшеліктері бар:
– Аренда иегері өз шығындарын бір аренда иегері есебінен жабуды
ойластырмайды;
– Аренда мерзімі мүліктің толық физикалық тозу мүмкіндігін ескермейді;
– Жоғалтпау, мүлікке ие болу аренда иегеріне қатысы;
– Белгіленген мерзім аяқталған соң мүлік иесіне қайтарылады, басқа
адамға жалға бере алады.
Операциялық лизинг құрамына енетіні: рейтинг – мүлікті қысқа мерзімді
уақытқа иелену - бір күннен бір жылға дейін иелену; хайринг – орта
мерзімдік иелену – бір жылдан үш жылға дейін.
Көрсетілген операциялар стандартталған жабдықты біреуінен басқасына
жібере алады. Несиелеудің ерекше формасы – қаржылық лизинг.
Бұның ерекшелігі – мәмілені қаржыландыру аренда мүлкін пайдалануға
қатысты.
Егер өндіріс жабдықты сатып алуға еркін қаражат көзін таба алмаса,
лизинг компаниясына өтінішін білдіруіне болады.
Келісімшарт ерекшелігіне сай лизинг компаниясы жабдықты шығарушыға
толық құның төлеп, жалға бере алады.
Осылайша, өндіріс лизингті компаниядан ұзақ мерзімді несие алып,
біртіндеп құны жабылып отырады.
Лизинг өндіріске жабдық алуға, оны эксплуатациядан өткізуге көмек
береді. Нарықтық қатынастар жағдайында лизинг үлесі инвестицияларда
жабдықтық 25 пайызда көрініс табады.
Тартылған қаражат – ағымдағы инвестициялық әрекеттің үлестік қатысымы;
бағалы қағаз эмиссиясынан; еңбек ұжымының мүшелік жарналарынан; инвесторлар
ресурстары есебінен; қаржылық бақылау – қатаң түрде белгіленген формасы бар
құжат, мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кассалық орындалуымен
айналасатын мекеме осы құжаттың негізінде бюджетке көзделген шығындарға
қаржы береді.
Қаржыландырудың басқа да көздері қолданылуы мүмкін, өндірістік
нысандар құрылысы әрекеттеріне байланысты да жүзеге асатын жайлар бар.
Қазақстан Республика бюджетінен мемлекеттік орталықтандырылған капитал
салымдарына ақша бөлу қайтарымды жүйеде іске асады.
Бұл жағдайда қаржыландыру Қазақстан Республикасы қаржы Министрлігі,
Ұлттық банк тараптарынан бөлінеді. Қаржы Министрлігі бөлінген қаражат
көздерін бөліп, лайықты келісімшарттар негізінде әрекет басталады.
Коммерциялық банктер іс - әрекеті де несие саясатына қатысты
әрекеттерін жүргізеді.
Бұл қаражат мақсатты негізде жұмсалып, оларды депозит есебіне салуға,
банкаралық несиелерді жабуға, валюта сатып алуға пайдалануға болмайды.
Коммерциялық банктер келісімшарттар негізінде несие қаражатын
өндірістерге бере отырып, кепілдікке мекемелер, басқа да нысандарды алады.
Қазақстан Республикасында инвестиция құрылымын да қаржыландыру көзі
бойынша келесі жағдай орын алады [8].
Қазақстанның 2015 жылғы әлеуметтік – экономикалық дамуы. Статистикалық
және талдау комитетінің жыл сайынғы көрсеткіші бойынша. Кестеден
байқалғандай, инвестицияның үлкен бөлігі, ол нақты 68905 млн теңге 2013
жылы өндіріс, ұйым, тұрғындарға арналған. Үлесін байқасақ 2013 жылмен
салыстырғанда 33,5 пайызға, 2014 жылдан 20,6 пайызға төмендеген. Шетел
инвестицияларының үлесі артқан. 2014 жылмен салыстырғанда 2,2 есеге өсіп,
2013 жылы 26,2 пайызды құрды.
Кесте 1- 2013-2015 жылдар барысында қаржыландыру көзі бойынша инвестиция
құрлымы
Қаржыландыру Сомасы, мың Пайыз көрсеткіші
негіздері теңге
2013 2014 2015
Негізгі капиталдағы барлық 114 969 100,0 100,0 100,0
инвестиция
өндірістің, мекеменің меншік 68 905 60,0 79,4 93,5
қаражат көзі
Бюджет қаражаты, оның ішінде 15 904 13,8 7,6 6,5
Республикалық бюджеттен 6 740 5,9 6,1 4,6
Жергілікті бюджеттен 1 730 1,5 1,4 1,4
Басқа көздерден 7 434 6,4 0,1 0,5
Шетел инвестициясы 30 160 26,2 13,0 0
Ескерту-автормен құрастырылған
Негізгі капиталға мемлекеттік инвестициялар тарту мемлекеттік
өндірістер мен акционерлік қоғамға тығыз қатысты. Қажеттілік жағдайларында
өндіріс, шаруашылық жағдайына арайласа жүреді. Осы негізде өндірісте
қаржыландыру көздері құрылады. Оған енетіндер: құрылыста ішкі ресурстарды
мобилизациялау, құрылыс – монтаждау жұмыстарындағы жоспарлы жинақтау, еңбек
құнының төмендеуіне байланысты пайда табу, пайдалы кен қазбаларын иелену
арқылы кіріс көздерін иелену. Ішкі көздерді мобилизациялау қаржыландыруға
ықпалын тигізеді. Айналым қаражаты құрылыс үшін артық жабдықтар алуға,
материалдар иелік етуге, аяқталмаған өндірістерді тиянақтау үшін қажет.
Бұдан басқа, бір жыл көлемінде осы үрдістер барысында, өзгешіліктер орын
алуы мүмкін. Мобилизация ішкі ресурстарда мына формуламен анықталады:
М=А-Н+(-)К
(1)
бұдан: А – айналым активтерінің барысы;
Н – жоспарланған кезеңдегі жоспарлы қажеттілік;
К – тұрақты несие қарызының өзгеріс барысы.
Есептің нәтижесі (+) белгісімен жабдықтар мобилизациясын аңғартады.
Жоспарлы жинақтау құрылыс сметасының 8 пайыз көлемінде құрылыс – монтаждау
жұмыстарының құнына байланысты болып келеді. Құрылыс – монтаждау жұмыстары
құнының төмендеуінен болған үнемдеу түрлі іс – шаралар нәтижесінде іске
асады. Капитал салымын қаржыландырудың негізгі көзі ретінде өндіріс
кірісінің мәні зор. Қаржыландыру алғышарты басқа да өндіріс орындарының
құрылысқа араласуының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz