Мемлекеттік және жеке меншік құқығы
Кіріспе
1 Меншік кұқығы және басқа да заттық құқықтар
Заттық құқықтың түсінігі мен белгілері
Меншік құқығының түсінігі мен мазмұны
2 Меншік құқығына ие болу негіздері
Меншік құқығына ие болудың бастапқы негіздері
Меншік құқығына ие болудың туынды негіздері
Ортақ меншік
3 Мемлекеттік және жеке меншік құқығының пайда болу ерекшеліктері
Мемлекеттік меншік құқығының пайда болу негіздері.
Жеке меншік құқығының пайда болу негіздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Меншік кұқығы және басқа да заттық құқықтар
Заттық құқықтың түсінігі мен белгілері
Меншік құқығының түсінігі мен мазмұны
2 Меншік құқығына ие болу негіздері
Меншік құқығына ие болудың бастапқы негіздері
Меншік құқығына ие болудың туынды негіздері
Ортақ меншік
3 Мемлекеттік және жеке меншік құқығының пайда болу ерекшеліктері
Мемлекеттік меншік құқығының пайда болу негіздері.
Жеке меншік құқығының пайда болу негіздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Азаматтық құқықтағы меншік құқығы матералдык игіліктердің нақтылы тұлғаға тиістілігін бекітуші, реттеуші, қорғаушы күкықтық нормаларды қамтиды. Бәрін біріктіре алғанда олар меншік құқығын құрайды, яғни ол біріңғай тұтас құқық институты болып табылады.
Меншік құқығы бұл - меншік туралы айтылғанда еңбектін өнімдерін тиісгі нысандарын иеленуді шартты түрде дәйіттейтін өндірістің құрал - жабдықтардың өнімдеріне иелік жасау жөніндегі белгілі бір қоғамдық қатынастар туралы болып табылады.
Меншік дегеніміз - қоғам өмірінің шарты. Меншік бұл базистегі, сипаттағы экономикалық санат, ал меншік құқығы дегеніміз - субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге заңмен танылатын және қорғалатын құқығы.
Жұмыстың практикалық маңызы.
Меншік құқығының институты қоғамда үш функцияны орындайды.
Біріншіден, меншік құқығының нормалары мүліктің белгілі бір тұлғаларға тиістілігін белгілейді.
Екіншіден, меншік құқығының нормалары меншік иесінің өзіне тиісті мүлікке ие болу, пайдалану және билік ету құқықтарын бекітеді. Үшіншіден, олар меншік иесінің мүдделерін және құқықтарын қорғайтын құқықтық құралдарды қарастырады.
Меншік құқығының обьективтік және субъективтік мағынасы болады.
Объективтік мағынасы тұрғыда алғанда меншік құқығы өндіріс құрал -жабдықтар мен өнімдеріне иелік жасау, пайдалану және билік ету катынастардың негізінде құқық нормалардың жиынтығы болып табылады.
Ал, субьективтік мағынасы - өкілеттелінген тұлғаның мүмкіндігі болып табылады. Субьективтік меншік құқығы меншік иесіне өз еркінше мүлкін кәсіпкерлік немесе заңмен тыйым салынбаған басқа іс - әрекет үшін пайдалану және билік ету құқығын басқа тұлғаға өкілеттеуге, сатуға, кепілдікке беруге құқығы бар. Меншік құқығы меншік иесіне мүлікке деген ие болу, пайдалану және билік ету құқығын реттеп отырады.
Меншік құқығы бұл - меншік туралы айтылғанда еңбектін өнімдерін тиісгі нысандарын иеленуді шартты түрде дәйіттейтін өндірістің құрал - жабдықтардың өнімдеріне иелік жасау жөніндегі белгілі бір қоғамдық қатынастар туралы болып табылады.
Меншік дегеніміз - қоғам өмірінің шарты. Меншік бұл базистегі, сипаттағы экономикалық санат, ал меншік құқығы дегеніміз - субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге заңмен танылатын және қорғалатын құқығы.
Жұмыстың практикалық маңызы.
Меншік құқығының институты қоғамда үш функцияны орындайды.
Біріншіден, меншік құқығының нормалары мүліктің белгілі бір тұлғаларға тиістілігін белгілейді.
Екіншіден, меншік құқығының нормалары меншік иесінің өзіне тиісті мүлікке ие болу, пайдалану және билік ету құқықтарын бекітеді. Үшіншіден, олар меншік иесінің мүдделерін және құқықтарын қорғайтын құқықтық құралдарды қарастырады.
Меншік құқығының обьективтік және субъективтік мағынасы болады.
Объективтік мағынасы тұрғыда алғанда меншік құқығы өндіріс құрал -жабдықтар мен өнімдеріне иелік жасау, пайдалану және билік ету катынастардың негізінде құқық нормалардың жиынтығы болып табылады.
Ал, субьективтік мағынасы - өкілеттелінген тұлғаның мүмкіндігі болып табылады. Субьективтік меншік құқығы меншік иесіне өз еркінше мүлкін кәсіпкерлік немесе заңмен тыйым салынбаған басқа іс - әрекет үшін пайдалану және билік ету құқығын басқа тұлғаға өкілеттеуге, сатуға, кепілдікке беруге құқығы бар. Меншік құқығы меншік иесіне мүлікке деген ие болу, пайдалану және билік ету құқығын реттеп отырады.
1. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бөлім.І-ІІ том. - Алматы, 2003.
2. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Окулық. Алматы, 2001. Т.1.—376 6.
3. Батырбаев Н.М. ҚР азаматтық құқығы. Оқу құралы. Түркістан, 2007.
4. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий /Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Кн. 1,2. Алматы, 1998.
5. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий (постатейный). В двух книгах. Книга 2. - 2-е изд., испр. И доп., с использованием судебной практики /Ответственные редакторы: М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. - Алматы, 2003.
6. Байдельдинов Д.Л. Юридическая ответственность за экологические правонарушения. Алматы, 1993;
7. Хаджиев А. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды. Автореф. дисс. к.ю.н., Алматы, 1988.
8. Петров В.В. Правовая охрана природы в ССР. М., Экологическое право России.-М, 1995, 272, 289 бб.
9. Шестерюк А.С. Вопросы кодификации законодательства об охране окружающей среды.-Л., 1984, 108 б.
10. Ю.Б.Әбдірайымов. Экологиялық зиян: сипаттамасы, денсаулыққа әсері, сот
11. арқылы отелуі. Алматы, 2001 ж. П.Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. М.,
1992
12. Сергеев А.П. Защита гражданских прав. В кн. Гражданское право. М., 1996.
13. Гражданское право. Учебник Под. Ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого, часть 1,М., 1997.
14. Гражданское право. Под ред. Ю.К.Толстого, А.П.Сергеева. Москва. 1995 ; ж.
15. Джусупова А.П. Право собственности и иные вещественные права. Алматы 1996 ж.
16. Гражданское право РК. Общая часть. Под ред. А.Г.Диденко. Алматы. 2003.
17. Право и собственности; под ред. М.К.Сулейменова. Алматы. "Жеті жарғы", 1998 ж.
18. Гражданское право в 2-х томах / отв. ред. Суханова Е.А. -М. 1998.
19. Гражданское право /под ред. Калпина А.Г., Маслеева А.И. - Ч. 1-М.1997г.
20. Гражданское право России /под ред. Отв. Ред. Цигуленко З.И. Ч. 1-М. 1996г.
21. .Шершанович Г.Ф. Учебник русского гражданского права. - М. 1995. 22.Коментарий: Гражданский кодекс РК (особенная часть) /отв.. Ред.
22. Сулейменов М.К. Басин Ю.Г - Алматы, Жеті жарғы. 2001. 23.Суханов Е.А. Лекции о праве собственности, М. Юридическая литература 1991 г.
2. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Окулық. Алматы, 2001. Т.1.—376 6.
3. Батырбаев Н.М. ҚР азаматтық құқығы. Оқу құралы. Түркістан, 2007.
4. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий /Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Кн. 1,2. Алматы, 1998.
5. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий (постатейный). В двух книгах. Книга 2. - 2-е изд., испр. И доп., с использованием судебной практики /Ответственные редакторы: М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. - Алматы, 2003.
6. Байдельдинов Д.Л. Юридическая ответственность за экологические правонарушения. Алматы, 1993;
7. Хаджиев А. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды. Автореф. дисс. к.ю.н., Алматы, 1988.
8. Петров В.В. Правовая охрана природы в ССР. М., Экологическое право России.-М, 1995, 272, 289 бб.
9. Шестерюк А.С. Вопросы кодификации законодательства об охране окружающей среды.-Л., 1984, 108 б.
10. Ю.Б.Әбдірайымов. Экологиялық зиян: сипаттамасы, денсаулыққа әсері, сот
11. арқылы отелуі. Алматы, 2001 ж. П.Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. М.,
1992
12. Сергеев А.П. Защита гражданских прав. В кн. Гражданское право. М., 1996.
13. Гражданское право. Учебник Под. Ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого, часть 1,М., 1997.
14. Гражданское право. Под ред. Ю.К.Толстого, А.П.Сергеева. Москва. 1995 ; ж.
15. Джусупова А.П. Право собственности и иные вещественные права. Алматы 1996 ж.
16. Гражданское право РК. Общая часть. Под ред. А.Г.Диденко. Алматы. 2003.
17. Право и собственности; под ред. М.К.Сулейменова. Алматы. "Жеті жарғы", 1998 ж.
18. Гражданское право в 2-х томах / отв. ред. Суханова Е.А. -М. 1998.
19. Гражданское право /под ред. Калпина А.Г., Маслеева А.И. - Ч. 1-М.1997г.
20. Гражданское право России /под ред. Отв. Ред. Цигуленко З.И. Ч. 1-М. 1996г.
21. .Шершанович Г.Ф. Учебник русского гражданского права. - М. 1995. 22.Коментарий: Гражданский кодекс РК (особенная часть) /отв.. Ред.
22. Сулейменов М.К. Басин Ю.Г - Алматы, Жеті жарғы. 2001. 23.Суханов Е.А. Лекции о праве собственности, М. Юридическая литература 1991 г.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Меншік кұқығы және басқа да заттық құқықтар
Заттық құқықтың түсінігі мен белгілері
Меншік құқығының түсінігі мен мазмұны
2 Меншік құқығына ие болу негіздері
Меншік құқығына ие болудың бастапқы негіздері
Меншік құқығына ие болудың туынды негіздері
Ортақ меншік
3 Мемлекеттік және жеке меншік құқығының пайда болу ерекшеліктері
Мемлекеттік меншік құқығының пайда болу негіздері.
Жеке меншік құқығының пайда болу негіздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Азаматтық құқықтағы меншік құқығы матералдык
игіліктердің нақтылы тұлғаға тиістілігін бекітуші, реттеуші, қорғаушы
күкықтық нормаларды қамтиды. Бәрін біріктіре алғанда олар меншік құқығын
құрайды, яғни ол біріңғай тұтас құқық институты болып табылады.
Меншік құқығы бұл - меншік туралы айтылғанда еңбектін өнімдерін тиісгі
нысандарын иеленуді шартты түрде дәйіттейтін өндірістің құрал -
жабдықтардың өнімдеріне иелік жасау жөніндегі белгілі бір қоғамдық
қатынастар туралы болып табылады.
Меншік дегеніміз - қоғам өмірінің шарты. Меншік бұл базистегі,
сипаттағы экономикалық санат, ал меншік құқығы дегеніміз - субъектінің
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иеленуге, пайдалануға және оған билік
етуге заңмен танылатын және қорғалатын құқығы.
Жұмыстың практикалық маңызы.
Меншік құқығының институты қоғамда үш функцияны орындайды.
Біріншіден, меншік құқығының нормалары мүліктің белгілі бір тұлғаларға
тиістілігін белгілейді.
Екіншіден, меншік құқығының нормалары меншік иесінің өзіне тиісті
мүлікке ие болу, пайдалану және билік ету құқықтарын бекітеді. Үшіншіден,
олар меншік иесінің мүдделерін және құқықтарын қорғайтын құқықтық
құралдарды қарастырады.
Меншік құқығының обьективтік және субъективтік мағынасы болады.
Объективтік мағынасы тұрғыда алғанда меншік құқығы өндіріс құрал
-жабдықтар мен өнімдеріне иелік жасау, пайдалану және билік ету
катынастардың негізінде құқық нормалардың жиынтығы болып табылады.
Ал, субьективтік мағынасы - өкілеттелінген тұлғаның мүмкіндігі болып
табылады. Субьективтік меншік құқығы меншік иесіне өз еркінше мүлкін
кәсіпкерлік немесе заңмен тыйым салынбаған басқа іс - әрекет үшін
пайдалану және билік ету құқығын басқа тұлғаға өкілеттеуге, сатуға,
кепілдікке беруге құқығы бар. Меншік құқығы меншік иесіне мүлікке деген ие
болу, пайдалану және билік ету құқығын реттеп отырады.
Иелену құқығы дегеніміз, - мүлікті іс жүзінде иеленуді заң жүзінде
камтамасыз ету, өз шаруашылығында ұстау.
Ал, ие болу құқығы дегеніміз - адамдардың өз қалауы бойынша мүлікке
ықпалын жүргізу мүмкіндігін құрайтын мүлікке нақты ие болуды айтады.
Мысалы: Мемлекет жер және онын қойнауы, су өсімдіктер және жануарлар
дүниесіне, табиғи ресурстарға ие болса, ал азамат жеке автомобильге,
жиһаздарға және тағы баскаға ие.
Пайдалану күкығы дегеніміз - мүліктен оның пайдалы табиғи касиеттерін
алудың, сондай - ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда
кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін. Пайдалану
құқығы кезінде меншік иесінің өзіне тиісті мүлікті кәдеге жаратуы өзінің
түтынушылық сезімін қанағаттандыру үшін одан пайда табу қажет, Мысалы: кір
жуғыш машина, азық - түлік.
Билік ету құқығы дегеніміз - мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі. Билік ету құқығының меншік иесі
мүліктің зандылық жағдайын аныктап өзгерте отырып мүлікке байланысты
құқықтық қатынастарды белгілейді немесе тоқтатады. Мысалы: сату,
айырбастау, сыйлау, жойып жіберу және тағы басқа. Аталған билік ету құқығы
тек меншік иесіне ғана тиісті. Меншік иесінің осы үш құқығы заңның тарихи
дамуынан туьшдап отырған занды құрылымы болып табылады.
Демек, меншік құқығының заңды ерекшелігі тек меншік иесінің
құқыктарында ғана емес, сондай - ақ олардың өзгешелігінде болып отыр. Мүнда
жалдап алушының мүлікке деген құқығы меншік иесінің күкығынан шектеулі
болып отырғандықтан емес, меншік иесінің құқығын жалдап алушыға мүлікке
қожалық етуге мүмкіндік беруінде.
4
Сондықтан, жаңа заң меншік иесіне өз еркінше өзіне тиістілі мүлікке ие
болу, пайдалану және билік етуін белгілеп берді. Бүрыьғы заңдарда меншік
құқықтарын пайдалану шектері белгіленген болса, қазіргі уақытта меншік иесі
өз мүлкін заңмен тыйым салынбаған кез - келген іс -әрекетте пайдалана
алады. Осының бәрі қаралып жатқан құқықтың негізгі зандылық ерекшелігін
қалаушы меншік құқығының тәуелсіздігін, мазмүнының кендігін көрсетеді.
Осындай заңдылықты еске алып, субьективтік меншік құқығының иесі өз мүлкіне
еркінше ие болу, пайдалану және билік ету заңда тыйым салынбаған басқа да
іс - әрекеттер жасау құқықтарын пайдаланып, яғни өз мүлкіне толық қожалық
ету деп түсінуге болады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері.
Меншік катынастары кез келген қоғамның экономикалық негізін құрайды.
Қазақстан және бүрынғы одак көлеміндегі мемлекеттердің жоспарлы
экономикадан нарықтық экономикаға өтуінің өзі меншік қатынастарының
өзгеруіне, мемлекеттік меншікті жекешелендіру нәтижесінде жеке меншіктің
дамуына және де жеке кәсіпкерлікке қолайлы жағдай жасауға мүмкіндіктер
туындады. Елімізде экономикалық қатынастарды, соның ішінде меншік
қатынастарын реттейтін көптеген заңдар қабылданды. Олардың ішінде
экономикалық заңдардың негізі және орталығы болып Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі есептелінеді.
Меншік құқығы қаншалықты маңызды болса, меншік құқығына ие болу
негіздері де соншалықты маңызды мәселе. Өйткені меншік құқығының пайда
болуының өзі сол негіздермен тікелей байланыста. Меншік құқығының пайда
болу заңдылыктарының сакталуы меншік құқығының түрақтылығының кепілі.
Сондықтан да заңнамада да жалпы құқықтық қатынастардың реттелу барысындағы
кейбір тәжірибелік әрі теориялық мәселелерде де меншіктің пайда болуының
құқықтық негіздері әлі де жетілдіруді қажет етеді.
1 Меншік құқығы және басқа да заттық құқықтар 1.1 Заттық құқықтың
түсінігі мен белгілері
Заттық құқық деп белгілі бір тұлғаның өз қарамагындағы жеке заттарға
үстемдік (қожалық) етуін айтады. Әдетте адамның затка қатынасы әртүрлі
болады, біріншіден, ол сол заттың меншік иесі, екіншіден, оны иеленуші,
үшіншіден, өзгенің затын меншіктену құқығын еншілей алады.
Заттық құқық уэкілетті тұлғаның үстемдігіндегі тиісті затқа тікелей
эсер ету арқылы мүддесін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін субъективтік
құқық. Заттық құқық - қү-қық иеленушіде үш түрлі құқықтық өкілеттіктің
болуымен сипатталады: иелену, пайдалану жәе билік ету. Бұл қүдықтардың
үшеуі де немесе кейбіреулері, толық немесе жартылай да болуы мүмкін. Заттық
құқықтың объектісі тек қана жеке анықталған зат бола алады. Материалдық
емес қүндылықтар мен үқсастық белгілеріне байланысты анықталатын заттар
заттық құқықтың объектісі бола алмайды.
Азаматтық кодекс жүйесінде құқықтың өзі меншік кұқығы жэне басқа да
заттық құқық болып бөлінеді. Оның соңғысына жерді пайдалану құқығы,
шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы және баска да заттық
құқыктар (мысалы, сервитуттар) жатады.
Азаматтык кодексте меншік құқығы заттық кұқықтың жалпы жүйесіндеге
негізгі құқық институты бола тұрса да, түптеп келгенде ол заттық құкытың
бірі болып саналады.
Сонымен, заттық құқық дегеніміз - өкілетті жақтың немесе өзге жақтардың
заң актілері арқылы танылатын жэне қорғалатын белгілі бір жаққа немесе
(жақтардың жиынтығына) тиесілі әртүрлі заттарға өз қалауы бойынша тікелей
үстемдік (қожалық) ету құқығы болып табылады.
Заттық құқықтар жөніндегі тиісті нормалардың бірқатар ерекшеліктері
бар. Олар: заңда бекітілген заттық құкықтың шектелген шеңбері; заттық
құқықтардың шексіздігі (абсолюттік құқық); затқа тікелей үстемдік ету;
затпен үздіксіз байланыс жасау.
Заттық күкық шексіз (абсолюттік) құқық түрінде сипатталады. Демек, бұл
барлық басқа субъектілердің аталған құқық өкілеттілігін жүзеге асыруына
бөгет жасамау міндетін алға тартады. Шексіз (абсолюттік) құқықка мазмүны
жағынан қарама-қарсы түрған міндеттемелік құқық. Бұл күкық бойынша міндетті
болатын бір ғана жақ немесе бірнеше жақтар. Мүліктік құқықтарды заттық және
міндеттемелік деп бөлуді рим заңгерлерінің материалдары негізінде кейінгі
кезеңдердегі ғалымдар жүргізді. Егер тұлға өзіне тиесілі затқа тікелей эсер
ете алатын құқығы бар болса, ол заттық құқық, егер тұлға ол затқа тікелей
эсер ете алатын құқығы болмай, ол затты өзіне беруге талап ете алатын
күкығы болса , онда ол міндеттемелік құқык болады.
Заттык күкықта уәкілетті тұлғаның мүддесін қанағаттандыруда оның өзінің
әрекеті шешуші маңызға ие, ал міндеттемелік құқықта өкілетті тұлғаның
мүддесінің орындалуы оның алдында міндетті жақтың әрекетінің нәтижесіне
байланысты.
Заттык құқықтың маңызды белгісі оның затқа тікелей үстемдік етуі болып
табылады. Мүның өзі құқық объектісі араға үшінші бір адамды салып үстемдік
етпейді дегенді білдіреді. Бұл арада затқа үстемдік толық күйінде болуы
мүмкін, ал кейде заттық құқықтың шектелуіне орай, шектелген түрінде де
кездеседі.
Заттык құқықтың тағы бір ерекшелігі заттың иесі мүлкін басқа біреуге
берген кезде өзінің құқығы иеленуші ретінде сақталып қалатындығы деуге
болады. Азаматтық кодекстің 188-бабына сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі
мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрекеттер жасауына, соның
ішінде мүлкін басқа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, бірақ
өзі меншік иесі болып қала беруіне құқылы. Басқаша айтқанда, мүлікке меншік
күкығы сакталады.
7
Заттык кұкык екі үлкен топка бөлінеді. Олар, меншік құқығы және меншік
иесі болып табылмайтын тұлғаның заттық құқығы. АК-тің 195-ші бабында заттық
құқықтың негізгі түрлері көрсетілген. Бұл бапта заттық құқықка меншік
құқығымен қатар жерді пайдалану құқығы, шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды
басқару құқығы жэне АК-те немесе өзге заң актілерінде көзделген баска да
заттық құқықтардың жататындығы көрсетілген. Баска да заттық құқықтарға
сенімді басқару құқығы; жеке меншіктегі жер учаскесін уакытша пайдалану
құқығы; жер койнауын пайдалану құқығы; сервитут; кепіл және басқалар
жатады. Заң актілері бойынша меншік құқығынан келіп туындайтын баска да
заттык құқықтар қарастырылуы мүмкін.
Жер пайдалану күкығы заттык күкық болып табылады. Жер Кодексіне немесе
заттык құқыктың мәніне кайшы келмейтіндіктен, жер пайдалану құқығына меншік
құқығы туралы нормалар қолданылады (Жер Кодексінің 28-ші бабы).
Сервитут заттық құқық ретінде бөгденің мүлкін шектеулі пайдалану болып
табылады. Жер күкығында сервитут кең қамтылған.
Заттык құқықтың ерекшелігі оның меншік құқығынан келіп (туындайтынында)
шығатынында. Осыған байланысты заттык құқықтарға, еі ер заңдарда өзгеше
көзделмесе немесе осы заттық құқықтың табиғатына кайшы келмесе, меншік
құқығы туралы нормалар колданыладьқ
Заттык құқықтың міндетті белгілерінің бірі құқықтың сақталуы мен
құқықтың басымдығы. Демек, бірінші жағдайда заттык күкықты иеленуші тиісті
затка меншік күкығы ауысқанымен (Мысалы, шаруашылық жүргізу құқығы мен
оралымды басқару құқығындағы заттарға мемлекеттің заттық құқығының
сақталуы, кепілге салынған мүлікке меншік құқығы пайда болғанымен ол заттың
иесінің меншік құқығы сақталады) оның иеленушісі меншік иесі болып қала
алуы мен заттық құқық пен міндеттемелік құқық бәсекеде болғанда заттық
құқыққа басымдық берілетіндігін айтуға болады.
8
1.2. Меншік құқығының түсінігі мен мазмұны
Адам қоғамдық өндіріске ұдайы қатысып, өзіне белгілі бір игіліктер
жасайтыны белгілі. Сондықтан, меншік ең алдымен экономикалық категория
ретінде қаралуы керек. Ёірақ, мүліктік игіліктерге адамдардың көзқарастары
әр түрлі. ¥дай өндірістің мәні мүліктік игіліктер жасауда, оларды жоғарыда
айтылғандай біреулер иемденіп, немесе біреулердің меншігіне айналып
отырады.
Кез-келген мүліктік игілік одан оның иемдену максатына жасалады,
сондықтан да өндіріс катынастарының негізі болып, меншікті иемденудің өзі
болып табылады.
К.Маркс көрсеткендей, меншік дегеніміз белгілі тұлғалардың мүліктік
игіліктерге өзіне тиесілідей, өзінікіндей қатынастары, демек барлық басқа
тұлғалардың көрсетілген игіліктерге бөтендікіндей, өзіне тиесілі еместей
қатынастары. Сондықтан, "Меншік" заттар себебінен адамдар арасындағы
қатынастары болып табылады, бұл иемдену фактісі немесе бір тұлғаға (олардың
үжымдарына) мүліктік игіліктер тиісті болу фактісіне жатады, демек баска
барлық тұлғалардың бү_л игіліктерден шектелуіне экеледі.
Сонымен, меншік катынастары былай көрсетіледі:
өндіріс процесінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік катынас
ретінде;
экономикалық қатынастар ретінде, өндіріс қаражаты түрінде мүліктік
иемденуінде. С.Н.Братусь жэне басқа ғалымдар азаматтық құқық пэнін зерттеп,
мынадай қорытындыға келді, меншік, өндірістің керекті алғы шарты бола тұра
сол арқылы жүзеге аса отырып, өндірілген мүліктік игіліктерді иемденудің
негізі болып табылады. Меншікті олар екі жағдайда қарастырады.
Статистикалық иемдену жағдайында болуы, өндіріс қаражаты жэне оның өнімі
белгілі бір тұлғанікі, динамикалық-мүліктік игіліктердің пайдалануы жэне
ауыспалы жағдайында болуы. Меншік қатынастары - мүліктік қатынас
9
болғандыктан онда статистикалық және динамикалық жағдайда тұруы
ақырғысына тән. Шындығында, мұнымен келіспеуге болмайды, себебі, меншік
иесі мүліктік игілікті өндірумен қатар, оны пайдаланып жэне арғы тағдырын
белгілей алады.
Бұған дейінгі сөз меншік ерекше экономикалық категория ретінде айтылған
еді, ол меншіктің заңды мазмұнын ашылуының бастамасы қызметін атқаруы тиіс
еді. Енді соған өтеміз.
Меншік құқығының мазмұны мен ұғымы Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 188-бабында толық ашылған.
Меншік құкығы субъектінің заң арқылы танылатын және қорғалатын өзіне
тиесілі мүлікті қалауынша иелену, пайдалану жэне оған билік ету құқығы
көрсетілген өкіліттіліктен толығымен субъективті меншік құқығындай меншік
иесіне эрекеттерін заңды қамтамасыздандырылған мүмкіндіктерін көрсетеді,
өкілеттіліктерге меншік иесі болуы уақытында ғана ие. Мүлікті иелену де
заңды және заңсыз болады. Заңды деп қандай да бір құқықтық негізге
сүйенетін иеленуді айтамыз, яғни заңды иелену титулы.
Кейде заңды иеленуді титулды деп те айтады. Заңсыз иелену құқықтық
негізге сүйенбейді, демек, титулсыз иелену.
Заңсыз иеленушілер өз ішінде екіге бөлінеді: адал ниеттілер жэне арам
ниетті иеленушілер болады. Заңсыз иеленуші мүліктің заңсыз иеленгенін
білмесе жэне білуі мүмкін болмаса адал ниетті заңсыз иеленуші. Ал егер де
ол иеленушінің заңсыз екенін білсе немесе білуі тиіс болса, онда ол тұлға
заңсыз арам ниетті иеленуші болып табылады. Заңсыз иеленушілердің бұл
бөлінуі меншік иесі өз мүлкін виндикациялық талап койғанда меншік иесімен
иеленуші арасында кіріс және шығыс есептеуде, сондай-ақ иелену мерзімінің
өтуіне байланысты меншік құқығының иеленуі туралы мэселе шешу кезінде
керек. Заңсыз және заңды иеленушілер болып бөлінуі мерзімнің өтуіне
байланысты иелену кезінде маңызды роль атқарады. Солай, меншік иесі жоқ
қозғалмайтын
10
мүлікті 15 жыл заңды иеленген иеленуші, ол мүліктің толық заңды меншік
иесі бола алады.
Меншік құкығының ендігі элементі, пайдалану өкілеттілігі. Бұл Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 188-бабының 3-тармағына сай, мүліктен
оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табуды заң
жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда, кіріс, өсім, жеміс, төл жэне өзге
нысандарда болуы мүмкін.
Пайдалану өкілеттілігі әдетте, иелену өкілеттілігіне сүйенеді. Бірақ
кейде мүлікті иеленбей пайдалануға болмайды.
Меншік құқығының ең ақырғы негізгі элементі - билік ету өкілеттілігі
-бұл, мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуін
(ҚР АК 188-6, 2-т.) осы мүлікке қатысты заң актілерін жасау жолымен
белгілеу.
Меншік иесі өз мүлкін сату, жалға беру, кепілге қою жэне т.б. ол
мүлікке билік етуін іске асыруы күмән туғызбайды.
Е.А.Суханов билік ету құқығына анықтама бергенде, өте айқын "қуатты"
өкіліттілік, оның барлығымен меншік иесін басқа титулды иеленушілерден
ажыратуға болады (бірақ кей-кезде басқа иеленушілер де мөлшерімен сондай
мүмкіндіктерге ие) деген. Меншік иесіне жоғарыда айтылған үш өкілеттік бір
мерзімде беріледі (иеленеді).
Кейде бұл тізімді кемітуге тырысатындар да кездедеді, мысалы, меншік
иесінің өз мүлкін бақылауда немесе бақылаудағы ерекше өкілеттілік қосу
жолымен. Бірақ, бізше бұл көз-қарас негіссіз, өйткені басқару - меншік
иесіне мүлікті нақты иеленуі басқа тұлғада болған уақытта пайда болады.
Бірақ, бірге кейде бөлек олар мүліктің меншік иесі немесе басқа мүлікті
заңды иеленушісіне тиесілі бола алады (кейбір шектеулермен). Солай, жалға
алушы (арендатор) меншік иесімен келісім шарт бойынша мүлікті иеленуі жэне
пайдалануымен қатар, оның келісуімен мүлікті үшінші тұлғаға жалға беруге,
оның жайын немесе пайдалану мақсатына өзгертулер енгізуге, жақсартуға құқы
болады, демек, белгілі шекте мүлікке билік етеді.
11
Сондықтан, көптеген ғалым-цивилисттер Венедиктов А.В., Генкин Д.М.,
Корнеев СМ., Е.А. Сухановтар белгілі "үштікті" атаумен шектемей, меншікті
"өзінің билігімен, өз мүддесі үшін, өзінің қалауымен басқа тұлғалардан
тэуелсіз" жүзеге асыруды нұсқайды.
Бұл айтылғаннан мынадай қорытынды шығаруға болады: меншіктің
субъективті құқығы - меншік иесіне бекітілген мүлікті пайдалану, иелену,
билік етуді заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндік және оған қатысты өз
еркінше өз мүддесі үшін, заңмен құқықтық актілерге қайшы келмейтін, басқа
тұлғалардың құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбайтын кез
келген әрекет жасауға, сондай-ақ өз шаруашылық билеу саласына үшінші
тұлғалардың араласуын жоюға мүмкіндік.
Біз, осы меншік катынастарының құқықтық реттелуін айтпас бүрын, алдымен
меншік құқығы түсінігін, оның пайда болуын жэне ерекшеліктерін карастырып
өтуіміз жөн.
Бұл тұрғыда ең алғаш меншік ретінде жеке тұлғаға немесе ұжымға тиесілі
затқа олардың өз мүлкі сияқты қарауы анықталған. Мұнда меншік менікі және
сенікі деп бөлінуді астарлайды. Мүнсыз тіпті меншік жоқ. Бұл тұрғыдан
алганда қандай да бір болмасын меншік нысаны жеке болып табылады.
Бұл берілген меншіктің жай анықтамасынан мынаны түсінеміз, меншік — бұл
адамның затқа қатынасы. Әрине, бұл меншіктің мазмүнына сәйкес келмейді.
Мүндай қатынастарды бір жағынан затқа өзінікі ретінде қарайтын меншік иесі
түссе, екінші жағынан меншік иесі еместер түрады, сонымен қатар, затқа
бөтендік ретінде қарайтын барлық үшінші жақтар қатысады. Бұл жерде үшінші
жақтар бөтен, затқа жэне меншік иесінің еркіне қатысы болмауы керек.
Жоғарыда берілген түсінігінен білеріміз, меншік — зат түріндегі материалдық
нысанды қамтиды.
Меншік бұл — қоғамдық қатынас. Қоғамдық катынас ретіндегі меншіктің
мазмүны меншік иесінің басқа тұлғалармен материалдық құндылықтарды
12
пайдалану, айырбастау, бөлу, өндіру процестерінде түсетін
байланыстарымен катынастарынан туындайды.
Сонымен, меншік — бұл материалдық нысан және еріктілік мазмұн тэн
қоғамдық қатынас. Меншік — бұл мүліктік қатынас, және де мүліктік
қатынастар қатарында бастапқы орында. Меншік иесінің еркі өзіне тиесілі
затқа қатынасында, оны иелену, пайдалану, жэне билік етумен сипатталады.
Иелену — меншік иесінің затқа шаруашылық билігін білдіреді.
Пайдалану — затты өндіру немесе қолдану барысында, одан пайдалы
қасиеттерін алуды білдіреді.
Ал, билік ету — затқа қатынасты оның тағдырын шешетін актілерді жасауды
білдіреді.
Жоғарыда қарастырылып жатқан меншік түсінігі экономикалық тұрғыдан оның
маңыздылыгын көрсетуде.
Меншіктің түсінігі иеленіп алу тұрғысынан К.Маркстің еңбектерінде
шырқау шегінен шықты десек, қателеспейміз. Мұнда меншік жэне иеленіп алу
шын мәнінде бір-бірімен байланысады. Әсіресе, бұл байланыс "Саяси
экономияны эшкерелеу" кіріспесінде кеңінен қарастырылған. Оның пікірі
бойынша — иелену, пайдалану, билік ету нақты экономикалық категория
ретінде, абстрактілі категория иеленіп алуға қарағанда, үстемділікке ие.
Оның пайдалы жағы жоғары меншікті ерекше жэне со л уақытта оған қатысты
жолдардың барлық түрлерінде тарихи өзгермелі экономикалық категория ретінде
тану, оның саяси-экономикалық, сонымен қатар, құқықтық ғылымдарда да
үстемділігін көрсетеді. Бұл тұрғыда, экономист В.П.Шкредовтың еңбектерінде
басқа көзқарас ұсынылған. Ол: "меншік ерекше экономикалық категория ретінде
калыптаспайды, оны тек кұкықтық категория ретінде қарастыруға болады, - деп
есептейді".
Осыган дейін меншік экономикалық категория ретінде қарастырылып келді.
Енді, оның құқықтық категория ретінде мазмұнын ашып көрсетуіміз жөн.
13
Мемлекеттік-құқықтық нысандағы коғамда меншіктің экономикалық қатынасы
құқықтық бекіту алады.
Меншік құқыгының мазмұнын иесіне тиесілі иелену, пайдалану жэне билік
ету құқық қабілеттілігі құрайды.
СонымеНі меншік құқығы дегеніміз — субъектінің заң құжаттары арқылы
танылатын жэне қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану жэне оған билік ету құқығы.
Ал, енді бұл меншік құқығының нысанын жеке қарастыратын болсақ:
Иелену құқығы дегеніміз — мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асырудың
заң жүзінде қамтамасыз етілуі болып табылады.
Пайдалану құқығы дегеніміз — мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда
кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.
Билік ету құқығы дегеніміз — мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі.
Жоғарыда айтылғандай, меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз
калауы бойынша кез-келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа
адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала
отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалану жэне оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге жэне оған бдлік ету жөніндегі
өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге жэне оған басқа да
әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Бұрынғы әрекет еткен азаматтық заңдарда меншік иесінің меншікке деген
құқық қабілеттілігін санап алуға болар еді. Бұл жерде иелену құқығы
гүсінігіне заңнамалар қандай мазмұны енгізетіндігіне жэне кімді заттың иесі
ретінде санау керектігіне жекеше жауап беру қиынға түседі. Бұл мәселеде рим
құқығының мысалына жүгінуге жэне бүнда иелену жэне ұстау түсініктерімен
шектелуге болады, немесе, герман топтарының заңнамаларын жэне ондағы
қүлдарды иеленуші сипатындағы қоса иеленушілік институтын бекітуге
14
болады. Өкінішке орай, заң шығарушы бұл нүсқалардың ешқайсысын
таңдамаған, сондықтан да, меншік иесі затын басқа біреуге жалға берген
кезде, оның иеленушісі ретінде қала ма? деген сұраққа жауап беру қиынға
түсер.
Меншік құқығы дегеніміз, оны өзіне тиесілі мүлікт иелену, пайдалану
және оған билік ету өкілеттілігі болып табылады. Азамат өз қалауынша өз
мүлкіне қатысты кез келеген қатынасты жасай алады (АК-тің 188-бабы).
Сонымен заң меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асырудың жалпы бағытын
айқындап береді. Жеке кәсіпкер, егер заңда өзгеше көзделмесе, кәсіпкерлік
қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға құқылы ("жеке кәсіпкерлік туралы"
Заңның 13-бабы). Жеке кәсіпкерлік азаматтың өзінің иелігіне жататын меншік
және басқа күкыктар негізінде жүзеге асады, сол құқықтар аркылы әлгі
мүліктерді иеленіп, пайдаланып, оған билік етеді.
Азаматтар заңға сәйкес өзінің қарамағындағы ғимаратты, құрылысты, мекен-
жайды, сондай-ак көп пәтерлі үйдегі пәтерін кәсіпкерлік кызмет мақсатында
жалға беруге құқылы.
Кәсіпкерлік істің бір бөлігі, не ол тұтастай сатып алу - сату,
кепілдік, жалға беру жэне басқа келісімдер объектісі бола алады, мүның өзі
оның құқықтарының бекітілуі, өзгеруі және тоқтатылуына байланысты келеді.
Өзіндік кәсіпкерлікті бір азамат меншік құқығы бойынша өзіне тиесілі
мүлік негізінде, сондай-ак мүлікті пайдалануға жэне немесе оған билік етуге
жол беретін өзге де құқыққа байланысты дербес жүргізе алады. Егер заңда
өзгеше көзделмсе, жеке кәсіпкер сатуға арналған тауарларын кез келген
жерде, кез келген әдіспен сата алады.
Азамат, кооператив мүшесі кооперативпен шығатын жағдайда озінің
жарнасын кайтаруды жэне баска төлемді төлеуін талап етуге құқылы
("Өндірістік кооперативтер туралы" Жарлықтың 13-бабы). Кооператив мүшесіне
жарнаны немесе басқа да мүлікті беру жылдың аяғында, бухгалтерлік есеп-
қисап қорытындысымен жүзеге асады. Кететін кооператив мүшесінің келісімі
бойынша оған төленетін төлем заттай берілу де мүмкін.
15
Жердің меншік иесі азамат меншік құқығына тән үш құқыкты: еркін иелену,
пайдалану және билік ету құқықтарын еншілейді. "Жер кодексінде" бұл
өкілеттіліктер нақтыланған. Заңның 19-бабына сәйкес жер учаскесінің меншік
иесі заң атілерінде өзгеше көзделмесе, жер учаскесін иеилекеттік
органдардың қандай да болсын рүхсатын алмай-ақ, өз қалауы бойынша иелену,
пайдалану жэне билік ету құқығын жүзеге асырады. Азамат - меншік иесі
өзінің жер учаскесімен заң актілерінде тыйым салынбаған кез келген
мәмілелерді жасауға, атап айтқанда, жер учаскесін уағдаласқан баға бойынша
сактауға, шаруашылык серіктестігінің жарғылык қорына жарна ретінде
енгізуге, кепілдік беруге, сыйлауға және мүра етіп қалдыруға құқылы. Жер
учаскесіне меншік құқығы баска адамға мәміле жасаған сәттегі барлық
ауырпалыктармен қоса беріледі. Азамат, жер учаскесінің меншік иесі жер
учаскесін уакытша пайдалану туралы шарттың негізінде жер учаскесін уақытша
пайдалануға беруге құқылы.
Жер учаскесін уақытша пайдалануға беру туралы шарт жалға беру, жалдау
шарты (жалға алушымен) немесе өтеусіз пайдалану туралы шарт (өтеусіз
пайдаланушымен) нысанда жасалады.
Жер учаскесі жеке меншікте және ортақ меншікте бола алады. Жер учаскесі
қанша дегенмен азаматтық құқықтың объектісі болғаннан соң козғалмайтын
мүлік ретінде оған Азаматтық кодекстің меншік туралы ережелері кеңінен
қолданылады (АК-тің 11-бабы). Жер учаскесіне ортак меншіктің - үлестік және
бірлескен деген екі түрі болады.
Азаматтық кодекстің 240-бабы 1-тармағына сәйкес мүліктің меншік иесі
болып табылмайтын, бірақ өзінің жеке козғалмайтын мүлкіндей он бес жыл
бойы, не өзге мүлікті кем дегенде бес жыл адал, ашық және үдайы иеленген
азамат ол мүлікке меншік құқығын (иелену мерзімін) алатын болса, бұл
институт жер учаскесі қозғалмайтын мүлік болғандьщтан жер учаскесіне де
колданылады.
16
Азаматтардың меншік құқығын жүзеге асыру шексіз бола алмайды. Мысалы,
азаматтардың жеке меншігіне берілген жер учаскелерінің шектеулі көлемін
анықтауда айтарлықтай шектеушілік бар ("Жер кодексінің" 42-бабы). Сондай-ак
ондай жағдай тұрғын үй меншігіне де қатысты ("Тұрғын үй катынастары туралы"
Заңның 18-бабының 2-тармағы). Меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы
баска тұлғалар мен мемлекеттің құқыктарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
бүзбауға тиіс. Құқықтар мен заңды мүдделерді бүзушылык басқа нысандарымен
қатар, меншік иесінің өзінің монополиялык және өзге де басымдық жағдайын
пайдаланып киянат жасауынан көрінуі мүыкін. Меншік иесі өз құқықтарын
жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен айналадағы ортаға
келтірілуі мүмкін зардаптарға жол берілмеу шараларын қолдануға міндетті (АК-
тің 188-бабы, 4-тармағы).
Конституцияның 6-бабының 2-тармағында меншік қоғам иелігіне кызмет
етуге тиіс делінген. Сондықтан да меншік иесі өз құқығын жүзеге асыру
кезінде мүмкін болатын азаматтар мен айналадағы ортаға залалдың алдын
алып,~одан сақтанудың шараларын жасауға тиіс.
Заң азаматқа белгілі бір дәрежеде міндеттер жүктейді. Мәселен, жеке
кәсіпкер өзі өндірген өнімдердің сапасына жауап береді, оған жүмысы мен
көрсететін кызметі жатады.
Заң жер және тұрғын үй меншік иелері үшін, сондай-ак азамат-кәсіпкерлер
үшін тұтастай міндеттер аукымын көлденең тартады. Айталық, ол лицензия
алуда (кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне), жер учаскесін бөлуде,
арнайы су пайдалануда және т.б. айқын көрінеді. Азамат міндетінің елеулі
бір бөлігі оның міндеттемелік қатынастарына қатысуынан байқалады (шарт
жасау ерекшелегі, өз клиенттері алдындағы жауапкершілік пен орындау
өзгешеліктері және т.б.).
Азаматтардың меншік құқығы объектілеріне өкім ету бойынша өкілетті,
меншік иесінің өзінің қалауымен жүзеге асырылады. Басқаша айтканда, ол
затқа деген өзінің меншік құқығын өз калауымен баска біреуге беруіне,
мүлікті
17
өзге тұлғаның пайдалануына ұсынуына, бұл дүниеден өтерде баска біреудің
сол затқа иелік етуіне рүхсат етуіне толық еркіндікке ие болады. Демек жеке
кәсіпкер өзінің кәсіпкерлік ісін басқа бір тұлғаға тегін немесе ақылы түрде
беруіне құқылы. Бұл орайда кәсіпкерлік істі беру толық көлемде не жартылай
жүзеге асады. Кәсіпкерлік істі бөліп немесе толық етіп беру сбл жөніндегі
шартта көрсетілуі тиіс. Одан алушыға қандай құқықтар, қандай өтелмеген
қарыздар бар, сондай-ақ фирманың атауы, бәрі-бәрі қамтылуы керек. Жер
учаскелерінің азамат-меншік иелері үшін билік етудің күкықтары да заңда
қарастырылған ("Жер кодексінің" 23-бабы).
2. Жеке кәсіпкердің қызметі ерікті және мәжбүрлеу тәртібімен тоқтатылуы
мүмкін. Жеке кәсіпкердің қызметі ерікті тәртіппен кез келген уақытта -
өзіндік кәсіпкерлік жағдайында жеке кәсіпкердің өздігінен қабылдаған
шешімінің, бірлескен кәсіпкерлік жағдайында - барлық қатысушылардың
бірлесіп кабылдаған шешімінің негізінде тоқтатылады. Бірлескен
кәсіпкерлікті тоқтату үшін ол туралы шешім оның қатысушылары жақтап дауыс
берсе, егер олардың арасындағы келісімде өзгеше көзделмесе, қабылданған
болып есептеледі.
Жеке кәсіпкердің қызметі мынадай жағдайларда мәжбүрлеу тәртібімен
тоқтатылады: 1) банкроттық; 2) тіркеу кезінде қалпына келтірілмейтіндей
сипаттағы заң бүзушылыққа жол берілуіне байланысты жеке кәсіпкердің
тіркелуін жарамсыз деп тану; 3) егер қызмет лицензиялауға жататын болса,
қызметті лицензиясыз не заң актілері тыйым салған қызметті жүзеге асыру; 4)
заңдарды күнтізбелік жыл ішінде бірнеше рет немесе өрескел бүза отырып,
жүзеге асыру жағдайларында; 5) заң актілерінде көзделген өзге де
жағдайларда сот шешімі бойынша.
Жеке кәсіпкердің қызметі осы жоғарыда айтылғандардан басқа тағы мынадай
жағдайларда: 1) өзіндік кәсіпкерлік - жеке кәсіпкер - азамат әрекетке
қабілетсіз деп танылғанда не ол қайтыс болғанда; 2) отбасылық кәсіпкерлік
пен жай серіктестік - егер осы тармақтың 1-тармақшасында аталған
жағдаяттардың болуы нәтижесінде бірлескен кәсіпкерліктің бір қатысушысы
қалса, немесе
18
бірде-бір катысушы қалмаса, сондай-ақ некенің бұзылуына байланысты
мүлік бөлінгенде тоқтатылады ("Жеке кәсіпкерлік туралы" Заңның 33-бабы).
ҚР АК 194 бабына сәйкес тұрғын үйге меншік құқығы мен өзге заттық
құқықтарды жүзеге асыру ерекшеліктері тұрғын үй заңдарымен реттеледі.
Заң тұрғын үй кондоминимумын тұрғын үйге ерекше меншік құқығы деп
аныктайды, өйткені жекелеген тұрғын жайлар қатысушылардыц өз меншігі болып
табылады. Ал ортақ мүлік оларға ортақ үлесі меншік құқығында тиесілі болады
(2 бап ҚР Тұрғын үй қатынастары туралы заңы). Ал ҚР АК 209 бабында
кондоминимумге мынадай анықтама берілген. Жылжымайтын мүлікке меншік
кондоминимум нысанында пайда болуы мүмкін, бұл жағдайды жылжымайтын
мүліктің жекелеген бөліктері азаматтардың жэне (немесе) заңды тұлғалардың
дара (белек) меншігінде болады, ал жылжымайтын мүліктің белек меншікте емес
беліктері ортак үлестік меншік құқығымен жылжымайтын мүлік бөліктерінің
иелеріне тиесілі болады.
Кондоминимумның айта кетер бір ерекшелігі күрделі объектілерді құрайтын
мүліктік кешен болып табылатындығы. Кондоминимумге катысушы жекелеген тұлға
езінің мүлкіне билік жүргізуді еркін, ез калауы бойынша жүзеге асырады.
Бірақ, ол жалпыға тиісті ортақ таланты орындауы қажет. Қалған мүліктің
барлығы кондоминимумге қатысушыларға ортақ үлесті меншік құқығында тиесілі
болады. Олардың үлесі белгілі бір кеңістікпен елшенбейді, ол барлығына
тиісті болады.
Ортақ мүлік кондоминимум қатысушылары бірлесіп пайдалана отырып, билік
жүргізе алады. Бұл ортақ мүліктер тұрғын-жайдың қалыпты жүмыс істеуін
қамтамасыз етеді. Мүндай мүліктерге баспалдақтар, дәліз, подвал, үй шатыры,
лифт, коммуналдық орталықтардың қызмет керсетуі жатады. Сонымен бірге ортақ
мүлікке үй маңындағы жер болігі деп иіреді. Кондоминимумге қатысушылар
олардың ортақ мүліктегі үлестеріне
19
карамастан мұндай мүлікті бірдей пайдалану құқығына ие болып табылады.
Ол олардың келісімімен келісім болмаған күнде кондоминимумді басқарушы
органы шешімімен аньщталады.
Ортақ мүлікті пайдалану құқығы оны ешкандай дәлелдемені, шешімді немесе
баска да рүксат беру актілерін қажет етпейді. Шешім тек оны жүзеге асыру
құқығын реттеуге ғана эсер етеді. Бұл құқык мерзімсіз болып табылады.
Кондоминимумды басқару нысаны әр түрлі болуы мүмкін, бірак тек біреу
ғана болады. Тұрғын үй қатынастары заңының 42 бабы осы мәселені қамтыған.
Бұл үйді бірлесіп басқару, тұрғындар барлық мәселені бірлесіп шешеді. Бұл
нысанда ешқандай үйымдык құрылымды қажет етпейді. Бұл нысан қатысушылар
төрт катысушы болған кезде ғана қолайлы.
Келесі бір нысан бұл кондоминимум объектісін басқаруға жеке тұлғаны
талдау. Бұл тұлға тұрғындар мүддесін басқа тұлғалар алдында жүзеге асырады.
Келесі бір нысан пәтер иелерінің кооперативі. Сонымен қатар заңға қайшы
келмейтін басқа да нысанда болуы мүмкін. Ал осы жоғарыдағы нысандардың бір
нысанын құрауда тұрғындар арасында келісім калыптаспаса заңның, 42 бабының
5 тармагы бойынша КСК (ПИК) күрылады. Міне осы жоғарыда аталған нысандарда,
пәтерлердің меншік иелері өздерінің заттық құқықтарын жүзеге асырады. Пәтер
иелерінің кооперативке мүше болуы ерікті болып саналады.
20
2 Меншік құқығына ие болу негіздері 2.1 Меншік құқығына ие болудың
бастапқы негіздері
Меншік құқығы эртүрлі негіздер арқылы пайда болады. Сол негіздерді
саралай отырып, олардың пайда болу ерекшеліктеріне байланысты оларды
бастапқы жэне туынды деп бөліп қарастыруға болады. Бастапқы негіз бойынша
ол затқа бұрын ешқандай меншік құкығы болмаған және алғаш рет меншік құқығы
пайда болып отырған жағдайлар жатады. Ал туынды негіз бойынша пайда болған
меншік құқығына ол заттың бүрын меншік қу_қығы бастапқыда болған, бірақ эр-
түрлі құқықтық қатынастарға байланысты меншік құқығының өзгеруі жатады.
Меншік құқығына ие болудың бастапқы негіздеріне мыналар жатады: жаңадан
жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пакда болуы (236-бап,
1-тармақ); өңдеу (237-бап); иелену мерзімі (240-бап); олжа (245-бап);
қараусыз жануарлар (246-бап); меншік иесінен алынған мүлікті иелену (247-
бап).
Егер шартта немесе заңдарда өзгеше көзделмесе, жаңа затқа меншік кұқығы
оны дайындаған немесе жасаған тұлғаға тиеді (АК-тің 235-ші бабы). Бү_л
баптағы норма үсынбалы мазмүнда. Мәселен, затты дайындаған немесе жасаған
тұлғаға, ал егер өзара шартта немесе заңда көрсетілсе, ол затқа меншік
құқығы баска тұлғаға, оның ішінде тапсырыс берген тұлғаға тиесілі болуы
мүмкін.
АК-тің 236-бабына сэйкес салынып жатқан үйлерге, құрылыстарға, өзге де
мүлік кешендеріне, сондай-ақ өзге де жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын
мүлікке меншік құқығы осы мүлікті жасау аяқталған кезден бастап пайда
болады. Егер заң құжаттарында немесе шартта құрылысы аяқталған объектілерді
қабылдап алу көзделген болса, онда тиісті мүлікті жасау осылайша қабылдап
алынған кезден бастап аяқталған болып есептеледі. Қозғалмайтын
мүлік мемлекеттік тіркелуге тиіс реттерде, оған меншік құқығы осылайша
тіркелген кезден бастап пайда болады.
Салынайын деп жаткан үйлерге, құрылыстарға, өзге де мүліктік
кешендерне, өзге де жаңадан жасалайын деп жатқан қозғалмайтын мүліктерге
архитектуралық-құрылыстың ережелерінің талаптары қатаң сақталуы жэне тиісті
уэкілетті органдардың келісімі міндетті. Бұл талаптар мен тиісті ережелер
арнайы заңмен реттеледі.
Аяқталмаған құрылыс объектілері мен мемлекеттік тіркеуден өтпеген
жылжымайтын мүліктер құрылыс материалдары ретінде қарастырылады және бұл
материалдарға меншік құқығы материалдың меншік иесіне тиесілі.
Қозғалмайтын мүлікті жасау аяқталғанға дейін, ал тиісті жағдайларда
-оны мемлекеттік тіркеуден өткізгенге дейін мүлікек қозғалмайтын мүлік
жасалатын материалдармен басқа мүлікке меншік құкығы туралы ережелер
қолданылады.
Заң бастапқы негіздерге мүлікті пайдалану нэтижесінде алынған
жемістерді, өнімді, табысты жатқызады (АК-тің 235-бабы 1-тармағы). Жемістер
табиғи болуы мүмкін (ол табиғат не адам күшімен өндіріледі), сондай-ақ оны
таза табиғи өнеркәсіп өнімі деп бөледі (бүйым, өнім жэне т.б.) немесе
табыстар көзі болып табылады (мысалы, жалға ақы төлеу немесе пайыздар жэне
т.б.). АК-тің 123-бабына сэйкес мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған
түсім (жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлікті
пайдалану туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде
пайдаланушы адамға тиесілі болады.
Меншік құқығының пайда болуының бастапкы негіздеріне өнімді жинауға,
балық, аң аулауға арналған көпшілік қолды заттарды меншікке айналдыру да
жатады. Заңдармен жергілікті әдет-ғұрыпқа немесе меншік иесі берген жалпы
рұқсатқа сэйкес ормандарда, бөгендерде немесе басқа аумақта жидек теруге,
балық аулауға, аң аулауға басқа нэрселерді жинауға немесе
22
аулауға жол берілген ретте, тиісті заттарға меншік құкығын оларды
жинауды және аулауды жүзеге асырған адам алады (АК-тің 241-бабы).
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздерінің келесі түрі
-өңдеу.
Шартта өзгеше көзделмегендіктен, адам өзіне тиесілі емес материалды
өңдеу арқылы дайындаған жаңа қозғалатын затка меншік құқығын материалдардың
меншік иесі алады. Егер өңдеу құны материалдардың қүнынан едәуір асып
кетсе, өңдеуді өзі үшін жүзеге асырған адам алады. Егер шартта өзгеше
көзделмесе, өз материалдарынан дайындалған затқа меншік құқығын алған
материалдардың меншік иесі ол затты өңдеуді жүзеге асырғаы адамға оның
қүнын өтеуге, ал ол адам жаңа затқа меншік құқығын алған ретте соңғысы
материалдардың меншік иесіне олардың құнын қайтаруға міндетті (АК-тің 237-
бабының 1, 2 тармақтары).
Бұл жағдайды профессор Ғ.Төлеуғалиев нақты былай түжырымдайды өз
іматериалдарынан дайындалған затқа меншік құқығын алған материалдардың
меншік иесі ол затты өңдеуді жүзеге асырған адамға оның құнын өтеуге, ал ол
адам жаңа затқа меншік құқығын алған ретте соңғсы материалдың меншік иесіне
олардың құнын қайтаруға міндетті.
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздерінің келесі түрі
-иелену мерзімі.
АК-тің 240-шы бабыны сэйкес муліктің меншік иесі болып табылмайтын,
бірак өзінің жеке қозғалмайтын мүлкіндей он бес жыл бойы, не өзге мүлікті
кем дегенде бес жыл адал, ашық жэне үдайы иеленген азамат немесе заңды
тұлға ол мүлікке меншік құқығын (иелену мерзімін) алады. Мемлекеттік
тіркеуге жататын қозғалмайтын және өзге де мүлікке меншік құқығы бұл
мүлікті иелену мерзіміне сәйкес алған тұлғада осындай тіркеу кезінен бастап
пайда болады.
Иелену мерзіміне қарағанда, яғни АК-тің 240-шы бабына қарағанда иесіз
заттарға (АК-тің 242 бабы), меншік иесі бас тартқан жылжымалы заттарға (АК-
тің 243 бабы), олжаға (АК-тің 245 бабы), қараусыз жануарларға (АК-тің 246
23
бабы), көмбеге (АК-тің 247 бабы) меншік құқығын иелену басымдықта
болады. Өйткені бу_л жағдайларда ол заттың меншік иесінің бар немее жоқ
екендігі алғашқы сэттен белгілі болады.
Сондықтан да иелену мерзімі бойынша меншік құқығын алуда тиісті тұлға
затты адал иеленуі қажет, яғни ол сол затқа өзінің меншік құқығының жоқ
екендігін білмеуі тиіс.
Мүлікке меншік құкығын алғанға дейін оларды өз мүлкіндей иеленуші
азамат немесе заңды түлга өз иелігін мүліктің меншік иелері болып
табылмайтын, сондай-ақ заң құжаттарында немесе шартта көзделген өзге де
непздерге сэйкес оларды иеленуге құқығы жоқ үшінші жақтардан қорғауға
кұқылы.
Меншік иесі жок немесе меншік иесі белгісіз зат, неиесі оның меншік
кұқығынан бас тартқан зат иесіз болып табылады. Егер меншік иесі бас
тартқан заттарға меншік құқығын алу туралы (АК-тің 243-бабы), олжа туралы
(АК-тің 245-бабы), қараусыз жануарлар туралы (АК-тің 246-бабы), және қазына
(АК-тің 247-бабы) туралы ережелер теріске шығармаса, иелену мерзіміне (АК-
тің 240-бабы) сэйкес иесіз қозғалмалы заттарга меншік алынуы мүмкін.
Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылган аумақтағы жергілікті атқарушы
органның мэлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік тіркеуді жүзеге
асыратын орган есепке алады. Коммуналдық меншікті басқаруға уэкілдік
берілген орган иесіз қозғалмайтын заттарды есепке алған күннен бастап бір
жыл өткеннен кейін бұл затты коммуналдық меншікке түсті деп тану туралы
талап койып сотқа жүгіне алады.
Сот шешімі бойынша коммуналдық меншікке түсті деп танылмаған иесіз
қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншік иесінің иелігіне, пайдалануына
жэне билік етуіне қайта қабылдануы, не иелену мерзіміне орай меншікке
алынуы мүмкін.
Меншік құқығынан бас тарту мақсатымен меншік иесі тастап кеткен немесе
қалдырып кеткен жылжымалы заттар АК-тің 243-бабы 2-тармағына
24
сэйкес баска тұлғаның меншігіне өтуі мүмкін. Тұлға өзінің иелігіндегі
не пайдалануындағы жер учаскесінде жатқан заттарды, тіпті оның құны жиырма
айлық есептік көрсеткішінен кем бола тұрса да, ол тасталған металл
сыныктары болсын, жарамсыз өнім болсын, оны өзінің меншігіне айналдыра
алады.
Меншік құкығын алудың бастапқы негіздерінің келесі түрі - олжа. Олжа
деп біреудің меншігіндегі, иелігіндегі жоғалған заттың екінші бір адамның
тауып алуын айтады. Олжа туралы АК-тің 245-ші бабында тиянақты көрсетілген.
Жоғалған затты тауып алушы бұл туралы оны жоғалтқан адамға немесе
заттың меншік иесіне немесе оны алуға құкығы бар өзіне белгілі баска
адамдардың біреуіне дереу хабарлауға жэне табылған затты оған қайтаруға
міндетті. Егер зат үй-жайдың ішінде немесе көлікте табылған болса, ол сол
үй-жайдың немесе көліктің иесі болып табылатын адамға тапсырылуға тиіс.
Мүндай ретте осы иеленуші затты тапқан адамның құқыктарын иеленіп, оның
міндеттерін мойнына алады.
Олжа меншік иесі жоғалтып алған немесе есінен шығып қалдырып кеткен
жылжымалы зат болып табылады. Олжаның иесіз заттардан айырмашылығы сонда,
оның заңды меншік иесі бар, белгілі, тек ол өз затын жоғалтып алған болады.
Егер табылған затты алуға құкығы бар адамның өзі немесе оның тұрган
жері белгісіз болса, затты тауып алушы олжа туралы полицияға немес
жергілікті атқару органына мэлімдеуге міндетті. Затты тауып алушы оны
өзінде сақтауға не полицияның, жергілікті атқарушы органның немесе олар
көрсеткен адамның сақтауына тапсыруға құқылы. Тез бұзылатын затты немес
сақтауга кететін шығындар оның құнына сэйкес келмейтін затты тауып алушы
түсім сомасын растайтын жазбаша дэлелдемелер алып, сата алады. Табылған
затты сатудан түскен ақша сақталуға жэне затты алуға заңды құқығы бар
адамға қайтарылуға немес бұл заттың өзі үшін белгіленген тэртіп пен
жағдайларда баска адамдардың меншігіне берілуге тиіс. Затты тауып
алушы оның
25
жоғалтқаны немес бұлдіргені үшін өзінің жасыру ниеті болған немесе
өрескел абайсыздық жасаған ретте ғана жэне сол заттың құны шегінде жауапты
болады.
Егер олжа туралы полицияға немес жергілікті атқару органына мәлімделген
кезден бастап алты ай өткенше жоғалған затты алуга заңды құкығы бар адам
анықталмаса жэне затқа өзінің құқығы туралы оны тапқан адамга не полицияга
немес жергілікті атқару органына мэлімделмесе, затты тауып алушы оган
меншік құқыгын алады. Заттты тауып алушы тапқан затын мекшігіне алудан бас
тартса, ол коммуналдық меншікке өтеді.
Затты тауып алушы затты алуға заңды құқыгы бар адамнан зат құнының отыз
проценті мөлшерінде сыйақы алуға құқылы. Егер табылган зат оны алуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Меншік кұқығы және басқа да заттық құқықтар
Заттық құқықтың түсінігі мен белгілері
Меншік құқығының түсінігі мен мазмұны
2 Меншік құқығына ие болу негіздері
Меншік құқығына ие болудың бастапқы негіздері
Меншік құқығына ие болудың туынды негіздері
Ортақ меншік
3 Мемлекеттік және жеке меншік құқығының пайда болу ерекшеліктері
Мемлекеттік меншік құқығының пайда болу негіздері.
Жеке меншік құқығының пайда болу негіздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Азаматтық құқықтағы меншік құқығы матералдык
игіліктердің нақтылы тұлғаға тиістілігін бекітуші, реттеуші, қорғаушы
күкықтық нормаларды қамтиды. Бәрін біріктіре алғанда олар меншік құқығын
құрайды, яғни ол біріңғай тұтас құқық институты болып табылады.
Меншік құқығы бұл - меншік туралы айтылғанда еңбектін өнімдерін тиісгі
нысандарын иеленуді шартты түрде дәйіттейтін өндірістің құрал -
жабдықтардың өнімдеріне иелік жасау жөніндегі белгілі бір қоғамдық
қатынастар туралы болып табылады.
Меншік дегеніміз - қоғам өмірінің шарты. Меншік бұл базистегі,
сипаттағы экономикалық санат, ал меншік құқығы дегеніміз - субъектінің
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иеленуге, пайдалануға және оған билік
етуге заңмен танылатын және қорғалатын құқығы.
Жұмыстың практикалық маңызы.
Меншік құқығының институты қоғамда үш функцияны орындайды.
Біріншіден, меншік құқығының нормалары мүліктің белгілі бір тұлғаларға
тиістілігін белгілейді.
Екіншіден, меншік құқығының нормалары меншік иесінің өзіне тиісті
мүлікке ие болу, пайдалану және билік ету құқықтарын бекітеді. Үшіншіден,
олар меншік иесінің мүдделерін және құқықтарын қорғайтын құқықтық
құралдарды қарастырады.
Меншік құқығының обьективтік және субъективтік мағынасы болады.
Объективтік мағынасы тұрғыда алғанда меншік құқығы өндіріс құрал
-жабдықтар мен өнімдеріне иелік жасау, пайдалану және билік ету
катынастардың негізінде құқық нормалардың жиынтығы болып табылады.
Ал, субьективтік мағынасы - өкілеттелінген тұлғаның мүмкіндігі болып
табылады. Субьективтік меншік құқығы меншік иесіне өз еркінше мүлкін
кәсіпкерлік немесе заңмен тыйым салынбаған басқа іс - әрекет үшін
пайдалану және билік ету құқығын басқа тұлғаға өкілеттеуге, сатуға,
кепілдікке беруге құқығы бар. Меншік құқығы меншік иесіне мүлікке деген ие
болу, пайдалану және билік ету құқығын реттеп отырады.
Иелену құқығы дегеніміз, - мүлікті іс жүзінде иеленуді заң жүзінде
камтамасыз ету, өз шаруашылығында ұстау.
Ал, ие болу құқығы дегеніміз - адамдардың өз қалауы бойынша мүлікке
ықпалын жүргізу мүмкіндігін құрайтын мүлікке нақты ие болуды айтады.
Мысалы: Мемлекет жер және онын қойнауы, су өсімдіктер және жануарлар
дүниесіне, табиғи ресурстарға ие болса, ал азамат жеке автомобильге,
жиһаздарға және тағы баскаға ие.
Пайдалану күкығы дегеніміз - мүліктен оның пайдалы табиғи касиеттерін
алудың, сондай - ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда
кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін. Пайдалану
құқығы кезінде меншік иесінің өзіне тиісті мүлікті кәдеге жаратуы өзінің
түтынушылық сезімін қанағаттандыру үшін одан пайда табу қажет, Мысалы: кір
жуғыш машина, азық - түлік.
Билік ету құқығы дегеніміз - мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі. Билік ету құқығының меншік иесі
мүліктің зандылық жағдайын аныктап өзгерте отырып мүлікке байланысты
құқықтық қатынастарды белгілейді немесе тоқтатады. Мысалы: сату,
айырбастау, сыйлау, жойып жіберу және тағы басқа. Аталған билік ету құқығы
тек меншік иесіне ғана тиісті. Меншік иесінің осы үш құқығы заңның тарихи
дамуынан туьшдап отырған занды құрылымы болып табылады.
Демек, меншік құқығының заңды ерекшелігі тек меншік иесінің
құқыктарында ғана емес, сондай - ақ олардың өзгешелігінде болып отыр. Мүнда
жалдап алушының мүлікке деген құқығы меншік иесінің күкығынан шектеулі
болып отырғандықтан емес, меншік иесінің құқығын жалдап алушыға мүлікке
қожалық етуге мүмкіндік беруінде.
4
Сондықтан, жаңа заң меншік иесіне өз еркінше өзіне тиістілі мүлікке ие
болу, пайдалану және билік етуін белгілеп берді. Бүрыьғы заңдарда меншік
құқықтарын пайдалану шектері белгіленген болса, қазіргі уақытта меншік иесі
өз мүлкін заңмен тыйым салынбаған кез - келген іс -әрекетте пайдалана
алады. Осының бәрі қаралып жатқан құқықтың негізгі зандылық ерекшелігін
қалаушы меншік құқығының тәуелсіздігін, мазмүнының кендігін көрсетеді.
Осындай заңдылықты еске алып, субьективтік меншік құқығының иесі өз мүлкіне
еркінше ие болу, пайдалану және билік ету заңда тыйым салынбаған басқа да
іс - әрекеттер жасау құқықтарын пайдаланып, яғни өз мүлкіне толық қожалық
ету деп түсінуге болады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері.
Меншік катынастары кез келген қоғамның экономикалық негізін құрайды.
Қазақстан және бүрынғы одак көлеміндегі мемлекеттердің жоспарлы
экономикадан нарықтық экономикаға өтуінің өзі меншік қатынастарының
өзгеруіне, мемлекеттік меншікті жекешелендіру нәтижесінде жеке меншіктің
дамуына және де жеке кәсіпкерлікке қолайлы жағдай жасауға мүмкіндіктер
туындады. Елімізде экономикалық қатынастарды, соның ішінде меншік
қатынастарын реттейтін көптеген заңдар қабылданды. Олардың ішінде
экономикалық заңдардың негізі және орталығы болып Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі есептелінеді.
Меншік құқығы қаншалықты маңызды болса, меншік құқығына ие болу
негіздері де соншалықты маңызды мәселе. Өйткені меншік құқығының пайда
болуының өзі сол негіздермен тікелей байланыста. Меншік құқығының пайда
болу заңдылыктарының сакталуы меншік құқығының түрақтылығының кепілі.
Сондықтан да заңнамада да жалпы құқықтық қатынастардың реттелу барысындағы
кейбір тәжірибелік әрі теориялық мәселелерде де меншіктің пайда болуының
құқықтық негіздері әлі де жетілдіруді қажет етеді.
1 Меншік құқығы және басқа да заттық құқықтар 1.1 Заттық құқықтың
түсінігі мен белгілері
Заттық құқық деп белгілі бір тұлғаның өз қарамагындағы жеке заттарға
үстемдік (қожалық) етуін айтады. Әдетте адамның затка қатынасы әртүрлі
болады, біріншіден, ол сол заттың меншік иесі, екіншіден, оны иеленуші,
үшіншіден, өзгенің затын меншіктену құқығын еншілей алады.
Заттық құқық уэкілетті тұлғаның үстемдігіндегі тиісті затқа тікелей
эсер ету арқылы мүддесін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін субъективтік
құқық. Заттық құқық - қү-қық иеленушіде үш түрлі құқықтық өкілеттіктің
болуымен сипатталады: иелену, пайдалану жәе билік ету. Бұл қүдықтардың
үшеуі де немесе кейбіреулері, толық немесе жартылай да болуы мүмкін. Заттық
құқықтың объектісі тек қана жеке анықталған зат бола алады. Материалдық
емес қүндылықтар мен үқсастық белгілеріне байланысты анықталатын заттар
заттық құқықтың объектісі бола алмайды.
Азаматтық кодекс жүйесінде құқықтың өзі меншік кұқығы жэне басқа да
заттық құқық болып бөлінеді. Оның соңғысына жерді пайдалану құқығы,
шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы және баска да заттық
құқыктар (мысалы, сервитуттар) жатады.
Азаматтык кодексте меншік құқығы заттық кұқықтың жалпы жүйесіндеге
негізгі құқық институты бола тұрса да, түптеп келгенде ол заттық құкытың
бірі болып саналады.
Сонымен, заттық құқық дегеніміз - өкілетті жақтың немесе өзге жақтардың
заң актілері арқылы танылатын жэне қорғалатын белгілі бір жаққа немесе
(жақтардың жиынтығына) тиесілі әртүрлі заттарға өз қалауы бойынша тікелей
үстемдік (қожалық) ету құқығы болып табылады.
Заттық құқықтар жөніндегі тиісті нормалардың бірқатар ерекшеліктері
бар. Олар: заңда бекітілген заттық құкықтың шектелген шеңбері; заттық
құқықтардың шексіздігі (абсолюттік құқық); затқа тікелей үстемдік ету;
затпен үздіксіз байланыс жасау.
Заттық күкық шексіз (абсолюттік) құқық түрінде сипатталады. Демек, бұл
барлық басқа субъектілердің аталған құқық өкілеттілігін жүзеге асыруына
бөгет жасамау міндетін алға тартады. Шексіз (абсолюттік) құқықка мазмүны
жағынан қарама-қарсы түрған міндеттемелік құқық. Бұл күкық бойынша міндетті
болатын бір ғана жақ немесе бірнеше жақтар. Мүліктік құқықтарды заттық және
міндеттемелік деп бөлуді рим заңгерлерінің материалдары негізінде кейінгі
кезеңдердегі ғалымдар жүргізді. Егер тұлға өзіне тиесілі затқа тікелей эсер
ете алатын құқығы бар болса, ол заттық құқық, егер тұлға ол затқа тікелей
эсер ете алатын құқығы болмай, ол затты өзіне беруге талап ете алатын
күкығы болса , онда ол міндеттемелік құқык болады.
Заттык күкықта уәкілетті тұлғаның мүддесін қанағаттандыруда оның өзінің
әрекеті шешуші маңызға ие, ал міндеттемелік құқықта өкілетті тұлғаның
мүддесінің орындалуы оның алдында міндетті жақтың әрекетінің нәтижесіне
байланысты.
Заттык құқықтың маңызды белгісі оның затқа тікелей үстемдік етуі болып
табылады. Мүның өзі құқық объектісі араға үшінші бір адамды салып үстемдік
етпейді дегенді білдіреді. Бұл арада затқа үстемдік толық күйінде болуы
мүмкін, ал кейде заттық құқықтың шектелуіне орай, шектелген түрінде де
кездеседі.
Заттык құқықтың тағы бір ерекшелігі заттың иесі мүлкін басқа біреуге
берген кезде өзінің құқығы иеленуші ретінде сақталып қалатындығы деуге
болады. Азаматтық кодекстің 188-бабына сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі
мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрекеттер жасауына, соның
ішінде мүлкін басқа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, бірақ
өзі меншік иесі болып қала беруіне құқылы. Басқаша айтқанда, мүлікке меншік
күкығы сакталады.
7
Заттык кұкык екі үлкен топка бөлінеді. Олар, меншік құқығы және меншік
иесі болып табылмайтын тұлғаның заттық құқығы. АК-тің 195-ші бабында заттық
құқықтың негізгі түрлері көрсетілген. Бұл бапта заттық құқықка меншік
құқығымен қатар жерді пайдалану құқығы, шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды
басқару құқығы жэне АК-те немесе өзге заң актілерінде көзделген баска да
заттық құқықтардың жататындығы көрсетілген. Баска да заттық құқықтарға
сенімді басқару құқығы; жеке меншіктегі жер учаскесін уакытша пайдалану
құқығы; жер койнауын пайдалану құқығы; сервитут; кепіл және басқалар
жатады. Заң актілері бойынша меншік құқығынан келіп туындайтын баска да
заттык құқықтар қарастырылуы мүмкін.
Жер пайдалану күкығы заттык күкық болып табылады. Жер Кодексіне немесе
заттык құқыктың мәніне кайшы келмейтіндіктен, жер пайдалану құқығына меншік
құқығы туралы нормалар қолданылады (Жер Кодексінің 28-ші бабы).
Сервитут заттық құқық ретінде бөгденің мүлкін шектеулі пайдалану болып
табылады. Жер күкығында сервитут кең қамтылған.
Заттык құқықтың ерекшелігі оның меншік құқығынан келіп (туындайтынында)
шығатынында. Осыған байланысты заттык құқықтарға, еі ер заңдарда өзгеше
көзделмесе немесе осы заттық құқықтың табиғатына кайшы келмесе, меншік
құқығы туралы нормалар колданыладьқ
Заттык құқықтың міндетті белгілерінің бірі құқықтың сақталуы мен
құқықтың басымдығы. Демек, бірінші жағдайда заттык күкықты иеленуші тиісті
затка меншік күкығы ауысқанымен (Мысалы, шаруашылық жүргізу құқығы мен
оралымды басқару құқығындағы заттарға мемлекеттің заттық құқығының
сақталуы, кепілге салынған мүлікке меншік құқығы пайда болғанымен ол заттың
иесінің меншік құқығы сақталады) оның иеленушісі меншік иесі болып қала
алуы мен заттық құқық пен міндеттемелік құқық бәсекеде болғанда заттық
құқыққа басымдық берілетіндігін айтуға болады.
8
1.2. Меншік құқығының түсінігі мен мазмұны
Адам қоғамдық өндіріске ұдайы қатысып, өзіне белгілі бір игіліктер
жасайтыны белгілі. Сондықтан, меншік ең алдымен экономикалық категория
ретінде қаралуы керек. Ёірақ, мүліктік игіліктерге адамдардың көзқарастары
әр түрлі. ¥дай өндірістің мәні мүліктік игіліктер жасауда, оларды жоғарыда
айтылғандай біреулер иемденіп, немесе біреулердің меншігіне айналып
отырады.
Кез-келген мүліктік игілік одан оның иемдену максатына жасалады,
сондықтан да өндіріс катынастарының негізі болып, меншікті иемденудің өзі
болып табылады.
К.Маркс көрсеткендей, меншік дегеніміз белгілі тұлғалардың мүліктік
игіліктерге өзіне тиесілідей, өзінікіндей қатынастары, демек барлық басқа
тұлғалардың көрсетілген игіліктерге бөтендікіндей, өзіне тиесілі еместей
қатынастары. Сондықтан, "Меншік" заттар себебінен адамдар арасындағы
қатынастары болып табылады, бұл иемдену фактісі немесе бір тұлғаға (олардың
үжымдарына) мүліктік игіліктер тиісті болу фактісіне жатады, демек баска
барлық тұлғалардың бү_л игіліктерден шектелуіне экеледі.
Сонымен, меншік катынастары былай көрсетіледі:
өндіріс процесінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік катынас
ретінде;
экономикалық қатынастар ретінде, өндіріс қаражаты түрінде мүліктік
иемденуінде. С.Н.Братусь жэне басқа ғалымдар азаматтық құқық пэнін зерттеп,
мынадай қорытындыға келді, меншік, өндірістің керекті алғы шарты бола тұра
сол арқылы жүзеге аса отырып, өндірілген мүліктік игіліктерді иемденудің
негізі болып табылады. Меншікті олар екі жағдайда қарастырады.
Статистикалық иемдену жағдайында болуы, өндіріс қаражаты жэне оның өнімі
белгілі бір тұлғанікі, динамикалық-мүліктік игіліктердің пайдалануы жэне
ауыспалы жағдайында болуы. Меншік қатынастары - мүліктік қатынас
9
болғандыктан онда статистикалық және динамикалық жағдайда тұруы
ақырғысына тән. Шындығында, мұнымен келіспеуге болмайды, себебі, меншік
иесі мүліктік игілікті өндірумен қатар, оны пайдаланып жэне арғы тағдырын
белгілей алады.
Бұған дейінгі сөз меншік ерекше экономикалық категория ретінде айтылған
еді, ол меншіктің заңды мазмұнын ашылуының бастамасы қызметін атқаруы тиіс
еді. Енді соған өтеміз.
Меншік құқығының мазмұны мен ұғымы Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 188-бабында толық ашылған.
Меншік құкығы субъектінің заң арқылы танылатын және қорғалатын өзіне
тиесілі мүлікті қалауынша иелену, пайдалану жэне оған билік ету құқығы
көрсетілген өкіліттіліктен толығымен субъективті меншік құқығындай меншік
иесіне эрекеттерін заңды қамтамасыздандырылған мүмкіндіктерін көрсетеді,
өкілеттіліктерге меншік иесі болуы уақытында ғана ие. Мүлікті иелену де
заңды және заңсыз болады. Заңды деп қандай да бір құқықтық негізге
сүйенетін иеленуді айтамыз, яғни заңды иелену титулы.
Кейде заңды иеленуді титулды деп те айтады. Заңсыз иелену құқықтық
негізге сүйенбейді, демек, титулсыз иелену.
Заңсыз иеленушілер өз ішінде екіге бөлінеді: адал ниеттілер жэне арам
ниетті иеленушілер болады. Заңсыз иеленуші мүліктің заңсыз иеленгенін
білмесе жэне білуі мүмкін болмаса адал ниетті заңсыз иеленуші. Ал егер де
ол иеленушінің заңсыз екенін білсе немесе білуі тиіс болса, онда ол тұлға
заңсыз арам ниетті иеленуші болып табылады. Заңсыз иеленушілердің бұл
бөлінуі меншік иесі өз мүлкін виндикациялық талап койғанда меншік иесімен
иеленуші арасында кіріс және шығыс есептеуде, сондай-ақ иелену мерзімінің
өтуіне байланысты меншік құқығының иеленуі туралы мэселе шешу кезінде
керек. Заңсыз және заңды иеленушілер болып бөлінуі мерзімнің өтуіне
байланысты иелену кезінде маңызды роль атқарады. Солай, меншік иесі жоқ
қозғалмайтын
10
мүлікті 15 жыл заңды иеленген иеленуші, ол мүліктің толық заңды меншік
иесі бола алады.
Меншік құкығының ендігі элементі, пайдалану өкілеттілігі. Бұл Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 188-бабының 3-тармағына сай, мүліктен
оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табуды заң
жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда, кіріс, өсім, жеміс, төл жэне өзге
нысандарда болуы мүмкін.
Пайдалану өкілеттілігі әдетте, иелену өкілеттілігіне сүйенеді. Бірақ
кейде мүлікті иеленбей пайдалануға болмайды.
Меншік құқығының ең ақырғы негізгі элементі - билік ету өкілеттілігі
-бұл, мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуін
(ҚР АК 188-6, 2-т.) осы мүлікке қатысты заң актілерін жасау жолымен
белгілеу.
Меншік иесі өз мүлкін сату, жалға беру, кепілге қою жэне т.б. ол
мүлікке билік етуін іске асыруы күмән туғызбайды.
Е.А.Суханов билік ету құқығына анықтама бергенде, өте айқын "қуатты"
өкіліттілік, оның барлығымен меншік иесін басқа титулды иеленушілерден
ажыратуға болады (бірақ кей-кезде басқа иеленушілер де мөлшерімен сондай
мүмкіндіктерге ие) деген. Меншік иесіне жоғарыда айтылған үш өкілеттік бір
мерзімде беріледі (иеленеді).
Кейде бұл тізімді кемітуге тырысатындар да кездедеді, мысалы, меншік
иесінің өз мүлкін бақылауда немесе бақылаудағы ерекше өкілеттілік қосу
жолымен. Бірақ, бізше бұл көз-қарас негіссіз, өйткені басқару - меншік
иесіне мүлікті нақты иеленуі басқа тұлғада болған уақытта пайда болады.
Бірақ, бірге кейде бөлек олар мүліктің меншік иесі немесе басқа мүлікті
заңды иеленушісіне тиесілі бола алады (кейбір шектеулермен). Солай, жалға
алушы (арендатор) меншік иесімен келісім шарт бойынша мүлікті иеленуі жэне
пайдалануымен қатар, оның келісуімен мүлікті үшінші тұлғаға жалға беруге,
оның жайын немесе пайдалану мақсатына өзгертулер енгізуге, жақсартуға құқы
болады, демек, белгілі шекте мүлікке билік етеді.
11
Сондықтан, көптеген ғалым-цивилисттер Венедиктов А.В., Генкин Д.М.,
Корнеев СМ., Е.А. Сухановтар белгілі "үштікті" атаумен шектемей, меншікті
"өзінің билігімен, өз мүддесі үшін, өзінің қалауымен басқа тұлғалардан
тэуелсіз" жүзеге асыруды нұсқайды.
Бұл айтылғаннан мынадай қорытынды шығаруға болады: меншіктің
субъективті құқығы - меншік иесіне бекітілген мүлікті пайдалану, иелену,
билік етуді заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндік және оған қатысты өз
еркінше өз мүддесі үшін, заңмен құқықтық актілерге қайшы келмейтін, басқа
тұлғалардың құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбайтын кез
келген әрекет жасауға, сондай-ақ өз шаруашылық билеу саласына үшінші
тұлғалардың араласуын жоюға мүмкіндік.
Біз, осы меншік катынастарының құқықтық реттелуін айтпас бүрын, алдымен
меншік құқығы түсінігін, оның пайда болуын жэне ерекшеліктерін карастырып
өтуіміз жөн.
Бұл тұрғыда ең алғаш меншік ретінде жеке тұлғаға немесе ұжымға тиесілі
затқа олардың өз мүлкі сияқты қарауы анықталған. Мұнда меншік менікі және
сенікі деп бөлінуді астарлайды. Мүнсыз тіпті меншік жоқ. Бұл тұрғыдан
алганда қандай да бір болмасын меншік нысаны жеке болып табылады.
Бұл берілген меншіктің жай анықтамасынан мынаны түсінеміз, меншік — бұл
адамның затқа қатынасы. Әрине, бұл меншіктің мазмүнына сәйкес келмейді.
Мүндай қатынастарды бір жағынан затқа өзінікі ретінде қарайтын меншік иесі
түссе, екінші жағынан меншік иесі еместер түрады, сонымен қатар, затқа
бөтендік ретінде қарайтын барлық үшінші жақтар қатысады. Бұл жерде үшінші
жақтар бөтен, затқа жэне меншік иесінің еркіне қатысы болмауы керек.
Жоғарыда берілген түсінігінен білеріміз, меншік — зат түріндегі материалдық
нысанды қамтиды.
Меншік бұл — қоғамдық қатынас. Қоғамдық катынас ретіндегі меншіктің
мазмүны меншік иесінің басқа тұлғалармен материалдық құндылықтарды
12
пайдалану, айырбастау, бөлу, өндіру процестерінде түсетін
байланыстарымен катынастарынан туындайды.
Сонымен, меншік — бұл материалдық нысан және еріктілік мазмұн тэн
қоғамдық қатынас. Меншік — бұл мүліктік қатынас, және де мүліктік
қатынастар қатарында бастапқы орында. Меншік иесінің еркі өзіне тиесілі
затқа қатынасында, оны иелену, пайдалану, жэне билік етумен сипатталады.
Иелену — меншік иесінің затқа шаруашылық билігін білдіреді.
Пайдалану — затты өндіру немесе қолдану барысында, одан пайдалы
қасиеттерін алуды білдіреді.
Ал, билік ету — затқа қатынасты оның тағдырын шешетін актілерді жасауды
білдіреді.
Жоғарыда қарастырылып жатқан меншік түсінігі экономикалық тұрғыдан оның
маңыздылыгын көрсетуде.
Меншіктің түсінігі иеленіп алу тұрғысынан К.Маркстің еңбектерінде
шырқау шегінен шықты десек, қателеспейміз. Мұнда меншік жэне иеленіп алу
шын мәнінде бір-бірімен байланысады. Әсіресе, бұл байланыс "Саяси
экономияны эшкерелеу" кіріспесінде кеңінен қарастырылған. Оның пікірі
бойынша — иелену, пайдалану, билік ету нақты экономикалық категория
ретінде, абстрактілі категория иеленіп алуға қарағанда, үстемділікке ие.
Оның пайдалы жағы жоғары меншікті ерекше жэне со л уақытта оған қатысты
жолдардың барлық түрлерінде тарихи өзгермелі экономикалық категория ретінде
тану, оның саяси-экономикалық, сонымен қатар, құқықтық ғылымдарда да
үстемділігін көрсетеді. Бұл тұрғыда, экономист В.П.Шкредовтың еңбектерінде
басқа көзқарас ұсынылған. Ол: "меншік ерекше экономикалық категория ретінде
калыптаспайды, оны тек кұкықтық категория ретінде қарастыруға болады, - деп
есептейді".
Осыган дейін меншік экономикалық категория ретінде қарастырылып келді.
Енді, оның құқықтық категория ретінде мазмұнын ашып көрсетуіміз жөн.
13
Мемлекеттік-құқықтық нысандағы коғамда меншіктің экономикалық қатынасы
құқықтық бекіту алады.
Меншік құқыгының мазмұнын иесіне тиесілі иелену, пайдалану жэне билік
ету құқық қабілеттілігі құрайды.
СонымеНі меншік құқығы дегеніміз — субъектінің заң құжаттары арқылы
танылатын жэне қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану жэне оған билік ету құқығы.
Ал, енді бұл меншік құқығының нысанын жеке қарастыратын болсақ:
Иелену құқығы дегеніміз — мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асырудың
заң жүзінде қамтамасыз етілуі болып табылады.
Пайдалану құқығы дегеніміз — мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда
кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.
Билік ету құқығы дегеніміз — мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі.
Жоғарыда айтылғандай, меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз
калауы бойынша кез-келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа
адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала
отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалану жэне оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге жэне оған бдлік ету жөніндегі
өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге жэне оған басқа да
әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Бұрынғы әрекет еткен азаматтық заңдарда меншік иесінің меншікке деген
құқық қабілеттілігін санап алуға болар еді. Бұл жерде иелену құқығы
гүсінігіне заңнамалар қандай мазмұны енгізетіндігіне жэне кімді заттың иесі
ретінде санау керектігіне жекеше жауап беру қиынға түседі. Бұл мәселеде рим
құқығының мысалына жүгінуге жэне бүнда иелену жэне ұстау түсініктерімен
шектелуге болады, немесе, герман топтарының заңнамаларын жэне ондағы
қүлдарды иеленуші сипатындағы қоса иеленушілік институтын бекітуге
14
болады. Өкінішке орай, заң шығарушы бұл нүсқалардың ешқайсысын
таңдамаған, сондықтан да, меншік иесі затын басқа біреуге жалға берген
кезде, оның иеленушісі ретінде қала ма? деген сұраққа жауап беру қиынға
түсер.
Меншік құқығы дегеніміз, оны өзіне тиесілі мүлікт иелену, пайдалану
және оған билік ету өкілеттілігі болып табылады. Азамат өз қалауынша өз
мүлкіне қатысты кез келеген қатынасты жасай алады (АК-тің 188-бабы).
Сонымен заң меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асырудың жалпы бағытын
айқындап береді. Жеке кәсіпкер, егер заңда өзгеше көзделмесе, кәсіпкерлік
қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға құқылы ("жеке кәсіпкерлік туралы"
Заңның 13-бабы). Жеке кәсіпкерлік азаматтың өзінің иелігіне жататын меншік
және басқа күкыктар негізінде жүзеге асады, сол құқықтар аркылы әлгі
мүліктерді иеленіп, пайдаланып, оған билік етеді.
Азаматтар заңға сәйкес өзінің қарамағындағы ғимаратты, құрылысты, мекен-
жайды, сондай-ак көп пәтерлі үйдегі пәтерін кәсіпкерлік кызмет мақсатында
жалға беруге құқылы.
Кәсіпкерлік істің бір бөлігі, не ол тұтастай сатып алу - сату,
кепілдік, жалға беру жэне басқа келісімдер объектісі бола алады, мүның өзі
оның құқықтарының бекітілуі, өзгеруі және тоқтатылуына байланысты келеді.
Өзіндік кәсіпкерлікті бір азамат меншік құқығы бойынша өзіне тиесілі
мүлік негізінде, сондай-ак мүлікті пайдалануға жэне немесе оған билік етуге
жол беретін өзге де құқыққа байланысты дербес жүргізе алады. Егер заңда
өзгеше көзделмсе, жеке кәсіпкер сатуға арналған тауарларын кез келген
жерде, кез келген әдіспен сата алады.
Азамат, кооператив мүшесі кооперативпен шығатын жағдайда озінің
жарнасын кайтаруды жэне баска төлемді төлеуін талап етуге құқылы
("Өндірістік кооперативтер туралы" Жарлықтың 13-бабы). Кооператив мүшесіне
жарнаны немесе басқа да мүлікті беру жылдың аяғында, бухгалтерлік есеп-
қисап қорытындысымен жүзеге асады. Кететін кооператив мүшесінің келісімі
бойынша оған төленетін төлем заттай берілу де мүмкін.
15
Жердің меншік иесі азамат меншік құқығына тән үш құқыкты: еркін иелену,
пайдалану және билік ету құқықтарын еншілейді. "Жер кодексінде" бұл
өкілеттіліктер нақтыланған. Заңның 19-бабына сәйкес жер учаскесінің меншік
иесі заң атілерінде өзгеше көзделмесе, жер учаскесін иеилекеттік
органдардың қандай да болсын рүхсатын алмай-ақ, өз қалауы бойынша иелену,
пайдалану жэне билік ету құқығын жүзеге асырады. Азамат - меншік иесі
өзінің жер учаскесімен заң актілерінде тыйым салынбаған кез келген
мәмілелерді жасауға, атап айтқанда, жер учаскесін уағдаласқан баға бойынша
сактауға, шаруашылык серіктестігінің жарғылык қорына жарна ретінде
енгізуге, кепілдік беруге, сыйлауға және мүра етіп қалдыруға құқылы. Жер
учаскесіне меншік құқығы баска адамға мәміле жасаған сәттегі барлық
ауырпалыктармен қоса беріледі. Азамат, жер учаскесінің меншік иесі жер
учаскесін уакытша пайдалану туралы шарттың негізінде жер учаскесін уақытша
пайдалануға беруге құқылы.
Жер учаскесін уақытша пайдалануға беру туралы шарт жалға беру, жалдау
шарты (жалға алушымен) немесе өтеусіз пайдалану туралы шарт (өтеусіз
пайдаланушымен) нысанда жасалады.
Жер учаскесі жеке меншікте және ортақ меншікте бола алады. Жер учаскесі
қанша дегенмен азаматтық құқықтың объектісі болғаннан соң козғалмайтын
мүлік ретінде оған Азаматтық кодекстің меншік туралы ережелері кеңінен
қолданылады (АК-тің 11-бабы). Жер учаскесіне ортак меншіктің - үлестік және
бірлескен деген екі түрі болады.
Азаматтық кодекстің 240-бабы 1-тармағына сәйкес мүліктің меншік иесі
болып табылмайтын, бірақ өзінің жеке козғалмайтын мүлкіндей он бес жыл
бойы, не өзге мүлікті кем дегенде бес жыл адал, ашық және үдайы иеленген
азамат ол мүлікке меншік құқығын (иелену мерзімін) алатын болса, бұл
институт жер учаскесі қозғалмайтын мүлік болғандьщтан жер учаскесіне де
колданылады.
16
Азаматтардың меншік құқығын жүзеге асыру шексіз бола алмайды. Мысалы,
азаматтардың жеке меншігіне берілген жер учаскелерінің шектеулі көлемін
анықтауда айтарлықтай шектеушілік бар ("Жер кодексінің" 42-бабы). Сондай-ак
ондай жағдай тұрғын үй меншігіне де қатысты ("Тұрғын үй катынастары туралы"
Заңның 18-бабының 2-тармағы). Меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы
баска тұлғалар мен мемлекеттің құқыктарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
бүзбауға тиіс. Құқықтар мен заңды мүдделерді бүзушылык басқа нысандарымен
қатар, меншік иесінің өзінің монополиялык және өзге де басымдық жағдайын
пайдаланып киянат жасауынан көрінуі мүыкін. Меншік иесі өз құқықтарын
жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен айналадағы ортаға
келтірілуі мүмкін зардаптарға жол берілмеу шараларын қолдануға міндетті (АК-
тің 188-бабы, 4-тармағы).
Конституцияның 6-бабының 2-тармағында меншік қоғам иелігіне кызмет
етуге тиіс делінген. Сондықтан да меншік иесі өз құқығын жүзеге асыру
кезінде мүмкін болатын азаматтар мен айналадағы ортаға залалдың алдын
алып,~одан сақтанудың шараларын жасауға тиіс.
Заң азаматқа белгілі бір дәрежеде міндеттер жүктейді. Мәселен, жеке
кәсіпкер өзі өндірген өнімдердің сапасына жауап береді, оған жүмысы мен
көрсететін кызметі жатады.
Заң жер және тұрғын үй меншік иелері үшін, сондай-ак азамат-кәсіпкерлер
үшін тұтастай міндеттер аукымын көлденең тартады. Айталық, ол лицензия
алуда (кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне), жер учаскесін бөлуде,
арнайы су пайдалануда және т.б. айқын көрінеді. Азамат міндетінің елеулі
бір бөлігі оның міндеттемелік қатынастарына қатысуынан байқалады (шарт
жасау ерекшелегі, өз клиенттері алдындағы жауапкершілік пен орындау
өзгешеліктері және т.б.).
Азаматтардың меншік құқығы объектілеріне өкім ету бойынша өкілетті,
меншік иесінің өзінің қалауымен жүзеге асырылады. Басқаша айтканда, ол
затқа деген өзінің меншік құқығын өз калауымен баска біреуге беруіне,
мүлікті
17
өзге тұлғаның пайдалануына ұсынуына, бұл дүниеден өтерде баска біреудің
сол затқа иелік етуіне рүхсат етуіне толық еркіндікке ие болады. Демек жеке
кәсіпкер өзінің кәсіпкерлік ісін басқа бір тұлғаға тегін немесе ақылы түрде
беруіне құқылы. Бұл орайда кәсіпкерлік істі беру толық көлемде не жартылай
жүзеге асады. Кәсіпкерлік істі бөліп немесе толық етіп беру сбл жөніндегі
шартта көрсетілуі тиіс. Одан алушыға қандай құқықтар, қандай өтелмеген
қарыздар бар, сондай-ақ фирманың атауы, бәрі-бәрі қамтылуы керек. Жер
учаскелерінің азамат-меншік иелері үшін билік етудің күкықтары да заңда
қарастырылған ("Жер кодексінің" 23-бабы).
2. Жеке кәсіпкердің қызметі ерікті және мәжбүрлеу тәртібімен тоқтатылуы
мүмкін. Жеке кәсіпкердің қызметі ерікті тәртіппен кез келген уақытта -
өзіндік кәсіпкерлік жағдайында жеке кәсіпкердің өздігінен қабылдаған
шешімінің, бірлескен кәсіпкерлік жағдайында - барлық қатысушылардың
бірлесіп кабылдаған шешімінің негізінде тоқтатылады. Бірлескен
кәсіпкерлікті тоқтату үшін ол туралы шешім оның қатысушылары жақтап дауыс
берсе, егер олардың арасындағы келісімде өзгеше көзделмесе, қабылданған
болып есептеледі.
Жеке кәсіпкердің қызметі мынадай жағдайларда мәжбүрлеу тәртібімен
тоқтатылады: 1) банкроттық; 2) тіркеу кезінде қалпына келтірілмейтіндей
сипаттағы заң бүзушылыққа жол берілуіне байланысты жеке кәсіпкердің
тіркелуін жарамсыз деп тану; 3) егер қызмет лицензиялауға жататын болса,
қызметті лицензиясыз не заң актілері тыйым салған қызметті жүзеге асыру; 4)
заңдарды күнтізбелік жыл ішінде бірнеше рет немесе өрескел бүза отырып,
жүзеге асыру жағдайларында; 5) заң актілерінде көзделген өзге де
жағдайларда сот шешімі бойынша.
Жеке кәсіпкердің қызметі осы жоғарыда айтылғандардан басқа тағы мынадай
жағдайларда: 1) өзіндік кәсіпкерлік - жеке кәсіпкер - азамат әрекетке
қабілетсіз деп танылғанда не ол қайтыс болғанда; 2) отбасылық кәсіпкерлік
пен жай серіктестік - егер осы тармақтың 1-тармақшасында аталған
жағдаяттардың болуы нәтижесінде бірлескен кәсіпкерліктің бір қатысушысы
қалса, немесе
18
бірде-бір катысушы қалмаса, сондай-ақ некенің бұзылуына байланысты
мүлік бөлінгенде тоқтатылады ("Жеке кәсіпкерлік туралы" Заңның 33-бабы).
ҚР АК 194 бабына сәйкес тұрғын үйге меншік құқығы мен өзге заттық
құқықтарды жүзеге асыру ерекшеліктері тұрғын үй заңдарымен реттеледі.
Заң тұрғын үй кондоминимумын тұрғын үйге ерекше меншік құқығы деп
аныктайды, өйткені жекелеген тұрғын жайлар қатысушылардыц өз меншігі болып
табылады. Ал ортақ мүлік оларға ортақ үлесі меншік құқығында тиесілі болады
(2 бап ҚР Тұрғын үй қатынастары туралы заңы). Ал ҚР АК 209 бабында
кондоминимумге мынадай анықтама берілген. Жылжымайтын мүлікке меншік
кондоминимум нысанында пайда болуы мүмкін, бұл жағдайды жылжымайтын
мүліктің жекелеген бөліктері азаматтардың жэне (немесе) заңды тұлғалардың
дара (белек) меншігінде болады, ал жылжымайтын мүліктің белек меншікте емес
беліктері ортак үлестік меншік құқығымен жылжымайтын мүлік бөліктерінің
иелеріне тиесілі болады.
Кондоминимумның айта кетер бір ерекшелігі күрделі объектілерді құрайтын
мүліктік кешен болып табылатындығы. Кондоминимумге катысушы жекелеген тұлға
езінің мүлкіне билік жүргізуді еркін, ез калауы бойынша жүзеге асырады.
Бірақ, ол жалпыға тиісті ортақ таланты орындауы қажет. Қалған мүліктің
барлығы кондоминимумге қатысушыларға ортақ үлесті меншік құқығында тиесілі
болады. Олардың үлесі белгілі бір кеңістікпен елшенбейді, ол барлығына
тиісті болады.
Ортақ мүлік кондоминимум қатысушылары бірлесіп пайдалана отырып, билік
жүргізе алады. Бұл ортақ мүліктер тұрғын-жайдың қалыпты жүмыс істеуін
қамтамасыз етеді. Мүндай мүліктерге баспалдақтар, дәліз, подвал, үй шатыры,
лифт, коммуналдық орталықтардың қызмет керсетуі жатады. Сонымен бірге ортақ
мүлікке үй маңындағы жер болігі деп иіреді. Кондоминимумге қатысушылар
олардың ортақ мүліктегі үлестеріне
19
карамастан мұндай мүлікті бірдей пайдалану құқығына ие болып табылады.
Ол олардың келісімімен келісім болмаған күнде кондоминимумді басқарушы
органы шешімімен аньщталады.
Ортақ мүлікті пайдалану құқығы оны ешкандай дәлелдемені, шешімді немесе
баска да рүксат беру актілерін қажет етпейді. Шешім тек оны жүзеге асыру
құқығын реттеуге ғана эсер етеді. Бұл құқык мерзімсіз болып табылады.
Кондоминимумды басқару нысаны әр түрлі болуы мүмкін, бірак тек біреу
ғана болады. Тұрғын үй қатынастары заңының 42 бабы осы мәселені қамтыған.
Бұл үйді бірлесіп басқару, тұрғындар барлық мәселені бірлесіп шешеді. Бұл
нысанда ешқандай үйымдык құрылымды қажет етпейді. Бұл нысан қатысушылар
төрт катысушы болған кезде ғана қолайлы.
Келесі бір нысан бұл кондоминимум объектісін басқаруға жеке тұлғаны
талдау. Бұл тұлға тұрғындар мүддесін басқа тұлғалар алдында жүзеге асырады.
Келесі бір нысан пәтер иелерінің кооперативі. Сонымен қатар заңға қайшы
келмейтін басқа да нысанда болуы мүмкін. Ал осы жоғарыдағы нысандардың бір
нысанын құрауда тұрғындар арасында келісім калыптаспаса заңның, 42 бабының
5 тармагы бойынша КСК (ПИК) күрылады. Міне осы жоғарыда аталған нысандарда,
пәтерлердің меншік иелері өздерінің заттық құқықтарын жүзеге асырады. Пәтер
иелерінің кооперативке мүше болуы ерікті болып саналады.
20
2 Меншік құқығына ие болу негіздері 2.1 Меншік құқығына ие болудың
бастапқы негіздері
Меншік құқығы эртүрлі негіздер арқылы пайда болады. Сол негіздерді
саралай отырып, олардың пайда болу ерекшеліктеріне байланысты оларды
бастапқы жэне туынды деп бөліп қарастыруға болады. Бастапқы негіз бойынша
ол затқа бұрын ешқандай меншік құкығы болмаған және алғаш рет меншік құқығы
пайда болып отырған жағдайлар жатады. Ал туынды негіз бойынша пайда болған
меншік құқығына ол заттың бүрын меншік қу_қығы бастапқыда болған, бірақ эр-
түрлі құқықтық қатынастарға байланысты меншік құқығының өзгеруі жатады.
Меншік құқығына ие болудың бастапқы негіздеріне мыналар жатады: жаңадан
жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пакда болуы (236-бап,
1-тармақ); өңдеу (237-бап); иелену мерзімі (240-бап); олжа (245-бап);
қараусыз жануарлар (246-бап); меншік иесінен алынған мүлікті иелену (247-
бап).
Егер шартта немесе заңдарда өзгеше көзделмесе, жаңа затқа меншік кұқығы
оны дайындаған немесе жасаған тұлғаға тиеді (АК-тің 235-ші бабы). Бү_л
баптағы норма үсынбалы мазмүнда. Мәселен, затты дайындаған немесе жасаған
тұлғаға, ал егер өзара шартта немесе заңда көрсетілсе, ол затқа меншік
құқығы баска тұлғаға, оның ішінде тапсырыс берген тұлғаға тиесілі болуы
мүмкін.
АК-тің 236-бабына сэйкес салынып жатқан үйлерге, құрылыстарға, өзге де
мүлік кешендеріне, сондай-ақ өзге де жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын
мүлікке меншік құқығы осы мүлікті жасау аяқталған кезден бастап пайда
болады. Егер заң құжаттарында немесе шартта құрылысы аяқталған объектілерді
қабылдап алу көзделген болса, онда тиісті мүлікті жасау осылайша қабылдап
алынған кезден бастап аяқталған болып есептеледі. Қозғалмайтын
мүлік мемлекеттік тіркелуге тиіс реттерде, оған меншік құқығы осылайша
тіркелген кезден бастап пайда болады.
Салынайын деп жаткан үйлерге, құрылыстарға, өзге де мүліктік
кешендерне, өзге де жаңадан жасалайын деп жатқан қозғалмайтын мүліктерге
архитектуралық-құрылыстың ережелерінің талаптары қатаң сақталуы жэне тиісті
уэкілетті органдардың келісімі міндетті. Бұл талаптар мен тиісті ережелер
арнайы заңмен реттеледі.
Аяқталмаған құрылыс объектілері мен мемлекеттік тіркеуден өтпеген
жылжымайтын мүліктер құрылыс материалдары ретінде қарастырылады және бұл
материалдарға меншік құқығы материалдың меншік иесіне тиесілі.
Қозғалмайтын мүлікті жасау аяқталғанға дейін, ал тиісті жағдайларда
-оны мемлекеттік тіркеуден өткізгенге дейін мүлікек қозғалмайтын мүлік
жасалатын материалдармен басқа мүлікке меншік құкығы туралы ережелер
қолданылады.
Заң бастапқы негіздерге мүлікті пайдалану нэтижесінде алынған
жемістерді, өнімді, табысты жатқызады (АК-тің 235-бабы 1-тармағы). Жемістер
табиғи болуы мүмкін (ол табиғат не адам күшімен өндіріледі), сондай-ақ оны
таза табиғи өнеркәсіп өнімі деп бөледі (бүйым, өнім жэне т.б.) немесе
табыстар көзі болып табылады (мысалы, жалға ақы төлеу немесе пайыздар жэне
т.б.). АК-тің 123-бабына сэйкес мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған
түсім (жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлікті
пайдалану туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде
пайдаланушы адамға тиесілі болады.
Меншік құқығының пайда болуының бастапкы негіздеріне өнімді жинауға,
балық, аң аулауға арналған көпшілік қолды заттарды меншікке айналдыру да
жатады. Заңдармен жергілікті әдет-ғұрыпқа немесе меншік иесі берген жалпы
рұқсатқа сэйкес ормандарда, бөгендерде немесе басқа аумақта жидек теруге,
балық аулауға, аң аулауға басқа нэрселерді жинауға немесе
22
аулауға жол берілген ретте, тиісті заттарға меншік құкығын оларды
жинауды және аулауды жүзеге асырған адам алады (АК-тің 241-бабы).
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздерінің келесі түрі
-өңдеу.
Шартта өзгеше көзделмегендіктен, адам өзіне тиесілі емес материалды
өңдеу арқылы дайындаған жаңа қозғалатын затка меншік құқығын материалдардың
меншік иесі алады. Егер өңдеу құны материалдардың қүнынан едәуір асып
кетсе, өңдеуді өзі үшін жүзеге асырған адам алады. Егер шартта өзгеше
көзделмесе, өз материалдарынан дайындалған затқа меншік құқығын алған
материалдардың меншік иесі ол затты өңдеуді жүзеге асырғаы адамға оның
қүнын өтеуге, ал ол адам жаңа затқа меншік құқығын алған ретте соңғысы
материалдардың меншік иесіне олардың құнын қайтаруға міндетті (АК-тің 237-
бабының 1, 2 тармақтары).
Бұл жағдайды профессор Ғ.Төлеуғалиев нақты былай түжырымдайды өз
іматериалдарынан дайындалған затқа меншік құқығын алған материалдардың
меншік иесі ол затты өңдеуді жүзеге асырған адамға оның құнын өтеуге, ал ол
адам жаңа затқа меншік құқығын алған ретте соңғсы материалдың меншік иесіне
олардың құнын қайтаруға міндетті.
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздерінің келесі түрі
-иелену мерзімі.
АК-тің 240-шы бабыны сэйкес муліктің меншік иесі болып табылмайтын,
бірак өзінің жеке қозғалмайтын мүлкіндей он бес жыл бойы, не өзге мүлікті
кем дегенде бес жыл адал, ашық жэне үдайы иеленген азамат немесе заңды
тұлға ол мүлікке меншік құқығын (иелену мерзімін) алады. Мемлекеттік
тіркеуге жататын қозғалмайтын және өзге де мүлікке меншік құқығы бұл
мүлікті иелену мерзіміне сәйкес алған тұлғада осындай тіркеу кезінен бастап
пайда болады.
Иелену мерзіміне қарағанда, яғни АК-тің 240-шы бабына қарағанда иесіз
заттарға (АК-тің 242 бабы), меншік иесі бас тартқан жылжымалы заттарға (АК-
тің 243 бабы), олжаға (АК-тің 245 бабы), қараусыз жануарларға (АК-тің 246
23
бабы), көмбеге (АК-тің 247 бабы) меншік құқығын иелену басымдықта
болады. Өйткені бу_л жағдайларда ол заттың меншік иесінің бар немее жоқ
екендігі алғашқы сэттен белгілі болады.
Сондықтан да иелену мерзімі бойынша меншік құқығын алуда тиісті тұлға
затты адал иеленуі қажет, яғни ол сол затқа өзінің меншік құқығының жоқ
екендігін білмеуі тиіс.
Мүлікке меншік құкығын алғанға дейін оларды өз мүлкіндей иеленуші
азамат немесе заңды түлга өз иелігін мүліктің меншік иелері болып
табылмайтын, сондай-ақ заң құжаттарында немесе шартта көзделген өзге де
непздерге сэйкес оларды иеленуге құқығы жоқ үшінші жақтардан қорғауға
кұқылы.
Меншік иесі жок немесе меншік иесі белгісіз зат, неиесі оның меншік
кұқығынан бас тартқан зат иесіз болып табылады. Егер меншік иесі бас
тартқан заттарға меншік құқығын алу туралы (АК-тің 243-бабы), олжа туралы
(АК-тің 245-бабы), қараусыз жануарлар туралы (АК-тің 246-бабы), және қазына
(АК-тің 247-бабы) туралы ережелер теріске шығармаса, иелену мерзіміне (АК-
тің 240-бабы) сэйкес иесіз қозғалмалы заттарга меншік алынуы мүмкін.
Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылган аумақтағы жергілікті атқарушы
органның мэлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік тіркеуді жүзеге
асыратын орган есепке алады. Коммуналдық меншікті басқаруға уэкілдік
берілген орган иесіз қозғалмайтын заттарды есепке алған күннен бастап бір
жыл өткеннен кейін бұл затты коммуналдық меншікке түсті деп тану туралы
талап койып сотқа жүгіне алады.
Сот шешімі бойынша коммуналдық меншікке түсті деп танылмаған иесіз
қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншік иесінің иелігіне, пайдалануына
жэне билік етуіне қайта қабылдануы, не иелену мерзіміне орай меншікке
алынуы мүмкін.
Меншік құқығынан бас тарту мақсатымен меншік иесі тастап кеткен немесе
қалдырып кеткен жылжымалы заттар АК-тің 243-бабы 2-тармағына
24
сэйкес баска тұлғаның меншігіне өтуі мүмкін. Тұлға өзінің иелігіндегі
не пайдалануындағы жер учаскесінде жатқан заттарды, тіпті оның құны жиырма
айлық есептік көрсеткішінен кем бола тұрса да, ол тасталған металл
сыныктары болсын, жарамсыз өнім болсын, оны өзінің меншігіне айналдыра
алады.
Меншік құкығын алудың бастапқы негіздерінің келесі түрі - олжа. Олжа
деп біреудің меншігіндегі, иелігіндегі жоғалған заттың екінші бір адамның
тауып алуын айтады. Олжа туралы АК-тің 245-ші бабында тиянақты көрсетілген.
Жоғалған затты тауып алушы бұл туралы оны жоғалтқан адамға немесе
заттың меншік иесіне немесе оны алуға құкығы бар өзіне белгілі баска
адамдардың біреуіне дереу хабарлауға жэне табылған затты оған қайтаруға
міндетті. Егер зат үй-жайдың ішінде немесе көлікте табылған болса, ол сол
үй-жайдың немесе көліктің иесі болып табылатын адамға тапсырылуға тиіс.
Мүндай ретте осы иеленуші затты тапқан адамның құқыктарын иеленіп, оның
міндеттерін мойнына алады.
Олжа меншік иесі жоғалтып алған немесе есінен шығып қалдырып кеткен
жылжымалы зат болып табылады. Олжаның иесіз заттардан айырмашылығы сонда,
оның заңды меншік иесі бар, белгілі, тек ол өз затын жоғалтып алған болады.
Егер табылған затты алуға құкығы бар адамның өзі немесе оның тұрган
жері белгісіз болса, затты тауып алушы олжа туралы полицияға немес
жергілікті атқару органына мэлімдеуге міндетті. Затты тауып алушы оны
өзінде сақтауға не полицияның, жергілікті атқарушы органның немесе олар
көрсеткен адамның сақтауына тапсыруға құқылы. Тез бұзылатын затты немес
сақтауга кететін шығындар оның құнына сэйкес келмейтін затты тауып алушы
түсім сомасын растайтын жазбаша дэлелдемелер алып, сата алады. Табылған
затты сатудан түскен ақша сақталуға жэне затты алуға заңды құқығы бар
адамға қайтарылуға немес бұл заттың өзі үшін белгіленген тэртіп пен
жағдайларда баска адамдардың меншігіне берілуге тиіс. Затты тауып
алушы оның
25
жоғалтқаны немес бұлдіргені үшін өзінің жасыру ниеті болған немесе
өрескел абайсыздық жасаған ретте ғана жэне сол заттың құны шегінде жауапты
болады.
Егер олжа туралы полицияға немес жергілікті атқару органына мәлімделген
кезден бастап алты ай өткенше жоғалған затты алуга заңды құкығы бар адам
анықталмаса жэне затқа өзінің құқығы туралы оны тапқан адамга не полицияга
немес жергілікті атқару органына мэлімделмесе, затты тауып алушы оган
меншік құқыгын алады. Заттты тауып алушы тапқан затын мекшігіне алудан бас
тартса, ол коммуналдық меншікке өтеді.
Затты тауып алушы затты алуға заңды құқыгы бар адамнан зат құнының отыз
проценті мөлшерінде сыйақы алуға құқылы. Егер табылган зат оны алуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz