Мемлекет және құқық теориясының жалпы сипаттамасы
1 . Тақырып
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Мемлекет жэне қуқық теориясының анықтамасы.
2. Мемлекет жэне қуқық теориясыныц ерекшеліюпері.
3. Мемлекет жэне қуқық теориясының функциялары.
Лекция № 1
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ПӘНІ МЕН ӘДІСТЕРІ
1. Мемлекет және құқық теориясының пәні.
2. Мемлекет және құқық теориясының әдістері.
3.Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет және құқық
теориясы.
4.Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теория.
сының орны.
2.Тақырып
МЕМЛЕКЕТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік билікке жалпы сипаттама.
2. Мемлекеттің пайда болу себептері.
3. Мемлекеттің пайда болу нысандары.
3.Тақырып.
МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
1.Мемлекеттің түсінігі және белгілері.
2.Мемлекеттік билік әлуметтік биліктің ерекше түрі ретінде.
3.Мемлекеттің мәні.
5 . Тақырып
МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМ
1. Мемлекет механизмініц түсінігі.
2. Мемлекет механизмінің құрылымы.
3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары.
4. Мемлекет органдарының түсінігі және түрлері.
6 . Тақырып
Мемлекет нысаны және мемлекет типтері
1.Мемлекет нысанының түсінігі.
2.Баскару нысаны.
3.Мемлекеттік құрылым нысаны.
4.Саяси режим.
5.Мемлекет типінің түсінігі.
6.Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тәсіл.
7. Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тәсіл
7 .Тақырып
Қоғамның саяси жуйелері. Мемлекет және қоғам.
1.Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі.
2.Саяси жүйелердің түрлері.
3.Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі.
8. Тақырып
Құқықтық мемлекет
1.Құқықтық мемлекеттің түсінігі және қағидалары.
2.Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде.
3.Мемлекетпен тұлғаның өзара жауапкершілігі.
ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚ
1. Әлеуметтік және техникалық нормалар.
2. Құқық пен моральдың арақатынасы.
3. Құқық және діни нормалар.
4. Құқық және корпоративтік нормалар.
5. Құқық және әдет . ғұрып.
12 тақырып.
ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІ
1. Құқық жүйесінің түсінігі.
2. Құқықтық реттеу пәні мен әдісі құқық нормаларын салаларға бөлу негіздері ретінде.
3. Кұқық саласы.
4. Құқық институты.
13 . Тақырып.
ҚҰҚЫҚШЫҒАРМАШЫЛЫҚ. ЗАҢНАМАНЫ ЖҮЙЕЛЕУ
1. Құқықшығармашылықтың түсінігі және түрлері.
2.Құқықшығармашылықтың қағидалары. Құқықшығармашылық процестің кезеңдері.
3.Нормативтік.құқықтық актілерді жүйелеудің түсінігі мен
түрлері.
4. Құқық жүйесі мен заңнама жүйесі.
14 . Тақырып.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР
1. Құқықтық қатынастардың түсінігі және түрлері.
2. Құқықтық қатынастардың пайда болуының алғышарттары.
3. Құқық нормалары мен құқықтық қатынастардың өзара байланысы.
4. Құқықтық қатынастардың құрылымы.
5. Құқықтық қатынастардың субъектілері. Құқық субъектілерінің құқық қабілеттігі және әрекет қабілеттігі. Құқықсубъектілік.
6. Құқықтық қатынастардың объектілері.
8. Субъективтік құқықтар және заңды міндеттер.
9. Заңды фактілер.
16 . Тақырып.
ҚҰҚЫҚТЫҚ МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚ. ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ және ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК
1. Құқықтық мінез.құлықтың түсінігі, белгілері және түрлері.
2. Құқықбұзушылықтардың түсінігі, белгілері және түрлері.
3.Құқықбұзушылықтың заңды құрамы.
4.Занды жауапкершіліктің түсінігі, белгілері және қағидалары.
5.Заңды жауапкершіліктің түрлері.
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Мемлекет жэне қуқық теориясының анықтамасы.
2. Мемлекет жэне қуқық теориясыныц ерекшеліюпері.
3. Мемлекет жэне қуқық теориясының функциялары.
Лекция № 1
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ПӘНІ МЕН ӘДІСТЕРІ
1. Мемлекет және құқық теориясының пәні.
2. Мемлекет және құқық теориясының әдістері.
3.Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет және құқық
теориясы.
4.Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теория.
сының орны.
2.Тақырып
МЕМЛЕКЕТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік билікке жалпы сипаттама.
2. Мемлекеттің пайда болу себептері.
3. Мемлекеттің пайда болу нысандары.
3.Тақырып.
МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
1.Мемлекеттің түсінігі және белгілері.
2.Мемлекеттік билік әлуметтік биліктің ерекше түрі ретінде.
3.Мемлекеттің мәні.
5 . Тақырып
МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМ
1. Мемлекет механизмініц түсінігі.
2. Мемлекет механизмінің құрылымы.
3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары.
4. Мемлекет органдарының түсінігі және түрлері.
6 . Тақырып
Мемлекет нысаны және мемлекет типтері
1.Мемлекет нысанының түсінігі.
2.Баскару нысаны.
3.Мемлекеттік құрылым нысаны.
4.Саяси режим.
5.Мемлекет типінің түсінігі.
6.Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тәсіл.
7. Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тәсіл
7 .Тақырып
Қоғамның саяси жуйелері. Мемлекет және қоғам.
1.Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі.
2.Саяси жүйелердің түрлері.
3.Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі.
8. Тақырып
Құқықтық мемлекет
1.Құқықтық мемлекеттің түсінігі және қағидалары.
2.Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде.
3.Мемлекетпен тұлғаның өзара жауапкершілігі.
ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚ
1. Әлеуметтік және техникалық нормалар.
2. Құқық пен моральдың арақатынасы.
3. Құқық және діни нормалар.
4. Құқық және корпоративтік нормалар.
5. Құқық және әдет . ғұрып.
12 тақырып.
ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІ
1. Құқық жүйесінің түсінігі.
2. Құқықтық реттеу пәні мен әдісі құқық нормаларын салаларға бөлу негіздері ретінде.
3. Кұқық саласы.
4. Құқық институты.
13 . Тақырып.
ҚҰҚЫҚШЫҒАРМАШЫЛЫҚ. ЗАҢНАМАНЫ ЖҮЙЕЛЕУ
1. Құқықшығармашылықтың түсінігі және түрлері.
2.Құқықшығармашылықтың қағидалары. Құқықшығармашылық процестің кезеңдері.
3.Нормативтік.құқықтық актілерді жүйелеудің түсінігі мен
түрлері.
4. Құқық жүйесі мен заңнама жүйесі.
14 . Тақырып.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР
1. Құқықтық қатынастардың түсінігі және түрлері.
2. Құқықтық қатынастардың пайда болуының алғышарттары.
3. Құқық нормалары мен құқықтық қатынастардың өзара байланысы.
4. Құқықтық қатынастардың құрылымы.
5. Құқықтық қатынастардың субъектілері. Құқық субъектілерінің құқық қабілеттігі және әрекет қабілеттігі. Құқықсубъектілік.
6. Құқықтық қатынастардың объектілері.
8. Субъективтік құқықтар және заңды міндеттер.
9. Заңды фактілер.
16 . Тақырып.
ҚҰҚЫҚТЫҚ МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚ. ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ және ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК
1. Құқықтық мінез.құлықтың түсінігі, белгілері және түрлері.
2. Құқықбұзушылықтардың түсінігі, белгілері және түрлері.
3.Құқықбұзушылықтың заңды құрамы.
4.Занды жауапкершіліктің түсінігі, белгілері және қағидалары.
5.Заңды жауапкершіліктің түрлері.
1. Мемлекет және құқық теориясының анықтамасы. Мемлекет және құқық теориясы - бұл мемлекет пен құқықтың жалпы заңдылықтары туралы, олардың мәні, мақсаты және қоғамдағы дамуы туралы жалпыланған білімдер жүйесі.
2. Ғылым ретіндегі мемлекет және құқық теориясының
ерекшеліктері мынада:
Біріншіден, ол қоғамдық ғылым болып табылады, оның пәнін қоғамдық құбылыстар - мемлекет пен құқық құрайды. Бұл ерекшелігі аркылы мемлекет және құқық теориясы бірқатар басқа ғылымдардан (жаратылыстану, техникалық және т.б.) ерекшеленеді.
Екіншіден, ол саяси-заңды ғылым бола тұрып, мемлекеттің биліктік қызметі, саясаты саласымен тікелей қатысты қоғамдық құбылыстарды зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы мемлекет және құқық теориясы мемлекеттік-құқықтық құрылымды тікелей зерттемейтін басқа қоғамдық ғылымдардан ерекшеленеді.
Үшіншіден, ол жалпы теориялық ғылым бола тұрып, мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпы заңдылықтары мен сипаттарын зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы ол арнайы заң ғылымдарынан ерекшеленеді.
Төртіншіден, ол әдістемелік сипаттағы ғылым болып табылады. Мемлекеттік-құқықтық құрылымның жалпы заңдылықтарын көрсете отырып, ол мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды меңгеру әдісі мәселесін қарастырады.
3. Мемлекет және құқық теориясының функциялары.
Мемлекет және кұқық теориясының үш негізгі функциясы бар:
1.Теориялық-танымдық функция мемлекеттік-құқықтық құ-
былыстарды тек сыртқы, техникалық-заңды жағынан ғана емес,
сонымен қатар, олардың заңдылықтары, терең, мәндік белгілері тұрғысынан да ғылыми түсіндіруге негізделген. Бұл, өз кезегінде, ғылыми болжамдау міндеттерін шешуді, мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың дамуының басымдылықтары мен бағыттары туралы ғылыми болжамдарды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
2.Тәжірибелік-қолданбалы функция. Мемлекет және құқық
теориясы, басқа да заң ғылымдары сияқты, мемлекеттің кызметін жетілдіруде, заңнама мен оны қолдану тәжірибесін жақсартуға және дамытуға бағытталған ұсыныстар жасауға кызмет етеді.
3.Тәрбиелік функция. Мемлекет және құқық теориясы құқықтық тәрбиелеу мәселелерін шешуге, адамдарда демократия, тұлғаның құқықтары мен бостандықтары, заңдылық, тәртіп және т.б. күрделі мәселелерге қатысты шынайы ғылыми көзқарастардың қалыптасуына жәрдемдесуі қажет.
2. Ғылым ретіндегі мемлекет және құқық теориясының
ерекшеліктері мынада:
Біріншіден, ол қоғамдық ғылым болып табылады, оның пәнін қоғамдық құбылыстар - мемлекет пен құқық құрайды. Бұл ерекшелігі аркылы мемлекет және құқық теориясы бірқатар басқа ғылымдардан (жаратылыстану, техникалық және т.б.) ерекшеленеді.
Екіншіден, ол саяси-заңды ғылым бола тұрып, мемлекеттің биліктік қызметі, саясаты саласымен тікелей қатысты қоғамдық құбылыстарды зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы мемлекет және құқық теориясы мемлекеттік-құқықтық құрылымды тікелей зерттемейтін басқа қоғамдық ғылымдардан ерекшеленеді.
Үшіншіден, ол жалпы теориялық ғылым бола тұрып, мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпы заңдылықтары мен сипаттарын зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы ол арнайы заң ғылымдарынан ерекшеленеді.
Төртіншіден, ол әдістемелік сипаттағы ғылым болып табылады. Мемлекеттік-құқықтық құрылымның жалпы заңдылықтарын көрсете отырып, ол мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды меңгеру әдісі мәселесін қарастырады.
3. Мемлекет және құқық теориясының функциялары.
Мемлекет және кұқық теориясының үш негізгі функциясы бар:
1.Теориялық-танымдық функция мемлекеттік-құқықтық құ-
былыстарды тек сыртқы, техникалық-заңды жағынан ғана емес,
сонымен қатар, олардың заңдылықтары, терең, мәндік белгілері тұрғысынан да ғылыми түсіндіруге негізделген. Бұл, өз кезегінде, ғылыми болжамдау міндеттерін шешуді, мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың дамуының басымдылықтары мен бағыттары туралы ғылыми болжамдарды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
2.Тәжірибелік-қолданбалы функция. Мемлекет және құқық
теориясы, басқа да заң ғылымдары сияқты, мемлекеттің кызметін жетілдіруде, заңнама мен оны қолдану тәжірибесін жақсартуға және дамытуға бағытталған ұсыныстар жасауға кызмет етеді.
3.Тәрбиелік функция. Мемлекет және құқық теориясы құқықтық тәрбиелеу мәселелерін шешуге, адамдарда демократия, тұлғаның құқықтары мен бостандықтары, заңдылық, тәртіп және т.б. күрделі мәселелерге қатысты шынайы ғылыми көзқарастардың қалыптасуына жәрдемдесуі қажет.
1 - Тақырып
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Мемлекет жэне қуқық теориясының анықтамасы.
2. Мемлекет жэне қуқық теориясыныц ерекшеліюпері.
3. Мемлекет жэне қуқық теориясының функциялары.
1. Мемлекет және құқық теориясының анықтамасы. Мемлекет және құқық теориясы
- бұл мемлекет пен құқықтың жалпы заңдылықтары туралы, олардың мәні,
мақсаты және қоғамдағы дамуы туралы жалпыланған білімдер жүйесі.
2. Ғылым ретіндегі мемлекет және құқық теориясының
ерекшеліктері мынада:
Біріншіден, ол қоғамдық ғылым болып табылады, оның пәнін қоғамдық
құбылыстар - мемлекет пен құқық құрайды. Бұл ерекшелігі аркылы мемлекет
және құқық теориясы бірқатар басқа ғылымдардан (жаратылыстану, техникалық
және т.б.) ерекшеленеді.
Екіншіден, ол саяси-заңды ғылым бола тұрып, мемлекеттің биліктік қызметі,
саясаты саласымен тікелей қатысты қоғамдық құбылыстарды зерттейді. Бұл
ерекшелігі арқылы мемлекет және құқық теориясы мемлекеттік-құқықтық
құрылымды тікелей зерттемейтін басқа қоғамдық ғылымдардан ерекшеленеді.
Үшіншіден, ол жалпы теориялық ғылым бола тұрып, мемлекет пен құқықтың
негізгі және жалпы заңдылықтары мен сипаттарын зерттейді. Бұл ерекшелігі
арқылы ол арнайы заң ғылымдарынан ерекшеленеді.
Төртіншіден, ол әдістемелік сипаттағы ғылым болып табылады. Мемлекеттік-
құқықтық құрылымның жалпы заңдылықтарын көрсете отырып, ол мемлекеттік-
құқықтық құбылыстарды меңгеру әдісі мәселесін қарастырады.
3. Мемлекет және құқық теориясының функциялары.
Мемлекет және кұқық теориясының үш негізгі функциясы бар:
1.Теориялық-танымдық функция мемлекеттік-құқықтық құ-
былыстарды тек сыртқы, техникалық-заңды жағынан ғана емес,
сонымен қатар, олардың заңдылықтары, терең, мәндік белгілері тұрғысынан да
ғылыми түсіндіруге негізделген. Бұл, өз кезегінде, ғылыми болжамдау
міндеттерін шешуді, мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың дамуының
басымдылықтары мен бағыттары туралы ғылыми болжамдарды қалыптастыруды
қамтамасыз етеді.
2.Тәжірибелік-қолданбалы функция. Мемлекет және құқық
теориясы, басқа да заң ғылымдары сияқты, мемлекеттің кызметін жетілдіруде,
заңнама мен оны қолдану тәжірибесін жақсартуға және дамытуға бағытталған
ұсыныстар жасауға кызмет етеді.
3.Тәрбиелік функция. Мемлекет және құқық теориясы құқықтық тәрбиелеу
мәселелерін шешуге, адамдарда демократия, тұлғаның құқықтары мен
бостандықтары, заңдылық, тәртіп және т.б. күрделі мәселелерге қатысты
шынайы ғылыми көзқарастардың қалыптасуына жәрдемдесуі қажет.
Лекция № 1
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ПӘНІ МЕН ӘДІСТЕРІ
1. Мемлекет және құқық теориясының пәні.
2. Мемлекет және құқық теориясының әдістері.
3.Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет және құқық
теориясы.
4.Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теория-
сының орны.
1. Мемлекет және құқық теориясының пәні. Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні
болады. Ол дегеніміз осы ғылымның объективтік шындықты зерттеу жағы.
Мемлекет және құқық теория-
сының пәні болып мемлекет және құқықтың пайда болуы, дамуы
мен қызмет етуінің жаппы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі
түсініктерінің жүйесі табылады. Бұл жерде ерекше атап өтетін жайт,
мемлекет және құқық теориясы нақты бір мемлекет пен құқықтың емес, жалпы
мемлекеттшіктің пайда болуы, дамуы мен кызмет етуін, сонымен қатар, жалпы
заң ғылымдарына тән құқық нормасы, құқықтық қатынас, құқық субъектісі және
т.б
сияқты түсініктерді зерттейді.
2. Мемлекет және құқық теориясының әдістері.
Ғылыми әдіс бұл пәнді түсінуге мүмкіндік беретін тәсілдер мен бағыттардың
жиынтығы. Мемлекет және құқық теориясы өз пәнін зерттеу үшін көптеген
әдістерді қолданады. Олардың ішінен мыналарды ерекше атауға болады:
1. Жалпы әдістер - ойлаудың кешенді қағидаларын көрсететін философиялық,
дүниетанымдық бағыттар. Оларға мыналар жатады:
а) метафизика. Ол мемлекет пен кұқықты мәңгілік жән өзгермейтін
институттар ретінде қарастырады;
ә) диалектика. Өз ішінде материалистік және идеалистік болып бөлінеді.
Материалистік диалектика бұл құбылыстарды қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық өзгерістермен, накты айтқанда, жеке меншіктің пайда
болуымен және қоғамның таптарға бөлінуіне байланыстырады, яғни, мемлекет
пен құқық нақты бір тарихи кезеңге сәйкес, бір-бірімен байланыстылықта,
даму барысы қарастырылады. Идеалистік диалектика, өз кезегінде,
объективті және субъективтік идеализм болып екіге бөлінеді. Объективті
идеализм мемлекет пен құқықтың пайда болу себептері мен өмір сүру жағдайын
құдайдың күшімен, ал субъективтік идеализ адамның санасымен
байланыстырады.
2. Жалпы ғылыми әдістер - жалпы әдістер сияқ ты бүкіл ғылыми танымды
толығымен қамтымайды, оның жекеленген кезеңдерінде ғана колданылады. Оларға
мыналар жатады:
а) талдау - күрделі мемлекеттік-кұқықтық кұбылысты шартты түрде
жекелеген бөліктерге бөлу;
4) синтез - құрамдас бөліктерін шартты түрге
де біріктіре отырып зерттеу;
б) жүйелік әдіс - объектінің тұтастығын ашуға, ондағы әртүрлі
байланыс түрлерін анықтауға бағыттайды;
в) функционалды әдіс - бір әлеуметтік құбылыстардың екіншілеріне
қатысты функцияларын анықтауға бағыттайды.
3. Жеке ғылыми әдістер - мемлекет және құқық теориясының
техникалық, жаратылыстану және гумантарлық ғылымдардың, ғылыми
жетістіктерін қабылдауы нәтижесінде пайда болатын әдістер. Оларға мыналар
жатады:
а) нақты-әлеуметтанушылық әдіс - сұраудың, бақылаудың, сұхбаттасудың
және т.б. тәсілдердің көмегімен мемлекеттік-құқықтық саладағы
субъектілердің іс жүзіндегі жүріс-тұрысы туралы мәліметтер алуға мүмкіндік
береді;
ә) статистикалық әдіс - нақты бір мемлекеттік-құқықтық кұбылыстың сандық
көрсеткіштерін алуға мумкіндік береді;
б) кибернетикалық әдіс - кибернетиканың түсініктері, заңдары
және техникалық құралдарының жүйесі арқылы мемлекеттік-
кұқықтық құбылыстарды тануға мүмкіндік береді.
4. Жеке кұқықтық әдістер - тек заң ғылымдарына ғана тән болып
келеді, оларға мыналар жатады:
а) формальды-заңды әдіс – заң түсініктерін,олардың белгілерін
анықтауға, түрлендіруді жүзеге асыруға, құқықтық ережелердің мазмұнын
түсіндіруге және т.б. мүмкіндік береді;
э) салыстырмалы-құқықтық әдіс - әртүрлі құқықтық жүйелерді не олардың
жекелеген элементтерін олардың жалпы және арнайы қасиеттерін анықтау
максатында салыстыруға мүмкіндік береді.
3. Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясы. Өз
жиынтығында ғылым жүйесін құрайтын ғылыми пәндерді шартты түрде үш топқа
бөлуге болады: 1) техникалық ғылымдар; 2) жаратылыстану ғылымдары; 3)
гумани-тарлық ғылымдар.
Гуманитарлық ғылымдар қоғамды, адамды, әлеуметтік қатынастар мен
институттарды зерттейді. Заң ғылымдары - гуманитарлық ғылымдардың бір түрі,
себебі, мемлекет пен құқық әлеуметтік институттар болып табылады. Заң
ғылымдарын мынадай түрлерге бөлуге болады: мемлекет және құқық теориясы;
* тарихи-құқықтық ғылымдар (мемлекет және құқық тарихы,
саяси жэне құқықтық ілімдер тарихы);
- салалық заң ғылымдары (конституциялық, азаматтық,қылмыстық және
т.б. құқық салалары);
- қолданбалы ғылымдар (криминалистика, сот медицинасы, сот
психиатриясы және т.б.)
Мемлекет және құқық теориясы гуманитарлық ғылымдар жүйесінде бола тұра,
философиямен, әлеуметтанумен, саясаттанумен және т.б. тығыз байланысқа
түседі. Солай, философияның көзқарастары қалыптасады, оның нәтижесінде
мемлекеттік-құкықтық шындықты танудың жалпы әдістемесі қапыптасады. Өз
кезегінде мемлекет және кұқық теориясы кеңейтілген философиялы
жалпылаулар үшін нақты материалдар береді.
4. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясының орны. Заң
ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясының орнын оның тарихи-
құқықтық ғылымдармен арақатынасын мысалға ала отырып қарастыруға болады.
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихи-құқықтық ғылымдарға тән ортақ
белгі - олар мемлекет пен құқыкты зерттейді. Ал айырм; шылықтары мынада -
тарихи-құқықтық ғылымдар мемлекетті құқықтық құбылыстардың даму үдерісін
хронологиялык тәртіп зерттесе, мемлекет және құқық теориясы бұл
үдерістерге жалпы сипаттама береді, мемлекет пен құқықтың мәнін, олардың
қызмет ету заңдылықтарын және т.б. зерттейді.
Салалық заң ғылымдарына қатысты мемлекет және құқық теориясы жалпылаушы
сипатты иеленеді; ол мемлекет пен құқықтың пайда болуы, қызмет етуі мен
дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейді. Ал кез-келген салалық ғылымның пәні
қоғамдық қатынастардың тек нақты бір саласымен ғана байланысты болады.
Сонымен қатар, мемлекет және кұқық теориясы барлық салаларға ортақ
мәселелерді зерттейді, яғни, мемлекет және құқық теориясының түсініктері
мен институттарының негізінде салалық заң ғылымдарының түсініктері мен
институттары қалыптасады.
2-Тақырып
МЕМЛЕКЕТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік билікке жалпы сипаттама.
2. Мемлекеттің пайда болу себептері.
3. Мемлекеттің пайда болу нысандары.
1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік билікке жалпы
сипаттама. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік биліктің
ерекшеліктері болып мыналар табылады:
- ол тек бір ру көлемінде ғана таралды, оның еркін білдірді
және қандық туыстыққа негізделді;
- тікелей қоғамдық болып табылды, алғашкы кауымдык
демократияның, өзін-өзі басқарудың бастамаларының негізінде қалыптасты; -
бұл биліктің биліктік органдары ретінде рулық жиналыстар, ақсақалдар,
эскербасылары және т.б. қызмет етті, олар алғашқы қауымдық қоғамның өмір
сүруінің маңызды мәселелерін шешіп отырды.
2. Мемлекеттің пайда болу себептері. Мемлекеттің пайда бо-
луы туралы мәселе даулы болып табылады, себебі, этнография
және тарих гылымдары оның пайда болуы туралы күннен-күнге
жаңа мәліметгер беруде. Мемлекеттің пайда болу себептері тура-
лы бірқатар теориялар бар, олардың негізгілері болып мыналар
табылады:
1. Діни теория - мемлекеттің, мемлекеттік биліктің пайда
болуынын құдайлық бастамасын негізге алады, барлық билік
кұдайдан деген тұжырымдаманы бекітіп, жақтайды. Өзінің діни
мазмұнына қарамастан, бұл теория бірқатар шынайы жағдайларды
көрсетеді, нақты айтқанда, алғашқы мемлекеттердің теократиялық
нысандарын-абыздар билігін, шіркеудің рөлін, діни және
әкімшілік орталықтар арасындағы билік бөлінісін. Бұл теорияның
көрнекті өкілдерінің бірі -Фома Аквинский.
2. Патриархалды теория - мемлекеттің пайда болуын отба-
сымен байланыстырады, ал мемлекет басшысының билігін отбасы
мүшелерінің алдындағы әке билігінен туындатады. Бүл теория
патшаның шексіз билігін негіздеуге бағытталған, ал бұл биліктің
қайнар көзі ретінде құдайды емес, отбасындағы әкенің, пат-
риархтың шексіз билігі орын алған отбасы нысанын таниды. Бұл
теория Грецияда пайда болған, өз негіздемесін Аристотельдің
еңбектерінен иеленсе, өз дамуын ағылшын ғалымы Филмердің ең-
бектерінен тапты.
3. Шартты теория - ХҮІІ-ХҮШ ғасырларда кеңінен таралған.
Оны жақтаушылардың қатарынан Голландияда Гуто Гроций мен
Спиноза, Англияда Д.Локк пен Т.Гоббс, Францияда Ж.-Ж.Руссо,
орын алды. мысалы, Л.Гадищевтың ойынша, билік халыққа тиесілі, алайда ол
мемлекет басшысына берілген және оны халық бақылауы тиіс. Шарттық
теорияға сәйкес, мемлекет шарт нәтижесі ретінде пайда болады, оның
қатысушылары болып адамдар табылады, олар шарттың негізінде өз
бостандықтарының, өз билігінің бір бөлігін мемлекетке береді.
4. Күштеу теориясы - мемлекеттің пайда болу негізі ретінде
күштеу әрекетін, бір халықтың екінші халықты жаулауын таниды.
Жауланған халықтың үстінен билікті бекіту үшін, оған күштеу
жүргізу үшін мемлекет құрылады. Күштеу теориясы XIX ғасырда
пайда болды, оның өкілдері -Л.Гумплович, К.Каутский, Е.Дюринг,
5. Психологиялық теория - мемлекеттің пайда болуын адам
психикасының көріністерімен: бағыну қажеттігімен, еліктеумен,
алғашқы қауымдық қоғамның жоғарғы топтарына тәуелділікті сезінумен, белгілі
бір әрекет түрлерінің әділдігін түсінумен және т.б. байланыстырады.
Психологиялық теорияның өкілдерінің қатарынан Л.Петражицкий мен Г.Тардты
атауға болады.
6. Органикалық теория. Бұл теорияның өкілдері Г.Спенсер,
Вормс, Х.Прейс мемлекетті ағза ретінде түсіндіреді. Оның бө-
ліктері арасындағы тұрақты байланыстар тірі ағзаның бөліктері
арасындағы байланысқа теңестіріледі, яғни, мемлекет - биология-
лық дамудың бір түрі ретінде көрініс табатын әлеуметтік даму
өнімі. Биологиялық ағзаның бір түрі ретінде мемлекеттің өз миы
(басшы) мен оның шешімдерін жүзеге асыру құралдары (хапык)
болады.
7. Ирригациялық теорияға сәйкес мемлекеттердің алғашқы қа-
наушы нысандарының пайда болуы шығыстық аграрлық аймақ-
тардағы ірі ирригациялық құрылыстарды жүргізу қажеттігімен байланысты. Бұл
террия қазіргі кездегі неміс ғалымы К.-А.Витгфогельдің еңбектерінен
айрықша көрініс тапқан.
8. Материалистік теория - мемлекеттің пайда болуын әлеумет-
гік-экономикалық факторлармен, яғни, жеке меншіктің пайда
болуымен және қоғамның таптарға бөлінумен, байланыстырады.
Бұл теорияның өкілдері - К.Маркс, Ф.Әнгельс, В.И.Ленин -
мемлекет бір таптың екінші таптың үстінен үстемдігін сақтау және бекіту,
қоғамның біртұтас ағза ретінде өмір сүруі мен қызмет етуін қамтамасыз ету
мақсаттарында пайда болған деп санайды.
9. Бұл теорияның өкілдері - К.Маркс, Ф.Әнгельс, В.И.Ленин -
мемлекет бір таптың екінші таптың үстінен үстемдігін сақтау және бекіту,
қоғамның біртұтас ағза ретінде өмір сүруі мен қызмет етуін қамтамасыз ету
мақсаттарында пайда болған деп санайды.
3. Мемлекеттің пайда болу нысандары. Мемлекеттің қалыптасуы - әртүрлі
халықтарда түрліше жүзеге асқан ұзақ үдеріс.
Шығыста өндірістің азиялық тәсілі (Египет, Вавилон, Үндістан, Қытай
және т.б.) нысаны кеңінен таралды. Бұл жерде рулық құрылымның әлеуметтік-
экономикалық бөліктері - жердік үлес, ұжымдық меншік және т.б. тұрақты
сипатты иеленді. Ежелгі Шығыста пайда болған алғашқы мемлекеттер ауылдық
қауым-туыстықтарды қанай отырып, оларды басқарды, яғни, өндірісті
ұйымдастырушы рөлін атқарды.
5. Заңдастырылған билік. Яғни, ол занды негізді және қоғамдық тануды
иеленген.
Мемлекетте еңбек бөлінісі болған жағдайда ғана, яғни, ерекше қызмет
түріне негізделген дербес билік түрлері қалыптасқан жағдайда ғана,
мемлекеттік биліктің тиімділігі артады. Мұндай биліктің үш түрі бар: заң
шығарушы билік, атқарушы билік және сот билігі.
3. Мемлекеттін мәні. Мемлекеттің мәнін түсіну мемлекет және құқық
теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекеттің мәні -
бұл оның мазмұнын, мақсаттарын, қызмет етуін анықтайтын басты қасиеті.
Мемлекеттің мәнін бұл түсініктің кең және тар мағынасында анықтауға болады.
Кең мағынада мемлекеттің әлеуметтік мәнін биліктің-саяси ұйымдасқан
қоғам, кұқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдар бірлестігі ретінде
анықтауға болады. Мұндай бірлестіктердің тұтастығы сәйкес мемлекеттік-
құқыктық институттар мен қатынастарда көрініс тапқан бұқаралық-биліктік
құрылымдар негізінде қалыптасады.
Тар мағынада мемлекеттің әлеуметтік табиғатын қоғамнан бөлектенген,
жекелеген класстар мен әлеуметтік топтардың да, қоғамның да мүддесін
білдіруші әрі қорғаушы басқару аппараты, бұқаралық биліктің әртүрлі
мекемелерінің жүйесі ретінде анық-тайды.
Жоғарыда аталғандардың негізінде, мемлекеттің мәнін қарастыруда екі
аспектіні ескерудің маңызы зор:
1) формальды - кез-келген мемлекеттің саяси биліктің ұйымы
екендігі;
2) мазмұнды - осы ұйымнын кімнің мүдделеріне кызмет
ететіндігі.
Мемлекеттің мәнін анықтауда келесі бағыттарды атап өтуге болады:
* класстық, бұған сәйкес мемлекетті экономикалық үстемдік құрушы топтың
саяси билігінің ұйымы ретінде анықтауға болады;
* жалпы әлеуметтік, бұған сәйкес мемлекетті әртүрлі класстар мен әлеуметтік
топтардың мүдделерін ескеру үшін жағдай жасайтын саяси биліктің ұйымы
ретінде анықтауға болады.
Сонымен, мемлекеттің мәні саяси билік аппаратының көмегімен қоғамның
тұтастығын және қалыпты қызмет етуін қамта-масыз етуден көрінеді.
3-Тақырып.
МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
1.Мемлекеттің түсінігі және белгілері.
2.Мемлекеттік билік әлуметтік биліктің ерекше түрі ретінде.
3.Мемлекеттің мәні.
1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері. Мемлекет - бұл арнайы басқару
және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын және
оның дамуын қамтамасыз ететін, бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді
ұйымы.
Мемлекетті рулык құрылымдағы әлеуметтік биліктен ажыра-татын төмендегідей
белгілері болады:
1. Бұқаралық биліктің болуы. Міндетті түрде мемлекеттің бас-
қару және мәжбүрлеу аппараты болуы тиіс, себебі, бұқаралық
билік -бұл шенеуніктер, әскер, полиция, түрме мен басқа да меке-
мелер.
2. Аумақтық бөлініс. Мемлекет өз аумағында өмір сүруші бар-
лық адамдарды өз билігімен және қорғау арқылы біріктіреді.
З.Салықтар жүйесі. Олар мемлекеттік аппараттың өмір сүруін қамтамасыз ету
үшін қажет.
4. Егемендік. Бұл мемлекетке тән өз аумағындағы үстемдік пен
халықаралық қатынастардағы тәуелсіздік.
5. Құқықтың болуы. Мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды,
себебі, құқық мемлекеттік билікті заңдастырады.
2. Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктіц ерекше түрі ретінде.
Мемлекеттік билікке сипаттама берместен бұрын әлеуметтік билікке
анықтама беріп алу кажет. Әлеуметтік билік - бұл адамдардың кез-келген
бірігуіне тән үстемдік пен бағынушылық қатынастары. Бұл кезде бір
тұлғалардың - билік құрушылардың -еркі мен әрекеттері басқа тұлғалардың -
бағынушылардың - еркі мен әрекеттеріне үстемдік құрады. Әлеуметтік билік
кез-келген ұйымдасқан, белгілі бір дәрежеде тұрақты адамдар тобына руға,
тайпаға, отбасына, қоғамдық ұйымға, партияға, мемлекетке, қоғамға және
т.б. тән.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше бір тұрі ретінде көрініс
табады. Бұл мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенген, субъектілер арасындағы
үстемдік және бағынушылық сипаттағы бұқаралық-саяси қатынас. Мемлекеттік
биліктің ерекшеліктері:
1. Бұқаралық билік. Ол бүкіл қоғамның, халықтың атынан
қызмет етеді және өз қызметінде бұқаралық негізге – қазына мүлкіне, өз
кірістеріне, салықтарға ие.
2. Аппараттық билік. Ол аппаратқа, мемлекеттік органдар
жүйесіне сүйенеді және олар арқылы жүзеге асырылады.
Заң қолдайтын билік. Сол себепті, ол аппарат пен заң
нормаларының көмегімен елдегі барлық халық үшін міндетті
сипатты иеленеді.
5 - Тақырып
МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМ
1. Мемлекет механизмініц түсінігі.
2. Мемлекет механизмінің құрылымы.
3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары.
4. Мемлекет органдарының түсінігі және түрлері.
1. Мемлекет механизмінің түсінігі. Әдетте заң әдебиеттерінде мемлекет
механизмі және мемлекеттік аппарат түсініктері синоним сөздер ретінде
қолданылады. Мемлекет механизмі - бұл мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын жүзеге асыруға бағытталған мемлекетгік органдардың жүйесі.
Мемлекет аппаратының, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің
Зорлық салаларының тиісті ұйымдасуы мен тиімді қызмет етуін қамтамасыз
етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық қызмет құрайды.
Бұл қызметтің нысандары көп жағдайда басқарудағы заңдар мен құқықтық
механизмдердің қолданылу шамасына байланысты. Осыған сәйкес мемлекеттік
аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп қарастыруға болады:
1) тікелей басқарушылық - бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен,тәжірибе алмасумен
байланысты, құқықтық сипатты иеленбеген қызмет түрлері;
2) құқықтық нысандар - құқықтық заңды сипаттағы қызмет тұрлері, яғни, олар
барлық субъектілер үшін міндетті болып табылады және мемлекеттік-міндетті
салдарды туындатады. Мемлекет
аппараты қызметінің негізгі құқықтық нысандарына мыналар
жатады:
а) құқықшығармашылық қызмет - бұл нормативтік актілер
жобаларын дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байла-
нысты қызмет;
ә) құқыққолданушы қызмет - бұл құкықтық нормапарды жүзеге асырумен
байланысты қызмет;
б) құқыққорғаушы қызмет - бұл заңдардың сақталуын бақылаумен және
қадағалаумен, кінәлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке тартумен т.б.
байланысты қызмет.
2. Мемлекет механизмінің құрылымы. Бұл құрылымға мыналар кіреді:
1) өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асыру
барысында тығыз байланыстағы және өзара бағыныстылықтағы
мемлекеттік органдар;
2) биліктік өкілетгіктерге ие емес. алайда, экономика, білім
беру, мәдениет, денсаулық қоргау, ғылым т.б. салаларда жалпы әлеуметтік
функцияларды атқаратын мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар;
3) басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік қызметшілер;
4) мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті
ұйымдастырушылық, қаржылық және күштеу құралдары.
3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары
- бұл мемлекеттік органдарды құру мен олардың қызмет етуінің негізгі
бағыттарын анықтайтын баста
машылық ережелер. Оларға мыналар жатады:.
1) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
артықшылығы қағидасы бұл қағидаға сәйкес, мемлекеттік қыметшілер аталған
құқықтар мен бостандықтарды мойындауы және
қорғауы тиіс;
2)демократиялық қағидасы - бұл қағида мемлекеттік органда
қызметін қалыптастыру мен ұйымдастыруға азаматтардың көлемде қатысуын
білдіреді;
3)биліктік тармақтарға бөліну қағидасы- бұл қағида билік органдары мен
лауазымды тұлғалар тарапынан заңсыз әрекеттер болдырмауға негізделген;
4)заңдылық қағидасы, бұл барлық мемлекеттік қызметшілердің Конституцияны,
заңдар мен заңға сәйкес актілерді сақтау міндеттілігін білдіреді;
5)жариялылық қағидасы; бұл қағида нақты бір мемлекеттік
органдардың тәжірибелік қызметіне қатысты құқық субъектлерінің
ақпараттармен танысуын білдіреді;
6)кәсібилік қағиадсы - бұл қағида мемлекеттік аппарат
қызметінде мейлінше кәсіби кызметкерлерді пайдалануға қолайлы
жағдайлар жасайды,
7)алқалық пен жалғыз біліктіліктің үйлесу қағидасы бұл
мемлекеттік аппараттың демократиялық және бюрократиялық бастамаларының
саналы сәйкестігін қамтамасыз етеді;
8)сайлаушылық пен тағайындаушылыктың үйлесу қағидасы бұл қағида
мемлекеттік басқарудағы орталықтандыру мен артықсыздандырудың тиімді
байланысын білдіреді;
9)бағыныстылық (иерархичность) қағидасы - бұл қағида мемлекеттік
органдардың мемлекеттік аппараттағы әртүрлі деңгейі орналасқанын
білдіреді.
4.Мемлекет органдарының түсінігі және түрлері. Мемлкеттік орган - бұл
мемлекеттік міндеттерді орындаушы және осы
мақсатта сәйкес биліктік өкілеітіктерді иеленген ұйым немесе мекеме. Әрбір
мемлекеттік органға мыналар тиесілі:
а) Оны оралымды басқаруындағы мемлекеттік, қазыналық мүліктер; қаржы
құралдары, банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру көзі;
б) өзіне тән ұйымдастырушылық құрылымы, онымен байланысты қызметтік
бағыныстылық және қызметтік төрт жүйесі;
в) биліктік өкілеттіктердің қажетті көлемі, олардың
негізінде лауазымдық тұлғалар мен алқалық органдар заңды
міндетті әрекеттерді жүзеге асырады.
Мемлекеттік органдардың түрлері:
3) басқарумен арнайы айнапысатын мемлекеттік қызметшілер;
4) мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті
ұйымдастырушылық, қаржылық және күштеу құралдары.
6 – Тақырып
Мемлекет нысаны және мемлекет типтері
1.Мемлекет нысанының түсінігі.
2.Баскару нысаны.
3.Мемлекеттік құрылым нысаны.
4.Саяси режим.
5.Мемлекет типінің түсінігі.
6.Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тәсіл.
7. Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тәсіл
1. Мемлекет нысанының түсінігі. Мемлекет нысаны - бұл қоғамның басқару,
мемлекеттік құрылым және саяси режим нысандарынан құралған құрылымдық
ұйымдастырылуы.
2.Мемлекеттік басқару нысаны - бұл мемлекеттік биліктің жоғары
органдарының өкілеттіктерінің өзара қатынасы, олардың құрамы мен құрылу
тәртібі. Басқару нысаны жоғары билікті жалғыз адамның немесе сайланбалы
алқалық органның жүзеге асыруына байланысты ерекшеленеді. Осыған сәйкес,
басқарудың негізгі түрлері болып монархия мен республика болып табылады.
Монархия - бұл жоғары мемлекеттік биліктін бір тұлғада ғана, монархта,
болуымен сипатталатын басқару нысаны. Монарх билікті мұрагерлік бойынша
өмір бойы иеленеді.
Егер монарх мемлекеттік биліктің жалғыз органы болып табылса, бұл
монархия шектелмеген деп аталады, ал жоғаргы билік монарх пен басқа бір
органның арасында бөлінсе, бұл монархия шектелген деп аталады. Шектелген
монархиялар, өз кезегінде, өкілдік (дуалистік) және парламентарлық болып
екіге бөлінеді. Өкілдік монархияда монарх атқарушылық билікті жүзеге асыра
алады, ол үкіметті құру, министрлерді тағайындау, вето және парламентті
тарату құқықтарын иеленеді. Ал парламентарлық монархияда монархтың құқықтық
жағдайы әлдеқайда шектелген болады, монарх тағайындаған министрлер
парламенттің сенімсіздік вотумына тәуелді болады және монарх заңда
көзделген жекелеген жағдайларда ғана парламентті тарата алады.
Республика - жоғары мемлекетгік билік белгілі бір мерзімге сайланатын
сайланбалы органға тиесілі басқару нысаны. Халықтың қай бөлігінің
мемлекеттік биліктің жоғары органдарын сайлауға қатыса алатынына байланысты
республика аристократиялық және демократиялық болып екіге бөлінеді.
Демократиялық мемлекеттер, өз кезегінде, төмендегідей түрлерге бөлінеді:
1) парламенттік, бұл мемлекетте саяси өмірдегі шешуші рөл парламент
сайлаған үкіметке тиесілі болады; 2) президенттік, бұл мемлекетте сайланған
ел басшысы үкіметтің де басшысы болып табылады, сол себепті, ол үкімет
мүшелерін тағайындайды және оларды қызметінен босатады; 3) аралас, бұл
мемлекетте үкіметті
рез
ент пен парламент бірлесе отырып құрайды.
3. Мемлекеттік құрылым нысаны - бұл мемлекеттің аумақтық кұрылымы, оның
кұрамдас бөліктерінің және осы бөліктердің әрбірінің мемлекетпен қарым-
қатынасының сипаты. Барлық мемлекеттер өздерінің мемлекеттік құрылымы
бойынша жай және күрделі болып екіге бөлінеді.
Жай немесе біртұтас мемлекет - бұл өз ішінде бөлінбейтін тұтас мемлекет,
оның өз ішінде дербес мемлекеттік құрылымда болмайды, бұл мемлекетте
жоғары органдардың біртұтас жүйесі заңнаманың ортақ жүйесі, ортақ сот
жүйесі, ортақ азаматтығы мен салықтардың бір каналды жүйесі болады.
Күрделі мемлекет - бұл белгілі бір дәрежедегі дербестікке ие жекелеген
мемлекеттік құрылымдардан құралған мемлекет. Күрделі мемлекеттерге
империялар, федерацялар. Конфедерациялар, достастықтар мен одақтастықтар
жатады.
Империялар күштеу арқылы құрылатын күрделі мемлекеттет: бұларда құрамдас
бөліктердің жоғары билікке бағыныстылық деңгейі әртүрлі болған.
Империялардң басты ерекшелігі - оларды: кұрамдас бөліктерінің ешқашан
ортақ мемлекеттік-құқықтық мәртебесі болмаған.
Конфедерация империяға қарағанда ерікті негізде құрылады. Бұл нақты бір
тарихи кезең шегінде белгілі бір мақсаттарға жету үшін құрылған
мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияны құраған егеменді мемлекеттер
хапықаралық-құқықтық қатынаста субъектісі болып қала береді, оларда өз
азаматтығы, болмайды басқару және сот әділдігі органдарының жүйесі болады.
Федерация - бұл күрделі, одақтас мемлекет, оның бөліктер мемлекеттік
кұрылымдар болып табылады және белгілі бір дәрежеде мемлекеттік егемендікке
ие боладып федерацияда жоғарғы федералдық органдар мен федералдық
заңнамамен қатар федерация субъектілерінің жоғарғы органдары мен заңнамасы
да болады; федерацияда салықтың екі каналды жүйесі пайдаланылады, оның
белгілерінің бірі болып қосазаматтық табылады. Федерациялар аумақтық немесе
ұлттық-мемлекеттік қағида бойынша құрылуы мүмкін.
Достастық - бұл ортақ белгілермен, біртектіліктің белгілі бір деңгейімен
сипатталатын мемлекеттердің ұйымдастырушы бірлестігі. Оларды біріктіретін
белгілер экономикаға, құқыққа тілге, мәдениетке, дінге қатысты болуы
мүмкін. Достастықты мүшелері -бұл толығымен тәуелсіз, егеменді мемлекеттер,
халықаралық қатынастардың субъектілері.
Одақтастық-бұл қоғамды мемлекеттік ұйымдастырудағы ауыспалы нысан.
Одақтастықтың негізінде көп жағдайда мемлекеаралық шарт болады. Ол
одақтастыққа кіретін мемлекеітерді интеграциялық байланыстарын күшейте
түседі және оларды конфедеративтік бірлестікке қарай итермелейді.
4. Саяси режим - бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыруға жәрдемдесетін
тәсілдер мен әдістер. Мемлекеттік биліктегі тәсілдер мен әдістердің
жиынтығына қарай екі түрлі режимді бөліп атауі болады-демократиялық және
антидемократиялық режимдер.
Демократиялық режимнің белгілері:
1) халық мемлекеттік билікті жүзеге асыруға тікелей (азамат-
тардың референдумға қатысуы) және өкілдік (халықтың бірлікті өзі сайлаған
өкілдік органдар арқылы жүзеге асыруы) демократия арқылы қатысады;
2) шешімді көпшілік азшылықтың мүдделерін ескере отырып
қабылдайды; • -
3) мемлекеттік биліктің орталық және жергілікті органдарынын
сайланбалылығы және ауыспалылығы, олардың сайлаушыларға
есеп беруі, жариялылық;
4) сендіру, келісу, келісімге келу әдістері жиі қолданылады;
5) қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы заңның үстемдігі;
6) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары жария-
ланады және шын мәнінде қамтамасыз етіледі;
7) саяси плюрализм, соның ішінде көппартиялылық;
8) биліктің тармақтарға бөлінуі және т.б.
Антидемократиялық режимнің бірнеше түрі болады: деспотизм, фашизм,
тоталитарлық және авторитарлық режимдер. Антидемократиялық режимге мына
белгілер тән:
1) бір саяси партияның үстемдігі;
2) бір ресми идеологияның болуы;
3) бір меншік түрінің болуы,
4) саяси құқықтар мен бостаңдықтарды жоққа шығару;
5) қоғамның срсловиелік, касталық және т.б. белгілер бойынша
бөлінуі;
6) халықтың төмен экономикалық деңгейі,
7) мәжбұрлеу мен жазалау шараларынын үстемдігі;
сыртқы саясаттағы агрессиялық сипаттағы әрекеттер және т.б.
5.Мемлекет типінің түсінігі. Мемлекет типі сәйкес тарихи кезеңде
туындайтын оның маңызды жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін
білдіреді. Белгілі бір кезеңдегі барлық мемлекеттерге белгілі бір
сипаттар тән болып келеді. Мемлекеттерді типке бөлу негізінен
формациялық және өркениетті тәсілдер тұрғысынан жүзеге асырылады.
6.Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тәсіл. Формациялық тәсілдің
шегінде негізгі талап ретінде әлеуметтік экономикалық, яғни қоғамдық
экономикалық формация орын алады. Бұл тәсіл тұрғысынан мемлекет типі
қоғамның экономикалық базисімен тығыз байланысты белгілерінің жиынтығы
ретінде анықталады. Экономикалық базистің типтеріне қарай мемлекеттің
төмендегідей типтерін бөліп қарастырады: құл иеленушілік, феодалдық,
буржуазиялық және социолистік мемлекеттер. Бұл типологияның артықшылықтары
болып екі мәселе табылады. Мемлекеттердіәлеуметтік экономикалық негізінде
бөлу идеясы өте дұрыс, себебі шыныменде бұл факторлар қоғамға зор әсерін
тигізеді, ол мемлекеттің дамуының табиғи тарихи сипатын, кезеңділігін
көрсетеді. Ал формациялық теорияның әлсіз жағы оның тарихтық әр түрлі
сипаттарын ескермеуінен және рухани факторларды бағаламауынан көрінеді.
7.Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тәсіл. Өркениетті тәсіл шегінде
негізгі талаптар ретінде рухани факторлар әдени, діни ұлттық және т.б.
факторлар орын алады. Өркениет бұл қоғамның діни ұлттық географиялық және
тағыда басқа белгілерінің ортақтығымен белгіленетін тұйық және локальді
сипаты. өз дамуында өркениет бірнеше кезеңдерден өтеді.
І кезең - локальді өркениеттер, олардың әрқайсысының өзара байланысты
әлеуметтік институттары, оның ішінде мемлекетте болады. (ежелгі египеттік
Шумерлік, Үнділік, Эгейлік жәнет.б)
ІІ кезең белгілі бір мемлекет типтерімен байланысты ерекше өркениеттер
(Үніділік, Қытайлық, Батыс еуропалық, Исламдық және т.б. өркениеттер)
ІІІ кезең өз мемлекеттілігімен ерекшеленетін қазіргі кездегі өркениеттер,
бұл өркениеттер енді – енді қалыптасып келе жатыр. Бұларға әлеуметтік саяси
құрылымдардың дәстүрлі және қазіргі кездегі түрлерінің қатар өмір сүруі
тән. өркениеттер мен олардың мемлекеттіліктердің типке бөлудің негіздері
бар; хронологиялық, діни және тағыда басқа
7 –Тақырып
Қоғамның саяси жуйелері. Мемлекет және қоғам.
1.Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі.
2.Саяси жүйелердің түрлері.
3.Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі.
1.Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі. Қоғамның саяси жүйесі бұл белгілі бірі
саяси функцияларды атқарушы мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік
институттарының жүйесі. Мұндай институттар қатарына қоғамдық өмірдің
билікке байланысты саласына қатысушы мемлекет, партиялар, кәсіптік одақтар
және басқа да ұйымдармен қозғалыстар жатады. Саяси жүйе сыртқы және ішкі
саясаттың жүзеге асуын қамтамасыз етеді, әлеуметтік топтардың мүдделерін
қалыптастырады, білдіреді және қорғайды. Оның сипаты, ең алдымен саяси
жүйенің пайда болған және қызмет ететін әлеуметтік ортасы арқылы
анықталады:
1. еңбек нәтижелері саналы түрде мемлекеттік ұйымдасқан адамдардың ерекше
тобымен бөлінетін әлеуметтік орта. Мұндай ортада меншіктің мемлекеттік
және қоғамдық түрлері орын алады. өзіндік меншікке рұқсат берілуі
мүмкін, ал жеке меншік мүлдем болмайды. Мұндай саяси жүйелерді
мемлекеттік билік қоғамның экономикалық өміріне тоталитарлы түрде
араласады. Мемлекет идеологиясынан өзгеше ойлау басып жаншылып отырады,
мемлекеттік идеология дін, мәдениет, білім, ғылым қалыптасады.билікте
тек бір саяси партия болады.
2. Әлеуметтік ортаның екінші түрі қоғамның экономикалық өмірінің нарықтық
ақшалық негізіне, еркін кәсіпкерліктің тәжірибесімен идеологиясына
негізделеді. Мұндай саяси жүйелерде мемлекет нарықтық экономика үшін
жағдайларды ұйымдастырушы ретінде көрініс табады. Азаматтардың
құқықтарымен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Мұндай жүйеде партиялар
билікті сайлау компанияларына қатысу арқылы жаулап алуға тырысады.
Құөықтық нысандар саяси мақсаттарға жетудің негізгі құралдарына
айналады.
3. Әлеуметтік ортаны ұйымдастырудың үшінші түрі аралас түр, ол конвергенция
деген атқа ие болды. Конвергенциялық саяси жүйелер бір әлеуметік ортадан
екінші әлеуметтік ортаға өту кезінде пайда болады. Конвергенциялық саяси
жүйелерге әр түрлі мақсаттағы және мазмұндағы көптеген саяси
институттардың араласуы тән болып келеді.
2.Саяси жүйелердің түрлері. Саяси жүйелердің пайда болатын әлеуметтік
ортасының сипатына қарай мынадай саяси жүйе түрлері болады: тоталитарлық,
либералдық – демократиялық және аралас жүйелер. Ал өзара байланысу сипатына
қарай ашық және жабық саяси жүйелер болады.
3.Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі. Мемлекет саяси
жүйеге белгілі бір жекелеген органдар арқылы емес өзіндік бір саяси
аумақтық, құрылымдық бөлік ретінде кіреді. Ол өз функцияларын басқа
әлеуметтік институттармен партиялармен кәсіптік одақтармен, жергілікті
басқару органдарымен бірлесе отырып атқарады. Ол саяси жүйеде жетекші рөлді
иеленген. Себебі:
А) Оның аумақтық шекараларында азаматтық белгісі бойынша біріккен халықтың
жалғыз ресми өкілі рөлін атқарады.
Ә) Егемендіктің жалғыз иесі болып табылады.
Б) Қоғамды басқаруға бағытталған әлеуметтік аппараты болады.
В) қарулы құрылымдары болады.
Г) Құқық шығармашылыққа қатысты манаполяға ие.
Д) Материалдық құндылықтардың ерекше жиынтығына (мемлекеттік меншік,
бюджет, валюта және т.б.) ие
4.Мемлекет пен қоғамның өзара қатынасы.
Қоғам – бұл, кең мағынада адамдардың бірлескен қызметінің тарихи
қалыптасқан нысандарының жиынтығы немесе тар мағынада әлеуметтік
жүйенің трихи нақты типі, қоғамдық қатынастардың белгілі бір
нысаны.
Мемлекет - бұл саяси биліктің саяси аумақтық, егеменді түрде
ұйымдастырылуы. Қоғам мен мемлекет әртүрлі түсініктер. Біріншісі
екіншісіне қарағанда кең болып келеді, себебі, қоғамда мемлекетпен
қатар мемлекеттік емес құрылымдар да ( саяси партиялар, саяси
қозғалыстар, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, еңбек ұжымдары және
т.б.) болады. Мемлекет қоғамның саяси бөлігі, элементі болып табылады.
Мемлекет қоғамда орталық орынды және басты рөлді иеленген.
Мемлекеттің сипаты бойынша бүкіл қоғамға оның мәніне сипаттама
беруге болады.Мемлекет қоғамға қатысты оның істерін шешу, басқару
құралы рөлін атқарады. Қоғам мен мемлекеттің хронологиялық шектері
де әртүрлі болып келеді: біріншісі екіншісіне қарағанда ерте пайда
болған және бай даму тарихына ие.
Дамыған қоғамның негізінде пайда болған мемлекет оған қатысты
салыстырмалы түрдегі дербестікті иеленеді.
5.Азаматтық қоғамның түсінігі және құрылымы. Азаматтық қоғам
түсінігін Аристотель, Цицерон, Гроций, Т.Гоббс, Дж.Лок, Гегель,
Маркс және т.б. ойшылар қалыптастырған. Барлық ғалымдар азаматтық
қоғамдағы негізгі идея ретінде адам идеясын таниды. Азаматтық
қоғам - бұл олардың көмегімен жеке тұлғалар мен топтардың мүдделері
қанағаттандырылатын. Адамгершілік, діни, ұлттық, әлеуметтік –
экономикалық, отбасы институттары мен қатынастарының жиынтығы.
Азаматтық қоғамның құрылымына мыналар кіреді:
1. Мемлекеттік емес, әәлеуметтік – экономикалық қатынастар мен
институттар ( меншік, еңбек, кәсіпкерлік)
2. Мемлекеттен тәуелсіз өндірушілердің жиынтығы.(жеке фирмалар және
т.б.)
3. Қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер.
4. Саяси партиялар мен қозғалыстар.
5. Тәрбиелеу мен мемлекеттік емес білім беру саласы.
6. Мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдарының жүйесі.
7. Отбасы.
8. Шіркеу және т.б.
Азаматтық қоғамның белгілері:
- Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының мейлінше толық
қамтамасыз етілуі.
* Өзін - өзі басқару.
* Оның құрылымдары мен адамдардың әртүрлі топтарының бәсекелестігі.
* Еркін түрде қалыптасатын қоғамдық қөзқарас пен плюрализм.
* Жалпы ақпараттану мен адамның ақпаратпен танысу құқығының шын
мәнінде жүзеге асырылуы.
* Өмір сүру координация қағидасына негізделеді ( мемлекеттік аппарат
кезінде субординация қағидасы үстемдік құрады)
* Экономиканың көпжақтылығы.
* Биліктің заңды және демократиялық сипаты.
* Құқықтық мемлекет.
* Адамдардың жақсы өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін мемлекеттің
күші әлеуметтік саясаты және т.б.
8– Тақырып
Құқықтық мемлекет
1.Құқықтық мемлекеттің түсінігі және қағидалары.
2.Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде.
3.Мемлекетпен тұлғаның өзара жауапкершілігі.
1.Құқықтық мемлекеттің түсінігі және қағидалары. Құқықтық мемлекет – адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының толық түрде қамтасыз етілуіне
және құқық бұзушылықтарды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен
меилінші байланыстыруға жағдай жасаушының саяси билік ұйымы. Құқықтық
мемлекеттің мәнін қарастыруда оның негізгі екі жағы (екі негізгі қағиданы)
бөліп қарастыруға болады.
1. Мазмұнды жағы – адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын мейлінше
толық көлемді қамтамасыз етілген, тұлға үшін құқықтық ынталандыру
режимін орнықтырудан көрінеді.
2. Формальді заңды жағңы – мемлекетті билікті құқықпен байланыстырудан,
мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық шектеу режимі орнықтырудан
көрінеді. Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттер қағидасына мыналар
жатады.
1. Билікті заңсыз пайдалануды болдырмау мақсатында оны заң шығарушылық
атқарушылық және сот тармақтарына бөлінеді.
2. Заңның үстемдігі, яғни биліктің жоғарғы органымен барлық конституциялық
тәртіптерді сақтай отырып қабылданған заң атқарушылық билік актілеріне
жоққа шығарылуы, өзгертілуі және тоқтатылуы мүмкін емес.
3. Мемлекетпен тұлғаның өзара жауапкершілігі.
4. Қоғамдағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің жоғары деңгейі.
5. Азаматтық қоғамның болуы және тарапынан құқық субъектілерінің заңдарды
орндауына бақылау жүргізілуі.
2.Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде. Бұл
қағиданы алғаш рет Д.Локк пен Ш.Монтеске ұсынған болатын. Ағиданың басты
талабы саяси бостандықты бекіту заңдылықты қамтамасыз ету және белгілі бір
әлеуметтік топтың, мекеменің немесе жеке тұлғаның билікті асыра пайдалануын
болдырмау үшін мемлекеттік билікті ңзаң шығарушылық (халық сайлайтын және
қоғамды дамытуды заңдар қабылдау жолымен жүзеге асыруға бағытталған) ,
атқарушылық (биліктің өкілдік органы тағайындайтын және заңдар мен
оралымдық шаруашылық қызметті жүзеге асырумен айналысатын) және сот (
бұзылған құқықтарды қалпына келтіру, кінәлілердә әділетт ітүрде жазалаудың
кепілі болып табылатын) биліктері деп бөлу қажет және осы әрбір билік
түрлері дербес және бір- бірін тежей отырып өз функцияларын органдардың
ерекше жүйесі арқылы және арнайы нысандардын жүзеге асыруы тиіс.
Конституцияда бекітілген тепе – теңдік және тежемелік жүйесі заң шығару,
атқару, сот билігінің нақты бір билік түріне қатысты құқықтық шектеулерінің
жиынтығын білдіреді. Мысалы; президент иеленген ол заң шығарушыға қатысты
вето құықығын иеленеді. Атқарушы билікке қмтысты тежемелік сипатта болып
президент өкілеттіліктерінің, импиджмент, сенімсіздік вотумы, атқарушы
органдардың жауапты қызметкерлеріне заң шығарушылық құрылымға сайлануға
тиым салу, комерциялық қызметпен айналысу табылады. Сот билігі үшін
конституцияда көрініс тапқан құқық шектеуші құралдар болып мыналар
табылады: Кінәсіздік презумпциясы, қорғану құқығы, азаматтардың заң мен сот
алдындағы теңдігі іс жүргізудің жариялылығымен жарыспалылығы, соттағы отвод
жариялау және тағыда басқа.
3.Мемлекетпен тұлғаның өзара жауапкершілігі. Бұл құқықтық мемлекеттің
дербес қағидасы болып табылады. Бұл саяси билікті шектеудің өзінше бір
тәсілі, ол саяси биліктің иесі ретіндегі мемлекет пен оны жүзеге асырудың
қатысушы ретіндегі азаматтың арасындағы қарым қатынастардың адамгершілік
заңды бастамаларын көрсетеді. Қоғаммен тұлғаның бостандығын заң шығарушылық
нысанда бекіте отырып мемлекет өз шешімдері мен әрекеттерінде белгілі бір
шектеулерді иеленеді. Заң арқылы ол өзіне азаматтармен қоғамдық ұйымдармен,
басқа мемлекеттер мен қарым қатынастарындағы әділеттілік пен теңдікті
қамтамасыз ететін міндеттемелерді өз мойнына алуы тиіс. Құқыққа бағына
отырып, мемлекеттік органдар ондағы ережелерді бұза алмайды және осы
міндеттерді орындамағаны үшін жауапкершілікке тартылады. Заңның мемлекеттік
билік үшін міндеттілігі әкімшіліктік қателіктерді болдырмауға бағытталған
кепілдіктер жүйесімен қамтамасыз етіледі. Оларға үкіметтің өкілдік
органдардың алдындағы жауапкершілігі, мемлекеттің кез келген деңгейдегі
лауазымды тұлғалардың нақты бір тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзғандығы, билікті асырі пайдаланғандығы, қызметтік жағдайын асыра
пайдаланғаны үшін тәртіптік азаматтық құқықтық және қылмыстық жауапкершілі
импиджмент және т.б. жатады. Жалпы қауымның мемлекеттік құрылымдардың өз
міндеттерін орнындауды бақылауының нысандары болып референдумда,
депутаттардың сайлаушылар алдындағы есеп беруі және т.б.табылады. Тұлғаның
мемлекет алдындағы жауапкершілігі де дәл осы құқықтық бастамалар
негізделеді. Мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқықтық сипатта болуы ол
тұлғаның бостандығын бұзбауы және жасалған құқық бұзушылықтың ауырлығына
сай болуы тиіс. Сонымен мемлекетпен тұлғаның арасындағы қарым қатынастар
өзара жауапкершіліктің негізінде жүзеге асырылуы тиіс.
ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚ
1. Әлеуметтік және техникалық нормалар.
2. Құқық пен моральдың арақатынасы.
3. Құқық және діни нормалар.
4. Құқық және корпоративтік нормалар.
5. Құқық және әдет - ғұрып.
1. Әлеуметтік және техникалық нормалар. Қоғам реттеушіліксіз өмір сүре
алмайды, ол дегеніміз адамдардың өмір сүрудің әртүрлі салаларындағы жүріс-
тұрысын ретке келтіру. Реттеу нормалардың көмегімен жүзеге асырылады, ал
нормалар, өз кезегінде, техникалық және әлеуметтік болып бөлінеді.
Техникалық нормалар - бұл адамдардың, еңбек кұралдарын және табиғат
заттарын дұрыс колдануынын ережелері. Мысалы, техникалық нормаларға мыналар
жатады: белгілі бір құрылыс жұмыстарын орындау ережелері, шикізатты колдану
ережелері, мемлекеттік стандартгар, техникалық жағдайлар. Техникалық
нормалар төмендегідей ерекшеліктерге ие: а) бұл жердегі реттеу пәні тек
әлеуметтік сипатта емес; ә) субъектілік құрамы тек адамдармен ғана емес,
сонымен қатар сыртқы әлеммен, табиғат пен. техникамен де байланысты.
Әлеуметтік нормалар - бұл қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын жүріс-
тұрыс ережелері. Оларға құқықтық, мораль-дық, діни, саяси, әстетикалық,
әдет, корпоративтік нормалары жатады. Әлеуметтік нормалар келесі
ерекшеліктерге ие: а) бұл жердегі ретгеу пәні тек әлеуметтік сипатта
болады, ол - коғамдық қатынастар; ә). субъектілік құрамы әлеуметтік
саланың өкілдері ретіндегі адамдармен ғана байланысты.
Техникалык және әлеуметтік нормалар өзара тығыз байла-ныстылықта болады.
Нақты айтқанда, қоғам үшін манызды техни-калық нормаларды мемлекет пен
құқық колдайды, нәтижесінде олар белгілі бір заңды салдарды туындататын
жалпыға міндетті техникалық-заңды жүріс-тұрыс ережелеріне айналады. Мысалы,
қылмыстық заңнама құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде кауіп-сіздік
ережелерін бұзу әрекеттері үшін жауапкершілікті көздейді.
2.Құқық нен моральдың арақатынасы. Мораль бұл адамдардың жүріс-тұрысын
жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен әділетсіздік түрғысынан реттейтін
нормалар мен қағидалардың жүйесі. Құқық- бұл мемлекетпен орнықтырылған
және қамтамыссыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған
жалпыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.
Кұкық пен моральдың ортақ белгілері:
1) әлеуметтік нормалар жүйесінде олар қоғамға ең кеңінен таралған, кешенді
нормалар болып табылады;
2)олардың ретгеу объектісі біреу - қоғамдық қатынастар;
3) олар түп негізінде қоғамның өзінен туындайды. Құқық пен моральдың
арасындағы айырмашылықтар төмендегідей:
1) пайда болуы бойынша: егер мораль қоғаммен бірге пайда болса. құқық
мемлекетпен бірге пайда болады;
2) көріну нысаны бойынша: мораль коғамдық қатынастардан көрініс тапса,
құқық жазбаша нысандағы арнайы нормативтік актілерден көрініс табады;
3) әрекет ету саласы бойынша: мораль барлық қоғамдық қатынастарды
реттей алады, ал құқық аса маңызды және өзі реттей алатын қоғамдық
қатынастарды ғана реттейді;
4) күшіне ену мерзімі бойынша: моральдық нормалар олардың түсіну барысында
күшіне енсе, құқықтық нормалар нақты анық-талған мерзімде күшіне енеді;
5) қамтамасыз ету тәсілі бойынша: моральдық нормалар қоғамдық әсер ету
шараларымен қамтамасыз етілсе, құқықтық нормалар мемлекеттік әсер ету
шараларымен қамтамасыз етіледі;
6) бағалау негізі бойынша: моральдық нормалар қоғамдық қа-тынастарды
жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен әділетсіздік тұрғысынан реттесе,
құкықтық нормалар оларды заңдылық пен заңсыздық, кұқыққа сәйкестік пен
құқыққа қайшылық тұрғысынан
реттейді.
3. Құқық және діни нормалар. Діни нормалар деп әртүрлі діндермен
орнықтырылған және осы дінге сенуші тұлғаларға мін-детті болып табылатын
ережелерді атайды. Олар әртүрлі діни кітаптарда көрініс тапқан: Құранда,
інжілде, Тәуратта, буддистердің діни кітаптарында және т.б. Бұл нормалар
діни бірлестіктердің ұйымдастырылуының және қызмет етунің тәртібін
анықтайды, діни рәсімдерді орындау. шіркеулік қызмет тәртіптерін реттейді.
Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, бірқатар дәуірлерде діни нормалар заңды
сипатты иеленіп, кейбір мемлекеттік, саяси, азамттық-құқықтық. отбасы-
некелік және т.б, қатынастарды реттеген. Қазіргі кездегі бірқатар ислам
мемлексттерінде Құран мен Сүннет мұсылмандардың өмірінің барлық салаларын
реттейтін діни, құқықтық және моральдық нормалардың негізі болып табылады.
Діни ұйымдар орнықтырған нормалар бірқатар қатынастарда қолданыстағы
құқықпен тығыз байланысқа түседі. Мысалы, Конституция әрбір адамға ар-ождан
бостандығын, кез-келген дінге еркін түрде сену құқығын кепілдей отырып,
діни ұйымдардың қызметінің кұқықтық негізін бекітеді. Діни бірлестіктерге
заңды тұлға мәртебесі берілуі мүмкін. Олар шіркеулерге, оқу орындарына
иелік етуге құқылы.
4. Құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Мемлекет жэне қуқық теориясының анықтамасы.
2. Мемлекет жэне қуқық теориясыныц ерекшеліюпері.
3. Мемлекет жэне қуқық теориясының функциялары.
1. Мемлекет және құқық теориясының анықтамасы. Мемлекет және құқық теориясы
- бұл мемлекет пен құқықтың жалпы заңдылықтары туралы, олардың мәні,
мақсаты және қоғамдағы дамуы туралы жалпыланған білімдер жүйесі.
2. Ғылым ретіндегі мемлекет және құқық теориясының
ерекшеліктері мынада:
Біріншіден, ол қоғамдық ғылым болып табылады, оның пәнін қоғамдық
құбылыстар - мемлекет пен құқық құрайды. Бұл ерекшелігі аркылы мемлекет
және құқық теориясы бірқатар басқа ғылымдардан (жаратылыстану, техникалық
және т.б.) ерекшеленеді.
Екіншіден, ол саяси-заңды ғылым бола тұрып, мемлекеттің биліктік қызметі,
саясаты саласымен тікелей қатысты қоғамдық құбылыстарды зерттейді. Бұл
ерекшелігі арқылы мемлекет және құқық теориясы мемлекеттік-құқықтық
құрылымды тікелей зерттемейтін басқа қоғамдық ғылымдардан ерекшеленеді.
Үшіншіден, ол жалпы теориялық ғылым бола тұрып, мемлекет пен құқықтың
негізгі және жалпы заңдылықтары мен сипаттарын зерттейді. Бұл ерекшелігі
арқылы ол арнайы заң ғылымдарынан ерекшеленеді.
Төртіншіден, ол әдістемелік сипаттағы ғылым болып табылады. Мемлекеттік-
құқықтық құрылымның жалпы заңдылықтарын көрсете отырып, ол мемлекеттік-
құқықтық құбылыстарды меңгеру әдісі мәселесін қарастырады.
3. Мемлекет және құқық теориясының функциялары.
Мемлекет және кұқық теориясының үш негізгі функциясы бар:
1.Теориялық-танымдық функция мемлекеттік-құқықтық құ-
былыстарды тек сыртқы, техникалық-заңды жағынан ғана емес,
сонымен қатар, олардың заңдылықтары, терең, мәндік белгілері тұрғысынан да
ғылыми түсіндіруге негізделген. Бұл, өз кезегінде, ғылыми болжамдау
міндеттерін шешуді, мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың дамуының
басымдылықтары мен бағыттары туралы ғылыми болжамдарды қалыптастыруды
қамтамасыз етеді.
2.Тәжірибелік-қолданбалы функция. Мемлекет және құқық
теориясы, басқа да заң ғылымдары сияқты, мемлекеттің кызметін жетілдіруде,
заңнама мен оны қолдану тәжірибесін жақсартуға және дамытуға бағытталған
ұсыныстар жасауға кызмет етеді.
3.Тәрбиелік функция. Мемлекет және құқық теориясы құқықтық тәрбиелеу
мәселелерін шешуге, адамдарда демократия, тұлғаның құқықтары мен
бостандықтары, заңдылық, тәртіп және т.б. күрделі мәселелерге қатысты
шынайы ғылыми көзқарастардың қалыптасуына жәрдемдесуі қажет.
Лекция № 1
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ПӘНІ МЕН ӘДІСТЕРІ
1. Мемлекет және құқық теориясының пәні.
2. Мемлекет және құқық теориясының әдістері.
3.Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет және құқық
теориясы.
4.Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теория-
сының орны.
1. Мемлекет және құқық теориясының пәні. Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні
болады. Ол дегеніміз осы ғылымның объективтік шындықты зерттеу жағы.
Мемлекет және құқық теория-
сының пәні болып мемлекет және құқықтың пайда болуы, дамуы
мен қызмет етуінің жаппы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі
түсініктерінің жүйесі табылады. Бұл жерде ерекше атап өтетін жайт,
мемлекет және құқық теориясы нақты бір мемлекет пен құқықтың емес, жалпы
мемлекеттшіктің пайда болуы, дамуы мен кызмет етуін, сонымен қатар, жалпы
заң ғылымдарына тән құқық нормасы, құқықтық қатынас, құқық субъектісі және
т.б
сияқты түсініктерді зерттейді.
2. Мемлекет және құқық теориясының әдістері.
Ғылыми әдіс бұл пәнді түсінуге мүмкіндік беретін тәсілдер мен бағыттардың
жиынтығы. Мемлекет және құқық теориясы өз пәнін зерттеу үшін көптеген
әдістерді қолданады. Олардың ішінен мыналарды ерекше атауға болады:
1. Жалпы әдістер - ойлаудың кешенді қағидаларын көрсететін философиялық,
дүниетанымдық бағыттар. Оларға мыналар жатады:
а) метафизика. Ол мемлекет пен кұқықты мәңгілік жән өзгермейтін
институттар ретінде қарастырады;
ә) диалектика. Өз ішінде материалистік және идеалистік болып бөлінеді.
Материалистік диалектика бұл құбылыстарды қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық өзгерістермен, накты айтқанда, жеке меншіктің пайда
болуымен және қоғамның таптарға бөлінуіне байланыстырады, яғни, мемлекет
пен құқық нақты бір тарихи кезеңге сәйкес, бір-бірімен байланыстылықта,
даму барысы қарастырылады. Идеалистік диалектика, өз кезегінде,
объективті және субъективтік идеализм болып екіге бөлінеді. Объективті
идеализм мемлекет пен құқықтың пайда болу себептері мен өмір сүру жағдайын
құдайдың күшімен, ал субъективтік идеализ адамның санасымен
байланыстырады.
2. Жалпы ғылыми әдістер - жалпы әдістер сияқ ты бүкіл ғылыми танымды
толығымен қамтымайды, оның жекеленген кезеңдерінде ғана колданылады. Оларға
мыналар жатады:
а) талдау - күрделі мемлекеттік-кұқықтық кұбылысты шартты түрде
жекелеген бөліктерге бөлу;
4) синтез - құрамдас бөліктерін шартты түрге
де біріктіре отырып зерттеу;
б) жүйелік әдіс - объектінің тұтастығын ашуға, ондағы әртүрлі
байланыс түрлерін анықтауға бағыттайды;
в) функционалды әдіс - бір әлеуметтік құбылыстардың екіншілеріне
қатысты функцияларын анықтауға бағыттайды.
3. Жеке ғылыми әдістер - мемлекет және құқық теориясының
техникалық, жаратылыстану және гумантарлық ғылымдардың, ғылыми
жетістіктерін қабылдауы нәтижесінде пайда болатын әдістер. Оларға мыналар
жатады:
а) нақты-әлеуметтанушылық әдіс - сұраудың, бақылаудың, сұхбаттасудың
және т.б. тәсілдердің көмегімен мемлекеттік-құқықтық саладағы
субъектілердің іс жүзіндегі жүріс-тұрысы туралы мәліметтер алуға мүмкіндік
береді;
ә) статистикалық әдіс - нақты бір мемлекеттік-құқықтық кұбылыстың сандық
көрсеткіштерін алуға мумкіндік береді;
б) кибернетикалық әдіс - кибернетиканың түсініктері, заңдары
және техникалық құралдарының жүйесі арқылы мемлекеттік-
кұқықтық құбылыстарды тануға мүмкіндік береді.
4. Жеке кұқықтық әдістер - тек заң ғылымдарына ғана тән болып
келеді, оларға мыналар жатады:
а) формальды-заңды әдіс – заң түсініктерін,олардың белгілерін
анықтауға, түрлендіруді жүзеге асыруға, құқықтық ережелердің мазмұнын
түсіндіруге және т.б. мүмкіндік береді;
э) салыстырмалы-құқықтық әдіс - әртүрлі құқықтық жүйелерді не олардың
жекелеген элементтерін олардың жалпы және арнайы қасиеттерін анықтау
максатында салыстыруға мүмкіндік береді.
3. Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясы. Өз
жиынтығында ғылым жүйесін құрайтын ғылыми пәндерді шартты түрде үш топқа
бөлуге болады: 1) техникалық ғылымдар; 2) жаратылыстану ғылымдары; 3)
гумани-тарлық ғылымдар.
Гуманитарлық ғылымдар қоғамды, адамды, әлеуметтік қатынастар мен
институттарды зерттейді. Заң ғылымдары - гуманитарлық ғылымдардың бір түрі,
себебі, мемлекет пен құқық әлеуметтік институттар болып табылады. Заң
ғылымдарын мынадай түрлерге бөлуге болады: мемлекет және құқық теориясы;
* тарихи-құқықтық ғылымдар (мемлекет және құқық тарихы,
саяси жэне құқықтық ілімдер тарихы);
- салалық заң ғылымдары (конституциялық, азаматтық,қылмыстық және
т.б. құқық салалары);
- қолданбалы ғылымдар (криминалистика, сот медицинасы, сот
психиатриясы және т.б.)
Мемлекет және құқық теориясы гуманитарлық ғылымдар жүйесінде бола тұра,
философиямен, әлеуметтанумен, саясаттанумен және т.б. тығыз байланысқа
түседі. Солай, философияның көзқарастары қалыптасады, оның нәтижесінде
мемлекеттік-құкықтық шындықты танудың жалпы әдістемесі қапыптасады. Өз
кезегінде мемлекет және кұқық теориясы кеңейтілген философиялы
жалпылаулар үшін нақты материалдар береді.
4. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясының орны. Заң
ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясының орнын оның тарихи-
құқықтық ғылымдармен арақатынасын мысалға ала отырып қарастыруға болады.
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихи-құқықтық ғылымдарға тән ортақ
белгі - олар мемлекет пен құқыкты зерттейді. Ал айырм; шылықтары мынада -
тарихи-құқықтық ғылымдар мемлекетті құқықтық құбылыстардың даму үдерісін
хронологиялык тәртіп зерттесе, мемлекет және құқық теориясы бұл
үдерістерге жалпы сипаттама береді, мемлекет пен құқықтың мәнін, олардың
қызмет ету заңдылықтарын және т.б. зерттейді.
Салалық заң ғылымдарына қатысты мемлекет және құқық теориясы жалпылаушы
сипатты иеленеді; ол мемлекет пен құқықтың пайда болуы, қызмет етуі мен
дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейді. Ал кез-келген салалық ғылымның пәні
қоғамдық қатынастардың тек нақты бір саласымен ғана байланысты болады.
Сонымен қатар, мемлекет және кұқық теориясы барлық салаларға ортақ
мәселелерді зерттейді, яғни, мемлекет және құқық теориясының түсініктері
мен институттарының негізінде салалық заң ғылымдарының түсініктері мен
институттары қалыптасады.
2-Тақырып
МЕМЛЕКЕТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік билікке жалпы сипаттама.
2. Мемлекеттің пайда болу себептері.
3. Мемлекеттің пайда болу нысандары.
1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік билікке жалпы
сипаттама. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік биліктің
ерекшеліктері болып мыналар табылады:
- ол тек бір ру көлемінде ғана таралды, оның еркін білдірді
және қандық туыстыққа негізделді;
- тікелей қоғамдық болып табылды, алғашкы кауымдык
демократияның, өзін-өзі басқарудың бастамаларының негізінде қалыптасты; -
бұл биліктің биліктік органдары ретінде рулық жиналыстар, ақсақалдар,
эскербасылары және т.б. қызмет етті, олар алғашқы қауымдық қоғамның өмір
сүруінің маңызды мәселелерін шешіп отырды.
2. Мемлекеттің пайда болу себептері. Мемлекеттің пайда бо-
луы туралы мәселе даулы болып табылады, себебі, этнография
және тарих гылымдары оның пайда болуы туралы күннен-күнге
жаңа мәліметгер беруде. Мемлекеттің пайда болу себептері тура-
лы бірқатар теориялар бар, олардың негізгілері болып мыналар
табылады:
1. Діни теория - мемлекеттің, мемлекеттік биліктің пайда
болуынын құдайлық бастамасын негізге алады, барлық билік
кұдайдан деген тұжырымдаманы бекітіп, жақтайды. Өзінің діни
мазмұнына қарамастан, бұл теория бірқатар шынайы жағдайларды
көрсетеді, нақты айтқанда, алғашқы мемлекеттердің теократиялық
нысандарын-абыздар билігін, шіркеудің рөлін, діни және
әкімшілік орталықтар арасындағы билік бөлінісін. Бұл теорияның
көрнекті өкілдерінің бірі -Фома Аквинский.
2. Патриархалды теория - мемлекеттің пайда болуын отба-
сымен байланыстырады, ал мемлекет басшысының билігін отбасы
мүшелерінің алдындағы әке билігінен туындатады. Бүл теория
патшаның шексіз билігін негіздеуге бағытталған, ал бұл биліктің
қайнар көзі ретінде құдайды емес, отбасындағы әкенің, пат-
риархтың шексіз билігі орын алған отбасы нысанын таниды. Бұл
теория Грецияда пайда болған, өз негіздемесін Аристотельдің
еңбектерінен иеленсе, өз дамуын ағылшын ғалымы Филмердің ең-
бектерінен тапты.
3. Шартты теория - ХҮІІ-ХҮШ ғасырларда кеңінен таралған.
Оны жақтаушылардың қатарынан Голландияда Гуто Гроций мен
Спиноза, Англияда Д.Локк пен Т.Гоббс, Францияда Ж.-Ж.Руссо,
орын алды. мысалы, Л.Гадищевтың ойынша, билік халыққа тиесілі, алайда ол
мемлекет басшысына берілген және оны халық бақылауы тиіс. Шарттық
теорияға сәйкес, мемлекет шарт нәтижесі ретінде пайда болады, оның
қатысушылары болып адамдар табылады, олар шарттың негізінде өз
бостандықтарының, өз билігінің бір бөлігін мемлекетке береді.
4. Күштеу теориясы - мемлекеттің пайда болу негізі ретінде
күштеу әрекетін, бір халықтың екінші халықты жаулауын таниды.
Жауланған халықтың үстінен билікті бекіту үшін, оған күштеу
жүргізу үшін мемлекет құрылады. Күштеу теориясы XIX ғасырда
пайда болды, оның өкілдері -Л.Гумплович, К.Каутский, Е.Дюринг,
5. Психологиялық теория - мемлекеттің пайда болуын адам
психикасының көріністерімен: бағыну қажеттігімен, еліктеумен,
алғашқы қауымдық қоғамның жоғарғы топтарына тәуелділікті сезінумен, белгілі
бір әрекет түрлерінің әділдігін түсінумен және т.б. байланыстырады.
Психологиялық теорияның өкілдерінің қатарынан Л.Петражицкий мен Г.Тардты
атауға болады.
6. Органикалық теория. Бұл теорияның өкілдері Г.Спенсер,
Вормс, Х.Прейс мемлекетті ағза ретінде түсіндіреді. Оның бө-
ліктері арасындағы тұрақты байланыстар тірі ағзаның бөліктері
арасындағы байланысқа теңестіріледі, яғни, мемлекет - биология-
лық дамудың бір түрі ретінде көрініс табатын әлеуметтік даму
өнімі. Биологиялық ағзаның бір түрі ретінде мемлекеттің өз миы
(басшы) мен оның шешімдерін жүзеге асыру құралдары (хапык)
болады.
7. Ирригациялық теорияға сәйкес мемлекеттердің алғашқы қа-
наушы нысандарының пайда болуы шығыстық аграрлық аймақ-
тардағы ірі ирригациялық құрылыстарды жүргізу қажеттігімен байланысты. Бұл
террия қазіргі кездегі неміс ғалымы К.-А.Витгфогельдің еңбектерінен
айрықша көрініс тапқан.
8. Материалистік теория - мемлекеттің пайда болуын әлеумет-
гік-экономикалық факторлармен, яғни, жеке меншіктің пайда
болуымен және қоғамның таптарға бөлінумен, байланыстырады.
Бұл теорияның өкілдері - К.Маркс, Ф.Әнгельс, В.И.Ленин -
мемлекет бір таптың екінші таптың үстінен үстемдігін сақтау және бекіту,
қоғамның біртұтас ағза ретінде өмір сүруі мен қызмет етуін қамтамасыз ету
мақсаттарында пайда болған деп санайды.
9. Бұл теорияның өкілдері - К.Маркс, Ф.Әнгельс, В.И.Ленин -
мемлекет бір таптың екінші таптың үстінен үстемдігін сақтау және бекіту,
қоғамның біртұтас ағза ретінде өмір сүруі мен қызмет етуін қамтамасыз ету
мақсаттарында пайда болған деп санайды.
3. Мемлекеттің пайда болу нысандары. Мемлекеттің қалыптасуы - әртүрлі
халықтарда түрліше жүзеге асқан ұзақ үдеріс.
Шығыста өндірістің азиялық тәсілі (Египет, Вавилон, Үндістан, Қытай
және т.б.) нысаны кеңінен таралды. Бұл жерде рулық құрылымның әлеуметтік-
экономикалық бөліктері - жердік үлес, ұжымдық меншік және т.б. тұрақты
сипатты иеленді. Ежелгі Шығыста пайда болған алғашқы мемлекеттер ауылдық
қауым-туыстықтарды қанай отырып, оларды басқарды, яғни, өндірісті
ұйымдастырушы рөлін атқарды.
5. Заңдастырылған билік. Яғни, ол занды негізді және қоғамдық тануды
иеленген.
Мемлекетте еңбек бөлінісі болған жағдайда ғана, яғни, ерекше қызмет
түріне негізделген дербес билік түрлері қалыптасқан жағдайда ғана,
мемлекеттік биліктің тиімділігі артады. Мұндай биліктің үш түрі бар: заң
шығарушы билік, атқарушы билік және сот билігі.
3. Мемлекеттін мәні. Мемлекеттің мәнін түсіну мемлекет және құқық
теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекеттің мәні -
бұл оның мазмұнын, мақсаттарын, қызмет етуін анықтайтын басты қасиеті.
Мемлекеттің мәнін бұл түсініктің кең және тар мағынасында анықтауға болады.
Кең мағынада мемлекеттің әлеуметтік мәнін биліктің-саяси ұйымдасқан
қоғам, кұқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдар бірлестігі ретінде
анықтауға болады. Мұндай бірлестіктердің тұтастығы сәйкес мемлекеттік-
құқыктық институттар мен қатынастарда көрініс тапқан бұқаралық-биліктік
құрылымдар негізінде қалыптасады.
Тар мағынада мемлекеттің әлеуметтік табиғатын қоғамнан бөлектенген,
жекелеген класстар мен әлеуметтік топтардың да, қоғамның да мүддесін
білдіруші әрі қорғаушы басқару аппараты, бұқаралық биліктің әртүрлі
мекемелерінің жүйесі ретінде анық-тайды.
Жоғарыда аталғандардың негізінде, мемлекеттің мәнін қарастыруда екі
аспектіні ескерудің маңызы зор:
1) формальды - кез-келген мемлекеттің саяси биліктің ұйымы
екендігі;
2) мазмұнды - осы ұйымнын кімнің мүдделеріне кызмет
ететіндігі.
Мемлекеттің мәнін анықтауда келесі бағыттарды атап өтуге болады:
* класстық, бұған сәйкес мемлекетті экономикалық үстемдік құрушы топтың
саяси билігінің ұйымы ретінде анықтауға болады;
* жалпы әлеуметтік, бұған сәйкес мемлекетті әртүрлі класстар мен әлеуметтік
топтардың мүдделерін ескеру үшін жағдай жасайтын саяси биліктің ұйымы
ретінде анықтауға болады.
Сонымен, мемлекеттің мәні саяси билік аппаратының көмегімен қоғамның
тұтастығын және қалыпты қызмет етуін қамта-масыз етуден көрінеді.
3-Тақырып.
МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
1.Мемлекеттің түсінігі және белгілері.
2.Мемлекеттік билік әлуметтік биліктің ерекше түрі ретінде.
3.Мемлекеттің мәні.
1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері. Мемлекет - бұл арнайы басқару
және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын және
оның дамуын қамтамасыз ететін, бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді
ұйымы.
Мемлекетті рулык құрылымдағы әлеуметтік биліктен ажыра-татын төмендегідей
белгілері болады:
1. Бұқаралық биліктің болуы. Міндетті түрде мемлекеттің бас-
қару және мәжбүрлеу аппараты болуы тиіс, себебі, бұқаралық
билік -бұл шенеуніктер, әскер, полиция, түрме мен басқа да меке-
мелер.
2. Аумақтық бөлініс. Мемлекет өз аумағында өмір сүруші бар-
лық адамдарды өз билігімен және қорғау арқылы біріктіреді.
З.Салықтар жүйесі. Олар мемлекеттік аппараттың өмір сүруін қамтамасыз ету
үшін қажет.
4. Егемендік. Бұл мемлекетке тән өз аумағындағы үстемдік пен
халықаралық қатынастардағы тәуелсіздік.
5. Құқықтың болуы. Мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды,
себебі, құқық мемлекеттік билікті заңдастырады.
2. Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктіц ерекше түрі ретінде.
Мемлекеттік билікке сипаттама берместен бұрын әлеуметтік билікке
анықтама беріп алу кажет. Әлеуметтік билік - бұл адамдардың кез-келген
бірігуіне тән үстемдік пен бағынушылық қатынастары. Бұл кезде бір
тұлғалардың - билік құрушылардың -еркі мен әрекеттері басқа тұлғалардың -
бағынушылардың - еркі мен әрекеттеріне үстемдік құрады. Әлеуметтік билік
кез-келген ұйымдасқан, белгілі бір дәрежеде тұрақты адамдар тобына руға,
тайпаға, отбасына, қоғамдық ұйымға, партияға, мемлекетке, қоғамға және
т.б. тән.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше бір тұрі ретінде көрініс
табады. Бұл мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенген, субъектілер арасындағы
үстемдік және бағынушылық сипаттағы бұқаралық-саяси қатынас. Мемлекеттік
биліктің ерекшеліктері:
1. Бұқаралық билік. Ол бүкіл қоғамның, халықтың атынан
қызмет етеді және өз қызметінде бұқаралық негізге – қазына мүлкіне, өз
кірістеріне, салықтарға ие.
2. Аппараттық билік. Ол аппаратқа, мемлекеттік органдар
жүйесіне сүйенеді және олар арқылы жүзеге асырылады.
Заң қолдайтын билік. Сол себепті, ол аппарат пен заң
нормаларының көмегімен елдегі барлық халық үшін міндетті
сипатты иеленеді.
5 - Тақырып
МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМ
1. Мемлекет механизмініц түсінігі.
2. Мемлекет механизмінің құрылымы.
3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары.
4. Мемлекет органдарының түсінігі және түрлері.
1. Мемлекет механизмінің түсінігі. Әдетте заң әдебиеттерінде мемлекет
механизмі және мемлекеттік аппарат түсініктері синоним сөздер ретінде
қолданылады. Мемлекет механизмі - бұл мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын жүзеге асыруға бағытталған мемлекетгік органдардың жүйесі.
Мемлекет аппаратының, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің
Зорлық салаларының тиісті ұйымдасуы мен тиімді қызмет етуін қамтамасыз
етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық қызмет құрайды.
Бұл қызметтің нысандары көп жағдайда басқарудағы заңдар мен құқықтық
механизмдердің қолданылу шамасына байланысты. Осыған сәйкес мемлекеттік
аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп қарастыруға болады:
1) тікелей басқарушылық - бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен,тәжірибе алмасумен
байланысты, құқықтық сипатты иеленбеген қызмет түрлері;
2) құқықтық нысандар - құқықтық заңды сипаттағы қызмет тұрлері, яғни, олар
барлық субъектілер үшін міндетті болып табылады және мемлекеттік-міндетті
салдарды туындатады. Мемлекет
аппараты қызметінің негізгі құқықтық нысандарына мыналар
жатады:
а) құқықшығармашылық қызмет - бұл нормативтік актілер
жобаларын дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байла-
нысты қызмет;
ә) құқыққолданушы қызмет - бұл құкықтық нормапарды жүзеге асырумен
байланысты қызмет;
б) құқыққорғаушы қызмет - бұл заңдардың сақталуын бақылаумен және
қадағалаумен, кінәлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке тартумен т.б.
байланысты қызмет.
2. Мемлекет механизмінің құрылымы. Бұл құрылымға мыналар кіреді:
1) өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асыру
барысында тығыз байланыстағы және өзара бағыныстылықтағы
мемлекеттік органдар;
2) биліктік өкілетгіктерге ие емес. алайда, экономика, білім
беру, мәдениет, денсаулық қоргау, ғылым т.б. салаларда жалпы әлеуметтік
функцияларды атқаратын мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар;
3) басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік қызметшілер;
4) мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті
ұйымдастырушылық, қаржылық және күштеу құралдары.
3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары
- бұл мемлекеттік органдарды құру мен олардың қызмет етуінің негізгі
бағыттарын анықтайтын баста
машылық ережелер. Оларға мыналар жатады:.
1) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
артықшылығы қағидасы бұл қағидаға сәйкес, мемлекеттік қыметшілер аталған
құқықтар мен бостандықтарды мойындауы және
қорғауы тиіс;
2)демократиялық қағидасы - бұл қағида мемлекеттік органда
қызметін қалыптастыру мен ұйымдастыруға азаматтардың көлемде қатысуын
білдіреді;
3)биліктік тармақтарға бөліну қағидасы- бұл қағида билік органдары мен
лауазымды тұлғалар тарапынан заңсыз әрекеттер болдырмауға негізделген;
4)заңдылық қағидасы, бұл барлық мемлекеттік қызметшілердің Конституцияны,
заңдар мен заңға сәйкес актілерді сақтау міндеттілігін білдіреді;
5)жариялылық қағидасы; бұл қағида нақты бір мемлекеттік
органдардың тәжірибелік қызметіне қатысты құқық субъектлерінің
ақпараттармен танысуын білдіреді;
6)кәсібилік қағиадсы - бұл қағида мемлекеттік аппарат
қызметінде мейлінше кәсіби кызметкерлерді пайдалануға қолайлы
жағдайлар жасайды,
7)алқалық пен жалғыз біліктіліктің үйлесу қағидасы бұл
мемлекеттік аппараттың демократиялық және бюрократиялық бастамаларының
саналы сәйкестігін қамтамасыз етеді;
8)сайлаушылық пен тағайындаушылыктың үйлесу қағидасы бұл қағида
мемлекеттік басқарудағы орталықтандыру мен артықсыздандырудың тиімді
байланысын білдіреді;
9)бағыныстылық (иерархичность) қағидасы - бұл қағида мемлекеттік
органдардың мемлекеттік аппараттағы әртүрлі деңгейі орналасқанын
білдіреді.
4.Мемлекет органдарының түсінігі және түрлері. Мемлкеттік орган - бұл
мемлекеттік міндеттерді орындаушы және осы
мақсатта сәйкес биліктік өкілеітіктерді иеленген ұйым немесе мекеме. Әрбір
мемлекеттік органға мыналар тиесілі:
а) Оны оралымды басқаруындағы мемлекеттік, қазыналық мүліктер; қаржы
құралдары, банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру көзі;
б) өзіне тән ұйымдастырушылық құрылымы, онымен байланысты қызметтік
бағыныстылық және қызметтік төрт жүйесі;
в) биліктік өкілеттіктердің қажетті көлемі, олардың
негізінде лауазымдық тұлғалар мен алқалық органдар заңды
міндетті әрекеттерді жүзеге асырады.
Мемлекеттік органдардың түрлері:
3) басқарумен арнайы айнапысатын мемлекеттік қызметшілер;
4) мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті
ұйымдастырушылық, қаржылық және күштеу құралдары.
6 – Тақырып
Мемлекет нысаны және мемлекет типтері
1.Мемлекет нысанының түсінігі.
2.Баскару нысаны.
3.Мемлекеттік құрылым нысаны.
4.Саяси режим.
5.Мемлекет типінің түсінігі.
6.Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тәсіл.
7. Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тәсіл
1. Мемлекет нысанының түсінігі. Мемлекет нысаны - бұл қоғамның басқару,
мемлекеттік құрылым және саяси режим нысандарынан құралған құрылымдық
ұйымдастырылуы.
2.Мемлекеттік басқару нысаны - бұл мемлекеттік биліктің жоғары
органдарының өкілеттіктерінің өзара қатынасы, олардың құрамы мен құрылу
тәртібі. Басқару нысаны жоғары билікті жалғыз адамның немесе сайланбалы
алқалық органның жүзеге асыруына байланысты ерекшеленеді. Осыған сәйкес,
басқарудың негізгі түрлері болып монархия мен республика болып табылады.
Монархия - бұл жоғары мемлекеттік биліктін бір тұлғада ғана, монархта,
болуымен сипатталатын басқару нысаны. Монарх билікті мұрагерлік бойынша
өмір бойы иеленеді.
Егер монарх мемлекеттік биліктің жалғыз органы болып табылса, бұл
монархия шектелмеген деп аталады, ал жоғаргы билік монарх пен басқа бір
органның арасында бөлінсе, бұл монархия шектелген деп аталады. Шектелген
монархиялар, өз кезегінде, өкілдік (дуалистік) және парламентарлық болып
екіге бөлінеді. Өкілдік монархияда монарх атқарушылық билікті жүзеге асыра
алады, ол үкіметті құру, министрлерді тағайындау, вето және парламентті
тарату құқықтарын иеленеді. Ал парламентарлық монархияда монархтың құқықтық
жағдайы әлдеқайда шектелген болады, монарх тағайындаған министрлер
парламенттің сенімсіздік вотумына тәуелді болады және монарх заңда
көзделген жекелеген жағдайларда ғана парламентті тарата алады.
Республика - жоғары мемлекетгік билік белгілі бір мерзімге сайланатын
сайланбалы органға тиесілі басқару нысаны. Халықтың қай бөлігінің
мемлекеттік биліктің жоғары органдарын сайлауға қатыса алатынына байланысты
республика аристократиялық және демократиялық болып екіге бөлінеді.
Демократиялық мемлекеттер, өз кезегінде, төмендегідей түрлерге бөлінеді:
1) парламенттік, бұл мемлекетте саяси өмірдегі шешуші рөл парламент
сайлаған үкіметке тиесілі болады; 2) президенттік, бұл мемлекетте сайланған
ел басшысы үкіметтің де басшысы болып табылады, сол себепті, ол үкімет
мүшелерін тағайындайды және оларды қызметінен босатады; 3) аралас, бұл
мемлекетте үкіметті
рез
ент пен парламент бірлесе отырып құрайды.
3. Мемлекеттік құрылым нысаны - бұл мемлекеттің аумақтық кұрылымы, оның
кұрамдас бөліктерінің және осы бөліктердің әрбірінің мемлекетпен қарым-
қатынасының сипаты. Барлық мемлекеттер өздерінің мемлекеттік құрылымы
бойынша жай және күрделі болып екіге бөлінеді.
Жай немесе біртұтас мемлекет - бұл өз ішінде бөлінбейтін тұтас мемлекет,
оның өз ішінде дербес мемлекеттік құрылымда болмайды, бұл мемлекетте
жоғары органдардың біртұтас жүйесі заңнаманың ортақ жүйесі, ортақ сот
жүйесі, ортақ азаматтығы мен салықтардың бір каналды жүйесі болады.
Күрделі мемлекет - бұл белгілі бір дәрежедегі дербестікке ие жекелеген
мемлекеттік құрылымдардан құралған мемлекет. Күрделі мемлекеттерге
империялар, федерацялар. Конфедерациялар, достастықтар мен одақтастықтар
жатады.
Империялар күштеу арқылы құрылатын күрделі мемлекеттет: бұларда құрамдас
бөліктердің жоғары билікке бағыныстылық деңгейі әртүрлі болған.
Империялардң басты ерекшелігі - оларды: кұрамдас бөліктерінің ешқашан
ортақ мемлекеттік-құқықтық мәртебесі болмаған.
Конфедерация империяға қарағанда ерікті негізде құрылады. Бұл нақты бір
тарихи кезең шегінде белгілі бір мақсаттарға жету үшін құрылған
мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияны құраған егеменді мемлекеттер
хапықаралық-құқықтық қатынаста субъектісі болып қала береді, оларда өз
азаматтығы, болмайды басқару және сот әділдігі органдарының жүйесі болады.
Федерация - бұл күрделі, одақтас мемлекет, оның бөліктер мемлекеттік
кұрылымдар болып табылады және белгілі бір дәрежеде мемлекеттік егемендікке
ие боладып федерацияда жоғарғы федералдық органдар мен федералдық
заңнамамен қатар федерация субъектілерінің жоғарғы органдары мен заңнамасы
да болады; федерацияда салықтың екі каналды жүйесі пайдаланылады, оның
белгілерінің бірі болып қосазаматтық табылады. Федерациялар аумақтық немесе
ұлттық-мемлекеттік қағида бойынша құрылуы мүмкін.
Достастық - бұл ортақ белгілермен, біртектіліктің белгілі бір деңгейімен
сипатталатын мемлекеттердің ұйымдастырушы бірлестігі. Оларды біріктіретін
белгілер экономикаға, құқыққа тілге, мәдениетке, дінге қатысты болуы
мүмкін. Достастықты мүшелері -бұл толығымен тәуелсіз, егеменді мемлекеттер,
халықаралық қатынастардың субъектілері.
Одақтастық-бұл қоғамды мемлекеттік ұйымдастырудағы ауыспалы нысан.
Одақтастықтың негізінде көп жағдайда мемлекеаралық шарт болады. Ол
одақтастыққа кіретін мемлекеітерді интеграциялық байланыстарын күшейте
түседі және оларды конфедеративтік бірлестікке қарай итермелейді.
4. Саяси режим - бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыруға жәрдемдесетін
тәсілдер мен әдістер. Мемлекеттік биліктегі тәсілдер мен әдістердің
жиынтығына қарай екі түрлі режимді бөліп атауі болады-демократиялық және
антидемократиялық режимдер.
Демократиялық режимнің белгілері:
1) халық мемлекеттік билікті жүзеге асыруға тікелей (азамат-
тардың референдумға қатысуы) және өкілдік (халықтың бірлікті өзі сайлаған
өкілдік органдар арқылы жүзеге асыруы) демократия арқылы қатысады;
2) шешімді көпшілік азшылықтың мүдделерін ескере отырып
қабылдайды; • -
3) мемлекеттік биліктің орталық және жергілікті органдарынын
сайланбалылығы және ауыспалылығы, олардың сайлаушыларға
есеп беруі, жариялылық;
4) сендіру, келісу, келісімге келу әдістері жиі қолданылады;
5) қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы заңның үстемдігі;
6) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары жария-
ланады және шын мәнінде қамтамасыз етіледі;
7) саяси плюрализм, соның ішінде көппартиялылық;
8) биліктің тармақтарға бөлінуі және т.б.
Антидемократиялық режимнің бірнеше түрі болады: деспотизм, фашизм,
тоталитарлық және авторитарлық режимдер. Антидемократиялық режимге мына
белгілер тән:
1) бір саяси партияның үстемдігі;
2) бір ресми идеологияның болуы;
3) бір меншік түрінің болуы,
4) саяси құқықтар мен бостаңдықтарды жоққа шығару;
5) қоғамның срсловиелік, касталық және т.б. белгілер бойынша
бөлінуі;
6) халықтың төмен экономикалық деңгейі,
7) мәжбұрлеу мен жазалау шараларынын үстемдігі;
сыртқы саясаттағы агрессиялық сипаттағы әрекеттер және т.б.
5.Мемлекет типінің түсінігі. Мемлекет типі сәйкес тарихи кезеңде
туындайтын оның маңызды жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін
білдіреді. Белгілі бір кезеңдегі барлық мемлекеттерге белгілі бір
сипаттар тән болып келеді. Мемлекеттерді типке бөлу негізінен
формациялық және өркениетті тәсілдер тұрғысынан жүзеге асырылады.
6.Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тәсіл. Формациялық тәсілдің
шегінде негізгі талап ретінде әлеуметтік экономикалық, яғни қоғамдық
экономикалық формация орын алады. Бұл тәсіл тұрғысынан мемлекет типі
қоғамның экономикалық базисімен тығыз байланысты белгілерінің жиынтығы
ретінде анықталады. Экономикалық базистің типтеріне қарай мемлекеттің
төмендегідей типтерін бөліп қарастырады: құл иеленушілік, феодалдық,
буржуазиялық және социолистік мемлекеттер. Бұл типологияның артықшылықтары
болып екі мәселе табылады. Мемлекеттердіәлеуметтік экономикалық негізінде
бөлу идеясы өте дұрыс, себебі шыныменде бұл факторлар қоғамға зор әсерін
тигізеді, ол мемлекеттің дамуының табиғи тарихи сипатын, кезеңділігін
көрсетеді. Ал формациялық теорияның әлсіз жағы оның тарихтық әр түрлі
сипаттарын ескермеуінен және рухани факторларды бағаламауынан көрінеді.
7.Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тәсіл. Өркениетті тәсіл шегінде
негізгі талаптар ретінде рухани факторлар әдени, діни ұлттық және т.б.
факторлар орын алады. Өркениет бұл қоғамның діни ұлттық географиялық және
тағыда басқа белгілерінің ортақтығымен белгіленетін тұйық және локальді
сипаты. өз дамуында өркениет бірнеше кезеңдерден өтеді.
І кезең - локальді өркениеттер, олардың әрқайсысының өзара байланысты
әлеуметтік институттары, оның ішінде мемлекетте болады. (ежелгі египеттік
Шумерлік, Үнділік, Эгейлік жәнет.б)
ІІ кезең белгілі бір мемлекет типтерімен байланысты ерекше өркениеттер
(Үніділік, Қытайлық, Батыс еуропалық, Исламдық және т.б. өркениеттер)
ІІІ кезең өз мемлекеттілігімен ерекшеленетін қазіргі кездегі өркениеттер,
бұл өркениеттер енді – енді қалыптасып келе жатыр. Бұларға әлеуметтік саяси
құрылымдардың дәстүрлі және қазіргі кездегі түрлерінің қатар өмір сүруі
тән. өркениеттер мен олардың мемлекеттіліктердің типке бөлудің негіздері
бар; хронологиялық, діни және тағыда басқа
7 –Тақырып
Қоғамның саяси жуйелері. Мемлекет және қоғам.
1.Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі.
2.Саяси жүйелердің түрлері.
3.Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі.
1.Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі. Қоғамның саяси жүйесі бұл белгілі бірі
саяси функцияларды атқарушы мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік
институттарының жүйесі. Мұндай институттар қатарына қоғамдық өмірдің
билікке байланысты саласына қатысушы мемлекет, партиялар, кәсіптік одақтар
және басқа да ұйымдармен қозғалыстар жатады. Саяси жүйе сыртқы және ішкі
саясаттың жүзеге асуын қамтамасыз етеді, әлеуметтік топтардың мүдделерін
қалыптастырады, білдіреді және қорғайды. Оның сипаты, ең алдымен саяси
жүйенің пайда болған және қызмет ететін әлеуметтік ортасы арқылы
анықталады:
1. еңбек нәтижелері саналы түрде мемлекеттік ұйымдасқан адамдардың ерекше
тобымен бөлінетін әлеуметтік орта. Мұндай ортада меншіктің мемлекеттік
және қоғамдық түрлері орын алады. өзіндік меншікке рұқсат берілуі
мүмкін, ал жеке меншік мүлдем болмайды. Мұндай саяси жүйелерді
мемлекеттік билік қоғамның экономикалық өміріне тоталитарлы түрде
араласады. Мемлекет идеологиясынан өзгеше ойлау басып жаншылып отырады,
мемлекеттік идеология дін, мәдениет, білім, ғылым қалыптасады.билікте
тек бір саяси партия болады.
2. Әлеуметтік ортаның екінші түрі қоғамның экономикалық өмірінің нарықтық
ақшалық негізіне, еркін кәсіпкерліктің тәжірибесімен идеологиясына
негізделеді. Мұндай саяси жүйелерде мемлекет нарықтық экономика үшін
жағдайларды ұйымдастырушы ретінде көрініс табады. Азаматтардың
құқықтарымен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Мұндай жүйеде партиялар
билікті сайлау компанияларына қатысу арқылы жаулап алуға тырысады.
Құөықтық нысандар саяси мақсаттарға жетудің негізгі құралдарына
айналады.
3. Әлеуметтік ортаны ұйымдастырудың үшінші түрі аралас түр, ол конвергенция
деген атқа ие болды. Конвергенциялық саяси жүйелер бір әлеуметік ортадан
екінші әлеуметтік ортаға өту кезінде пайда болады. Конвергенциялық саяси
жүйелерге әр түрлі мақсаттағы және мазмұндағы көптеген саяси
институттардың араласуы тән болып келеді.
2.Саяси жүйелердің түрлері. Саяси жүйелердің пайда болатын әлеуметтік
ортасының сипатына қарай мынадай саяси жүйе түрлері болады: тоталитарлық,
либералдық – демократиялық және аралас жүйелер. Ал өзара байланысу сипатына
қарай ашық және жабық саяси жүйелер болады.
3.Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі. Мемлекет саяси
жүйеге белгілі бір жекелеген органдар арқылы емес өзіндік бір саяси
аумақтық, құрылымдық бөлік ретінде кіреді. Ол өз функцияларын басқа
әлеуметтік институттармен партиялармен кәсіптік одақтармен, жергілікті
басқару органдарымен бірлесе отырып атқарады. Ол саяси жүйеде жетекші рөлді
иеленген. Себебі:
А) Оның аумақтық шекараларында азаматтық белгісі бойынша біріккен халықтың
жалғыз ресми өкілі рөлін атқарады.
Ә) Егемендіктің жалғыз иесі болып табылады.
Б) Қоғамды басқаруға бағытталған әлеуметтік аппараты болады.
В) қарулы құрылымдары болады.
Г) Құқық шығармашылыққа қатысты манаполяға ие.
Д) Материалдық құндылықтардың ерекше жиынтығына (мемлекеттік меншік,
бюджет, валюта және т.б.) ие
4.Мемлекет пен қоғамның өзара қатынасы.
Қоғам – бұл, кең мағынада адамдардың бірлескен қызметінің тарихи
қалыптасқан нысандарының жиынтығы немесе тар мағынада әлеуметтік
жүйенің трихи нақты типі, қоғамдық қатынастардың белгілі бір
нысаны.
Мемлекет - бұл саяси биліктің саяси аумақтық, егеменді түрде
ұйымдастырылуы. Қоғам мен мемлекет әртүрлі түсініктер. Біріншісі
екіншісіне қарағанда кең болып келеді, себебі, қоғамда мемлекетпен
қатар мемлекеттік емес құрылымдар да ( саяси партиялар, саяси
қозғалыстар, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, еңбек ұжымдары және
т.б.) болады. Мемлекет қоғамның саяси бөлігі, элементі болып табылады.
Мемлекет қоғамда орталық орынды және басты рөлді иеленген.
Мемлекеттің сипаты бойынша бүкіл қоғамға оның мәніне сипаттама
беруге болады.Мемлекет қоғамға қатысты оның істерін шешу, басқару
құралы рөлін атқарады. Қоғам мен мемлекеттің хронологиялық шектері
де әртүрлі болып келеді: біріншісі екіншісіне қарағанда ерте пайда
болған және бай даму тарихына ие.
Дамыған қоғамның негізінде пайда болған мемлекет оған қатысты
салыстырмалы түрдегі дербестікті иеленеді.
5.Азаматтық қоғамның түсінігі және құрылымы. Азаматтық қоғам
түсінігін Аристотель, Цицерон, Гроций, Т.Гоббс, Дж.Лок, Гегель,
Маркс және т.б. ойшылар қалыптастырған. Барлық ғалымдар азаматтық
қоғамдағы негізгі идея ретінде адам идеясын таниды. Азаматтық
қоғам - бұл олардың көмегімен жеке тұлғалар мен топтардың мүдделері
қанағаттандырылатын. Адамгершілік, діни, ұлттық, әлеуметтік –
экономикалық, отбасы институттары мен қатынастарының жиынтығы.
Азаматтық қоғамның құрылымына мыналар кіреді:
1. Мемлекеттік емес, әәлеуметтік – экономикалық қатынастар мен
институттар ( меншік, еңбек, кәсіпкерлік)
2. Мемлекеттен тәуелсіз өндірушілердің жиынтығы.(жеке фирмалар және
т.б.)
3. Қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер.
4. Саяси партиялар мен қозғалыстар.
5. Тәрбиелеу мен мемлекеттік емес білім беру саласы.
6. Мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдарының жүйесі.
7. Отбасы.
8. Шіркеу және т.б.
Азаматтық қоғамның белгілері:
- Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының мейлінше толық
қамтамасыз етілуі.
* Өзін - өзі басқару.
* Оның құрылымдары мен адамдардың әртүрлі топтарының бәсекелестігі.
* Еркін түрде қалыптасатын қоғамдық қөзқарас пен плюрализм.
* Жалпы ақпараттану мен адамның ақпаратпен танысу құқығының шын
мәнінде жүзеге асырылуы.
* Өмір сүру координация қағидасына негізделеді ( мемлекеттік аппарат
кезінде субординация қағидасы үстемдік құрады)
* Экономиканың көпжақтылығы.
* Биліктің заңды және демократиялық сипаты.
* Құқықтық мемлекет.
* Адамдардың жақсы өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін мемлекеттің
күші әлеуметтік саясаты және т.б.
8– Тақырып
Құқықтық мемлекет
1.Құқықтық мемлекеттің түсінігі және қағидалары.
2.Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде.
3.Мемлекетпен тұлғаның өзара жауапкершілігі.
1.Құқықтық мемлекеттің түсінігі және қағидалары. Құқықтық мемлекет – адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының толық түрде қамтасыз етілуіне
және құқық бұзушылықтарды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен
меилінші байланыстыруға жағдай жасаушының саяси билік ұйымы. Құқықтық
мемлекеттің мәнін қарастыруда оның негізгі екі жағы (екі негізгі қағиданы)
бөліп қарастыруға болады.
1. Мазмұнды жағы – адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын мейлінше
толық көлемді қамтамасыз етілген, тұлға үшін құқықтық ынталандыру
режимін орнықтырудан көрінеді.
2. Формальді заңды жағңы – мемлекетті билікті құқықпен байланыстырудан,
мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық шектеу режимі орнықтырудан
көрінеді. Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттер қағидасына мыналар
жатады.
1. Билікті заңсыз пайдалануды болдырмау мақсатында оны заң шығарушылық
атқарушылық және сот тармақтарына бөлінеді.
2. Заңның үстемдігі, яғни биліктің жоғарғы органымен барлық конституциялық
тәртіптерді сақтай отырып қабылданған заң атқарушылық билік актілеріне
жоққа шығарылуы, өзгертілуі және тоқтатылуы мүмкін емес.
3. Мемлекетпен тұлғаның өзара жауапкершілігі.
4. Қоғамдағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің жоғары деңгейі.
5. Азаматтық қоғамның болуы және тарапынан құқық субъектілерінің заңдарды
орндауына бақылау жүргізілуі.
2.Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде. Бұл
қағиданы алғаш рет Д.Локк пен Ш.Монтеске ұсынған болатын. Ағиданың басты
талабы саяси бостандықты бекіту заңдылықты қамтамасыз ету және белгілі бір
әлеуметтік топтың, мекеменің немесе жеке тұлғаның билікті асыра пайдалануын
болдырмау үшін мемлекеттік билікті ңзаң шығарушылық (халық сайлайтын және
қоғамды дамытуды заңдар қабылдау жолымен жүзеге асыруға бағытталған) ,
атқарушылық (биліктің өкілдік органы тағайындайтын және заңдар мен
оралымдық шаруашылық қызметті жүзеге асырумен айналысатын) және сот (
бұзылған құқықтарды қалпына келтіру, кінәлілердә әділетт ітүрде жазалаудың
кепілі болып табылатын) биліктері деп бөлу қажет және осы әрбір билік
түрлері дербес және бір- бірін тежей отырып өз функцияларын органдардың
ерекше жүйесі арқылы және арнайы нысандардын жүзеге асыруы тиіс.
Конституцияда бекітілген тепе – теңдік және тежемелік жүйесі заң шығару,
атқару, сот билігінің нақты бір билік түріне қатысты құқықтық шектеулерінің
жиынтығын білдіреді. Мысалы; президент иеленген ол заң шығарушыға қатысты
вето құықығын иеленеді. Атқарушы билікке қмтысты тежемелік сипатта болып
президент өкілеттіліктерінің, импиджмент, сенімсіздік вотумы, атқарушы
органдардың жауапты қызметкерлеріне заң шығарушылық құрылымға сайлануға
тиым салу, комерциялық қызметпен айналысу табылады. Сот билігі үшін
конституцияда көрініс тапқан құқық шектеуші құралдар болып мыналар
табылады: Кінәсіздік презумпциясы, қорғану құқығы, азаматтардың заң мен сот
алдындағы теңдігі іс жүргізудің жариялылығымен жарыспалылығы, соттағы отвод
жариялау және тағыда басқа.
3.Мемлекетпен тұлғаның өзара жауапкершілігі. Бұл құқықтық мемлекеттің
дербес қағидасы болып табылады. Бұл саяси билікті шектеудің өзінше бір
тәсілі, ол саяси биліктің иесі ретіндегі мемлекет пен оны жүзеге асырудың
қатысушы ретіндегі азаматтың арасындағы қарым қатынастардың адамгершілік
заңды бастамаларын көрсетеді. Қоғаммен тұлғаның бостандығын заң шығарушылық
нысанда бекіте отырып мемлекет өз шешімдері мен әрекеттерінде белгілі бір
шектеулерді иеленеді. Заң арқылы ол өзіне азаматтармен қоғамдық ұйымдармен,
басқа мемлекеттер мен қарым қатынастарындағы әділеттілік пен теңдікті
қамтамасыз ететін міндеттемелерді өз мойнына алуы тиіс. Құқыққа бағына
отырып, мемлекеттік органдар ондағы ережелерді бұза алмайды және осы
міндеттерді орындамағаны үшін жауапкершілікке тартылады. Заңның мемлекеттік
билік үшін міндеттілігі әкімшіліктік қателіктерді болдырмауға бағытталған
кепілдіктер жүйесімен қамтамасыз етіледі. Оларға үкіметтің өкілдік
органдардың алдындағы жауапкершілігі, мемлекеттің кез келген деңгейдегі
лауазымды тұлғалардың нақты бір тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзғандығы, билікті асырі пайдаланғандығы, қызметтік жағдайын асыра
пайдаланғаны үшін тәртіптік азаматтық құқықтық және қылмыстық жауапкершілі
импиджмент және т.б. жатады. Жалпы қауымның мемлекеттік құрылымдардың өз
міндеттерін орнындауды бақылауының нысандары болып референдумда,
депутаттардың сайлаушылар алдындағы есеп беруі және т.б.табылады. Тұлғаның
мемлекет алдындағы жауапкершілігі де дәл осы құқықтық бастамалар
негізделеді. Мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқықтық сипатта болуы ол
тұлғаның бостандығын бұзбауы және жасалған құқық бұзушылықтың ауырлығына
сай болуы тиіс. Сонымен мемлекетпен тұлғаның арасындағы қарым қатынастар
өзара жауапкершіліктің негізінде жүзеге асырылуы тиіс.
ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚ
1. Әлеуметтік және техникалық нормалар.
2. Құқық пен моральдың арақатынасы.
3. Құқық және діни нормалар.
4. Құқық және корпоративтік нормалар.
5. Құқық және әдет - ғұрып.
1. Әлеуметтік және техникалық нормалар. Қоғам реттеушіліксіз өмір сүре
алмайды, ол дегеніміз адамдардың өмір сүрудің әртүрлі салаларындағы жүріс-
тұрысын ретке келтіру. Реттеу нормалардың көмегімен жүзеге асырылады, ал
нормалар, өз кезегінде, техникалық және әлеуметтік болып бөлінеді.
Техникалық нормалар - бұл адамдардың, еңбек кұралдарын және табиғат
заттарын дұрыс колдануынын ережелері. Мысалы, техникалық нормаларға мыналар
жатады: белгілі бір құрылыс жұмыстарын орындау ережелері, шикізатты колдану
ережелері, мемлекеттік стандартгар, техникалық жағдайлар. Техникалық
нормалар төмендегідей ерекшеліктерге ие: а) бұл жердегі реттеу пәні тек
әлеуметтік сипатта емес; ә) субъектілік құрамы тек адамдармен ғана емес,
сонымен қатар сыртқы әлеммен, табиғат пен. техникамен де байланысты.
Әлеуметтік нормалар - бұл қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын жүріс-
тұрыс ережелері. Оларға құқықтық, мораль-дық, діни, саяси, әстетикалық,
әдет, корпоративтік нормалары жатады. Әлеуметтік нормалар келесі
ерекшеліктерге ие: а) бұл жердегі ретгеу пәні тек әлеуметтік сипатта
болады, ол - коғамдық қатынастар; ә). субъектілік құрамы әлеуметтік
саланың өкілдері ретіндегі адамдармен ғана байланысты.
Техникалык және әлеуметтік нормалар өзара тығыз байла-ныстылықта болады.
Нақты айтқанда, қоғам үшін манызды техни-калық нормаларды мемлекет пен
құқық колдайды, нәтижесінде олар белгілі бір заңды салдарды туындататын
жалпыға міндетті техникалық-заңды жүріс-тұрыс ережелеріне айналады. Мысалы,
қылмыстық заңнама құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде кауіп-сіздік
ережелерін бұзу әрекеттері үшін жауапкершілікті көздейді.
2.Құқық нен моральдың арақатынасы. Мораль бұл адамдардың жүріс-тұрысын
жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен әділетсіздік түрғысынан реттейтін
нормалар мен қағидалардың жүйесі. Құқық- бұл мемлекетпен орнықтырылған
және қамтамыссыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған
жалпыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.
Кұкық пен моральдың ортақ белгілері:
1) әлеуметтік нормалар жүйесінде олар қоғамға ең кеңінен таралған, кешенді
нормалар болып табылады;
2)олардың ретгеу объектісі біреу - қоғамдық қатынастар;
3) олар түп негізінде қоғамның өзінен туындайды. Құқық пен моральдың
арасындағы айырмашылықтар төмендегідей:
1) пайда болуы бойынша: егер мораль қоғаммен бірге пайда болса. құқық
мемлекетпен бірге пайда болады;
2) көріну нысаны бойынша: мораль коғамдық қатынастардан көрініс тапса,
құқық жазбаша нысандағы арнайы нормативтік актілерден көрініс табады;
3) әрекет ету саласы бойынша: мораль барлық қоғамдық қатынастарды
реттей алады, ал құқық аса маңызды және өзі реттей алатын қоғамдық
қатынастарды ғана реттейді;
4) күшіне ену мерзімі бойынша: моральдық нормалар олардың түсіну барысында
күшіне енсе, құқықтық нормалар нақты анық-талған мерзімде күшіне енеді;
5) қамтамасыз ету тәсілі бойынша: моральдық нормалар қоғамдық әсер ету
шараларымен қамтамасыз етілсе, құқықтық нормалар мемлекеттік әсер ету
шараларымен қамтамасыз етіледі;
6) бағалау негізі бойынша: моральдық нормалар қоғамдық қа-тынастарды
жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен әділетсіздік тұрғысынан реттесе,
құкықтық нормалар оларды заңдылық пен заңсыздық, кұқыққа сәйкестік пен
құқыққа қайшылық тұрғысынан
реттейді.
3. Құқық және діни нормалар. Діни нормалар деп әртүрлі діндермен
орнықтырылған және осы дінге сенуші тұлғаларға мін-детті болып табылатын
ережелерді атайды. Олар әртүрлі діни кітаптарда көрініс тапқан: Құранда,
інжілде, Тәуратта, буддистердің діни кітаптарында және т.б. Бұл нормалар
діни бірлестіктердің ұйымдастырылуының және қызмет етунің тәртібін
анықтайды, діни рәсімдерді орындау. шіркеулік қызмет тәртіптерін реттейді.
Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, бірқатар дәуірлерде діни нормалар заңды
сипатты иеленіп, кейбір мемлекеттік, саяси, азамттық-құқықтық. отбасы-
некелік және т.б, қатынастарды реттеген. Қазіргі кездегі бірқатар ислам
мемлексттерінде Құран мен Сүннет мұсылмандардың өмірінің барлық салаларын
реттейтін діни, құқықтық және моральдық нормалардың негізі болып табылады.
Діни ұйымдар орнықтырған нормалар бірқатар қатынастарда қолданыстағы
құқықпен тығыз байланысқа түседі. Мысалы, Конституция әрбір адамға ар-ождан
бостандығын, кез-келген дінге еркін түрде сену құқығын кепілдей отырып,
діни ұйымдардың қызметінің кұқықтық негізін бекітеді. Діни бірлестіктерге
заңды тұлға мәртебесі берілуі мүмкін. Олар шіркеулерге, оқу орындарына
иелік етуге құқылы.
4. Құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz