Саз сырнай аспабының шығу тарихы және репертуар дамытудағы өзіндік ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .3
І. ТАРАУ САЗСЫРНАЙ АСПАБЫНЫҢ ТАРИХНАМАЛЫҚ
АСПЕКТІСІ МЕН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.1. Үрмелі аспаптардың шығу генезисі және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Сазсырнай туралы аңыз әңгіме ... ... ... ..16
1.3. Көне аспаптар күмбірі. Болат Сарыбаев . қазақтың ұлы өнертанушысы ... ... ..17
1.4. Сазсырнай аспабының жасалуы ... ... ... 20
ІІ.ТАРАУ ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ МУЗЫКАЛЫҚ АСПАБЫ .САЗСЫРНАЙ
2.1.«Сазсырнай» атауының терминологиялық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Сазсырнай аспабының ерекшеліктері мен орындаушылық әдістері ... ... .27
2.3 Сазсырнай аспабының репертуары ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... 43
І. ТАРАУ САЗСЫРНАЙ АСПАБЫНЫҢ ТАРИХНАМАЛЫҚ
АСПЕКТІСІ МЕН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.1. Үрмелі аспаптардың шығу генезисі және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Сазсырнай туралы аңыз әңгіме ... ... ... ..16
1.3. Көне аспаптар күмбірі. Болат Сарыбаев . қазақтың ұлы өнертанушысы ... ... ..17
1.4. Сазсырнай аспабының жасалуы ... ... ... 20
ІІ.ТАРАУ ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ МУЗЫКАЛЫҚ АСПАБЫ .САЗСЫРНАЙ
2.1.«Сазсырнай» атауының терминологиялық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Сазсырнай аспабының ерекшеліктері мен орындаушылық әдістері ... ... .27
2.3 Сазсырнай аспабының репертуары ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... 43
Ғасырлар бойы тарих қойнауында көміліп қалған көне дәстүрлі музыкалық аспаптарды қалпына келтіріп, өшкен дәстүрді қайта тірілту, сөйтіп бабалардың музыкалық әуезді үнін жаңғырту өткен ХХ ғасырдың 60-70 жылдарынан бастау алады. Бұл көптеген ұлттардың мәдени- рухани өміріне үлкен серпіліс алып келген ерекше кезең болатын. Кеңестер Одағы көлемінде қолға алынған осындай ауқамды жұмыспен қатар кең қанат жайып, ұлттық болмысы мен өзіндік ерекшелігін жоғалта бастаған қазақ халқының көптеген музыкалық аспаптары қалпына келтіріліп екінші тынысы ашылды. Отызға жуық қалпына келтірілген халық аспаптарының ішінен саздан, балшықтан, әктастан т.б. жасалған окарина тектес үрлемелі аспаптардың үні ерекше естіле бастады. Солардың ішінде сазсырнайдың өзіндік үнімен халыққа танылған, қазақ деген халықтың әні мен күйін дүние жүзіне таратқан кезі кеңестік кезеңнің соңғы онжылдығы және еліміздің тәуелсіздік кезеңімен сәйкес келеді. Дыбысы әуезділігімен, қоюлығымен және құлаққа жағымдылығымен тыңдаушысына берер эмоциялық аспаптар ішінде өзіндік орнымен ерекшеленеді.
1. Сарыбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары. –Алматы: Өнер, 1981. 208 б
2. Аманов Б., Мухамбетова А. Казахская традиционная музыка и ХХ век. –Алматы. Дайк-Пресс. 2002 -445 б
3. Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі; 3 томдық жинағы /қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А.Қ. егеубай. –Алматы; ХАНТ, 1998 .60 б
4. Аль- Фараби, Трактаты о музыке и поэзии. Алматы; Ғылым, 1993 -456 б
5. Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. Алматы Дайк ПРесс, 2006
6. Бейсенбекұлы О. Сазды аспаптар сыры. –Алматы. Ана тілі 1984. -128 б
7. Жәкішева З. Құссайрауық. Ақжелкен №12. 2000 ж
8. Төленов Ө. Исабаева Ә. Сазсырнай үйрену мектебі.- Алматы Дайк- Пресс, 2007 – 162 б
9. Жәкішева З. қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары. – Алматы: Алматыкітап баспасы, 2008 ж-232 б
10. http:// www. Yandex.kz
11. Қоңыратбаев Т. Қазақ халқының музыкалық мәдениеті мен фольклоры. Алматы. МерСал.ЖШС, 2004. -168 б
12. Қалиолла А. Қазақтың дәстүрлі қару- жарағының этнографиясы. Алматы. Алматыкітап, ЖШС, 2006- 216 б
13. Жанұзақова З. қазақ халқының аспап музыкасы. Алматы, 1964 ж -241 б
14. Мұқышев Т. Сыбызғы сазы. Алматы, 2005. -80 б
15. Утегалиева С.И. Звуковой мир музыки тюркских народов: теория, история, практика. На материале инструментальных традиции Центарльной Азии. М: Композитор, 2013. -528 б
16. Жүзбасов Х. Таулы Алтай қазақтарының музыкалық фольклоры. Алматы, Өнер, 1993 .61 б
17. Қазақ музыкасы. Анталогия, 5 томдық, 1 том. Көне музыкалық фольклор. Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. -516 б
18. Жұбанов А. Алматы: Өнер, 2006. -200 б
19. Гулфайруз Далбағай. Алматы. 2017. -70 б
20. Қазақ энциклопедиясы, 7 – том
21. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005
22. С.Төленбаев, М. Өмірбекова “Қазақтың ою-өрнектері” Алматы 1993.
23. Әмірғазин Қ.Ж. “Қазақ қол өнері” Алматы 1994
24. Қасимов С. “Қазақ қол өнері” Алматы 1969
25. Марғұлан Ә.Х. “Қазақ халық қол өнері” 1-2 том Алматы 1981
26. Арғынбаев Халел Қазақ халқының қолөнері : Ғылыми-зерттеу еңбек Алматы “Өнер” баспасы, 1987.
27. Байжiгiтов Б.К. Бейнелеу өнерiнiң философиялық мәселелерi: Кеңiстiк пен уақыт ырғағындағы тұрақты сурет үлгiлерi, Алматы, 1998, 192 б.
28. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов: Этнографические очерки, Алматы, 1998, 184 б.
29. Қазақ энциклопедиясы
30. Закс К., Современные оркестровые музыкальные инструменты, пер. с нем., М., 1932
31. Вертков К., Благодатов Г., Язовицкая Э., Атлас музыкальных инструментов народов КСРО, Л., 1964
32. Сарыбаев Б., Қазақтың музыкалық аспаптары, А., 1978
33. Қазақстан энциклопедиясы, VI-том
34. Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзий. – А., 1992
35. Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967
36. Садырбаев С. Фольклор және эстетика – А., 1976
37. Қазақ фольклористикасының тарихы – А., 1988
38. Қазақ фольклорының тарихылығы – А., 1993
39. Далгат У. Б. Литература и фольклор. –М., 1981
40. Қазақ фольклорының типологиясы. А., 1981.
41. Қ.Б. Намазова , Алматы ,200
2. Аманов Б., Мухамбетова А. Казахская традиционная музыка и ХХ век. –Алматы. Дайк-Пресс. 2002 -445 б
3. Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі; 3 томдық жинағы /қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А.Қ. егеубай. –Алматы; ХАНТ, 1998 .60 б
4. Аль- Фараби, Трактаты о музыке и поэзии. Алматы; Ғылым, 1993 -456 б
5. Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. Алматы Дайк ПРесс, 2006
6. Бейсенбекұлы О. Сазды аспаптар сыры. –Алматы. Ана тілі 1984. -128 б
7. Жәкішева З. Құссайрауық. Ақжелкен №12. 2000 ж
8. Төленов Ө. Исабаева Ә. Сазсырнай үйрену мектебі.- Алматы Дайк- Пресс, 2007 – 162 б
9. Жәкішева З. қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары. – Алматы: Алматыкітап баспасы, 2008 ж-232 б
10. http:// www. Yandex.kz
11. Қоңыратбаев Т. Қазақ халқының музыкалық мәдениеті мен фольклоры. Алматы. МерСал.ЖШС, 2004. -168 б
12. Қалиолла А. Қазақтың дәстүрлі қару- жарағының этнографиясы. Алматы. Алматыкітап, ЖШС, 2006- 216 б
13. Жанұзақова З. қазақ халқының аспап музыкасы. Алматы, 1964 ж -241 б
14. Мұқышев Т. Сыбызғы сазы. Алматы, 2005. -80 б
15. Утегалиева С.И. Звуковой мир музыки тюркских народов: теория, история, практика. На материале инструментальных традиции Центарльной Азии. М: Композитор, 2013. -528 б
16. Жүзбасов Х. Таулы Алтай қазақтарының музыкалық фольклоры. Алматы, Өнер, 1993 .61 б
17. Қазақ музыкасы. Анталогия, 5 томдық, 1 том. Көне музыкалық фольклор. Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. -516 б
18. Жұбанов А. Алматы: Өнер, 2006. -200 б
19. Гулфайруз Далбағай. Алматы. 2017. -70 б
20. Қазақ энциклопедиясы, 7 – том
21. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005
22. С.Төленбаев, М. Өмірбекова “Қазақтың ою-өрнектері” Алматы 1993.
23. Әмірғазин Қ.Ж. “Қазақ қол өнері” Алматы 1994
24. Қасимов С. “Қазақ қол өнері” Алматы 1969
25. Марғұлан Ә.Х. “Қазақ халық қол өнері” 1-2 том Алматы 1981
26. Арғынбаев Халел Қазақ халқының қолөнері : Ғылыми-зерттеу еңбек Алматы “Өнер” баспасы, 1987.
27. Байжiгiтов Б.К. Бейнелеу өнерiнiң философиялық мәселелерi: Кеңiстiк пен уақыт ырғағындағы тұрақты сурет үлгiлерi, Алматы, 1998, 192 б.
28. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов: Этнографические очерки, Алматы, 1998, 184 б.
29. Қазақ энциклопедиясы
30. Закс К., Современные оркестровые музыкальные инструменты, пер. с нем., М., 1932
31. Вертков К., Благодатов Г., Язовицкая Э., Атлас музыкальных инструментов народов КСРО, Л., 1964
32. Сарыбаев Б., Қазақтың музыкалық аспаптары, А., 1978
33. Қазақстан энциклопедиясы, VI-том
34. Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзий. – А., 1992
35. Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967
36. Садырбаев С. Фольклор және эстетика – А., 1976
37. Қазақ фольклористикасының тарихы – А., 1988
38. Қазақ фольклорының тарихылығы – А., 1993
39. Далгат У. Б. Литература и фольклор. –М., 1981
40. Қазақ фольклорының типологиясы. А., 1981.
41. Қ.Б. Намазова , Алматы ,200
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Саз сырнай аспабының шығу тарихы және репертуар
дамытудағы өзіндік ерекшеліктері
Дәстүрлі музыка өнері (сазсырнай)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І- ТАРАУ САЗСЫРНАЙ АСПАБЫНЫҢ ТАРИХНАМАЛЫҚ
АСПЕКТІСІ МЕН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
0.1. Үрмелі аспаптардың шығу генезисі және дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..6
0.2. Сазсырнай туралы аңыз әңгіме ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
0.3. Көне аспаптар күмбірі. Болат Сарыбаев - қазақтың ұлы
өнертанушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
0.4. Сазсырнай аспабының жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ-ТАРАУ ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ МУЗЫКАЛЫҚ АСПАБЫ -
САЗСЫРНАЙ
2.1.Сазсырнай атауының терминологиялық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25 2.2. Сазсырнай аспабының ерекшеліктері мен орындаушылық әдістері ... ... .27
2.3 Сазсырнай аспабының репертуары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .43
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ғасырлар бойы тарих қойнауында көміліп қалған көне дәстүрлі музыкалық аспаптарды қалпына келтіріп, өшкен дәстүрді қайта тірілту, сөйтіп бабалардың музыкалық әуезді үнін жаңғырту өткен ХХ ғасырдың 60-70 жылдарынан бастау алады. Бұл көптеген ұлттардың мәдени- рухани өміріне үлкен серпіліс алып келген ерекше кезең болатын. Кеңестер Одағы көлемінде қолға алынған осындай ауқамды жұмыспен қатар кең қанат жайып, ұлттық болмысы мен өзіндік ерекшелігін жоғалта бастаған қазақ халқының көптеген музыкалық аспаптары қалпына келтіріліп екінші тынысы ашылды. Отызға жуық қалпына келтірілген халық аспаптарының ішінен саздан, балшықтан, әктастан т.б. жасалған окарина тектес үрлемелі аспаптардың үні ерекше естіле бастады. Солардың ішінде сазсырнайдың өзіндік үнімен халыққа танылған, қазақ деген халықтың әні мен күйін дүние жүзіне таратқан кезі кеңестік кезеңнің соңғы онжылдығы және еліміздің тәуелсіздік кезеңімен сәйкес келеді. Дыбысы әуезділігімен, қоюлығымен және құлаққа жағымдылығымен тыңдаушысына берер эмоциялық аспаптар ішінде өзіндік орнымен ерекшеленеді.
Халқымыздың музыкалық аспаптарының ішінде үрлемелі аспаптар тобына жататын сазсырнайдың тарихы да әрі де жатыр. Халық шығармашылығында кең көлемде қолданыста болған бұл аспап бертін келе тарихтың қойнауына көміліп қалған болатын. Ұзақ уақыт музыка мамандарының назарынан тыс қалып келген жекеленген саз аспаптарының сахнаға жолы өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап қолға алына бастады. Сазсырнай Отырар қаласын қазған кезде табылған. Жергілікті қариялар оны Фарабидің сазсырнайы деп атаған. Аспап ерекше сапалы саздан алдымен тұтас құйылып, содан кейін күйдірілген. Осы аспаптың құрылысына зерттеу жүргізген ғалым Б. Сарыбаевтың еңбегі зор нәтиже берді. Б.Сарыбаев терең зерттей келе осы аспаптың өзіндік құпиясын ашты. Осы үлгі бойынша сазсырнайдың бірнеше түрін жасады. Үздік шыққан ең қолайлысы жетілдіріліп тәжірибеге енгізілді. Ұлттық оркестрлеріміз бен ансамбльдеріміз өзіндік дыбыс үнімен ерекшеленетін жаңа аспап түрімен толықтырылды. Сонымен бірге сазсырнай аспабына тән музыкалық шығармалар іріктеліп, оның орындаушылары көбейді, оны жасаушы шеберлер де жетерлік. Бүгінде бұл аспап қазақ ұлт аспаптар оркестрлері мен ансамбльдердің толыққанды мүшесі болса дағы, сол кездегі аспапты жасау технологиясынан кейін аспапты түбегейлі зерттеп жазу, әрі қарай дамыту арнайы зерттеу объектісіне айналмаған. Сондықтан бүгін ұлттық үрлемелі саз аспаптарының ішінде халық арасында кең тараған сазсырнайдың шығу тарихы, кәсіби тұрғыда орындау, шеберлікті шыңдау, репертуар т.б. теориялық және практикалық өзекті мәселелерін өз деңгейінде кәсіби тұрғыда шешу бүгінгі таңда алдыңғы орынға шығып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Сазсырнай музыкалық аспабын жан- жақты зерттеп жазу, оған ғылыми сипаттама беру, аспаптың атына, жасалатын материалына байланысты халық терминологиясын талдау, аспаптың репертуарлық және орындаушылық ерекшеліктерін жан- жақты айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Сазсырнай аспабының шығу генезисін, дәстүрлі музыкалық мәдениет аясында қолданыстағы ерекшеліктерін ашу ;
Сазсырнай аспабын халық арасында кеңінен насихаттау үшін қазақ музыка өнері кеңестігіндегі аспаптың алатын орны мен рөлін көрсету;
Сазсырнай аспабында орындауды үйрену және шеберлік қырларын дамыту жолдарын салыстырып, салғастыра отырып көресту;
Сазсырнай аспабына арналған концерттік репертуар жасау мәселесін қарастыру;
Зерттеудің нысаны. Қазақ халқының окарина тектес ұлттық музыкалық аспаптарын, соның ішінде сазсырнай аспабын арнайы ғылыми зерттеу объектісіне айналдырған жұмыстар күні бүгінге дейін жүргізілген жоқ. Аспаптың шығу тарихы мен даму жолы терең талданған және ғылыми- теориялық тұрғыда арнайы зерттеу нысаны болған емес.
Аспаптың зерттелуі жайлы материалдар жинақтау барысында там- тұмдап қолға тиген дереккөздері монографияның тақырыбының мазмұнын ашуға бағытталды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Орыс- кеңес, түркі халықтарының және отандық музыкатанушы маман зерттеушілерінің еңбектері арқау болды. Белгілі музыкатанушылар, әлемдік аспаптану саласының дамуына, жүйеленуіне ерекше үлес қосқан: Э.Хорнбостель, К.Закс, Р. Садоков, Т.Вызго, К. Вертков, С. Левин сияқты т.б. музыкатанушы ғалымдардың музыка аспабының шығу тарихы мен теориясы төңірегінде әр кезеңде жарық көрген жекеленген монографиялық зерттеу еңбектері мен ғылыми мақалалары негіз болды. Сонымен бірге түркі халықтарының музыкалық аспаптары жайлы жазған зерттеуші авторлардан: В. Беляев, В. Успенский, Ф. Кароматов, Р. Абдуллаев, С. Өтеғалиева, С. Субаналиев, В. Сузукейдің; қазақ ұлттық аспаптану саласында өнімді еңбек еткен: А. Жұбанов, Б. Сарыбаев, С. Өтеғалиева, З. Жәкішева, Ж. Жүзбаев; қазақ халық аспапты музыкасы жайлы жазған: Қ. Жұбанов,А. Затаевич, Б.Ерзакович, П. Аравин, С. Күзембаева, Ә. Мұхамбетова, Г. Омарова, П.Шегебаев және т.б. авторлардың зерттеу жұмыстары қосымша дерек көзі ретінде пайдаланылды.
Дипломдық жұмысты жазудың практикалық базасы. Қазақ халқының үрлемелі аспаптарының бірі сазсырнай аспабы, туралы баспасөзде жарияланып отыратын газет- журналдардың ақпараттық- сараптама мақалалары мен сұхбаттарындағы музыканттар мен зиялы қауым өкілдерінің пікірлері де қосымша ақпарат ретінде пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І- тарау Сазсырнай аспабының тарихнамалық аспектісі мен
құрылымдық сипаты
3.1 Үрмелі аспаптардың шығу генезисі және дамуы
Халқымыздың окарина тектес саз балшықтан жасалынатын музыкалық аспабының аты, оның шығу тарихы әріден бастау алады. Аспаптың жасалынатын материалдық негізі саз және сырнай сөздері арнайы жеке- жеке тоқталып талдануды қажет етеді. Олардың мән - мазмұны жан- жақты сараланып, аспаптың шығу тарихы, эволюциялық даму жолын талдасақ қос сөзден тұратын аспап атында алдымен жасалынған материалының табиғатынан хабар береді.
Фольклорды зерттеушілер арасында бұл музыка аспабының пайда болуы жайында бірнеше гипотезалар бар. оның біреуі адамзаттың балаң шағында айналысқан аңшылық кәсіппен тікелей байланысты. Аңшылар ағашты- ағашқа соғу арқылы аң- құсты үркітумен неше түрлі дыбыстар шығарып ұрмалы аспаптардың алғашқы түрлері пайда болған дейді. Үрлемелі аспаптардың шығу тарихы да табиғатпен тікелей астасып, іші қуыс қамыс, сүйек т.б. заттарға желдің әсері арқылы табиғатқа қарапайым еліктеуден пайда болған.[14,63б]
Шығыс Түркістанның Хотан аймағындағы Құмрабат қорымынан табылған сазсырнай (таушун) .
Біздің дәуіріміздің VІ-VІІ ғасырлардан келе жатқан бұл мәдени мұра Шыңжандағы мәдени- тарихи ескерткіштердің үлкен альбомында жарияланған екен. Мұнда біздің қазіргі сазсырнай аспабына келетін ұқсастық пен айырмашылықтар бар. Музыкалық аспаптың жұдырықтай дөңгеленген корпусы, дыбыс шығаратын бірнеше ойықтарының болуы. Ал сазсырнай аспабына келмейтін тұсы, ерінге апарып үрлейтін ойықтың сол корпустың өзінен емес, арнайы жасалған түтікше мойын арқылы шығарылуымен ерекшеленеді. Осындай сыртқы формасымен бұл аспап қытайда кең тараған, көп ғасырлық тарихы бар сюнь аспабының құрылымына да жақындамайды. Бұл аспаптың мойны, құйрығы, денесінің құстың формасына ұқсас болып келетін ерекшелігі қазақтың үрлемелі окарина тектес аспаптарының ішінде бұл құнды мұраны сазсырнайдан гөрі тастауық немесе құссайрауық секілді аспабына ұқсатамыз.[1,208 б]
Үрлемелі аспаптар маңызды екі белгісімен ерекшеленеді. Біріншіден жаратынды табиғи түп тегі болса, екіншіден зат талғамайтындығы. Олар қайсыбір аспаптарға қарағанда қайың қабығынан (тозынан) бастап қамыс-қурай, бамбук, ағаш, тері, саз балшық, қыш, пластмасса, сүйек, мүйіз, темір, мыс, жез, мал қуығы, түйе өңеші, балық пен жылан терісі секілді заттардан жасала береді. Қайсыбірінің атауларына дыбыс шығару ерекшелігі емес, жасалатын заты анықтауыш роль атқарады.
Сазсырнай
Соның бірі сазсырнай. Үлкендігін қаздың жұмыртқасындай сопақша етіп, тұтасымен саздан жасалады. Өткен ғасырдың 1968-70 жылдары Шымкент өңірінің Темір ауылынан түпнұсқа үлгісі кездейсоқ табылды. Сапалы саз балшықтан жасалған бұл аспапқа 3-4 жерден дыбыс ойығы салынған. Сырты боялмаған, күйдірілмеген. Жергілікті жердің тұрғындары арасында ол Фарабидің саз сырнайы деп те аталған көрінеді.
Аспаптың дыбыс қатарын, құрылысын, жасалу әдіс-тәсілін Б. Сарыбаев, К. Қарабдалов секілді зерттеуші-ғалымдар анықтады. Қазіргі кезде оның 5-6 жерден дыбыс ойықтары салынып, шеңбер аумағы 16-18 см, жалпы ұзыны 10-12 см етіп дамыта жасалынған нұсқалары орындаушылар арасында сұранысқа ие. Аспапты жасау тәжірибелі шеберлерге, әсіресе саз, керамика заттарымен айналысатын қолөнерші-мамандарға онша қиын емес. Аспап сапалы саздан әбден иі қандырып иленген соң, белгілі бір қалыпқа келтіріп кептіріледі. Содан кейін белгілі температурада қыздырылған пешке салып күйдіріледі. Қазіргі кезде шеберлер оның сыртына ою-өрнектер салып, сілтілік металдар ерітіндісін (глазурь) жағып жасайтын болды.
Үскірік
Оңтүстік Қазақстан, көне Отырар қазбасы, көне түрік (б.з. VIII г.) дәуірі. Осыған ұқсас және тұтасымен саздан жасалатын аспаптың бірі - үскірік. Бұл аспаптың сипаты, заты, ойналу, жасалу әдіс-тәсілі бұрын белгісіз болып келді. Аспап алғаш рет 1974 жылы Маңғыстау өңірінен ашылып қалған көне қоныс орнынан кездейсоқ табылды. Жалпы ұзыны 8-10, аумағы 12-14 см болып келеді. Сапалы саздан, қыштан жасалады. Аспаптың дыбысы үскіріп соққан боран мен қатты желдің уілі-не ұқсас болғандықтан - үскірік, кей жерлерде уілдек аталады. Қазіргі кезде аспаптың этнографиялық қазба нұсқасы музейде сақталып, дамыта жасалынған түр-лері шағын ансамбльдерде қолданылып жүр.
Құссайрауық
Тұтасымен саздан жасалған үрлемелі археологиялық көне аспаптың бірі құссайрауық. Өткен ғасырдың соңында Түркістан қаласының ашылып қалған ежелгі қоныс орнынан кездейсоқ табылған бұл аспап көне түрік дәуіріне (VІІ-VІІІ-жж.) жатады. Қазіргі кезде біздің зерттеуіміз бойынша дыбыс ауқымы, лебіз жүйесі, ойналу тәсілі, сипаты, заты анықталды. Аспап табиғи саз, майда құм секілді заттардың қосындысынан қатты, тығыз етіп жасалған. Аспаптың үрлеу қуысына жақын және екі бүйірінде дыбыс ойықтары бар. Үрлеу қуысының салыну әдісі бұған дейін анықталған ұлттық үрлемелі аспаптарда кездеспейді. Аспаптың сырты кедір-бұдырлы, боялмаған табиғи қалпында. Күйдірілмей табиғи түрде қатып, тасқа айналған бұл аспап көк саздан (мергель) жасалынған. Дыбысы көне дәуірге тән бес дыбыстық (пентатоникалық) жүйеге тән.
Аспаптың этнотегін анықтауда оның ел арасында сазсайрауық (С.Сақалұлы (IV), Фарабидің сазсырнайы (К.Қарабдалов (V), сайрамақ (Ә.Маргұлан) сияқты атаулары болған.
Қазақ халқының музыкалық аспаптар-халқымыздың мәдени-рухани байлығының ажырамас бір тармағы,еліміздің тарихы, мәдениеті, жан серігі. Көптеген аспаптар үш топқа бөлінеді: ішекті, үрлемелі және соқпалы. Бүгінгі қарайтын аспабымыз- ол үрлемелі топқа жататын сазсырнай аспабы.
Түркі халықтарында үрлеп тартылатын аспаптар сонау баяғы заманда болғаны анықталды. Зерттеушілер Орта Азия халықтары арасында табылған үрлеп тартылатын аспаптардың түп негізі Шығыста пайда болған деседі. Орта ғасырларда түркі тілді халықтарда ежелгі түріктердің музыкалық асапаптардың көптеген түрі сақталып, пайдаланылған болатын.
Ескі Қазан маңындағы қазбалардан (ХІІІ-ХVғғ.) төрт тесігі бар, балшықтан жасалған ысқырғыш табылған, ал 1971 жылы ежелгі Отырар қаласының орнын қазу кезінде Әл-Фараби мекенінен, яғни ғұлама ғалымның отаны болған көне аспап сазсырнай табылып отыр. Қыпшақ дәуіріне жататын сазырнай аспабы жергілікті қариялардың айтуы бойынша кезінде Фарабидің саз сырнайы деп аталған екен. Археологтардың жорамалдауы бойынша, ол жер астында жүздеген жылдар бойы көміліп жатқан.Табылған соң да бұл сазсырнайдың көмейінен күй бірден төгіле қойған жоқ. Өнер зерттеушісі Болат Сарыбаев оны ұзақ тексерудің нәтижесінде және көптеген жөндеуден кейін ғана барып, дыбыс шығаруға мүмкіндік алды. Ғалым аспапты зерттей келе оның өз құпиясын ашты. Осы үлгі бойынша саз сырнайдың түрін жасады да, ең қолайлысын жетілдірді.[12]
Қазақстанда саздаң жасалынып, үрлеп тартылатын музыкалық аспаптарға үскірік пен тастауық та жатады.Бұлар да сазсырнай сияқты окарина тектестер қатарына жатады. Мұндай аспаптар көптеген ұлттарда кездеседі. Марийлер оны - шун мушпық, чуваштар - там-шахлыча, там-шахран, там-шахаркач немесе там-кавалкал, эстондар - сави-пиилу, латыштар - свилуе, литвалықтар - молиукас, армяндар - пепук, грузиндер - булбуль, қырғыздар - чопо-чоор дейді. Қазақтың үскірік аспаптарының атауы желдің үскіріп соғуына байланысты туған.
Сазсырнай-сопақша келген, үлкендігі қаздың жұмыртқасындай, сапалы саз-балшықтан жасалған аспап. Сазды иленген соң, оны біркелкі пішінге келтіріп, кептіреді. Кептірілген саз белгілі бір тем-пературада қызған пеш ішіне салынып, күйдіріледі. Кейін дыбыс ойығы салынып, сыртқы жағын оюлармен өрнектейді, кейде жыланкөзбен (глазурь) жылтыратады.
Сазсырнай деп аталған себебі -ол аспатың саздан жасалғаны, ал сырнай - жалпы үрлеп ойнайтын аспаптарға берілген термин. Бұл аспапты кішкентай балалар мен жасөспірімдер ермек үшін пайдаланған, диапазоны аса үлкен емес. Сазсырнайда ойнай отырып, балалар аң-құстар мен табиғат дыбыстарын шығарған. Шеңбер аумағы 15-18 см, жалпы ұзындығы 10-12 см болады. Ертеде 3-4 ойығы болса, қазіргі таңда 5-6 ойықтары салынады. Ойықтары саусақпен басып, ерінге қиыстау тақап, үрлеп ойнайды.Сазсырнай үні жағымды, қоңыр әрі жұмсақ болады. Сонымен бірге, аспап дыбыс тембрі, күші, әуезділігі толқынының дұрыс жетуіне байланысты.
Халық бар жерде-дәстүр жалғасады дегендей, сазсырнайды және көптеген басқа да қазақ халық аспаптардың қайта жаңғыруына зор үлес қосқан халық шебері, белгілі аспаптанушы Қамар Қасымовты, зерттеуші Болат Сарыбаевты біз үмытпауға тиіспіз.
Сазды үрмелі аспаптар көне заманнан келе жатқан ежелгі аспаптарға жатады. Бұл аспаптардың алғашқы үлгілері сонау көне тас, палеолит дәуірінің қазба жұмыстарынан табылған. Олар әр түрлі жан- жануарлардың мүйізі, тістері, сүйектерінен жәнешөптер мен өсімдіктердің сабақтарынан жасалған. Алғшқы қауымдық құрылыс кезінде негізінен үрмелі аспаптардың ішінен сыбызғы тектес аспптар көптеп кездескен. Әрине бұл аспаптар таза дыбыс шығаратын сазды аспап болатындай деңгейде болмады. Әр түрлі қоданбалы дыбыстық үндерді шығаруға яғни, бұл аспап сақтандыру, шақыру, топтық ұжымдасу, магиялық тасаттықтар жасау кезінде кеңінен қолданылады. Қоғаамдық даму процесі алға басқан сайын дүниенің әр түкпірінде: Қос өзен аңғарындағы Көне Египетте, Мессопотамия, Палестина, Қытай, Индия, секілді мәдениет ошақтары дамыған жерлерде бұл аспаптар адамдар өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Орта ғасырларда бұл аспаптар әр алуан діни қызметті атқаруға кеңінен пайдаланды.[30, 6 б]
Қазақтың көне аспаптарының тарихы және көне замандарға барып тіреледі. Қазіргі белгілі болып отырған түрік жазба ескерткіштерінен сол кезде пайдаланған кейбір аспаптар жайлы, әжептауір мағлұмат алуғ болады. Жүсіп Баласағұнның (ХI ғ.) Қалай бақытты болу жөніндегі ғылым атты дастанында соқпалы-сілкілемелі және үрмелі аспаптар жөнінде хабар беретін жолдар бар. (Древнетюркский словарь 34-38 б.б.) Сол сияқты Дивану лугат ат турк (ХI ғ.) жазба ескерткіштерінен де осы іспеттес аспаптар атауларын кездестіреміз. Бұл біздің көне аспаптарымыз туралы жазылып қалған алғашқы жазба деректер.
Ұлтымыздың музыкалық аспаптарының шығу тарихын, дамуын зерттеп насихатталуына өз заманында Әл-Фараби бабамыздан бастап күні бүгінге дейін небір зиялы деген зерттеушілер Ш.Уәлиханов, бүгінге Ә.Марғұлан, А.Жұбанов, өнер зерттеушісі Б.Сарыбаев пен туысқан халықтардың өкілдері А.Садко, В. Вертков, Караматов т.б. айтып зор үлес қосты. Фольклор аспаптарының пайда болуы жайында бірнеше мәліметтер бар. Оның біреуі аңшылыққа байланысты. Аңға шығарда ағашқа ағшты ұру арқылы аңдарды үркіту рәсімінде неше түрлі дыбыстарды ұрмалы-үрмелі аспаптарды шығарған. Халқымыздың саз аспаптарының ішінде үрмелі аспаптар тобына жататын сазсырнай аспабының тарихы тереңде жатыр. Халық өмірінің шығармашылығында кең көлемде қолданыста болған бұл аспап бертін келе тарихтың қойнауына көміліп қалған болатын.
Сонымен бірге халқымыздың жекеленген саз аспаптарының сахнаға жолы бұралаң болды, ұзақ уақыт музыка мамандарының назарынан тыс қалып қойды. Дыбыстық сапасының әуезділігімен қоюлығымен және құлаққа жағымдылығымен тыңдаушысына берер әсері мол сазсырнай аспабы саз аспаптар ішіндегі өзіндік оһрны бар. Сазсырнай балшықтан жасалынып, окарина тектестер қатарына жатады. Ал қазіргі кезде сазсырнай аспабы Отырар сазы халық аспапты оркестрінен бастап, көптеген фольклорлы ансамбльдерде осы күндерде қолданылып жүр.
Тәуелсіздік қазақтың ұлттық музыка аспатарының тұншыққан үніне бостандық әперді. Шаң басып жатқан қасиетті аспаптардың үні біртіндеп күшейіп, сонау мұхиттың аржағына да жетті.Еш нарсеге танданбайтын Голливуд домбырамыздың үніне тәнті болды, кәрі Еуропа аспаптарымыздың сазына елтіп, бас иді. Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары Дауылпаз, Дабыл, Дуылға, Тоқылдақ, Тұяқ, Шың, Шартылдауық, Сазсырнай, Ауызсырнай, Желбуаз, Керней, Құссайрауық, Шаңқобыз, Қобыз, Сазген, Шертер, Адырна... Бұлардың әр қайсысын тыңдаған сайын жан дүниең рахатқа батады, сиқырлы сазы алпыс екі тамырыңды иітеді. Әлем мойындап жатқан саз аспаптарымыздың қадір-қасиеттерін ұғыну бізге иық етіп келеді. Әсіресе жастарымыз өзінің ұлттық сазынан гөрі шетелдің даңғаза музыкасына ден қойды. Неге? Себебі кейбір жанашыр жандар болмаса мемлекетіміздің тарапынан тұтастай қолдау тауып отырған жоқ. Өзіміз өзекке тепке өнердің өзгелерге керегі қанша, олар да қырын қарайды. Ол аспаптарымыз консерваторияның, музыка академиясының, қалалардағы, облыстардағы музыка колледждерінің есіктерінен сығалап, кіре алмай жүргені шындық. Енді ғана жан-жақты игеруге бет бұра бастаған осы аспаптың мүшкіл халі жайлы не айтуға болады? Есесіне жат-жұрттардың музыка аспаптарын аталған оқу орындары пәлен мың долларға сатып алатыны да шындық. Алғаны жөнде болар. Бірақ олардан әлдеқайда арзанға түсер төл аспаптарымызды жасайтын шеберлерімізде де, оны өмірде қолданып, мерейін асырып жүрген сазгерлерімізлің зәру мәселелерін кім шешіп бермек?
Үрлемелі музыка аспаптарының құрамына кіретін сазсырнайды халық әр түрлі атаумен: үскірік, тастауық, уілдек, т.б атаған. Оңтүстік Қазақстан, Темір станциясының тарих пәнінің мұғалімі Асантай Әлімовтың оқушылармен болған экспедициясымен болған қазба жұмысында көпдеген құмыралар, мыс құмандармен бірге көлемі құстың жұмыртқасындай іші қуыс қос ойығы бар қыштан жасалған аспапта табылды. Жергілікті жердің көнекөз қарияларына көрсеткенде мұның музыкалық аспап, аты сазсырнай екендігі айқындалды. (Сазды аспаптар сыры О.Бейсенбекұлы Алматы. Ана тілі 1994ж. 75-бет.) Кейін бұл аспап музыка зерттеуші-ғалым Болат Сарыбаевтың қолына тиеді. Бұл жайлы: Болат Сарыбаев Қазақтың музыкалық аспаптары альбомының кіріспесінде (Алматы. Жалын 1978 ж. 12-бет) Саз сырнай аспабын жазушы Дүкенбай Досжанов, Болат Сарыбаевтың музей-пәтеріне Қазақстанның оңтүстігіне орналасқан көне цивилизация орталығы Отырардан акеп табыс етті деген мағлұмат бар. Түрік қағанаты дәуіріне (6-8 ғғ.) жататын уәлдек аспабы 1978 жылы қазіргі Жамбыл облысындағы көне Тараз қаласының орнына археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген кезде табылған. Аспаптың үлкендігі қаздың жұмыртқасындай ғана, ішінде салдырмағы бар, үндік ойығы үшеу. Ал, саз сырнай Отырар қаласын қазған кезде табылған. Жергілікті қариялар оны Фарабидің сазсырнайы деп атаған. Аспап ерекше сапалы саздан алдымен тұтас құйылып, содан кейін күйдірілген. Осы аспаптың құрылысына жүргізген Болат Сарыбаевтың еңбегі зор нәтиже берді.Ғалым атамыз терең зерттей келе осы аспаптың өзіндік құпиясын ашты. Осы үлгі бойынша сазсырнайдың бірнеше түрлерін жасады. Үздік шыққан ең қолайлысы жетілдіріліп тәжірибеге енгізілді. Ұлттық оркестірлеріміз бен ансамбльдеріміз өзіндік дыбыс үнімен ерекшеленетін жаңа аспап түрімен толықтырылды. Сонымен бірге сазсырнай аспабына тән музыкалық шығармалар іріктеліп, оның орындаушылары көбейді, оны жасаушы шеберлерде баршылық.
Аспап тарихына берірекке көз жіберсек, түркі тектес халықтың әрідегі тарихы, тасқа жазу-сызуы, мәдени, тұрмыстық мұралары бүгінгі Моңғолия жерінде тұнып тұрғандығын көреміз. Оған соңғы кезде ғалым этнограф Қ.Сартқожаұлы сипаттап жазған 5-ші ғасырдың өте құнды музыкалық аспабы- домбыраның табылуы куә. Сол аспаптың әзән ала сазсырнайдың алғашқы нұсқалары да кең қолданыста болғандығы жайлы деректі біз сол жақтан кездестіреміз.
Бұл аспаптың қазақ жеріне, қазақ мәдениетіне байланысты кезеңі, деректеріне келер болсақ, орта ғасырдағы Шыңғысхан империясының жорықтарында кең қолданғанын көреміз. Моңғол халық республикасының астанасы Ұлан-Батар қаласына жақын орналасқан елді-мекендеТұлба өзенінің жағасына ұлы қаған Шыңғысханға арнап аттың үстінде отырған алып ескерткіш орнатылған. Көлемі он қабат үйдің үлкендігіндей сол алып ескерткіштің төменгі қабатында улкен тарихти-танымдық музей бар.Дүние жүзін жаулап алған Шыңғысханның заманында қолданыста қолданыста болған экспонаттар ішінде жаугершілікпен күн кешкен халықтың тұрмысы, экономикасы тұтастай әскери жорықтарды қамтамасыз етуге жұмылдырылған бұл кезеңнің бұйымдарының ішінен әскери қару жарақтардың орны ерекше. Көрме әйнегінің астында түрлі қару-жарақтар, найза, сүңгі, жебелердің ұштары, тағы басқа темірден жасалған арсеналдардың арасында көлемі құстың жұмыртқасындай, бірнеше жерден тесігі бар саздан жасалған сопақша келген бұйым экспонат өзеніне назарын ерекше аударады. Бүйірінен бірнеше тесігі бар бұл зат біздің белгілі аспаптанушы Б.Сарыбаевтың көне Отырар қаласының орнын қазған кезде тапқан дәл осындай бұйым, кейін сазсырнай атанған музыка аспабынан аумайды. Көлемі, оңдағы ойықтарының санымен сәйкес бұл заттың сопақша формасы мен ойықшалардың орналасуымен құрылымы да ұқсас келеді екен. Мамандардан сұрастыра келгенде, бұл экспонаттың саздан жасалғанына, сөйте тұрып темірден соғылған әр түрлі суық қарулармен сырын сұрағанда, жиналғандардың таңданысында шек болмапты.
Моңғол әскерлері қандай мақсатта бұл затты қолданды? Деген сұраққа сол кездің өзінде әскерлер соғыс тактикасында, қарсыласын психологиялық тұрғыда басымдыққа жету үшін кең қолданыста болған деген жауап береді. Сол кездері жорықта әр түрлі мақсатта, кең тараған дауылпаз, дабыл, даңғыралар секілді ұрмалы аспаптардан бөлек, үрмелі музыкалық аспаптардың ішінен дыбысы қатты шығатын керней, сырнай секілді кең тараған аспаптарды да молынан қолданғаны белгілі. Бұл қай кезде, қай халықта болмасын өздерінің тұрмысында кең тараған дыбысы қатты, ащы шығатын аспаптар болатын. Еуропада бұл біздің жыл санауымызға дейінгі үлкен жорықтарда қолданыста болғандығын әр түрлі деректерден кездестіруге болады. Мысалы Иса Пайғамбар ұстанымының қасиетті кітабы Інжілде дыбысының күштілігі соншалық, алынбас қамалдың қабырғасын опырып жіберетін иерихон тұрбасы жайлы баяндалады. (Библия. Старый завет. Книга Иисуса Навина, гл. 6) Шотландияда ұлттық аспап болып есептелінетін волынка (қазақта желуаз, мес қобыз) аспабы туралы шотландықтардың жауларына қарсы екүшті қаруы болған. Тіпті Ағылшын Корольдігінің жарлығымен шотландықтардың рухын көтерген волынканы ойнауға мүлдем тийым салған кездер де тарихта болған.Кейін аспап ағылшындардың тұрмысы мен әскери өміріне толықтай еніп, соңғы 300 жылда жүргізген соғыстарының бәрінде кеңінен қолданылған.
Жебе басына бекітілген әр түрлі көлемдегі іші қуыс бұл аспап үні қою, көлемінің улкен-кішілігіне қарай жоғарылы-төмен уілдеген дыбыстар шығарып ұшатын оқтар санының көптігімен күннің көзін көлегейлеп төбеден шүйілдегенде қарсыласының зәре құтын қашыратын күшті қару болып есептелген. Осы бір қазіргі қазақтың кең тараған сазсырнай аспабының үлгісіндегі саздан отқа күйдіріліп жасалған шағын дыбыстық қаруды да кеңінен қолданған екен. Біздің ойымызша Отырар қаласының орнында табылған бұл аспапты моңғолдарын қалың қолының басым бөлігін құраған түрік-қыпшақ тармағына енетін Отырар қаласын жаулап алуға тікелей қатысқан қолдары байланысты болуы да мумкін.[32]
Б.Сарыбаевтың сипаттап жазуы, жетілдіруінен кейін сазсырнай аспабы аса іргелі өзгеріске ұшыраған жоқ. Күні бүгінге дейін сол кісі көрсеткен, жазып-сызып кеткен нұсқа бойынша көлемі, ойықтарының сантиметр, миллиметріне дейін сақталынып жасалуда. Нақтылы айтар болсақ осы аспапты бүгінге таңда оркестр, ансамбльге сай өз бетінше талпынып жасап жүргендер санаулы азаматтар Алматыда, Атырау мен Оңтүстік өңірінде бар. Олар өздерінің жұмыстарын акеліп, беріп жіберіп сапасын көтеру жайлы ақылдасып, пікір алысып тұрады. Қазіргі біз білетін аспап толық бір октаваның көлемінде дыбыстар диапазонын ғана камтиды. Шеберлер қазір ізденіп, жоғарыда айтылған нұсқаға қосымша өзгерістер енгізуге талпыныс жасауда. Аспаптың сапасын жақсартуға жасалынып жатқан қадамдар оның орындау мүмкіндігін арттырады. Бұл жақсартулар, қазіргі бар дыбыстарға қосымша төрт-бес дыбысты қосып дыбыстық диапазонның қатарын кеңейтіп, оның орындау мүмкіндігін молайтып, атқаратын ін-күй репертуарын байыта түсетіні анық. Бір жарым октавалық дыбыстары бар сазсырнай амандық болса жақын арада тиіп сахнадан өзіндік үнімен көрінеді деген үміттеміз. Қазір осы жұмыс қызу жүргізіліп жатыр.
Бүгінгі кәсіби оркестр, анасамбльдерде өзге кәсіби музыка аспаптармен бірге сазсырнай аспабының алатын орнына, кәсіби шығармаларға беретін бояуы қандай болды деген мәселеге келер болсақ, сазсырнайды ұлт аспаптар оркестріне, ансамбльдерге енгізу жолы қиын да күрделі болды. Негізгі халық аспаптары домбыра, қобыз болып біраз жылдарға дейін құлаққа сіңісті болып қалған ұрмалы, үрмелі аспаптар назарда тыс қалып келді. Тек жоғарыда аты аталған танымал ғалым Болат Сарыбаев ағамыздың тынымсыз еңбегінің арқасында, кездескен қиыншылықтарға қарамастан сол кісінің талмай ізденісі халық музыкасына ұлттық бояу, қайталанбас өзіндік рең әкелді. Талай қиын тарихи кезеңді бастан өткерген қазақ халқының мұңы мен назын, қуанышы мен қайғысын тең бөліскен осы аспап ХХI ғасырға жетіп жаңа үнге, жаңа өркендеу жолына аяқ басты.
Сазсырнай сахнада жеке аспап ретінде концерттік нөмірлерге шығумен бірге топтық өнерпаздардың ішінен де өзіндік қайталанбас сазды әуен-ырғағымен ерекшеленеді. Республикада және алыс-жақын шетелдерде қазақ өнерін кеңінен паш еткен танымал ансамбль-оркестрлер құрамында жетекші партияларды атқарады. Орындалатын ән-күй партитураларында аспапқа жазылып, ұлттық нақыс беретін бөліктерде өзге аспаптардан ерекшеленіп соло орындайды. Жүрек қылын үздіге шертетін лирикалық сыр мен көкіректі жарып шығар қою мұңды ойнақтылық пен философиялық терең ойды еркін беретін сазсырнайдың сырлы дыбысы оркестр мен ансамбльдің үніне қайталанбас бояу береді. Сондықтан кәсіби композиторлар мен музыканы өңдеуші мамандар бұл аспапты шығарманың ұлттық нақысын келтіруге кеңінен қолданып келеді. Концерттік шығармалары айтпағанда көркем және деректі кинофильмдер, сахналық спектакльдер, теле-радио хабарларында саз сырнайдың үнін есіту үйреншікті құбылысқа айналды.[9]
Қазақтың дәстүрлі ортасындағы жиі ұшырасатын құбылыстарды шебер бейнелеуге қолайлы аспап. Ұйытқыған желдің уілі мен қасқырдың ұлуы, баланың күлкісі мен судың сылдыр ағысы бар. Соңғы дерек көздері бұл аспаптың қолданыс аясының қазіргіге қарағанда анағұрлым кең болғандығын көрсетеді. Үлкен шешуші соғыс алдында өліспей беріспейтін қарсыластардың қалың қолын күшті дыбыс шығаратын қондырғылары бар жебелермен атқылау тұқыратып алып шабуылды бастаған. Аспаптың қан майданда қуатты соғыс қаруы ролін атқарғандығын көреміз. Сондықтан, аспаптың бар мүмкіндігі толық ашылды дей алмаймыз. Әлі де болса бар қырынан көрсету үшін талай еңбектену қажет. Осы саланы жетілдіру үшін, мамандар әлі де әр түрлі тәжірибелер жасап аспаптың мүмкіндігін байыта түсу керек.
Ол үшін біріншіден: Ұлттық музыка өнері үрлемелі аспаптары тек сазсырнаймен шектелуге тиісті емес. Ансамбль құрамына саздан жасалатын үрлемелі аспаптардың өзге де түрлері: үскірік, тастауықпен бірге уілдек, қамыс сырнай, жел қобыз т.б. секілді игерілусіз жатқан халқымыздың тамаша музыкалық аспаптары кеңінен қолданысқа ендіруіміз керек. Аспап жасаушы шеберлер өздерінің жұмыстарын жетілдіре түссе. Осы аспаптардың жаңа орындаушылық мүмкіндіктерін ашып, біздер-музыкант орындаушылар алдында практикалық мәні бар өзекті мәселелерді батыл көтеру қажет.
Екіншіден: Ұлттың дәстүрлі саз аспаптарының қолданыс ауқымын кеңейту және халық арасында кеңінен насихаттап дамыту мәселесіне қызығушылық танытқан тараптар мен жеке тұлғалардың бастарын біріктіріп дөңгелек үстел немесе ғылыми-практикалық конференция өткізуді жоғары оқу орындарының бірінде қолға алу керек.
Үшіншіден: Қазіргі мамандардың жасап жаткан тірлігі, олардың жұмыс орны сын көтермейді. Әркім өз білгенін жасап алтын уақытын бос әурешілікке салып жатқан жай бар. Аспаптар жасауда осыған дейін экспериенттер жасау арқылы қол жеткізген нәтижелерді ғылыми жолға қойып келешек ұрпақ ұшін: тұрақты дыбыстары бар, белгілі дыбыс диапазон көлемі қалыптасқан аспаптар шығаратын ұлгі боларлық оқу құралын жасау қажет. Ол үшін орталық ашып аспапты жасау шеберханасын ұйымдастыру қажет. Аспаптың формасын, физикалық құрамын, ойықтарының көлемі мен диаметрін, сазды күйдіру температурасының мөлшерін т.б. компоненттерін нақтылы өлшеп сапалы аспап жасауды дұрыс жолға қою жолын ойластыру керек.
Қорыта айтқанда ғасырлар қойнауынан келе жатқан қазақтың көне аспабы сазсырнайдың ұлттық үрлемелі саз аспаптарының ішінен алар өзіндік орны бар. Тарихы әріден басталатын бұл аспап бүгінгі өнерімізідің рухани эстетикалық құндылығы ретінде толыққанды айналымға енгізуіміз керек.
1.2 Саз сырнай аспабы туралы аңыз әңгіме
Ерте ,ерте,ертеде баяғы бір заманда Асан деген бала болыпты. Ол күнде өзінің ауылының қойларын бағады екен. Сөйтіп жүріп күн көріпті. Бір күні қойды өзен жағасына жаяды. Сол күні күн ыстық болады. Асан қатты шөлдеп , торсығына құйып алып шыққан суын ішеді. Бір кезде қолынан торсығы түсіп кетеді де суы жерге төгіледі. Ол жердің топырағы сазды екен. Асан жерге отыра қалып су араласқан сазды қолмен ұстап уқалап ұзақ уақыт отырады. Қолы талған соң оны тастың үстіне қойып , кептіреді де қалтасына салады. Сөйтіп отырғанда қойды ауылға апаратын уақыт болады. Қойды ауылға айдап келеді де тамағын ішеді. . Кешкісін достарымен өзен жағалауында отырғанда қалтасынан бірдеме қолына батқандай болады. Қараса манағы сазбалшық екен. Оны досы Асқар көріп, қызығып кетеді.
Асан мынау не? Өзі қаздың жұмыртқасына ұқсайды екен деді таңырқап.
Өзімде білмеймін. Мана қой бағып жүріп сазды уқалап көріп едім осындай сопақша көлемді болып шықты. Асқар қане маған көмектесші мен бұдан бір ерекше аспап шығарғым келіп отыр.
Асан айтты :
Олай болса бұны отқа қыздырайық. Әкемнен көргендерім бар. Ол кейбір аспаптарды отқа қыздырып жасайды. Сонда ол аспап мықты болады дейді.
Сөйтіп Асан мен Асқар сазды отқа қыздырады. Қыздырып болған соң әр жерінен тесіктер жасайды, ол әдемірек болу үшін жиектеріне ою салады. Екеуі түні бойы еңбектеніп таң ата ұйықтап қалады. Таңертен Асқар ұйқыдан тұрып қараса Асан балшықтан жасалған әдемі аспапты үрлеп тартып отыр екен. Әр үрлеген сайын әсем әуендер шығады. Сөйтіп оны барлық ауыл адамдары көріп таңданады. Өз жасаған туындысына Асан саздан туған сазсырнай деген атау береді. Себебі ол саздан жасалғандықтан. Осылайша сазсырнай дүниеге келген екен.[10]
1.3.Көне аспаптар күмбірі
Сарыбаев Болат - қазақтың ұлы өнертанушысы
Сарыбаев Болат (1927-1984) - музыкатанушы, өнертану кандидаты. Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын қобыз класы бойынша бітірген, мұнан соң халық аспаптар кафедрасында дәріс берген, бір мезгілде қазақтың халықтық музыкалық аспаптарын жинау мен зерттеу жөніндегі қызметтермен айналысты. Зерттеушінің дербес жинамасы әртүрлі халықтардың төрт жүзге таман музыкалық аспабын қамтиды, ол сондай-ақ сыбызғы, сырнай, жетіген, шертер, шаңқобыз, дабыл және басқа халықтық қазақ музыкалық аспаптары жинамасының иесі. Ол бұл аспаптарда Ықылас атындағы қазақтың музыкалық аспаптар Музейіне тапсырған. Б.Сарыбаев "Қазақтың халық аспаптары" монографиясында табылған аспаптардың түрін, қатарын, дыбыстық берілімін, ойнау тәсіліне ғылыми сипаттама бере отырып, жіктейді. Бұл зерттеуге бағалы қосымша ретінде Сарыбаевтың көмегімен "Қазақтың музыкалық аспаптары" әдемі альбомы жарық көрді. [41]
Б. Сарыбаев музыка тануда ежелгі аспаптарды біліп, тауып, мәдениеттің материалдық игілігі ретінде ғана бағалап қана қойған жоқ, сондай-ақ, бұл ескі аспаптарды халықтың рухани өміріне ендірді. Сарыбаевтың ұмытылған ескі аспаптарды жаңартып, оларды іздеуі, зерттеуі нәтижесінде біз қазақтардың ерте кезден музыкаға, әнге, әуенге құмар екендігін, ерте кезде олардың әлемдегі ең бай аспаптарды қолданғандағын білеміз. Сарыбаевтың еңбегінің маңызы аса зор, себебі - ежелгі аспаптарда уақыт үні, ғасыр таңбасы болады, ол - қазақтың музыка мәдениетіне жаңа тарихи бет болып қосылып, үнемі жаңарып, толығып отырады.
Қазақстанның музыкалық мәдениеті саласындағы Б.Ш.Сарыбаевтың өмірі мен сан-салалы қызметі 20 ғасырда елеулі орын алады. Көне музыкалық аспаптар мен дәстүрлі қазақ музыкасының жандануы, қайта даму кезеңі оның есімімен тығыз байланысты. Ол жоғала бастаған көне музыкалық аспаптарды іздестіріп, қалпына келтіріп, зерттеу жүргізіп, бүгінгі ұрпақ кәдесіне ұсынып ұлттық мәдениетіміздің өткен тамаша тарихымен таныстырды. Болат Сарыбаев 1927 жылы Абай атындағы қазақ педагогикалық институтының негізін салушылардың бірі белгілі ұстаз Шамғали Харесұлы Сарыбаевтың отбасында дүниеге келді. Болаттың өмір жолын таңдауына ықпал еткен Құрманғазының шәкірті ұлы домбырашы Дина Нұрпейісова десек қателеспес едік. Ол Ұлы Отан соғысы кезінде біраз уақыт Сарыбаевтар үйінде тұрды. Болаттың музыкалық қабілетін байқаған Дина Нұрпейісова "Болатжан балам, мына домбыраны сақтап, ойнап үйрен" - деп өзінің домбырасын сыйға тартады. "Қазақ халқының мәдени мұрасы ұшан-теңіз әрі көпқырлы, оны зерттеп оқып-біліп кейінгі ұрпаққа жеткізу қажет. Сен өзің сыпайы, қарапайым болғаныңмен еңбекқорсың. Ержеткен соң қолыңнан бәрі де келеді" - деген тілек сөзі Б.Сарыбаевтың зайыбы М.К. Сарыбаеваның айтқанынан жазылып алынды.
Болат Шамғалиұлы Алматы консерваториясының түлегі, оны бітірген соң осы оқу орнында қалды. 50-жылдардың аяғынан оның қазақтың ұлттық аспаптарын зерттеу саласындағы тер төгіп еңбектенген іздену жұмыстары басталады. Бұған дейін қазақтарда тек екі аспап - домбыра мен қобыз болған деген пікір қалыптасқан болатын Сондықтан зерттеу жұмыстарын қайта жаңғыртуға тура келді. Осының нәтижесінде Болат Шамғалиұлы жиырмадан аса қазақтың музыкалық аспаптарын тапты. Олар: шаңқобыз, сыбызғы, саз-сырнай, үскірік, шертер, жетіген, т.б.
Елге шыққан іздестіру сапарлары, экспедициялары кезінде Болат Шамғалиұлы көптеген орындаушылар, көне көз қариялармен жүздесті. Сирек кездесетін аспаптар үлгісін көріп, олардың қалай жасалатынын ақсақалдардың айтуында естіп жазып алу сәтін иеленді. Б.Сарыбаевтың үйіндегі мұражайға негіз болған музыкалық аспаптар коллекциясы осылай құрала бастады. Бұған оны төзімділігі ақыл-ой, күш-қуатымен аянбай жұмсаған тынымсыз еңбегі жеткізді. Ол туралы "Б.Сарыбаевтың коллекциясын мемлекеттік мұражайлармен салыстыруға әбден болады. Ал аспаптардың сан-алуан бай болуы жағынан асып та түседі" - делінген (Б.Сарыбаевтың музыкалық аспаптар мұражайының күнделігінде жазылған Вл.Перельманның сөзі).
Ғалымның музыка зерттеу саласындағы еңбектері мен ізденістері оны сыры белгісіз жаңа жолдарға жетеледі. Тамыры бір түркі тектес халықтардың ортақ мәдени мұрасы - көне музыкалық аспаптары жайында нақты дәлелдеп айтқан осы Б.Сарыбаев болатын.
Сонымен бірге ортағасырлық түркі жазбаларынан мағлұмат табуға болатынын да кітабында жазды. Көп жылдар бойы табан тіреп еңбек ету, қажымай іздену нәтижесінде Б.Сарыбаев көне аспаптар үнімен жаңа музыка әлемін жарыққа шығарды. Ғалым туралы Ә.Мұхамбетованың "ол өзінің аспаптары үнінің сүйкімділігімен біздің айналамызды жұмсақ та қоңыр сазды әуенімен қоршап өзгертіп кеткендей" - дегені шынайы шындық. Сөз жоқ мұндай табысқа жету үшін бұл көне аспаптарды іздеп табу немесе әдебиеттерден, мұражайлардан, фольклор көздерінен қарап жазып алу әрине аздау болар еді. Ол үшін аспаптарды қалпына келтіріп даусын шығарып, осы аспаптарда ойналған әуендерді өңдеп жандандыру керек болды.
Зерттеу жұмыстарын, көне аспаптарды қалай іздеп тапқкандарын қызықтыра әңгімелеп халықтың жүрегіне жол таба білді. Бұл біздін өткеніміз, тарихымыз, тағдырымыз екенін сезіндіре білді. Мезгілдік басылымдардағы жүздеген мақалалары, шығарған кітаптары, радио мен теледидардағы хабарлары, пластинкаға жазылу, фильм түсіру, ғылыми конференциялар мен концерттерге шығу, студенттерге дәріс беру, аспап жасаушы шеберлермен жұмысы - осының бәрін бір адам істеді деу таңқаларлық жай. Б.Сарыбаевтың көзі тірісінде мұражай пәтеріндегі күнделікте жазылған соңғы тілектердің бірі былай басталады: "Жан байлығы істеген еңбегіңде ғана емес, жан байлығы осы еткен еңбегіңнің нәтижесі халыққа жете алды ма? Бұл қолжетпейтін асыл мұражай үйде болып, көзбен көріп ең бастысы құлағыммен естігеніме шексіз ризамын. Жастық жалын мен ісіне деген құштарлық, ақыл мен толысқан тәжірибе - осылардың бәрін ұштастыра білген Болат Шамғалиұлы, сізге мен қызығамын.
1.4 Сазсырнай аспабының жасалуы
Сазсырнай, тастауық, үскірік аспаптары ысқыруы жағынан бірдей, пішіндері жағынан әр түрлі көне аспаптар. Пішіндері әр түрлі болуы әр өңірде жасалуына байланысты. Бұл аспаптар саздан жасалып, пешке күйліділеді. Сазсырнай аспабының мүмкіншілігін арттыру үшін осы аспаптарды пайдалана отырып әр түрлі регистрлерге бөлдік. Яғна сазсырнай аспабының диапазоны Кіші октаваның ля нотасынан бірінші октаваның ля нотасына дейін болса, үскірік аспабын бірінші октаваның ре нотасынан екінші октаваның ре нотасына дейін кеңейтілді. Бұл бізге сазсырнай аспабының диапазонын арттыруға мүмкіншілік туғызды. Құс сайрауық аспабының негізгі дыбысын бірінші октаваның ля дыбысынан басталатын етіп жасадық. Диапазоны бір октава.[8, 6 б]
Сазсырнай аспабын бірнеше жолмен жасауға болады. Бірі Болат Сарыбаевтың Қазақтың музыкалық аспаптары атты кітабында келтірілгендей, арнайы ағаш қалып жасап, қоймалжың сазды жайып, қалыптың сыртына қаптайды. Қалыпты ішінен алу үшін, сазды кең жағынан екіге бөліп, сонан соң екі бөлікті қайта біріктіреді. Үрлеуге арналған ойық екі еріннің аралығынан оң жақтан келетіндей етіп және орта тұстан сәл солға қарай қиыстай орналасқан жөн. Дыбыс неғұрлым сапалы шығу үшін үрлеу ойығының жиегін үшкірлеу үшін керек. Ал екінші түрі- гипстан арнайы қалып жасалады. Қалып екі бөліктен тұрады. Оларды бір-біріне қосқанда, іші сазсырнайдың формасы бойынша қуыс болуы шарт. Саз балшықты суға езіп сұйық күйінде (өте сұйық болмау керек) қалыптың ішке кіретін мойын тесігіне немесе құдығына құяды.
Мезгіл уақыты бойынша, қалып қабырғасына жабысқан сазға қарай отырып, керек мөлшерге жеткенде іштегі қалған сазды (балшықты, лайды) қайта сол мойын тесігінен (құдығынан) сыртқа төңкеріп төгу керек. Осы күйінде бір немесе екі күн ұстап, қалыпты босатып екіге ажыратқанда, ішінен дайын сазсырнай шығарады.
Қандай үрмелі аспап болмасын, негізгі үні шанақтың ішіндегі ауаның мөлшеріне байланысты екені белгілі, іші кең болған сайын дыбысы төмендей береді және керісінше, шанақтың ішкі қуысы неғұрлым саяз болса, соғұрлым дыбысы жоғары шығады. Әдетте ішінің қуысы кең сазсырнайдың дауысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Саз сырнай аспабының шығу тарихы және репертуар
дамытудағы өзіндік ерекшеліктері
Дәстүрлі музыка өнері (сазсырнай)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І- ТАРАУ САЗСЫРНАЙ АСПАБЫНЫҢ ТАРИХНАМАЛЫҚ
АСПЕКТІСІ МЕН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
0.1. Үрмелі аспаптардың шығу генезисі және дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..6
0.2. Сазсырнай туралы аңыз әңгіме ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
0.3. Көне аспаптар күмбірі. Болат Сарыбаев - қазақтың ұлы
өнертанушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
0.4. Сазсырнай аспабының жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ-ТАРАУ ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ МУЗЫКАЛЫҚ АСПАБЫ -
САЗСЫРНАЙ
2.1.Сазсырнай атауының терминологиялық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25 2.2. Сазсырнай аспабының ерекшеліктері мен орындаушылық әдістері ... ... .27
2.3 Сазсырнай аспабының репертуары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .43
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ғасырлар бойы тарих қойнауында көміліп қалған көне дәстүрлі музыкалық аспаптарды қалпына келтіріп, өшкен дәстүрді қайта тірілту, сөйтіп бабалардың музыкалық әуезді үнін жаңғырту өткен ХХ ғасырдың 60-70 жылдарынан бастау алады. Бұл көптеген ұлттардың мәдени- рухани өміріне үлкен серпіліс алып келген ерекше кезең болатын. Кеңестер Одағы көлемінде қолға алынған осындай ауқамды жұмыспен қатар кең қанат жайып, ұлттық болмысы мен өзіндік ерекшелігін жоғалта бастаған қазақ халқының көптеген музыкалық аспаптары қалпына келтіріліп екінші тынысы ашылды. Отызға жуық қалпына келтірілген халық аспаптарының ішінен саздан, балшықтан, әктастан т.б. жасалған окарина тектес үрлемелі аспаптардың үні ерекше естіле бастады. Солардың ішінде сазсырнайдың өзіндік үнімен халыққа танылған, қазақ деген халықтың әні мен күйін дүние жүзіне таратқан кезі кеңестік кезеңнің соңғы онжылдығы және еліміздің тәуелсіздік кезеңімен сәйкес келеді. Дыбысы әуезділігімен, қоюлығымен және құлаққа жағымдылығымен тыңдаушысына берер эмоциялық аспаптар ішінде өзіндік орнымен ерекшеленеді.
Халқымыздың музыкалық аспаптарының ішінде үрлемелі аспаптар тобына жататын сазсырнайдың тарихы да әрі де жатыр. Халық шығармашылығында кең көлемде қолданыста болған бұл аспап бертін келе тарихтың қойнауына көміліп қалған болатын. Ұзақ уақыт музыка мамандарының назарынан тыс қалып келген жекеленген саз аспаптарының сахнаға жолы өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап қолға алына бастады. Сазсырнай Отырар қаласын қазған кезде табылған. Жергілікті қариялар оны Фарабидің сазсырнайы деп атаған. Аспап ерекше сапалы саздан алдымен тұтас құйылып, содан кейін күйдірілген. Осы аспаптың құрылысына зерттеу жүргізген ғалым Б. Сарыбаевтың еңбегі зор нәтиже берді. Б.Сарыбаев терең зерттей келе осы аспаптың өзіндік құпиясын ашты. Осы үлгі бойынша сазсырнайдың бірнеше түрін жасады. Үздік шыққан ең қолайлысы жетілдіріліп тәжірибеге енгізілді. Ұлттық оркестрлеріміз бен ансамбльдеріміз өзіндік дыбыс үнімен ерекшеленетін жаңа аспап түрімен толықтырылды. Сонымен бірге сазсырнай аспабына тән музыкалық шығармалар іріктеліп, оның орындаушылары көбейді, оны жасаушы шеберлер де жетерлік. Бүгінде бұл аспап қазақ ұлт аспаптар оркестрлері мен ансамбльдердің толыққанды мүшесі болса дағы, сол кездегі аспапты жасау технологиясынан кейін аспапты түбегейлі зерттеп жазу, әрі қарай дамыту арнайы зерттеу объектісіне айналмаған. Сондықтан бүгін ұлттық үрлемелі саз аспаптарының ішінде халық арасында кең тараған сазсырнайдың шығу тарихы, кәсіби тұрғыда орындау, шеберлікті шыңдау, репертуар т.б. теориялық және практикалық өзекті мәселелерін өз деңгейінде кәсіби тұрғыда шешу бүгінгі таңда алдыңғы орынға шығып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Сазсырнай музыкалық аспабын жан- жақты зерттеп жазу, оған ғылыми сипаттама беру, аспаптың атына, жасалатын материалына байланысты халық терминологиясын талдау, аспаптың репертуарлық және орындаушылық ерекшеліктерін жан- жақты айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Сазсырнай аспабының шығу генезисін, дәстүрлі музыкалық мәдениет аясында қолданыстағы ерекшеліктерін ашу ;
Сазсырнай аспабын халық арасында кеңінен насихаттау үшін қазақ музыка өнері кеңестігіндегі аспаптың алатын орны мен рөлін көрсету;
Сазсырнай аспабында орындауды үйрену және шеберлік қырларын дамыту жолдарын салыстырып, салғастыра отырып көресту;
Сазсырнай аспабына арналған концерттік репертуар жасау мәселесін қарастыру;
Зерттеудің нысаны. Қазақ халқының окарина тектес ұлттық музыкалық аспаптарын, соның ішінде сазсырнай аспабын арнайы ғылыми зерттеу объектісіне айналдырған жұмыстар күні бүгінге дейін жүргізілген жоқ. Аспаптың шығу тарихы мен даму жолы терең талданған және ғылыми- теориялық тұрғыда арнайы зерттеу нысаны болған емес.
Аспаптың зерттелуі жайлы материалдар жинақтау барысында там- тұмдап қолға тиген дереккөздері монографияның тақырыбының мазмұнын ашуға бағытталды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Орыс- кеңес, түркі халықтарының және отандық музыкатанушы маман зерттеушілерінің еңбектері арқау болды. Белгілі музыкатанушылар, әлемдік аспаптану саласының дамуына, жүйеленуіне ерекше үлес қосқан: Э.Хорнбостель, К.Закс, Р. Садоков, Т.Вызго, К. Вертков, С. Левин сияқты т.б. музыкатанушы ғалымдардың музыка аспабының шығу тарихы мен теориясы төңірегінде әр кезеңде жарық көрген жекеленген монографиялық зерттеу еңбектері мен ғылыми мақалалары негіз болды. Сонымен бірге түркі халықтарының музыкалық аспаптары жайлы жазған зерттеуші авторлардан: В. Беляев, В. Успенский, Ф. Кароматов, Р. Абдуллаев, С. Өтеғалиева, С. Субаналиев, В. Сузукейдің; қазақ ұлттық аспаптану саласында өнімді еңбек еткен: А. Жұбанов, Б. Сарыбаев, С. Өтеғалиева, З. Жәкішева, Ж. Жүзбаев; қазақ халық аспапты музыкасы жайлы жазған: Қ. Жұбанов,А. Затаевич, Б.Ерзакович, П. Аравин, С. Күзембаева, Ә. Мұхамбетова, Г. Омарова, П.Шегебаев және т.б. авторлардың зерттеу жұмыстары қосымша дерек көзі ретінде пайдаланылды.
Дипломдық жұмысты жазудың практикалық базасы. Қазақ халқының үрлемелі аспаптарының бірі сазсырнай аспабы, туралы баспасөзде жарияланып отыратын газет- журналдардың ақпараттық- сараптама мақалалары мен сұхбаттарындағы музыканттар мен зиялы қауым өкілдерінің пікірлері де қосымша ақпарат ретінде пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І- тарау Сазсырнай аспабының тарихнамалық аспектісі мен
құрылымдық сипаты
3.1 Үрмелі аспаптардың шығу генезисі және дамуы
Халқымыздың окарина тектес саз балшықтан жасалынатын музыкалық аспабының аты, оның шығу тарихы әріден бастау алады. Аспаптың жасалынатын материалдық негізі саз және сырнай сөздері арнайы жеке- жеке тоқталып талдануды қажет етеді. Олардың мән - мазмұны жан- жақты сараланып, аспаптың шығу тарихы, эволюциялық даму жолын талдасақ қос сөзден тұратын аспап атында алдымен жасалынған материалының табиғатынан хабар береді.
Фольклорды зерттеушілер арасында бұл музыка аспабының пайда болуы жайында бірнеше гипотезалар бар. оның біреуі адамзаттың балаң шағында айналысқан аңшылық кәсіппен тікелей байланысты. Аңшылар ағашты- ағашқа соғу арқылы аң- құсты үркітумен неше түрлі дыбыстар шығарып ұрмалы аспаптардың алғашқы түрлері пайда болған дейді. Үрлемелі аспаптардың шығу тарихы да табиғатпен тікелей астасып, іші қуыс қамыс, сүйек т.б. заттарға желдің әсері арқылы табиғатқа қарапайым еліктеуден пайда болған.[14,63б]
Шығыс Түркістанның Хотан аймағындағы Құмрабат қорымынан табылған сазсырнай (таушун) .
Біздің дәуіріміздің VІ-VІІ ғасырлардан келе жатқан бұл мәдени мұра Шыңжандағы мәдени- тарихи ескерткіштердің үлкен альбомында жарияланған екен. Мұнда біздің қазіргі сазсырнай аспабына келетін ұқсастық пен айырмашылықтар бар. Музыкалық аспаптың жұдырықтай дөңгеленген корпусы, дыбыс шығаратын бірнеше ойықтарының болуы. Ал сазсырнай аспабына келмейтін тұсы, ерінге апарып үрлейтін ойықтың сол корпустың өзінен емес, арнайы жасалған түтікше мойын арқылы шығарылуымен ерекшеленеді. Осындай сыртқы формасымен бұл аспап қытайда кең тараған, көп ғасырлық тарихы бар сюнь аспабының құрылымына да жақындамайды. Бұл аспаптың мойны, құйрығы, денесінің құстың формасына ұқсас болып келетін ерекшелігі қазақтың үрлемелі окарина тектес аспаптарының ішінде бұл құнды мұраны сазсырнайдан гөрі тастауық немесе құссайрауық секілді аспабына ұқсатамыз.[1,208 б]
Үрлемелі аспаптар маңызды екі белгісімен ерекшеленеді. Біріншіден жаратынды табиғи түп тегі болса, екіншіден зат талғамайтындығы. Олар қайсыбір аспаптарға қарағанда қайың қабығынан (тозынан) бастап қамыс-қурай, бамбук, ағаш, тері, саз балшық, қыш, пластмасса, сүйек, мүйіз, темір, мыс, жез, мал қуығы, түйе өңеші, балық пен жылан терісі секілді заттардан жасала береді. Қайсыбірінің атауларына дыбыс шығару ерекшелігі емес, жасалатын заты анықтауыш роль атқарады.
Сазсырнай
Соның бірі сазсырнай. Үлкендігін қаздың жұмыртқасындай сопақша етіп, тұтасымен саздан жасалады. Өткен ғасырдың 1968-70 жылдары Шымкент өңірінің Темір ауылынан түпнұсқа үлгісі кездейсоқ табылды. Сапалы саз балшықтан жасалған бұл аспапқа 3-4 жерден дыбыс ойығы салынған. Сырты боялмаған, күйдірілмеген. Жергілікті жердің тұрғындары арасында ол Фарабидің саз сырнайы деп те аталған көрінеді.
Аспаптың дыбыс қатарын, құрылысын, жасалу әдіс-тәсілін Б. Сарыбаев, К. Қарабдалов секілді зерттеуші-ғалымдар анықтады. Қазіргі кезде оның 5-6 жерден дыбыс ойықтары салынып, шеңбер аумағы 16-18 см, жалпы ұзыны 10-12 см етіп дамыта жасалынған нұсқалары орындаушылар арасында сұранысқа ие. Аспапты жасау тәжірибелі шеберлерге, әсіресе саз, керамика заттарымен айналысатын қолөнерші-мамандарға онша қиын емес. Аспап сапалы саздан әбден иі қандырып иленген соң, белгілі бір қалыпқа келтіріп кептіріледі. Содан кейін белгілі температурада қыздырылған пешке салып күйдіріледі. Қазіргі кезде шеберлер оның сыртына ою-өрнектер салып, сілтілік металдар ерітіндісін (глазурь) жағып жасайтын болды.
Үскірік
Оңтүстік Қазақстан, көне Отырар қазбасы, көне түрік (б.з. VIII г.) дәуірі. Осыған ұқсас және тұтасымен саздан жасалатын аспаптың бірі - үскірік. Бұл аспаптың сипаты, заты, ойналу, жасалу әдіс-тәсілі бұрын белгісіз болып келді. Аспап алғаш рет 1974 жылы Маңғыстау өңірінен ашылып қалған көне қоныс орнынан кездейсоқ табылды. Жалпы ұзыны 8-10, аумағы 12-14 см болып келеді. Сапалы саздан, қыштан жасалады. Аспаптың дыбысы үскіріп соққан боран мен қатты желдің уілі-не ұқсас болғандықтан - үскірік, кей жерлерде уілдек аталады. Қазіргі кезде аспаптың этнографиялық қазба нұсқасы музейде сақталып, дамыта жасалынған түр-лері шағын ансамбльдерде қолданылып жүр.
Құссайрауық
Тұтасымен саздан жасалған үрлемелі археологиялық көне аспаптың бірі құссайрауық. Өткен ғасырдың соңында Түркістан қаласының ашылып қалған ежелгі қоныс орнынан кездейсоқ табылған бұл аспап көне түрік дәуіріне (VІІ-VІІІ-жж.) жатады. Қазіргі кезде біздің зерттеуіміз бойынша дыбыс ауқымы, лебіз жүйесі, ойналу тәсілі, сипаты, заты анықталды. Аспап табиғи саз, майда құм секілді заттардың қосындысынан қатты, тығыз етіп жасалған. Аспаптың үрлеу қуысына жақын және екі бүйірінде дыбыс ойықтары бар. Үрлеу қуысының салыну әдісі бұған дейін анықталған ұлттық үрлемелі аспаптарда кездеспейді. Аспаптың сырты кедір-бұдырлы, боялмаған табиғи қалпында. Күйдірілмей табиғи түрде қатып, тасқа айналған бұл аспап көк саздан (мергель) жасалынған. Дыбысы көне дәуірге тән бес дыбыстық (пентатоникалық) жүйеге тән.
Аспаптың этнотегін анықтауда оның ел арасында сазсайрауық (С.Сақалұлы (IV), Фарабидің сазсырнайы (К.Қарабдалов (V), сайрамақ (Ә.Маргұлан) сияқты атаулары болған.
Қазақ халқының музыкалық аспаптар-халқымыздың мәдени-рухани байлығының ажырамас бір тармағы,еліміздің тарихы, мәдениеті, жан серігі. Көптеген аспаптар үш топқа бөлінеді: ішекті, үрлемелі және соқпалы. Бүгінгі қарайтын аспабымыз- ол үрлемелі топқа жататын сазсырнай аспабы.
Түркі халықтарында үрлеп тартылатын аспаптар сонау баяғы заманда болғаны анықталды. Зерттеушілер Орта Азия халықтары арасында табылған үрлеп тартылатын аспаптардың түп негізі Шығыста пайда болған деседі. Орта ғасырларда түркі тілді халықтарда ежелгі түріктердің музыкалық асапаптардың көптеген түрі сақталып, пайдаланылған болатын.
Ескі Қазан маңындағы қазбалардан (ХІІІ-ХVғғ.) төрт тесігі бар, балшықтан жасалған ысқырғыш табылған, ал 1971 жылы ежелгі Отырар қаласының орнын қазу кезінде Әл-Фараби мекенінен, яғни ғұлама ғалымның отаны болған көне аспап сазсырнай табылып отыр. Қыпшақ дәуіріне жататын сазырнай аспабы жергілікті қариялардың айтуы бойынша кезінде Фарабидің саз сырнайы деп аталған екен. Археологтардың жорамалдауы бойынша, ол жер астында жүздеген жылдар бойы көміліп жатқан.Табылған соң да бұл сазсырнайдың көмейінен күй бірден төгіле қойған жоқ. Өнер зерттеушісі Болат Сарыбаев оны ұзақ тексерудің нәтижесінде және көптеген жөндеуден кейін ғана барып, дыбыс шығаруға мүмкіндік алды. Ғалым аспапты зерттей келе оның өз құпиясын ашты. Осы үлгі бойынша саз сырнайдың түрін жасады да, ең қолайлысын жетілдірді.[12]
Қазақстанда саздаң жасалынып, үрлеп тартылатын музыкалық аспаптарға үскірік пен тастауық та жатады.Бұлар да сазсырнай сияқты окарина тектестер қатарына жатады. Мұндай аспаптар көптеген ұлттарда кездеседі. Марийлер оны - шун мушпық, чуваштар - там-шахлыча, там-шахран, там-шахаркач немесе там-кавалкал, эстондар - сави-пиилу, латыштар - свилуе, литвалықтар - молиукас, армяндар - пепук, грузиндер - булбуль, қырғыздар - чопо-чоор дейді. Қазақтың үскірік аспаптарының атауы желдің үскіріп соғуына байланысты туған.
Сазсырнай-сопақша келген, үлкендігі қаздың жұмыртқасындай, сапалы саз-балшықтан жасалған аспап. Сазды иленген соң, оны біркелкі пішінге келтіріп, кептіреді. Кептірілген саз белгілі бір тем-пературада қызған пеш ішіне салынып, күйдіріледі. Кейін дыбыс ойығы салынып, сыртқы жағын оюлармен өрнектейді, кейде жыланкөзбен (глазурь) жылтыратады.
Сазсырнай деп аталған себебі -ол аспатың саздан жасалғаны, ал сырнай - жалпы үрлеп ойнайтын аспаптарға берілген термин. Бұл аспапты кішкентай балалар мен жасөспірімдер ермек үшін пайдаланған, диапазоны аса үлкен емес. Сазсырнайда ойнай отырып, балалар аң-құстар мен табиғат дыбыстарын шығарған. Шеңбер аумағы 15-18 см, жалпы ұзындығы 10-12 см болады. Ертеде 3-4 ойығы болса, қазіргі таңда 5-6 ойықтары салынады. Ойықтары саусақпен басып, ерінге қиыстау тақап, үрлеп ойнайды.Сазсырнай үні жағымды, қоңыр әрі жұмсақ болады. Сонымен бірге, аспап дыбыс тембрі, күші, әуезділігі толқынының дұрыс жетуіне байланысты.
Халық бар жерде-дәстүр жалғасады дегендей, сазсырнайды және көптеген басқа да қазақ халық аспаптардың қайта жаңғыруына зор үлес қосқан халық шебері, белгілі аспаптанушы Қамар Қасымовты, зерттеуші Болат Сарыбаевты біз үмытпауға тиіспіз.
Сазды үрмелі аспаптар көне заманнан келе жатқан ежелгі аспаптарға жатады. Бұл аспаптардың алғашқы үлгілері сонау көне тас, палеолит дәуірінің қазба жұмыстарынан табылған. Олар әр түрлі жан- жануарлардың мүйізі, тістері, сүйектерінен жәнешөптер мен өсімдіктердің сабақтарынан жасалған. Алғшқы қауымдық құрылыс кезінде негізінен үрмелі аспаптардың ішінен сыбызғы тектес аспптар көптеп кездескен. Әрине бұл аспаптар таза дыбыс шығаратын сазды аспап болатындай деңгейде болмады. Әр түрлі қоданбалы дыбыстық үндерді шығаруға яғни, бұл аспап сақтандыру, шақыру, топтық ұжымдасу, магиялық тасаттықтар жасау кезінде кеңінен қолданылады. Қоғаамдық даму процесі алға басқан сайын дүниенің әр түкпірінде: Қос өзен аңғарындағы Көне Египетте, Мессопотамия, Палестина, Қытай, Индия, секілді мәдениет ошақтары дамыған жерлерде бұл аспаптар адамдар өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Орта ғасырларда бұл аспаптар әр алуан діни қызметті атқаруға кеңінен пайдаланды.[30, 6 б]
Қазақтың көне аспаптарының тарихы және көне замандарға барып тіреледі. Қазіргі белгілі болып отырған түрік жазба ескерткіштерінен сол кезде пайдаланған кейбір аспаптар жайлы, әжептауір мағлұмат алуғ болады. Жүсіп Баласағұнның (ХI ғ.) Қалай бақытты болу жөніндегі ғылым атты дастанында соқпалы-сілкілемелі және үрмелі аспаптар жөнінде хабар беретін жолдар бар. (Древнетюркский словарь 34-38 б.б.) Сол сияқты Дивану лугат ат турк (ХI ғ.) жазба ескерткіштерінен де осы іспеттес аспаптар атауларын кездестіреміз. Бұл біздің көне аспаптарымыз туралы жазылып қалған алғашқы жазба деректер.
Ұлтымыздың музыкалық аспаптарының шығу тарихын, дамуын зерттеп насихатталуына өз заманында Әл-Фараби бабамыздан бастап күні бүгінге дейін небір зиялы деген зерттеушілер Ш.Уәлиханов, бүгінге Ә.Марғұлан, А.Жұбанов, өнер зерттеушісі Б.Сарыбаев пен туысқан халықтардың өкілдері А.Садко, В. Вертков, Караматов т.б. айтып зор үлес қосты. Фольклор аспаптарының пайда болуы жайында бірнеше мәліметтер бар. Оның біреуі аңшылыққа байланысты. Аңға шығарда ағашқа ағшты ұру арқылы аңдарды үркіту рәсімінде неше түрлі дыбыстарды ұрмалы-үрмелі аспаптарды шығарған. Халқымыздың саз аспаптарының ішінде үрмелі аспаптар тобына жататын сазсырнай аспабының тарихы тереңде жатыр. Халық өмірінің шығармашылығында кең көлемде қолданыста болған бұл аспап бертін келе тарихтың қойнауына көміліп қалған болатын.
Сонымен бірге халқымыздың жекеленген саз аспаптарының сахнаға жолы бұралаң болды, ұзақ уақыт музыка мамандарының назарынан тыс қалып қойды. Дыбыстық сапасының әуезділігімен қоюлығымен және құлаққа жағымдылығымен тыңдаушысына берер әсері мол сазсырнай аспабы саз аспаптар ішіндегі өзіндік оһрны бар. Сазсырнай балшықтан жасалынып, окарина тектестер қатарына жатады. Ал қазіргі кезде сазсырнай аспабы Отырар сазы халық аспапты оркестрінен бастап, көптеген фольклорлы ансамбльдерде осы күндерде қолданылып жүр.
Тәуелсіздік қазақтың ұлттық музыка аспатарының тұншыққан үніне бостандық әперді. Шаң басып жатқан қасиетті аспаптардың үні біртіндеп күшейіп, сонау мұхиттың аржағына да жетті.Еш нарсеге танданбайтын Голливуд домбырамыздың үніне тәнті болды, кәрі Еуропа аспаптарымыздың сазына елтіп, бас иді. Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары Дауылпаз, Дабыл, Дуылға, Тоқылдақ, Тұяқ, Шың, Шартылдауық, Сазсырнай, Ауызсырнай, Желбуаз, Керней, Құссайрауық, Шаңқобыз, Қобыз, Сазген, Шертер, Адырна... Бұлардың әр қайсысын тыңдаған сайын жан дүниең рахатқа батады, сиқырлы сазы алпыс екі тамырыңды иітеді. Әлем мойындап жатқан саз аспаптарымыздың қадір-қасиеттерін ұғыну бізге иық етіп келеді. Әсіресе жастарымыз өзінің ұлттық сазынан гөрі шетелдің даңғаза музыкасына ден қойды. Неге? Себебі кейбір жанашыр жандар болмаса мемлекетіміздің тарапынан тұтастай қолдау тауып отырған жоқ. Өзіміз өзекке тепке өнердің өзгелерге керегі қанша, олар да қырын қарайды. Ол аспаптарымыз консерваторияның, музыка академиясының, қалалардағы, облыстардағы музыка колледждерінің есіктерінен сығалап, кіре алмай жүргені шындық. Енді ғана жан-жақты игеруге бет бұра бастаған осы аспаптың мүшкіл халі жайлы не айтуға болады? Есесіне жат-жұрттардың музыка аспаптарын аталған оқу орындары пәлен мың долларға сатып алатыны да шындық. Алғаны жөнде болар. Бірақ олардан әлдеқайда арзанға түсер төл аспаптарымызды жасайтын шеберлерімізде де, оны өмірде қолданып, мерейін асырып жүрген сазгерлерімізлің зәру мәселелерін кім шешіп бермек?
Үрлемелі музыка аспаптарының құрамына кіретін сазсырнайды халық әр түрлі атаумен: үскірік, тастауық, уілдек, т.б атаған. Оңтүстік Қазақстан, Темір станциясының тарих пәнінің мұғалімі Асантай Әлімовтың оқушылармен болған экспедициясымен болған қазба жұмысында көпдеген құмыралар, мыс құмандармен бірге көлемі құстың жұмыртқасындай іші қуыс қос ойығы бар қыштан жасалған аспапта табылды. Жергілікті жердің көнекөз қарияларына көрсеткенде мұның музыкалық аспап, аты сазсырнай екендігі айқындалды. (Сазды аспаптар сыры О.Бейсенбекұлы Алматы. Ана тілі 1994ж. 75-бет.) Кейін бұл аспап музыка зерттеуші-ғалым Болат Сарыбаевтың қолына тиеді. Бұл жайлы: Болат Сарыбаев Қазақтың музыкалық аспаптары альбомының кіріспесінде (Алматы. Жалын 1978 ж. 12-бет) Саз сырнай аспабын жазушы Дүкенбай Досжанов, Болат Сарыбаевтың музей-пәтеріне Қазақстанның оңтүстігіне орналасқан көне цивилизация орталығы Отырардан акеп табыс етті деген мағлұмат бар. Түрік қағанаты дәуіріне (6-8 ғғ.) жататын уәлдек аспабы 1978 жылы қазіргі Жамбыл облысындағы көне Тараз қаласының орнына археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген кезде табылған. Аспаптың үлкендігі қаздың жұмыртқасындай ғана, ішінде салдырмағы бар, үндік ойығы үшеу. Ал, саз сырнай Отырар қаласын қазған кезде табылған. Жергілікті қариялар оны Фарабидің сазсырнайы деп атаған. Аспап ерекше сапалы саздан алдымен тұтас құйылып, содан кейін күйдірілген. Осы аспаптың құрылысына жүргізген Болат Сарыбаевтың еңбегі зор нәтиже берді.Ғалым атамыз терең зерттей келе осы аспаптың өзіндік құпиясын ашты. Осы үлгі бойынша сазсырнайдың бірнеше түрлерін жасады. Үздік шыққан ең қолайлысы жетілдіріліп тәжірибеге енгізілді. Ұлттық оркестірлеріміз бен ансамбльдеріміз өзіндік дыбыс үнімен ерекшеленетін жаңа аспап түрімен толықтырылды. Сонымен бірге сазсырнай аспабына тән музыкалық шығармалар іріктеліп, оның орындаушылары көбейді, оны жасаушы шеберлерде баршылық.
Аспап тарихына берірекке көз жіберсек, түркі тектес халықтың әрідегі тарихы, тасқа жазу-сызуы, мәдени, тұрмыстық мұралары бүгінгі Моңғолия жерінде тұнып тұрғандығын көреміз. Оған соңғы кезде ғалым этнограф Қ.Сартқожаұлы сипаттап жазған 5-ші ғасырдың өте құнды музыкалық аспабы- домбыраның табылуы куә. Сол аспаптың әзән ала сазсырнайдың алғашқы нұсқалары да кең қолданыста болғандығы жайлы деректі біз сол жақтан кездестіреміз.
Бұл аспаптың қазақ жеріне, қазақ мәдениетіне байланысты кезеңі, деректеріне келер болсақ, орта ғасырдағы Шыңғысхан империясының жорықтарында кең қолданғанын көреміз. Моңғол халық республикасының астанасы Ұлан-Батар қаласына жақын орналасқан елді-мекендеТұлба өзенінің жағасына ұлы қаған Шыңғысханға арнап аттың үстінде отырған алып ескерткіш орнатылған. Көлемі он қабат үйдің үлкендігіндей сол алып ескерткіштің төменгі қабатында улкен тарихти-танымдық музей бар.Дүние жүзін жаулап алған Шыңғысханның заманында қолданыста қолданыста болған экспонаттар ішінде жаугершілікпен күн кешкен халықтың тұрмысы, экономикасы тұтастай әскери жорықтарды қамтамасыз етуге жұмылдырылған бұл кезеңнің бұйымдарының ішінен әскери қару жарақтардың орны ерекше. Көрме әйнегінің астында түрлі қару-жарақтар, найза, сүңгі, жебелердің ұштары, тағы басқа темірден жасалған арсеналдардың арасында көлемі құстың жұмыртқасындай, бірнеше жерден тесігі бар саздан жасалған сопақша келген бұйым экспонат өзеніне назарын ерекше аударады. Бүйірінен бірнеше тесігі бар бұл зат біздің белгілі аспаптанушы Б.Сарыбаевтың көне Отырар қаласының орнын қазған кезде тапқан дәл осындай бұйым, кейін сазсырнай атанған музыка аспабынан аумайды. Көлемі, оңдағы ойықтарының санымен сәйкес бұл заттың сопақша формасы мен ойықшалардың орналасуымен құрылымы да ұқсас келеді екен. Мамандардан сұрастыра келгенде, бұл экспонаттың саздан жасалғанына, сөйте тұрып темірден соғылған әр түрлі суық қарулармен сырын сұрағанда, жиналғандардың таңданысында шек болмапты.
Моңғол әскерлері қандай мақсатта бұл затты қолданды? Деген сұраққа сол кездің өзінде әскерлер соғыс тактикасында, қарсыласын психологиялық тұрғыда басымдыққа жету үшін кең қолданыста болған деген жауап береді. Сол кездері жорықта әр түрлі мақсатта, кең тараған дауылпаз, дабыл, даңғыралар секілді ұрмалы аспаптардан бөлек, үрмелі музыкалық аспаптардың ішінен дыбысы қатты шығатын керней, сырнай секілді кең тараған аспаптарды да молынан қолданғаны белгілі. Бұл қай кезде, қай халықта болмасын өздерінің тұрмысында кең тараған дыбысы қатты, ащы шығатын аспаптар болатын. Еуропада бұл біздің жыл санауымызға дейінгі үлкен жорықтарда қолданыста болғандығын әр түрлі деректерден кездестіруге болады. Мысалы Иса Пайғамбар ұстанымының қасиетті кітабы Інжілде дыбысының күштілігі соншалық, алынбас қамалдың қабырғасын опырып жіберетін иерихон тұрбасы жайлы баяндалады. (Библия. Старый завет. Книга Иисуса Навина, гл. 6) Шотландияда ұлттық аспап болып есептелінетін волынка (қазақта желуаз, мес қобыз) аспабы туралы шотландықтардың жауларына қарсы екүшті қаруы болған. Тіпті Ағылшын Корольдігінің жарлығымен шотландықтардың рухын көтерген волынканы ойнауға мүлдем тийым салған кездер де тарихта болған.Кейін аспап ағылшындардың тұрмысы мен әскери өміріне толықтай еніп, соңғы 300 жылда жүргізген соғыстарының бәрінде кеңінен қолданылған.
Жебе басына бекітілген әр түрлі көлемдегі іші қуыс бұл аспап үні қою, көлемінің улкен-кішілігіне қарай жоғарылы-төмен уілдеген дыбыстар шығарып ұшатын оқтар санының көптігімен күннің көзін көлегейлеп төбеден шүйілдегенде қарсыласының зәре құтын қашыратын күшті қару болып есептелген. Осы бір қазіргі қазақтың кең тараған сазсырнай аспабының үлгісіндегі саздан отқа күйдіріліп жасалған шағын дыбыстық қаруды да кеңінен қолданған екен. Біздің ойымызша Отырар қаласының орнында табылған бұл аспапты моңғолдарын қалың қолының басым бөлігін құраған түрік-қыпшақ тармағына енетін Отырар қаласын жаулап алуға тікелей қатысқан қолдары байланысты болуы да мумкін.[32]
Б.Сарыбаевтың сипаттап жазуы, жетілдіруінен кейін сазсырнай аспабы аса іргелі өзгеріске ұшыраған жоқ. Күні бүгінге дейін сол кісі көрсеткен, жазып-сызып кеткен нұсқа бойынша көлемі, ойықтарының сантиметр, миллиметріне дейін сақталынып жасалуда. Нақтылы айтар болсақ осы аспапты бүгінге таңда оркестр, ансамбльге сай өз бетінше талпынып жасап жүргендер санаулы азаматтар Алматыда, Атырау мен Оңтүстік өңірінде бар. Олар өздерінің жұмыстарын акеліп, беріп жіберіп сапасын көтеру жайлы ақылдасып, пікір алысып тұрады. Қазіргі біз білетін аспап толық бір октаваның көлемінде дыбыстар диапазонын ғана камтиды. Шеберлер қазір ізденіп, жоғарыда айтылған нұсқаға қосымша өзгерістер енгізуге талпыныс жасауда. Аспаптың сапасын жақсартуға жасалынып жатқан қадамдар оның орындау мүмкіндігін арттырады. Бұл жақсартулар, қазіргі бар дыбыстарға қосымша төрт-бес дыбысты қосып дыбыстық диапазонның қатарын кеңейтіп, оның орындау мүмкіндігін молайтып, атқаратын ін-күй репертуарын байыта түсетіні анық. Бір жарым октавалық дыбыстары бар сазсырнай амандық болса жақын арада тиіп сахнадан өзіндік үнімен көрінеді деген үміттеміз. Қазір осы жұмыс қызу жүргізіліп жатыр.
Бүгінгі кәсіби оркестр, анасамбльдерде өзге кәсіби музыка аспаптармен бірге сазсырнай аспабының алатын орнына, кәсіби шығармаларға беретін бояуы қандай болды деген мәселеге келер болсақ, сазсырнайды ұлт аспаптар оркестріне, ансамбльдерге енгізу жолы қиын да күрделі болды. Негізгі халық аспаптары домбыра, қобыз болып біраз жылдарға дейін құлаққа сіңісті болып қалған ұрмалы, үрмелі аспаптар назарда тыс қалып келді. Тек жоғарыда аты аталған танымал ғалым Болат Сарыбаев ағамыздың тынымсыз еңбегінің арқасында, кездескен қиыншылықтарға қарамастан сол кісінің талмай ізденісі халық музыкасына ұлттық бояу, қайталанбас өзіндік рең әкелді. Талай қиын тарихи кезеңді бастан өткерген қазақ халқының мұңы мен назын, қуанышы мен қайғысын тең бөліскен осы аспап ХХI ғасырға жетіп жаңа үнге, жаңа өркендеу жолына аяқ басты.
Сазсырнай сахнада жеке аспап ретінде концерттік нөмірлерге шығумен бірге топтық өнерпаздардың ішінен де өзіндік қайталанбас сазды әуен-ырғағымен ерекшеленеді. Республикада және алыс-жақын шетелдерде қазақ өнерін кеңінен паш еткен танымал ансамбль-оркестрлер құрамында жетекші партияларды атқарады. Орындалатын ән-күй партитураларында аспапқа жазылып, ұлттық нақыс беретін бөліктерде өзге аспаптардан ерекшеленіп соло орындайды. Жүрек қылын үздіге шертетін лирикалық сыр мен көкіректі жарып шығар қою мұңды ойнақтылық пен философиялық терең ойды еркін беретін сазсырнайдың сырлы дыбысы оркестр мен ансамбльдің үніне қайталанбас бояу береді. Сондықтан кәсіби композиторлар мен музыканы өңдеуші мамандар бұл аспапты шығарманың ұлттық нақысын келтіруге кеңінен қолданып келеді. Концерттік шығармалары айтпағанда көркем және деректі кинофильмдер, сахналық спектакльдер, теле-радио хабарларында саз сырнайдың үнін есіту үйреншікті құбылысқа айналды.[9]
Қазақтың дәстүрлі ортасындағы жиі ұшырасатын құбылыстарды шебер бейнелеуге қолайлы аспап. Ұйытқыған желдің уілі мен қасқырдың ұлуы, баланың күлкісі мен судың сылдыр ағысы бар. Соңғы дерек көздері бұл аспаптың қолданыс аясының қазіргіге қарағанда анағұрлым кең болғандығын көрсетеді. Үлкен шешуші соғыс алдында өліспей беріспейтін қарсыластардың қалың қолын күшті дыбыс шығаратын қондырғылары бар жебелермен атқылау тұқыратып алып шабуылды бастаған. Аспаптың қан майданда қуатты соғыс қаруы ролін атқарғандығын көреміз. Сондықтан, аспаптың бар мүмкіндігі толық ашылды дей алмаймыз. Әлі де болса бар қырынан көрсету үшін талай еңбектену қажет. Осы саланы жетілдіру үшін, мамандар әлі де әр түрлі тәжірибелер жасап аспаптың мүмкіндігін байыта түсу керек.
Ол үшін біріншіден: Ұлттық музыка өнері үрлемелі аспаптары тек сазсырнаймен шектелуге тиісті емес. Ансамбль құрамына саздан жасалатын үрлемелі аспаптардың өзге де түрлері: үскірік, тастауықпен бірге уілдек, қамыс сырнай, жел қобыз т.б. секілді игерілусіз жатқан халқымыздың тамаша музыкалық аспаптары кеңінен қолданысқа ендіруіміз керек. Аспап жасаушы шеберлер өздерінің жұмыстарын жетілдіре түссе. Осы аспаптардың жаңа орындаушылық мүмкіндіктерін ашып, біздер-музыкант орындаушылар алдында практикалық мәні бар өзекті мәселелерді батыл көтеру қажет.
Екіншіден: Ұлттың дәстүрлі саз аспаптарының қолданыс ауқымын кеңейту және халық арасында кеңінен насихаттап дамыту мәселесіне қызығушылық танытқан тараптар мен жеке тұлғалардың бастарын біріктіріп дөңгелек үстел немесе ғылыми-практикалық конференция өткізуді жоғары оқу орындарының бірінде қолға алу керек.
Үшіншіден: Қазіргі мамандардың жасап жаткан тірлігі, олардың жұмыс орны сын көтермейді. Әркім өз білгенін жасап алтын уақытын бос әурешілікке салып жатқан жай бар. Аспаптар жасауда осыған дейін экспериенттер жасау арқылы қол жеткізген нәтижелерді ғылыми жолға қойып келешек ұрпақ ұшін: тұрақты дыбыстары бар, белгілі дыбыс диапазон көлемі қалыптасқан аспаптар шығаратын ұлгі боларлық оқу құралын жасау қажет. Ол үшін орталық ашып аспапты жасау шеберханасын ұйымдастыру қажет. Аспаптың формасын, физикалық құрамын, ойықтарының көлемі мен диаметрін, сазды күйдіру температурасының мөлшерін т.б. компоненттерін нақтылы өлшеп сапалы аспап жасауды дұрыс жолға қою жолын ойластыру керек.
Қорыта айтқанда ғасырлар қойнауынан келе жатқан қазақтың көне аспабы сазсырнайдың ұлттық үрлемелі саз аспаптарының ішінен алар өзіндік орны бар. Тарихы әріден басталатын бұл аспап бүгінгі өнерімізідің рухани эстетикалық құндылығы ретінде толыққанды айналымға енгізуіміз керек.
1.2 Саз сырнай аспабы туралы аңыз әңгіме
Ерте ,ерте,ертеде баяғы бір заманда Асан деген бала болыпты. Ол күнде өзінің ауылының қойларын бағады екен. Сөйтіп жүріп күн көріпті. Бір күні қойды өзен жағасына жаяды. Сол күні күн ыстық болады. Асан қатты шөлдеп , торсығына құйып алып шыққан суын ішеді. Бір кезде қолынан торсығы түсіп кетеді де суы жерге төгіледі. Ол жердің топырағы сазды екен. Асан жерге отыра қалып су араласқан сазды қолмен ұстап уқалап ұзақ уақыт отырады. Қолы талған соң оны тастың үстіне қойып , кептіреді де қалтасына салады. Сөйтіп отырғанда қойды ауылға апаратын уақыт болады. Қойды ауылға айдап келеді де тамағын ішеді. . Кешкісін достарымен өзен жағалауында отырғанда қалтасынан бірдеме қолына батқандай болады. Қараса манағы сазбалшық екен. Оны досы Асқар көріп, қызығып кетеді.
Асан мынау не? Өзі қаздың жұмыртқасына ұқсайды екен деді таңырқап.
Өзімде білмеймін. Мана қой бағып жүріп сазды уқалап көріп едім осындай сопақша көлемді болып шықты. Асқар қане маған көмектесші мен бұдан бір ерекше аспап шығарғым келіп отыр.
Асан айтты :
Олай болса бұны отқа қыздырайық. Әкемнен көргендерім бар. Ол кейбір аспаптарды отқа қыздырып жасайды. Сонда ол аспап мықты болады дейді.
Сөйтіп Асан мен Асқар сазды отқа қыздырады. Қыздырып болған соң әр жерінен тесіктер жасайды, ол әдемірек болу үшін жиектеріне ою салады. Екеуі түні бойы еңбектеніп таң ата ұйықтап қалады. Таңертен Асқар ұйқыдан тұрып қараса Асан балшықтан жасалған әдемі аспапты үрлеп тартып отыр екен. Әр үрлеген сайын әсем әуендер шығады. Сөйтіп оны барлық ауыл адамдары көріп таңданады. Өз жасаған туындысына Асан саздан туған сазсырнай деген атау береді. Себебі ол саздан жасалғандықтан. Осылайша сазсырнай дүниеге келген екен.[10]
1.3.Көне аспаптар күмбірі
Сарыбаев Болат - қазақтың ұлы өнертанушысы
Сарыбаев Болат (1927-1984) - музыкатанушы, өнертану кандидаты. Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын қобыз класы бойынша бітірген, мұнан соң халық аспаптар кафедрасында дәріс берген, бір мезгілде қазақтың халықтық музыкалық аспаптарын жинау мен зерттеу жөніндегі қызметтермен айналысты. Зерттеушінің дербес жинамасы әртүрлі халықтардың төрт жүзге таман музыкалық аспабын қамтиды, ол сондай-ақ сыбызғы, сырнай, жетіген, шертер, шаңқобыз, дабыл және басқа халықтық қазақ музыкалық аспаптары жинамасының иесі. Ол бұл аспаптарда Ықылас атындағы қазақтың музыкалық аспаптар Музейіне тапсырған. Б.Сарыбаев "Қазақтың халық аспаптары" монографиясында табылған аспаптардың түрін, қатарын, дыбыстық берілімін, ойнау тәсіліне ғылыми сипаттама бере отырып, жіктейді. Бұл зерттеуге бағалы қосымша ретінде Сарыбаевтың көмегімен "Қазақтың музыкалық аспаптары" әдемі альбомы жарық көрді. [41]
Б. Сарыбаев музыка тануда ежелгі аспаптарды біліп, тауып, мәдениеттің материалдық игілігі ретінде ғана бағалап қана қойған жоқ, сондай-ақ, бұл ескі аспаптарды халықтың рухани өміріне ендірді. Сарыбаевтың ұмытылған ескі аспаптарды жаңартып, оларды іздеуі, зерттеуі нәтижесінде біз қазақтардың ерте кезден музыкаға, әнге, әуенге құмар екендігін, ерте кезде олардың әлемдегі ең бай аспаптарды қолданғандағын білеміз. Сарыбаевтың еңбегінің маңызы аса зор, себебі - ежелгі аспаптарда уақыт үні, ғасыр таңбасы болады, ол - қазақтың музыка мәдениетіне жаңа тарихи бет болып қосылып, үнемі жаңарып, толығып отырады.
Қазақстанның музыкалық мәдениеті саласындағы Б.Ш.Сарыбаевтың өмірі мен сан-салалы қызметі 20 ғасырда елеулі орын алады. Көне музыкалық аспаптар мен дәстүрлі қазақ музыкасының жандануы, қайта даму кезеңі оның есімімен тығыз байланысты. Ол жоғала бастаған көне музыкалық аспаптарды іздестіріп, қалпына келтіріп, зерттеу жүргізіп, бүгінгі ұрпақ кәдесіне ұсынып ұлттық мәдениетіміздің өткен тамаша тарихымен таныстырды. Болат Сарыбаев 1927 жылы Абай атындағы қазақ педагогикалық институтының негізін салушылардың бірі белгілі ұстаз Шамғали Харесұлы Сарыбаевтың отбасында дүниеге келді. Болаттың өмір жолын таңдауына ықпал еткен Құрманғазының шәкірті ұлы домбырашы Дина Нұрпейісова десек қателеспес едік. Ол Ұлы Отан соғысы кезінде біраз уақыт Сарыбаевтар үйінде тұрды. Болаттың музыкалық қабілетін байқаған Дина Нұрпейісова "Болатжан балам, мына домбыраны сақтап, ойнап үйрен" - деп өзінің домбырасын сыйға тартады. "Қазақ халқының мәдени мұрасы ұшан-теңіз әрі көпқырлы, оны зерттеп оқып-біліп кейінгі ұрпаққа жеткізу қажет. Сен өзің сыпайы, қарапайым болғаныңмен еңбекқорсың. Ержеткен соң қолыңнан бәрі де келеді" - деген тілек сөзі Б.Сарыбаевтың зайыбы М.К. Сарыбаеваның айтқанынан жазылып алынды.
Болат Шамғалиұлы Алматы консерваториясының түлегі, оны бітірген соң осы оқу орнында қалды. 50-жылдардың аяғынан оның қазақтың ұлттық аспаптарын зерттеу саласындағы тер төгіп еңбектенген іздену жұмыстары басталады. Бұған дейін қазақтарда тек екі аспап - домбыра мен қобыз болған деген пікір қалыптасқан болатын Сондықтан зерттеу жұмыстарын қайта жаңғыртуға тура келді. Осының нәтижесінде Болат Шамғалиұлы жиырмадан аса қазақтың музыкалық аспаптарын тапты. Олар: шаңқобыз, сыбызғы, саз-сырнай, үскірік, шертер, жетіген, т.б.
Елге шыққан іздестіру сапарлары, экспедициялары кезінде Болат Шамғалиұлы көптеген орындаушылар, көне көз қариялармен жүздесті. Сирек кездесетін аспаптар үлгісін көріп, олардың қалай жасалатынын ақсақалдардың айтуында естіп жазып алу сәтін иеленді. Б.Сарыбаевтың үйіндегі мұражайға негіз болған музыкалық аспаптар коллекциясы осылай құрала бастады. Бұған оны төзімділігі ақыл-ой, күш-қуатымен аянбай жұмсаған тынымсыз еңбегі жеткізді. Ол туралы "Б.Сарыбаевтың коллекциясын мемлекеттік мұражайлармен салыстыруға әбден болады. Ал аспаптардың сан-алуан бай болуы жағынан асып та түседі" - делінген (Б.Сарыбаевтың музыкалық аспаптар мұражайының күнделігінде жазылған Вл.Перельманның сөзі).
Ғалымның музыка зерттеу саласындағы еңбектері мен ізденістері оны сыры белгісіз жаңа жолдарға жетеледі. Тамыры бір түркі тектес халықтардың ортақ мәдени мұрасы - көне музыкалық аспаптары жайында нақты дәлелдеп айтқан осы Б.Сарыбаев болатын.
Сонымен бірге ортағасырлық түркі жазбаларынан мағлұмат табуға болатынын да кітабында жазды. Көп жылдар бойы табан тіреп еңбек ету, қажымай іздену нәтижесінде Б.Сарыбаев көне аспаптар үнімен жаңа музыка әлемін жарыққа шығарды. Ғалым туралы Ә.Мұхамбетованың "ол өзінің аспаптары үнінің сүйкімділігімен біздің айналамызды жұмсақ та қоңыр сазды әуенімен қоршап өзгертіп кеткендей" - дегені шынайы шындық. Сөз жоқ мұндай табысқа жету үшін бұл көне аспаптарды іздеп табу немесе әдебиеттерден, мұражайлардан, фольклор көздерінен қарап жазып алу әрине аздау болар еді. Ол үшін аспаптарды қалпына келтіріп даусын шығарып, осы аспаптарда ойналған әуендерді өңдеп жандандыру керек болды.
Зерттеу жұмыстарын, көне аспаптарды қалай іздеп тапқкандарын қызықтыра әңгімелеп халықтың жүрегіне жол таба білді. Бұл біздін өткеніміз, тарихымыз, тағдырымыз екенін сезіндіре білді. Мезгілдік басылымдардағы жүздеген мақалалары, шығарған кітаптары, радио мен теледидардағы хабарлары, пластинкаға жазылу, фильм түсіру, ғылыми конференциялар мен концерттерге шығу, студенттерге дәріс беру, аспап жасаушы шеберлермен жұмысы - осының бәрін бір адам істеді деу таңқаларлық жай. Б.Сарыбаевтың көзі тірісінде мұражай пәтеріндегі күнделікте жазылған соңғы тілектердің бірі былай басталады: "Жан байлығы істеген еңбегіңде ғана емес, жан байлығы осы еткен еңбегіңнің нәтижесі халыққа жете алды ма? Бұл қолжетпейтін асыл мұражай үйде болып, көзбен көріп ең бастысы құлағыммен естігеніме шексіз ризамын. Жастық жалын мен ісіне деген құштарлық, ақыл мен толысқан тәжірибе - осылардың бәрін ұштастыра білген Болат Шамғалиұлы, сізге мен қызығамын.
1.4 Сазсырнай аспабының жасалуы
Сазсырнай, тастауық, үскірік аспаптары ысқыруы жағынан бірдей, пішіндері жағынан әр түрлі көне аспаптар. Пішіндері әр түрлі болуы әр өңірде жасалуына байланысты. Бұл аспаптар саздан жасалып, пешке күйліділеді. Сазсырнай аспабының мүмкіншілігін арттыру үшін осы аспаптарды пайдалана отырып әр түрлі регистрлерге бөлдік. Яғна сазсырнай аспабының диапазоны Кіші октаваның ля нотасынан бірінші октаваның ля нотасына дейін болса, үскірік аспабын бірінші октаваның ре нотасынан екінші октаваның ре нотасына дейін кеңейтілді. Бұл бізге сазсырнай аспабының диапазонын арттыруға мүмкіншілік туғызды. Құс сайрауық аспабының негізгі дыбысын бірінші октаваның ля дыбысынан басталатын етіп жасадық. Диапазоны бір октава.[8, 6 б]
Сазсырнай аспабын бірнеше жолмен жасауға болады. Бірі Болат Сарыбаевтың Қазақтың музыкалық аспаптары атты кітабында келтірілгендей, арнайы ағаш қалып жасап, қоймалжың сазды жайып, қалыптың сыртына қаптайды. Қалыпты ішінен алу үшін, сазды кең жағынан екіге бөліп, сонан соң екі бөлікті қайта біріктіреді. Үрлеуге арналған ойық екі еріннің аралығынан оң жақтан келетіндей етіп және орта тұстан сәл солға қарай қиыстай орналасқан жөн. Дыбыс неғұрлым сапалы шығу үшін үрлеу ойығының жиегін үшкірлеу үшін керек. Ал екінші түрі- гипстан арнайы қалып жасалады. Қалып екі бөліктен тұрады. Оларды бір-біріне қосқанда, іші сазсырнайдың формасы бойынша қуыс болуы шарт. Саз балшықты суға езіп сұйық күйінде (өте сұйық болмау керек) қалыптың ішке кіретін мойын тесігіне немесе құдығына құяды.
Мезгіл уақыты бойынша, қалып қабырғасына жабысқан сазға қарай отырып, керек мөлшерге жеткенде іштегі қалған сазды (балшықты, лайды) қайта сол мойын тесігінен (құдығынан) сыртқа төңкеріп төгу керек. Осы күйінде бір немесе екі күн ұстап, қалыпты босатып екіге ажыратқанда, ішінен дайын сазсырнай шығарады.
Қандай үрмелі аспап болмасын, негізгі үні шанақтың ішіндегі ауаның мөлшеріне байланысты екені белгілі, іші кең болған сайын дыбысы төмендей береді және керісінше, шанақтың ішкі қуысы неғұрлым саяз болса, соғұрлым дыбысы жоғары шығады. Әдетте ішінің қуысы кең сазсырнайдың дауысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz