Ағылшын тіліндегі неологизм сөздердің ерекшеліктері
І. Кіріспе.
ІІ. Негізгі бөлім
І. Адарманың теориялық аспектісі
1.1 Аударманың лингвистикалық қиыншылығы
1.2 Аудару тәсілдері.
2. Аударманың лексика.грамматикалық аспектісі
2.1 Аударманың лексикалық аспектісі
2.2 Лексикалық дәрежеде аударманың тәсілдері
ІІІ. Практикалық бөлім
«Жалған баламалар» сөздігі
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
ІІ. Негізгі бөлім
І. Адарманың теориялық аспектісі
1.1 Аударманың лингвистикалық қиыншылығы
1.2 Аудару тәсілдері.
2. Аударманың лексика.грамматикалық аспектісі
2.1 Аударманың лексикалық аспектісі
2.2 Лексикалық дәрежеде аударманың тәсілдері
ІІІ. Практикалық бөлім
«Жалған баламалар» сөздігі
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
Тiлдiң ұзақ даму тарихы барысында оның құрамындағы жаңа сөздердiң үнемi пайда болып отыратынын білеміз, дегенмен оның сөздiк құрамдарынына барлығы бекiне бермейдi. Қалып қойған сөздер, тiлдiң фонетикалық, грамматикалық және лексика-стилистикалық жүйесiне, әртүрлі өзгерiстерге ұшырайды.
Әртүрлi тiлдердегi сәйкестіктер сөздiк құрамның өзгеруіне әртүрлi ықпал етедi. Кейбiр тiлдерде сәйкестіктер айтарлықтай ықпалы болмағандықтан, тiлдiң сөздiк құрамында ерекшеленбеуі мүмкін болды. Басқа тілдердің тарихи дәуiрлерде сәйкестіктер басқа тілден енген сәйкестіктерді, көмекші сөздерді өзгерте келе , олардың сөздік құрамына елеулі ықпал ете отырып , байырғы сөздерді ығыстырды.
Сәйкестіктерді қолданудың орындылығы туралы сұрақ сөздiң нақтылы функционалдық стильдерiне, лексикалық құралдарды бекiтумен байланысады. Кең көлемде таратылуы шектелген сала болатын, басқа тiлден енген сөздердiң қолдануы, шығарманың стилдi тиiстiлiгiмен, оқырмандар арасында ақталына алады. Шетелдiк терминологиялық лексика, мамандар үшiн мәтiндердегi мәлiметтiң ықшам және дәл берiлуiн алмастырмайтын қолайлы құрал болып табылады, бiрақ дайын емес оқырманды ғылыми-әйгiлi мәтiнді түсiнуi үшiн алынбас тосқауылмен тең болып көрінуі мүмкін.
Әртүрлi тiлдердегi сәйкестіктер сөздiк құрамның өзгеруіне әртүрлi ықпал етедi. Кейбiр тiлдерде сәйкестіктер айтарлықтай ықпалы болмағандықтан, тiлдiң сөздiк құрамында ерекшеленбеуі мүмкін болды. Басқа тілдердің тарихи дәуiрлерде сәйкестіктер басқа тілден енген сәйкестіктерді, көмекші сөздерді өзгерте келе , олардың сөздік құрамына елеулі ықпал ете отырып , байырғы сөздерді ығыстырды.
Сәйкестіктерді қолданудың орындылығы туралы сұрақ сөздiң нақтылы функционалдық стильдерiне, лексикалық құралдарды бекiтумен байланысады. Кең көлемде таратылуы шектелген сала болатын, басқа тiлден енген сөздердiң қолдануы, шығарманың стилдi тиiстiлiгiмен, оқырмандар арасында ақталына алады. Шетелдiк терминологиялық лексика, мамандар үшiн мәтiндердегi мәлiметтiң ықшам және дәл берiлуiн алмастырмайтын қолайлы құрал болып табылады, бiрақ дайын емес оқырманды ғылыми-әйгiлi мәтiнді түсiнуi үшiн алынбас тосқауылмен тең болып көрінуі мүмкін.
1. Бархударов Л.С. «Язык и Перевод», Издательство «Международные Отношения», М.1975г
2. Володарская Э.Ф. Заимствования как отражение русско-английских контактов // Вопросы языкознания. 2002. №4. С. 102-104.
3. Виноградов В.С. «Введение в Теорию Перевода», М.2001г.
4. Зализняк А.А. Семантическая деривация в синхронии и диахронии: проект каталога семантических переходов / А.А.Зализняк // Вопросы языкознания.- 2001.- №2.
5. Крысин Л.П. Лексическое заимствование и калькирование в русском языке последних десятилетий // Вопросы языкознания. 2002. №6. С. 32-33. 12
6. Комиссаров В.Н. «Теория Перевода (лингвистические аспекты)», Издательство «Высшая Школа», М.1990г.
7. Крысин Л.П. Иноязычные слова в современной жизни / Л.П.Крысин // Русский язык конца ХХ столетия.- М.: Просвещение, 1996.
8. Новицкая Т.М., Н.Д. Кучин «Практическая Граматика Английского Языка», Издательство «Высшая Школа», М.1979г.
9. Павловская А.В. Национальный характер в условиях глобализации: перспективы изучения // Вестник МГУ. Серия 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2004. №1.
10. Тимашева О.В. Угроза американизации и современная художественная литература Франции // Западная Европа и культурная экспансия «американизмов» / Состав. Ю.М. Каграманов. М., 1985. С. 213.
11. Тимашева О.В. Введение в теорию межкультурной коммуникации: Учебное пособие. М., 2004. С. 127.
12. Тимашева О.В. Введение в теорию межкультурной коммуникации. С. 101.
2. Володарская Э.Ф. Заимствования как отражение русско-английских контактов // Вопросы языкознания. 2002. №4. С. 102-104.
3. Виноградов В.С. «Введение в Теорию Перевода», М.2001г.
4. Зализняк А.А. Семантическая деривация в синхронии и диахронии: проект каталога семантических переходов / А.А.Зализняк // Вопросы языкознания.- 2001.- №2.
5. Крысин Л.П. Лексическое заимствование и калькирование в русском языке последних десятилетий // Вопросы языкознания. 2002. №6. С. 32-33. 12
6. Комиссаров В.Н. «Теория Перевода (лингвистические аспекты)», Издательство «Высшая Школа», М.1990г.
7. Крысин Л.П. Иноязычные слова в современной жизни / Л.П.Крысин // Русский язык конца ХХ столетия.- М.: Просвещение, 1996.
8. Новицкая Т.М., Н.Д. Кучин «Практическая Граматика Английского Языка», Издательство «Высшая Школа», М.1979г.
9. Павловская А.В. Национальный характер в условиях глобализации: перспективы изучения // Вестник МГУ. Серия 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2004. №1.
10. Тимашева О.В. Угроза американизации и современная художественная литература Франции // Западная Европа и культурная экспансия «американизмов» / Состав. Ю.М. Каграманов. М., 1985. С. 213.
11. Тимашева О.В. Введение в теорию межкультурной коммуникации: Учебное пособие. М., 2004. С. 127.
12. Тимашева О.В. Введение в теорию межкультурной коммуникации. С. 101.
Курстық жұмыс
Пәні:Аударма ісі
Мамандығы: Аударма ісі
Тақырыбы: Ағылшын тіліндегі неологизм сөздердің
ерекшеліктері
Біліктілігі: Аударма- референт
МАЗМҰНЫ
І. Кіріспе.
ІІ. Негізгі бөлім
І. Адарманың теориялық аспектісі
1.1 Аударманың лингвистикалық қиыншылығы
1.2 Аудару тәсілдері.
2. Аударманың лексика-грамматикалық аспектісі
2.1 Аударманың лексикалық аспектісі
2.2 Лексикалық дәрежеде аударманың тәсілдері
ІІІ. Практикалық бөлім
Жалған баламалар сөздігі
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы Тiлдiң ұзақ даму тарихы барысында оның
құрамындағы жаңа сөздердiң үнемi пайда болып отыратынын білеміз, дегенмен
оның сөздiк құрамдарынына барлығы бекiне бермейдi. Қалып қойған сөздер,
тiлдiң фонетикалық, грамматикалық және лексика-стилистикалық жүйесiне,
әртүрлі өзгерiстерге ұшырайды.
Әртүрлi тiлдердегi сәйкестіктер сөздiк құрамның өзгеруіне әртүрлi
ықпал етедi. Кейбiр тiлдерде сәйкестіктер айтарлықтай ықпалы
болмағандықтан, тiлдiң сөздiк құрамында ерекшеленбеуі мүмкін болды. Басқа
тілдердің тарихи дәуiрлерде сәйкестіктер басқа тілден енген
сәйкестіктерді, көмекші сөздерді өзгерте келе , олардың сөздік құрамына
елеулі ықпал ете отырып , байырғы сөздерді ығыстырды.
Сәйкестіктерді қолданудың орындылығы туралы сұрақ сөздiң нақтылы
функционалдық стильдерiне, лексикалық құралдарды бекiтумен байланысады.
Кең көлемде таратылуы шектелген сала болатын, басқа тiлден енген сөздердiң
қолдануы, шығарманың стилдi тиiстiлiгiмен, оқырмандар арасында ақталына
алады. Шетелдiк терминологиялық лексика, мамандар үшiн мәтiндердегi
мәлiметтiң ықшам және дәл берiлуiн алмастырмайтын қолайлы құрал болып
табылады, бiрақ дайын емес оқырманды ғылыми-әйгiлi мәтiнді түсiнуi үшiн
алынбас тосқауылмен тең болып көрінуі мүмкін.
Аударматану- бұл сала өзінің дамуында түрлі мәселелер және даулы
жағдайлардың барлық санын көбiрек қамтитын ғылым болып табылады. Қалай
аудару керек? деген сұраққа жауап беруге тырысып , зерттеушiлер көбiнесе
қарама-қайшы пiкiрлердiң көздерiмен болып табылған аударманың әр түрлi
объекттерiне ықыласынмен назар аударады.
Осы курстық жұмыстың тақырыбы болып, аудармада болатын лексикалық
қиыншылықтар мен сәйкестіктер болып табылады.
Осы тақырыптағы өзектiлiк, аудармашы аудармада шетелдiк және ана
тiлдерiндегі жүйелердiң жеке элементтерiнiң жалған теңестiруi мәселесі
соқтығатындығында қиыншылық болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Аударма – бұл қызмет, бір тілден мәтіндегі
мазмұнды басқа тілдің құралдары арқылы аудару және де мұндай қызметтің
нәтижесі болып табылады. Оның теориялық ұғынуымен және ықшамдалуы тәртібіі
арқылы, (translation studies ағылшынша) аударма туралы ғылыммен және өзіне
бірнеше бағыттарды қосатын, солардың ішінен теория аудармасы
Аударманың лексикалық қиындығы кезіндегі қажетті вариантты таңдап алу.
Қай тілді алсақ та, кейде бір мағына-мазмұн әр түрлі лексикалық варианттар
арқылы да беріледі. Айталық, қазақ тіліндегі қаладан шықты, қала маңынан
шықты, қала жақтан шықты деген сияқты сөз тіркестер контекске қарай бір
ғана мазмұнға ие болып тұруы мүмкін. Сол сияқты Тегінде, біреуді
жамандағанда үйіп-төге бермей, шектен шықпаған жөн ғой, Тегінде, біреуді
жамандағанда да шектен шықпай, барды-жоқты үйіп-төге бермеген жөн ғой
деген сияқты сөйлемдер әр түрлі ретте тұрғанмен, мазмұны өте ұқсас.
Өйткені бір тілдегі қалыптасқан сөз қолдану тәсілдері, бейнелі
сөздер көшіріп, сол түпнұсқадағы қалпын сақтап жеткізуге келе
бермейді. Басқа тілде айтылған ойдың жалпы мағынасын жеткізуден гөрі,
сол әдебиетке тән көркемдік ойлау, бейнелеп сөйлеу, сөз қолдану
өзгешеліктерін дәл келтіру әлде қайда қиын. Ал онсыз көркемдік ой-сезімнің
әсерлілігі де толымды болмайды. Сондықтан аударма түпнұскаға
мағынасы қағидалық жақын келетініне орай дәлме-дәл аударма, еркін
аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Түгелдей алғанда, қандай аударма
болсын творчестволық сипат алады, бастан аяқ сөзбе-сөз
тәржімалау емес, сөздердің мағынасын, көркемдік қуат, бейнелілік
әсерін неғұрлым толық жеткізу мақсат етіледі. Көркем аударманың
қасиетін арттырып түпнұсқаның мағыналық байлығын, ой-толғамдары мен
сезім иірімдерін, көркемдік өзгешеліктерін жаңғыртып,
жарқырататын, қайта туғызатын суреткерлік шеберлік.
Курстық жұмыстың мақсаты орыс-қазақ тiлдеріндегi лексикалық
сәйкестіктердің қиыншылықтары, сонымен бiрге аудармашының жалған
баламалары және жалған баламалар туралы қысқаша сөздiктің құрастырылуы
болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Берілген зерттеу курстық
жұмысының мақсаты – ағылшын тіліндегі аударманың лексикалық қиындығын
зерттеу болып табылады.
Зерттеуде қолданылатын әдістемелер негізі. Зерттеуде негізгі тәсіл
ретінде аудармалардың мәтінін түпнұсқамен салыстыра талдау тәсілі
қолданылған.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ТАРАУ. АУДАРМАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫЛАРЫ (АСПЕКТІСІ)
Аударма – бұл қызмет, бір тілден мәтіндегі мазмұнды басқа тілдің
құралдары арқылы аудару және де мұндай қызметтің нәтижесі болып табылады.
Оның теориялық ұғынуымен және ықшамдалуы тәртібіі арқылы, (translation
studies ағылшынша) аударма туралы ғылыммен және өзіне бірнеше бағыттарды
қосатын, солардың ішінен теория аудармасы ерекшеленетін, аудармалық таңдау
және аударма пәні әдістерін қамтиды. Ерекше орынды машиналық аударма алады
- ғылыми және сонымен қатар бiр уақытта технологиялық тәртібімен салалас,
аударма ғылымымен және компьютерлік лингвистикамен байланысты. Сонымен
қатар қолданбалы лингвистиканың негiзiндегі көп басқа бөлiмдерi, аударма
пәні аралығы - олар тiл туралы ғылыммен ғана емес, әдебиеттанумен,
когнитивтi ғылымдары, мәдени антропологиямен, ел танумен байланған.
1.1 Лингвистикалық аударманың мәселелерi
Аудармашының жалған баламалары. Бiр және өте дәстүрлi аудармашының
қиыншылығы аудармашының жалған баламалары болып табылады. Жалған
баламаларға ең әуелі тiлдердегi ортақ этимологиялық түбiрлерге жиi өспелi
ұқсас дыбыс шығаратын сөздер, бiрақ қилы-қилы мәндерге ие болатында сөздер
жатады. Мысалы, nation - ел; (people ) халық, елдiң тұрғыны ; одан тысқары:
ұлт. Мысалы: President addressed the nation = Президент халықа үндеу
жолдады.
Кәдiмгi екi тiлдi сөздiктерде де, арнайы сөздiктерде дежалған
баламалар , анық және жақсы сипатталған. Әйтсе де, күрделi iс анағұрлым
(идиомалармен ең алдымен) орнықты сөз тiркестерiмен, мән бойынша
айтарлықтай айырмашылық құрайтын лексикалық құрам бойынша, бейнелi ұқсас
немесе өте ұқсас бола болады.
Аудармашының жалған баламаларының пәндiк - логикалық мазмұнындағы
айырмашылықтары халықтардың өзi өмiрiндегi айырмашылықтарымен бiр қатар
жағдайда байланған. Кез келген таза тiл салыстыруларысыз жеткіліксіз
болатын болмыстар туралы, осы жағдайда болмай қалмайтын түсiнiктерді
кірістіреді. Мысалы, аудармашыға academy сөзін аудару керек болсын
делік,осылай деп аталатын түсініктерді бiлу керек:
ересектер үшiн арнайы мектептер (academies of music, of riding және тағы
басқалар)
– орташа және жоғарғы мектептiң аралығында , аралық жағдайды алып
жатқан училищелер (military, naval academies),
– байырғы өткен жылдардағы -бай ата-аналардың балалары үшiн мектептiң
бөлiндiлерi (Miss Pinkerton’ s academy for young ladles
У.Теккерейде).
– Сондықтан бұл сөзді, жоғары оқу орындарды және жоғары әскери оқу
орындарын айтқанда немесе аударғанда colleges деп аудару тиімдірек
болады.
1.2 Аудару әдiстерi.
Ең алдымен, аудару кезінде аудармашы шығатын аударманың екi жолын
жалпы атап өтуіміз керек: Тура аударма немесе нақты және жанама
аударма(туру емес) аударма.
Шындығында, бастапқы тiлдiң қатынас жағдайы аударма тiлiндегi
қатынастың нақты орынын иемдене алады, өйткенi ол (құрылымдық
параллелизм) параллел дәрежелерiне, немесе (металингвистиялық қатар тұру)
параллел ұғымдарына да тұрақтанады. Бiрақ мынадай болып шығуы мүмкін,
аудармашы пробел(орын қалдыру) баламалы құралдармен екi қатынастардан
ортақ әсері бiрдей болатындай етiп дегенiне жете толтыруға керек.
аудармасының тiлiндегi бар болу айта алатынын бәрiбiр болып шыға алады.
Құрылымдық немесе металингвистиялық айырмашылықтардың салдарынан, осы
немесе басқа дәрежелі реттің элементтерін немесе тіпті лексикалық
бiрлiктерді, кейбiр стилистикалық эффекттерді аударманың тілінде жеткізу
қиын. Екiншi жағдайда, алғыр әдiстерді қолдану арқылы,бiр көргенде
таңғалдыруы мүмкін, бірақ жүрісі сәйкестіктікті жетуді мақсат ететіні
түсінікті.
Аударманың бiрiншi әдiсi: кірме сөздер.
Аударманың ең оңай әдiсiн (жаңа техника, белгiсiз ұғымдар) әдетте
металингвистиялық сипаты бар кемшiлiктi толтыруға мүмкiндiк берген кірме
сөздер болып табылады. Кірме сөздер аудару тәсілі болмас еді және бізді
қызықтырмас еді, егер аудармашы стилистикалық эффекттi жасау үшін
қолдануына тура келмесе. Мысалы: Қазақстанда теңге және қымыз туралы,
верст және пудатуралы Ресейде , доллар және партия туралы
Америкада , текила және тортилье туралы және Мексикада және тағы
басқаларда осы тәрізді сол елдің ұлттық нақышын келтіру терминдердіде
қолдануымызға болады. Мұндай мысалға: The coroner spoke сөйлемін француз
төре шенеулiктерi шенінің баламаларын іздеп отырғанша,
кірме сөз тәсілімен Тергеушi сөйледі деп (Тәж киуші сөйледі деп емес)
аударуымызға болады.
Мынадай ескі кірме сөздерде болады, бірақ баяғы қалпында емес, өйткені
олар біздің тілдердің лексикалық құрылымын білдірсе немесе олар бізге
үйреншікті болып қалуына байланысты. Ең алдымен аудармашыны жеке сипаттағы
кірме сөздер немесе жаңа кірме сөздер қызықтырады. Дараланған кірме сөздер
аударма арқылы тілге кірігеді, олардың қатарына симантикалық кірме сөздер
немесе аудармашының жалған баламалары кірігіп кетуі мүмкін және солардан
абай болған жөн.
Демек, жергiлiктi нақышты сөздердің мәселесін кірме сөздер арқылы ең
алдымен болатын стильнiң саласын және берілген мәннің өзін қамтиды.
Екiншi аударманың әдiсi: калькирлеу (өзгертпей түсiрiп алу).
Калькирлеу кірме сөздердің ерекше түрі болып табылады: бiз өзге тілден
осы немесе басқа синтагманы алып пайдаланып, олардың құрылымынын сөзбе-сөз
аударамыз. Мысалы, бiз сайып келгенде аударманың синтаксистiк тiлдiң
құрылымдарын қолдана отырып, оған жаңа экспрессиялық элементтер енгiзе
отырып, өрнектi калькирлеу арқылы аламыз. Мысалға: Seasonal greetings
(сөзбе-сөз аударғанда: Маусымдық құттықтаулар ), немесе құрылымды
калькирлеу арқылы, жаңа конструкцияларды тiлге енгiзе отырып, мысалға:
Science-fiction (сөзбе-сөз аударғанда:фантастика-ғылым).
Сол күйінде кірме сөздермен байланыста, ескі орнықты калькилер, тек
қана ескертуге ғана, кірме сөздер тәрізді семантикалық эволюцияны бастан
кешіру арқылы, аудармашының жалған баламалары болып кетуі мүмкін.
Бұданда қызығы аудармашыға жаңа калькилерді, сол арқылы кірме сөздерді
қолданбай, бос орынды толтыруы болып табылады.( Бұл жағдай тұрпатынан
қарағанда, грекше-латынша қордың негiзiнде сөз жасауға немесе (конверсия
бойынша бiр сөз табының басқа сөз табына өту) гипостазисты пайдалану
тиімді.) Бұл жолмен мұндай қисынсыз калькилерден құтылуға болады мысалға:
Thrapie occupationelle (Occupational Therapy ) сол сияқты тағы басқалар,
кейбiр аудармашылардың ойынша осылайша көрнекi үлгiсi қызметін көрсете
алады.
Аударманың үшiншi әдiсi: сөзбе-сөз аударма
Сөзбе-сөз аударма дегеніміз аударма мәтінінің тілінен келесі тілге
аудару, сол арқылы дұрыс және идиомалық мәтiннiң жасауына мән беріп,
аудармашы тiлдiң мiндеттi талаптарының орындалуын қадағалауы тиіс. Мысалы:
I left my spectacles on the table downstairs- Мен өзімнің көзілдірігімді
төмендегі үстелде қалдырып кеттім; Where are you ? - Сiз қайдасыз?; This
train arrives at Union Station at ten - Бұл пойыз Орталық вокзалға сағат
10 да келедi.
Сөзбе-сөз аударма негiзiнен - бұл жеке және толық аударылатын
мәселенiң жалғыз шешімі. Сол тәрізді аудармада мысалдар көп, тілдерден
пайда болған, сол сияқты сөздер қатарына кіретін, тілдер арасындағы
ерекшеліктерді қосқанда, сол мәдени орбитаға кіретін мысалдар. Егер тiлдiң
сөзбе-сөз аудармасының кейбiр жағдайларының бар болуы ағылшын тілінен орыс-
қазақ тілдеріне аударуды айуға болады, сонымен бiрге бiрлескен айғақтарды
қамтып көрсете алатын металингвистиялық ұғымдар қос тiлдiлiк және саяси
немесе зияткерлiк мәртебемен байланатын саналы немесе санасыз елiктеудiң
мерзiмдерi бар болатынын білеміз. Мысалы, бұл ойлардың өзiндiк
конвергенциясымен түсiндiруге болады, Еуропа тiлдердi ара-арасында (кейде
және анықталған артикльнiң бiлiмi орташа бақылауға болатын құрылымдар
мәдениет және өркениеттiң тұжырымдамалары және тағы басқалар ұқсастықтары
)бар.
Кірме сөздер лексиканың басты әдістеріне транскрипция, транслитерация
және калькирлеу жатады.
Транскрипция (фонетикалық әдiс) - бұл сөздiк бiрлiктерінiң ( кейде бiрнеше
сөзге алып пайдаланатын тiлдiң фонетикалық ерекшелiктерiмен сәйкес түрiн
өзгертiлген) дыбыстық формасы сақталынатын кірме сөздер әдісі. Мұндай
әдіспен ағылшын тiлiнен (football ) футбол, (trailer ) трейлердiң сөзi,
(jeans ) джинстар тағы басқаларды көруге болады. Ағылшын тiлiнде француз
сөздері regime, ballet, bouquet осы тәрізді тағы басқалар шеттен алып
пайдаланған .
Транслитерация - бұл шетелдiк сөздердiң жазылуларын алып пайдаланатын
кірме сөз әдiсі: алып пайдаланылатын сөздердiң әрiптерi ана тiлiнiң
әрiптерiмен ауыстырылады. Сөзді транслитерациялау кезінде ана тiлiнiң
оқуылуы ережесі бойынша оқылады. Ағылшын тiлiнен орыс – қазақ тілдеріне
транслитерациялары әдiспен аударылған (cruise ағылшынша) круиз, (motel
ағылшынша) мотел, (club ағылшынша) клуб сөздері алып пайдаланылған.
Сонымен бiрге әрiптенген кірме сөздер ағылшын тілінде көп жалқы есiм
алмастырылған: (Washington ағылшынша) Вашингтон, (Texas ағылшынша) Техас,
(London ағылшынша) Лондон. Ағылшын тiлiнiң ережесі болып саналатын,
өздерінің графикалық ерекшеліктерін сақтаған грек, француз, латын сөздері
көптеп кездеседі.
Калькирлеу, транскрипция және транслитерация (әрiптік аударма) бұл кірме
сөздердің әдістерін аударманың аттас әдiстерiнен айыру керек. Олар
өздерінің механизмдерімен ерекшеленбейді, олар өздерінің соңғы нәтижесімен
ерекшеленеді: аудару кезінде сөздік ұлғаймайды, сонда кірме сөз қорында
жаңа сөздік бірліктері пайда болады.
Ассимиляция процессі аудармашылардың тiлiне басқа тіл элементтері
кiрiспенiң моментiнің бейiмделуiнен басталады, аударма техникасы шет елдік
спецификалық аудару туралы бірер сөз айтуға тура келеді. Түсініксіз ойдағы
сөздерді аудару кезінде, сонымен қатар аттарды аудару кезінде
транскрипция,сирек транслитерация, калькирлеу және (шетелдiк сөздердің
мәнiн немесе сөз тiркестерін ана тiлiнiң құралдарының сақтауынсыз және
формасыз беру кезінде ) түсiнiк аударма қолданылады. Мысалы, the
Speaker, барлық палаталар мүшесі сөз тіркесі, backbenchers сөз тіркесі
ағылшын парламенті мүшелерінің қатары және тағы басқалар. Түсіндірмелі
аудару кезінде аударыдатын сөздер транскрипция әдісіне қарай бұл жағдайда
спикер, бекбенгерз болып аударылады. Калькирлеу кезінде, транскрипция
және транслитерация ке кездерде сілтемелерге жүгуну керек. Мысалға орыс-
қазақ тіліне түсініксіз сөздерді аудару кезінде түсінік беруге болады:
... президент Джонсонның американдық жұмыртқабас 1ге қатынасы...
(...отношение президента Джонсона к американским яйцеголовым1 .)
Сонымен бiрге ойдағы мәннiң алмастыруы, түсiнiк аударма және
калькирлеу түрлері қолдана алады.
Бұл дегенмен түсiнiктiң қажеттiлiгiн шығармайды. Аударманың әдiстерi
ретінде транскрипциямен және калькирлеумен бұрыс пайдалану бұл тiлдердiң
құрылымын бұзуы мүмкін . Сөздiң түсініксіз реттелуіне транскрипция және
калькирлеу дәлелсіз жіберілмейді, сол себепті аудармада меншiктi мағына
болмайды.
Сайып келгенде, бiз аударма дегеніміз-дербес ұғым, өз қасиетін
сақтайтын және бұл қиыншылықты басқалармен теңдестiруге болмайтынына көз
жеткiздiк.
Сонымен бiрге аударманың көп жақтылығында атап өту керек. Демек,
мысалы, сол немесе басқа сөйлемді аударманың әр түрлi стилдi нақышымен
ауыстыруға болады . Және бiр немесе бірнеше сөздер аударманың тiлiндегi
көптеген синонимерге ие болады. Бұл туралы шексiз айтуға болады.
Сонымен, аударма дегеніміз- тiлдiң мiнсiз таза бiлiмi ғана емес,
жазбаша немесе ауыз екi сөздiң реңдерi мағыналарын білу, стилдi және әрi
қарай танып бiлу де маман талап ететiн күрделi көп қырлы ұғым; тiл тарихын
және тарих және қоғам мәдениетiнiң дамытуын бiлу керек.
Әртүрлi тiлдердегi кірме сөздер сөздiк құрамға әртүрлi ықпал ететiнiн
атап өту керек. Кейбiр тiлдерде оларың тiлдiң сөздiк құрамына айтарлықтай
өзгерте алатындай ықпалы тимеді. Мысалы, кірме сөздердің басқа
тiлдерiндегi әртүрлi тарихи дәуiрлерiнде, не тiлдiң сөздiк құрамындағы
сонша маңызды ықпалы тiптi есiмдiкдер немесе басқа сөз таптары, басқа
байырғы көмекшi сөздердi ығыстырды. Қағылез тiл болғандықтан - дамитын
құбылысы тұрақты. Жаңа сөздер туады, керексiз, артық, ескі сөздер
жоғалады, сол кезде лексикологияның төңiрек жұмыс iстейтiн ғалымдар үшiн
шешулерді талап ететiн сұрақтар көп болып қалады.
ІІ. АУДАРМАНЫҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ АСПЕКТІСІ
Ереже бойынша, сөздің деңгейі аударманың жүзеге асуы үшін жетерлік
болып табылмайды. Алайда аударманың лексикалық деңгейінің шарты - ең
маңызды тіл табуларды, лексикалық баламаның талғамына сай, семантика-
прагматикалық инварианттылық қатынасының қағидасы үшін, түпнұсқаның және
аударманың мәтіндерінің арасында қисындау қоюы болып табылады.
Лексикалық деңгейдің қиыншылықтары, үлкен мүдделі аударманың қағидалы
аспектісін түсіндіру үшін, және аудармалы тәжірибе үшін ұсынады . Кейде
аударманың тәжірибесіндегі үрдіс бір тілдің лексикалық бірлігінің
механикалық ауыстырушылығына, өзге тілдің лексическалық бірліктерімен
қаралады. Тәжірибелі аудармашы сөздікке қарап аудару қиыншылықтарды
шешпейтінін, сөздің баламасы сөздікте ғана жеткіліксіз болуы
ықтималдылығын жақсы біледі.
Жоғарыда көрсетілгендей, аударма мағынаның және сөйлем жүйесінің
салыстырмалылығының әмбебабы арқылы болатыны белгілі. Осы жағдай
аудармадағы сөз және сөйлемдерге тиісті болуын және мағына олардың
лексическалық бірліктерінің текстпен үйлесіп келуін қамтамасыз етеді.
Аударуға келетiн тiлдердiң лексикалық байланысуын және жұмыс жасау
ерекшелiктерiн есепке алу керек. Сонымен бiрге аудару кезінде тек теорияға
сүйеніп қана қоймай, лингвистика төңiрегiндегi салыстырмалы зерттеулерді,
әртүрлi тiлдер бiрлiктердiң арасындағы байланыстарды қарастырып, анықтап
алу маңызды. Аударманың теорияларына, тiл бiрлiктерiнiң виртуалды емес
ерекшеленетiн мiнездемесі ғана емес, мағыналарды сөйлеу сегментімен
қарастыру қызықтырады. Сонымен бiрге, мұндай сөздегi тiл бiрлiктерiнiң
сипаттамасы болады, осы немесе өзге тіл жүйесінде арнайы орныққан сөз
бірліктері сөз сөйлеу кезінде сипатталса, аударма кезінде есепке алынбайды.
Жеке алғанда орыс-қазақ тіліне аударғанда ағылшын тiлi лексикасының
келесi ерекшелiктерін есепке алу керек:
1. Ағылшын лексикасының абстрактiлi сипаты (салыстыратын болсақ, аударғанда
ағылшын зат есiмі promotion сөзі - қызмет бойынша алға басу, карьер өсуi,
шығарылым, жарнамалық арзандату) болып табылады. Барлық келтiрiлген
мәндердiң негiзiне мысалға: (pot сонымен бiрге - естен тану, банка,
кубок, жүлде, iрi сома болса, pot of money – ірі сомалы ақша (Jack pot ), a
big pot- маңғаз мырза, iрi iсiк, қазына, iрi сома деп аударылған кезде,
абстрактілі сипатта алға басушылық қасиеттін көруімізге болады.
Сонымен бiрге басқа да мысалдар келтiруге болады, мысалы: to fall
етiстiгi (to fall ill, to fall flat, to fall silent, to fall asleep, to
fall in love with..., to fall due) болып түрлене алады. Мысалға : He had
fallen behind the time - Ол уақытынан қалып қойды.
Абстрактылы ағылшын лексикасына байланысты контексттiң рөлi өсуде.
2. Арнайы және жиi қолданылатын лексика аралығындағы шекаралардың
көмескiлiгi. Мысал ретiнде аction сөзiнiң аудармасын келтiруге болады.
Аction -әсер, әрекет, (контекстке байланысты) аударылатынын байқаймыз.
Көркемөнер, ғылым, саясат, поэзия пәндерін орыс-қазақ тiлдерiне аударғанда
меншiктi сөздiгi болады, салыстырсақ: маңдай - кекiл, көзқарас - қарау, көз-
көз тағы сол сияқтылар.
Сөздегi лексикалық бiрлiктердiң, мағыналы дерексiздiгi айқындалатын
ағылшын етiстiктерiне мысыл келтiретін болсақ: – The man leaves the hotel.
– Мужчина выходит из отеля.(Ер кісі қонақүйден шығып барады); The car
leaves the garage.- Машина выезжает из гаража. (Машина гараждан шығып
барады.) Көріп тұрғанымыздай, келтiрiлген мысалдардың ішінде ағылшын
тiлiнде субъектпен және предикаттың аралығында мағыналық үйлесімділік
болмайтынын байқаймыз. Орыс-қазақ тiлдерінде етiстiк субъектке байланысты
таңдап алынады. Ағылшын етiстiгiнiң мәнi абстрактылы болып келеді. Ағылшын
лексигiнiң бұл ерекшелiгi яғни, абстрактылығы, орыс-қазақ тілдеріне аудару
барысында әріптік аударманың пайда болуына алып келеді. Мысалға: Her image
was dancing in my eyеs. – Ее образ танцевал у меня в глазах (ср. – мелькал
перед глазами). (Оның бейнесі менің көзімнің ішінде билеп жургендей болды.
Салыстырсақ :- көздерiмнің алдында жылтырады) . I have drawn that image
in my spirit. – Я нарисовал в своем уме картинку (ср. – мысленно
представил себе).(Мен өз ойымда сурет салдым. Салыстырсақ:-ойша
елестеттім)
Бұдан басқа, предикаттың семантикалық келiсуi, предикаттың объектiлік
қатынастарының есепке алынуы, орыс-қазақ тілдерінде аударғанда iске асуы
керек. Do етiстiгi және олардың орыс-қазақ баламаларының кейбiрiне ғана
мысал ретiнде келтiрсек: to do a language – изучать язык (тiл үйрену), to
do a country - посетить страну (елде болу) тағы сол сияқтылар.
Сөздегi лексикалық бiрлiктердiң қолдануының үлкен арандатушылығы
ағылшын тiлiмен салыстырғанда орыс-қазақ тілдерінде стилистикалық
біріктірулер және сөз тіркестерінің біріктірулері болып табылады. Мысалға:
the marriage of colors - сочетание цветов,(түстердiң тiркесi); the divorce
between the theory and the practice - разрыв между теорией и практикой,
(теория және тәжiрибе аралығындағы үзiлу).
Сонымен бiрге мағыналы үйлесуден тысқары, орыс-қазақ тiлiдерінде
стилистикалық келiсуі, немесе мысалы, сөз тiркестерiнiң экспрессиялық
таңбаланған компоненттерiнiң келiсуi жиi байқалады: to cast a glance –
бросить взгляд, (көз тастау), to cast stones- швырять камни, (тастарды
лақтыру). Орыс тiлiндегi экспрессиялылыққа тиiстi аффикстердiң кең
қолдануы морфологиялық деңгейде едәуiр дәрежеде өрнектеледi. Тiлдiң
морфологиялық жiктелуiнiң ерекшелiктерi аудармада есепке алынуы керек.
Мысалға мынадай сөздің лексикалық қатарлары, девушка, дивчина,
девица, девка, Н.В.Гогольнiң Вечеров на хуторе близ Диканьки
аудармасында : Гарная дивчина! – Pretty girl, Славный парубок! –
Smart guy ( Сүйкімді қыз! – Pretty girl, Сүйкімді бала! – Smart
guy) лексикалық сәйкестіктерге байланысты түпнұсқаны аударған.
Сала тiлдермен салыстырғанда аналитикалық, орыс-қазақ тiлдерінде
экспрессиялық қайталау, нақтылы экспрессиялық - стилистикалық тавтология
байқалады. Мысалы, сын есiм ағылшын тілінде зат есiм ретінде, анықталатын
кiшiрейтілетiн формасын талап етеді. Салыстырсақ, маленький- маленький
домик, маленькая куколка, маленькая ладошка.(Кiшкентай: -кiшкентай үй,
кiшкентай қуыршақ, кiшкентай алақан ) тағы сол сияқтылар.
Лингвистикалық мән лексикалық бiрлiктердi танып бiлуді үйретеді.
Аударма бойынша қарайтын болсақ, тұрақты лексикалық мәнi бар сөздер және
мәндердiң әр түрлi реңдерi, контекстке байланысты бiлдiруге қабiлеттi ,
вариативтi семантикалық сөздерiнiң сөздiк құрамында бар болуын есепке алу
болып табылады.
Аударманың лексикалық мәселелерi екi түрдiң қиындықтарының бар
болуымен байланған: лингвистикалық және мәдениет тану. Лингвистикалық
көзқарастармен лексикада келесi жiктердiң арасындағы айырмашылықты өткiзуге
дағдыланған:
1.Орнықты баламалар. Бұл дәрежеге мәнi тiлдердiң аудармасының екi
түйiсетiн процесстерiне тұрақты деп табылатын (tree, street) және
контексттен тәуелдi болмайтын лексикалық бiрлiктер жатады. Өте дәл тұрақты
лексикалық мәнi бар сөздер (precision - дәлдiк) сөйлем дәрежесiнiң ядросын
құрайды. Оған географиялық атау, жалқы есiм, сан, аптаның күнi, айлар,
есiмдiк, техникалық терминдер және тағы басқаларды жатқызамыз. Ол еркiн
интерпретацияны жiбермейтiндіктен, бұл лексикалар өте дәл болып табылады.
Орнықты баламалардың мағынасының түсiнiктi болуы басқа тiл және
мәдениет сақтаушылар үшiн, алғашқы қабылдауда бiрмәндi болып саналады.
Мысалы, осы дәрежеге өте дәл лексикадан тысқары жиi қолданылатын жалпы есiм
жатады. Мысалға: street – көше ,bullet – оқ (салыстыпсақ: silence -
тыныштық, үндемеу). Топты әдетте бұл ұқсас , пәндiк жатқызғандығы бар сөз
терминдерi байырғы сөздiктiң сөздерiн қосады. (салыстырсақ: sister –әпке,
stone – тас).
Ұқсас орнықты баламаларды атап өту керек, өйткенi әрбiр тiл шындықты
өздiгiнше құрады. Мысалы, (салыстырсақ: ағылшын bat және француз chauve-
souris) ағылшын тiлiнде бекiткендiгiменен, жарғанат тышқандар қатарына
жатпайтыны белгiлi. Орысша подкова (таға) сөзi ағылшынша horseshoe ,
(французша fer à cheval, немiсше Hufeiseni) сәйкес келеме?. Бұл
ерекшелiктер егер контекст олардың (пәндiк ) төте мәнi сол жағдай ретiнде
пайдаланылса, орнықты аудармашылық баламалардың лексикалық бiрлiктерi
мәлiметтердi пайдалануға кедергi жасай алмайды. Бірақ мәндердiң белгiсiз
екiншi коннотативтарының берiлулерi керек болса , қиыншылықтар пайда болуы
мүмкін. Мысалға үй және әдетте орнықты баламалар ретiнде қаралатын болса,
house ортақ ұғымға building, villa сөздері жасырынуы мүмкін. Ағылшын
тiлiнде I work in this house - Я работаю в этой фирме, (мен фирмада
жұмыс жасаймын) деп қолданыла бермеуі мумкін. Тағы да бір мысал, әр түрлi
тiлдердегi аударма белгiсiнiң әдiстерiң басым көпшiлiктерiнде дәл келмейдi.
Салыстырсақ: He swam across the river-Ол өзеннен жүзiп өттi .
2. (Контекстi, тосын) Вариантты баламалар.
Кең таралған жағдайлардың бірі, түпнұсқаның бiрлiгi және аудармашылық
баламаның аралығында бiрмәндi байланысы болмайтын, жартылай сәйкестiк, екi
тiлдердiң лексикалық бiрлiктерiнiң салыстыруында болып табылады. Вариантты
баламалар контексттерде анықталады. Мысалы: The Ministry of Justice –
Әдiлет басқармасы министрлiгi , The people claimed justice. – Халық
әдiлдiкті талап еттi. Контекстi баламалардың маңыздылығы ағылшын
лексикасының абстрактысынан орысшалағанда анықталады. Л.С.Бархударов кез
келген тiлдiң сөздерiнiң басым көпшiлiгi (1962-шi жыл Бархударов) көп
мәндiлiкпен бейнеленетiнiн көрсетедi. Мысалы, сөздердi орыс – қазақ
тiлдерінде алушыға қиыншылығы, breezе сөзі сона, көмiр шаңы, шу,
(самал ) жеңiл жел сонша әр түрлi мәндерде пайдаланыла беретіндігі
болса, сонымен бiрге, ағылшындықтарға орыс-қазақ сөздерi мысалға жүзу-
адамдардың суға түсуін, және кеменің жүзуін (to swim, to sail)
білдіретіндігі қиыншылық тудыруы мумкін.
3. Жалған баламалар. (Ложные друзья переводчика - Лд) Жалған
баламалар - бұл аударманың лексикалық бiрлiктері, өз формалары арқылы
түпнұсқаны еске салатын, бiрақ өз семантикасымен айырмашылығы болатын
баламалар. Мысалы, өзiндiк тiл аралық омонимия туралы сөз болады list - (
парақ емес) тiзiм, artist - ( артист емес) суретшi, чек - ( check емес)
receipt тағы сол сияқтылар.
Кейбiр мысалдарды келтiретін болсақ: broiler - амер. ыстық күн; pony
- пони, кішкене шарап құятын стақан, амер. шпаргалка; partisan -
жақтаушы; aspirant - талапкер; compositor - жиыншы; fabric – кездеме, мата;
dramatic - әсерлi; pathetic - аянышты; complexion - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Пәні:Аударма ісі
Мамандығы: Аударма ісі
Тақырыбы: Ағылшын тіліндегі неологизм сөздердің
ерекшеліктері
Біліктілігі: Аударма- референт
МАЗМҰНЫ
І. Кіріспе.
ІІ. Негізгі бөлім
І. Адарманың теориялық аспектісі
1.1 Аударманың лингвистикалық қиыншылығы
1.2 Аудару тәсілдері.
2. Аударманың лексика-грамматикалық аспектісі
2.1 Аударманың лексикалық аспектісі
2.2 Лексикалық дәрежеде аударманың тәсілдері
ІІІ. Практикалық бөлім
Жалған баламалар сөздігі
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы Тiлдiң ұзақ даму тарихы барысында оның
құрамындағы жаңа сөздердiң үнемi пайда болып отыратынын білеміз, дегенмен
оның сөздiк құрамдарынына барлығы бекiне бермейдi. Қалып қойған сөздер,
тiлдiң фонетикалық, грамматикалық және лексика-стилистикалық жүйесiне,
әртүрлі өзгерiстерге ұшырайды.
Әртүрлi тiлдердегi сәйкестіктер сөздiк құрамның өзгеруіне әртүрлi
ықпал етедi. Кейбiр тiлдерде сәйкестіктер айтарлықтай ықпалы
болмағандықтан, тiлдiң сөздiк құрамында ерекшеленбеуі мүмкін болды. Басқа
тілдердің тарихи дәуiрлерде сәйкестіктер басқа тілден енген
сәйкестіктерді, көмекші сөздерді өзгерте келе , олардың сөздік құрамына
елеулі ықпал ете отырып , байырғы сөздерді ығыстырды.
Сәйкестіктерді қолданудың орындылығы туралы сұрақ сөздiң нақтылы
функционалдық стильдерiне, лексикалық құралдарды бекiтумен байланысады.
Кең көлемде таратылуы шектелген сала болатын, басқа тiлден енген сөздердiң
қолдануы, шығарманың стилдi тиiстiлiгiмен, оқырмандар арасында ақталына
алады. Шетелдiк терминологиялық лексика, мамандар үшiн мәтiндердегi
мәлiметтiң ықшам және дәл берiлуiн алмастырмайтын қолайлы құрал болып
табылады, бiрақ дайын емес оқырманды ғылыми-әйгiлi мәтiнді түсiнуi үшiн
алынбас тосқауылмен тең болып көрінуі мүмкін.
Аударматану- бұл сала өзінің дамуында түрлі мәселелер және даулы
жағдайлардың барлық санын көбiрек қамтитын ғылым болып табылады. Қалай
аудару керек? деген сұраққа жауап беруге тырысып , зерттеушiлер көбiнесе
қарама-қайшы пiкiрлердiң көздерiмен болып табылған аударманың әр түрлi
объекттерiне ықыласынмен назар аударады.
Осы курстық жұмыстың тақырыбы болып, аудармада болатын лексикалық
қиыншылықтар мен сәйкестіктер болып табылады.
Осы тақырыптағы өзектiлiк, аудармашы аудармада шетелдiк және ана
тiлдерiндегі жүйелердiң жеке элементтерiнiң жалған теңестiруi мәселесі
соқтығатындығында қиыншылық болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Аударма – бұл қызмет, бір тілден мәтіндегі
мазмұнды басқа тілдің құралдары арқылы аудару және де мұндай қызметтің
нәтижесі болып табылады. Оның теориялық ұғынуымен және ықшамдалуы тәртібіі
арқылы, (translation studies ағылшынша) аударма туралы ғылыммен және өзіне
бірнеше бағыттарды қосатын, солардың ішінен теория аудармасы
Аударманың лексикалық қиындығы кезіндегі қажетті вариантты таңдап алу.
Қай тілді алсақ та, кейде бір мағына-мазмұн әр түрлі лексикалық варианттар
арқылы да беріледі. Айталық, қазақ тіліндегі қаладан шықты, қала маңынан
шықты, қала жақтан шықты деген сияқты сөз тіркестер контекске қарай бір
ғана мазмұнға ие болып тұруы мүмкін. Сол сияқты Тегінде, біреуді
жамандағанда үйіп-төге бермей, шектен шықпаған жөн ғой, Тегінде, біреуді
жамандағанда да шектен шықпай, барды-жоқты үйіп-төге бермеген жөн ғой
деген сияқты сөйлемдер әр түрлі ретте тұрғанмен, мазмұны өте ұқсас.
Өйткені бір тілдегі қалыптасқан сөз қолдану тәсілдері, бейнелі
сөздер көшіріп, сол түпнұсқадағы қалпын сақтап жеткізуге келе
бермейді. Басқа тілде айтылған ойдың жалпы мағынасын жеткізуден гөрі,
сол әдебиетке тән көркемдік ойлау, бейнелеп сөйлеу, сөз қолдану
өзгешеліктерін дәл келтіру әлде қайда қиын. Ал онсыз көркемдік ой-сезімнің
әсерлілігі де толымды болмайды. Сондықтан аударма түпнұскаға
мағынасы қағидалық жақын келетініне орай дәлме-дәл аударма, еркін
аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Түгелдей алғанда, қандай аударма
болсын творчестволық сипат алады, бастан аяқ сөзбе-сөз
тәржімалау емес, сөздердің мағынасын, көркемдік қуат, бейнелілік
әсерін неғұрлым толық жеткізу мақсат етіледі. Көркем аударманың
қасиетін арттырып түпнұсқаның мағыналық байлығын, ой-толғамдары мен
сезім иірімдерін, көркемдік өзгешеліктерін жаңғыртып,
жарқырататын, қайта туғызатын суреткерлік шеберлік.
Курстық жұмыстың мақсаты орыс-қазақ тiлдеріндегi лексикалық
сәйкестіктердің қиыншылықтары, сонымен бiрге аудармашының жалған
баламалары және жалған баламалар туралы қысқаша сөздiктің құрастырылуы
болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Берілген зерттеу курстық
жұмысының мақсаты – ағылшын тіліндегі аударманың лексикалық қиындығын
зерттеу болып табылады.
Зерттеуде қолданылатын әдістемелер негізі. Зерттеуде негізгі тәсіл
ретінде аудармалардың мәтінін түпнұсқамен салыстыра талдау тәсілі
қолданылған.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ТАРАУ. АУДАРМАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫЛАРЫ (АСПЕКТІСІ)
Аударма – бұл қызмет, бір тілден мәтіндегі мазмұнды басқа тілдің
құралдары арқылы аудару және де мұндай қызметтің нәтижесі болып табылады.
Оның теориялық ұғынуымен және ықшамдалуы тәртібіі арқылы, (translation
studies ағылшынша) аударма туралы ғылыммен және өзіне бірнеше бағыттарды
қосатын, солардың ішінен теория аудармасы ерекшеленетін, аудармалық таңдау
және аударма пәні әдістерін қамтиды. Ерекше орынды машиналық аударма алады
- ғылыми және сонымен қатар бiр уақытта технологиялық тәртібімен салалас,
аударма ғылымымен және компьютерлік лингвистикамен байланысты. Сонымен
қатар қолданбалы лингвистиканың негiзiндегі көп басқа бөлiмдерi, аударма
пәні аралығы - олар тiл туралы ғылыммен ғана емес, әдебиеттанумен,
когнитивтi ғылымдары, мәдени антропологиямен, ел танумен байланған.
1.1 Лингвистикалық аударманың мәселелерi
Аудармашының жалған баламалары. Бiр және өте дәстүрлi аудармашының
қиыншылығы аудармашының жалған баламалары болып табылады. Жалған
баламаларға ең әуелі тiлдердегi ортақ этимологиялық түбiрлерге жиi өспелi
ұқсас дыбыс шығаратын сөздер, бiрақ қилы-қилы мәндерге ие болатында сөздер
жатады. Мысалы, nation - ел; (people ) халық, елдiң тұрғыны ; одан тысқары:
ұлт. Мысалы: President addressed the nation = Президент халықа үндеу
жолдады.
Кәдiмгi екi тiлдi сөздiктерде де, арнайы сөздiктерде дежалған
баламалар , анық және жақсы сипатталған. Әйтсе де, күрделi iс анағұрлым
(идиомалармен ең алдымен) орнықты сөз тiркестерiмен, мән бойынша
айтарлықтай айырмашылық құрайтын лексикалық құрам бойынша, бейнелi ұқсас
немесе өте ұқсас бола болады.
Аудармашының жалған баламаларының пәндiк - логикалық мазмұнындағы
айырмашылықтары халықтардың өзi өмiрiндегi айырмашылықтарымен бiр қатар
жағдайда байланған. Кез келген таза тiл салыстыруларысыз жеткіліксіз
болатын болмыстар туралы, осы жағдайда болмай қалмайтын түсiнiктерді
кірістіреді. Мысалы, аудармашыға academy сөзін аудару керек болсын
делік,осылай деп аталатын түсініктерді бiлу керек:
ересектер үшiн арнайы мектептер (academies of music, of riding және тағы
басқалар)
– орташа және жоғарғы мектептiң аралығында , аралық жағдайды алып
жатқан училищелер (military, naval academies),
– байырғы өткен жылдардағы -бай ата-аналардың балалары үшiн мектептiң
бөлiндiлерi (Miss Pinkerton’ s academy for young ladles
У.Теккерейде).
– Сондықтан бұл сөзді, жоғары оқу орындарды және жоғары әскери оқу
орындарын айтқанда немесе аударғанда colleges деп аудару тиімдірек
болады.
1.2 Аудару әдiстерi.
Ең алдымен, аудару кезінде аудармашы шығатын аударманың екi жолын
жалпы атап өтуіміз керек: Тура аударма немесе нақты және жанама
аударма(туру емес) аударма.
Шындығында, бастапқы тiлдiң қатынас жағдайы аударма тiлiндегi
қатынастың нақты орынын иемдене алады, өйткенi ол (құрылымдық
параллелизм) параллел дәрежелерiне, немесе (металингвистиялық қатар тұру)
параллел ұғымдарына да тұрақтанады. Бiрақ мынадай болып шығуы мүмкін,
аудармашы пробел(орын қалдыру) баламалы құралдармен екi қатынастардан
ортақ әсері бiрдей болатындай етiп дегенiне жете толтыруға керек.
аудармасының тiлiндегi бар болу айта алатынын бәрiбiр болып шыға алады.
Құрылымдық немесе металингвистиялық айырмашылықтардың салдарынан, осы
немесе басқа дәрежелі реттің элементтерін немесе тіпті лексикалық
бiрлiктерді, кейбiр стилистикалық эффекттерді аударманың тілінде жеткізу
қиын. Екiншi жағдайда, алғыр әдiстерді қолдану арқылы,бiр көргенде
таңғалдыруы мүмкін, бірақ жүрісі сәйкестіктікті жетуді мақсат ететіні
түсінікті.
Аударманың бiрiншi әдiсi: кірме сөздер.
Аударманың ең оңай әдiсiн (жаңа техника, белгiсiз ұғымдар) әдетте
металингвистиялық сипаты бар кемшiлiктi толтыруға мүмкiндiк берген кірме
сөздер болып табылады. Кірме сөздер аудару тәсілі болмас еді және бізді
қызықтырмас еді, егер аудармашы стилистикалық эффекттi жасау үшін
қолдануына тура келмесе. Мысалы: Қазақстанда теңге және қымыз туралы,
верст және пудатуралы Ресейде , доллар және партия туралы
Америкада , текила және тортилье туралы және Мексикада және тағы
басқаларда осы тәрізді сол елдің ұлттық нақышын келтіру терминдердіде
қолдануымызға болады. Мұндай мысалға: The coroner spoke сөйлемін француз
төре шенеулiктерi шенінің баламаларын іздеп отырғанша,
кірме сөз тәсілімен Тергеушi сөйледі деп (Тәж киуші сөйледі деп емес)
аударуымызға болады.
Мынадай ескі кірме сөздерде болады, бірақ баяғы қалпында емес, өйткені
олар біздің тілдердің лексикалық құрылымын білдірсе немесе олар бізге
үйреншікті болып қалуына байланысты. Ең алдымен аудармашыны жеке сипаттағы
кірме сөздер немесе жаңа кірме сөздер қызықтырады. Дараланған кірме сөздер
аударма арқылы тілге кірігеді, олардың қатарына симантикалық кірме сөздер
немесе аудармашының жалған баламалары кірігіп кетуі мүмкін және солардан
абай болған жөн.
Демек, жергiлiктi нақышты сөздердің мәселесін кірме сөздер арқылы ең
алдымен болатын стильнiң саласын және берілген мәннің өзін қамтиды.
Екiншi аударманың әдiсi: калькирлеу (өзгертпей түсiрiп алу).
Калькирлеу кірме сөздердің ерекше түрі болып табылады: бiз өзге тілден
осы немесе басқа синтагманы алып пайдаланып, олардың құрылымынын сөзбе-сөз
аударамыз. Мысалы, бiз сайып келгенде аударманың синтаксистiк тiлдiң
құрылымдарын қолдана отырып, оған жаңа экспрессиялық элементтер енгiзе
отырып, өрнектi калькирлеу арқылы аламыз. Мысалға: Seasonal greetings
(сөзбе-сөз аударғанда: Маусымдық құттықтаулар ), немесе құрылымды
калькирлеу арқылы, жаңа конструкцияларды тiлге енгiзе отырып, мысалға:
Science-fiction (сөзбе-сөз аударғанда:фантастика-ғылым).
Сол күйінде кірме сөздермен байланыста, ескі орнықты калькилер, тек
қана ескертуге ғана, кірме сөздер тәрізді семантикалық эволюцияны бастан
кешіру арқылы, аудармашының жалған баламалары болып кетуі мүмкін.
Бұданда қызығы аудармашыға жаңа калькилерді, сол арқылы кірме сөздерді
қолданбай, бос орынды толтыруы болып табылады.( Бұл жағдай тұрпатынан
қарағанда, грекше-латынша қордың негiзiнде сөз жасауға немесе (конверсия
бойынша бiр сөз табының басқа сөз табына өту) гипостазисты пайдалану
тиімді.) Бұл жолмен мұндай қисынсыз калькилерден құтылуға болады мысалға:
Thrapie occupationelle (Occupational Therapy ) сол сияқты тағы басқалар,
кейбiр аудармашылардың ойынша осылайша көрнекi үлгiсi қызметін көрсете
алады.
Аударманың үшiншi әдiсi: сөзбе-сөз аударма
Сөзбе-сөз аударма дегеніміз аударма мәтінінің тілінен келесі тілге
аудару, сол арқылы дұрыс және идиомалық мәтiннiң жасауына мән беріп,
аудармашы тiлдiң мiндеттi талаптарының орындалуын қадағалауы тиіс. Мысалы:
I left my spectacles on the table downstairs- Мен өзімнің көзілдірігімді
төмендегі үстелде қалдырып кеттім; Where are you ? - Сiз қайдасыз?; This
train arrives at Union Station at ten - Бұл пойыз Орталық вокзалға сағат
10 да келедi.
Сөзбе-сөз аударма негiзiнен - бұл жеке және толық аударылатын
мәселенiң жалғыз шешімі. Сол тәрізді аудармада мысалдар көп, тілдерден
пайда болған, сол сияқты сөздер қатарына кіретін, тілдер арасындағы
ерекшеліктерді қосқанда, сол мәдени орбитаға кіретін мысалдар. Егер тiлдiң
сөзбе-сөз аудармасының кейбiр жағдайларының бар болуы ағылшын тілінен орыс-
қазақ тілдеріне аударуды айуға болады, сонымен бiрге бiрлескен айғақтарды
қамтып көрсете алатын металингвистиялық ұғымдар қос тiлдiлiк және саяси
немесе зияткерлiк мәртебемен байланатын саналы немесе санасыз елiктеудiң
мерзiмдерi бар болатынын білеміз. Мысалы, бұл ойлардың өзiндiк
конвергенциясымен түсiндiруге болады, Еуропа тiлдердi ара-арасында (кейде
және анықталған артикльнiң бiлiмi орташа бақылауға болатын құрылымдар
мәдениет және өркениеттiң тұжырымдамалары және тағы басқалар ұқсастықтары
)бар.
Кірме сөздер лексиканың басты әдістеріне транскрипция, транслитерация
және калькирлеу жатады.
Транскрипция (фонетикалық әдiс) - бұл сөздiк бiрлiктерінiң ( кейде бiрнеше
сөзге алып пайдаланатын тiлдiң фонетикалық ерекшелiктерiмен сәйкес түрiн
өзгертiлген) дыбыстық формасы сақталынатын кірме сөздер әдісі. Мұндай
әдіспен ағылшын тiлiнен (football ) футбол, (trailer ) трейлердiң сөзi,
(jeans ) джинстар тағы басқаларды көруге болады. Ағылшын тiлiнде француз
сөздері regime, ballet, bouquet осы тәрізді тағы басқалар шеттен алып
пайдаланған .
Транслитерация - бұл шетелдiк сөздердiң жазылуларын алып пайдаланатын
кірме сөз әдiсі: алып пайдаланылатын сөздердiң әрiптерi ана тiлiнiң
әрiптерiмен ауыстырылады. Сөзді транслитерациялау кезінде ана тiлiнiң
оқуылуы ережесі бойынша оқылады. Ағылшын тiлiнен орыс – қазақ тілдеріне
транслитерациялары әдiспен аударылған (cruise ағылшынша) круиз, (motel
ағылшынша) мотел, (club ағылшынша) клуб сөздері алып пайдаланылған.
Сонымен бiрге әрiптенген кірме сөздер ағылшын тілінде көп жалқы есiм
алмастырылған: (Washington ағылшынша) Вашингтон, (Texas ағылшынша) Техас,
(London ағылшынша) Лондон. Ағылшын тiлiнiң ережесі болып саналатын,
өздерінің графикалық ерекшеліктерін сақтаған грек, француз, латын сөздері
көптеп кездеседі.
Калькирлеу, транскрипция және транслитерация (әрiптік аударма) бұл кірме
сөздердің әдістерін аударманың аттас әдiстерiнен айыру керек. Олар
өздерінің механизмдерімен ерекшеленбейді, олар өздерінің соңғы нәтижесімен
ерекшеленеді: аудару кезінде сөздік ұлғаймайды, сонда кірме сөз қорында
жаңа сөздік бірліктері пайда болады.
Ассимиляция процессі аудармашылардың тiлiне басқа тіл элементтері
кiрiспенiң моментiнің бейiмделуiнен басталады, аударма техникасы шет елдік
спецификалық аудару туралы бірер сөз айтуға тура келеді. Түсініксіз ойдағы
сөздерді аудару кезінде, сонымен қатар аттарды аудару кезінде
транскрипция,сирек транслитерация, калькирлеу және (шетелдiк сөздердің
мәнiн немесе сөз тiркестерін ана тiлiнiң құралдарының сақтауынсыз және
формасыз беру кезінде ) түсiнiк аударма қолданылады. Мысалы, the
Speaker, барлық палаталар мүшесі сөз тіркесі, backbenchers сөз тіркесі
ағылшын парламенті мүшелерінің қатары және тағы басқалар. Түсіндірмелі
аудару кезінде аударыдатын сөздер транскрипция әдісіне қарай бұл жағдайда
спикер, бекбенгерз болып аударылады. Калькирлеу кезінде, транскрипция
және транслитерация ке кездерде сілтемелерге жүгуну керек. Мысалға орыс-
қазақ тіліне түсініксіз сөздерді аудару кезінде түсінік беруге болады:
... президент Джонсонның американдық жұмыртқабас 1ге қатынасы...
(...отношение президента Джонсона к американским яйцеголовым1 .)
Сонымен бiрге ойдағы мәннiң алмастыруы, түсiнiк аударма және
калькирлеу түрлері қолдана алады.
Бұл дегенмен түсiнiктiң қажеттiлiгiн шығармайды. Аударманың әдiстерi
ретінде транскрипциямен және калькирлеумен бұрыс пайдалану бұл тiлдердiң
құрылымын бұзуы мүмкін . Сөздiң түсініксіз реттелуіне транскрипция және
калькирлеу дәлелсіз жіберілмейді, сол себепті аудармада меншiктi мағына
болмайды.
Сайып келгенде, бiз аударма дегеніміз-дербес ұғым, өз қасиетін
сақтайтын және бұл қиыншылықты басқалармен теңдестiруге болмайтынына көз
жеткiздiк.
Сонымен бiрге аударманың көп жақтылығында атап өту керек. Демек,
мысалы, сол немесе басқа сөйлемді аударманың әр түрлi стилдi нақышымен
ауыстыруға болады . Және бiр немесе бірнеше сөздер аударманың тiлiндегi
көптеген синонимерге ие болады. Бұл туралы шексiз айтуға болады.
Сонымен, аударма дегеніміз- тiлдiң мiнсiз таза бiлiмi ғана емес,
жазбаша немесе ауыз екi сөздiң реңдерi мағыналарын білу, стилдi және әрi
қарай танып бiлу де маман талап ететiн күрделi көп қырлы ұғым; тiл тарихын
және тарих және қоғам мәдениетiнiң дамытуын бiлу керек.
Әртүрлi тiлдердегi кірме сөздер сөздiк құрамға әртүрлi ықпал ететiнiн
атап өту керек. Кейбiр тiлдерде оларың тiлдiң сөздiк құрамына айтарлықтай
өзгерте алатындай ықпалы тимеді. Мысалы, кірме сөздердің басқа
тiлдерiндегi әртүрлi тарихи дәуiрлерiнде, не тiлдiң сөздiк құрамындағы
сонша маңызды ықпалы тiптi есiмдiкдер немесе басқа сөз таптары, басқа
байырғы көмекшi сөздердi ығыстырды. Қағылез тiл болғандықтан - дамитын
құбылысы тұрақты. Жаңа сөздер туады, керексiз, артық, ескі сөздер
жоғалады, сол кезде лексикологияның төңiрек жұмыс iстейтiн ғалымдар үшiн
шешулерді талап ететiн сұрақтар көп болып қалады.
ІІ. АУДАРМАНЫҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ АСПЕКТІСІ
Ереже бойынша, сөздің деңгейі аударманың жүзеге асуы үшін жетерлік
болып табылмайды. Алайда аударманың лексикалық деңгейінің шарты - ең
маңызды тіл табуларды, лексикалық баламаның талғамына сай, семантика-
прагматикалық инварианттылық қатынасының қағидасы үшін, түпнұсқаның және
аударманың мәтіндерінің арасында қисындау қоюы болып табылады.
Лексикалық деңгейдің қиыншылықтары, үлкен мүдделі аударманың қағидалы
аспектісін түсіндіру үшін, және аудармалы тәжірибе үшін ұсынады . Кейде
аударманың тәжірибесіндегі үрдіс бір тілдің лексикалық бірлігінің
механикалық ауыстырушылығына, өзге тілдің лексическалық бірліктерімен
қаралады. Тәжірибелі аудармашы сөздікке қарап аудару қиыншылықтарды
шешпейтінін, сөздің баламасы сөздікте ғана жеткіліксіз болуы
ықтималдылығын жақсы біледі.
Жоғарыда көрсетілгендей, аударма мағынаның және сөйлем жүйесінің
салыстырмалылығының әмбебабы арқылы болатыны белгілі. Осы жағдай
аудармадағы сөз және сөйлемдерге тиісті болуын және мағына олардың
лексическалық бірліктерінің текстпен үйлесіп келуін қамтамасыз етеді.
Аударуға келетiн тiлдердiң лексикалық байланысуын және жұмыс жасау
ерекшелiктерiн есепке алу керек. Сонымен бiрге аудару кезінде тек теорияға
сүйеніп қана қоймай, лингвистика төңiрегiндегi салыстырмалы зерттеулерді,
әртүрлi тiлдер бiрлiктердiң арасындағы байланыстарды қарастырып, анықтап
алу маңызды. Аударманың теорияларына, тiл бiрлiктерiнiң виртуалды емес
ерекшеленетiн мiнездемесі ғана емес, мағыналарды сөйлеу сегментімен
қарастыру қызықтырады. Сонымен бiрге, мұндай сөздегi тiл бiрлiктерiнiң
сипаттамасы болады, осы немесе өзге тіл жүйесінде арнайы орныққан сөз
бірліктері сөз сөйлеу кезінде сипатталса, аударма кезінде есепке алынбайды.
Жеке алғанда орыс-қазақ тіліне аударғанда ағылшын тiлi лексикасының
келесi ерекшелiктерін есепке алу керек:
1. Ағылшын лексикасының абстрактiлi сипаты (салыстыратын болсақ, аударғанда
ағылшын зат есiмі promotion сөзі - қызмет бойынша алға басу, карьер өсуi,
шығарылым, жарнамалық арзандату) болып табылады. Барлық келтiрiлген
мәндердiң негiзiне мысалға: (pot сонымен бiрге - естен тану, банка,
кубок, жүлде, iрi сома болса, pot of money – ірі сомалы ақша (Jack pot ), a
big pot- маңғаз мырза, iрi iсiк, қазына, iрi сома деп аударылған кезде,
абстрактілі сипатта алға басушылық қасиеттін көруімізге болады.
Сонымен бiрге басқа да мысалдар келтiруге болады, мысалы: to fall
етiстiгi (to fall ill, to fall flat, to fall silent, to fall asleep, to
fall in love with..., to fall due) болып түрлене алады. Мысалға : He had
fallen behind the time - Ол уақытынан қалып қойды.
Абстрактылы ағылшын лексикасына байланысты контексттiң рөлi өсуде.
2. Арнайы және жиi қолданылатын лексика аралығындағы шекаралардың
көмескiлiгi. Мысал ретiнде аction сөзiнiң аудармасын келтiруге болады.
Аction -әсер, әрекет, (контекстке байланысты) аударылатынын байқаймыз.
Көркемөнер, ғылым, саясат, поэзия пәндерін орыс-қазақ тiлдерiне аударғанда
меншiктi сөздiгi болады, салыстырсақ: маңдай - кекiл, көзқарас - қарау, көз-
көз тағы сол сияқтылар.
Сөздегi лексикалық бiрлiктердiң, мағыналы дерексiздiгi айқындалатын
ағылшын етiстiктерiне мысыл келтiретін болсақ: – The man leaves the hotel.
– Мужчина выходит из отеля.(Ер кісі қонақүйден шығып барады); The car
leaves the garage.- Машина выезжает из гаража. (Машина гараждан шығып
барады.) Көріп тұрғанымыздай, келтiрiлген мысалдардың ішінде ағылшын
тiлiнде субъектпен және предикаттың аралығында мағыналық үйлесімділік
болмайтынын байқаймыз. Орыс-қазақ тiлдерінде етiстiк субъектке байланысты
таңдап алынады. Ағылшын етiстiгiнiң мәнi абстрактылы болып келеді. Ағылшын
лексигiнiң бұл ерекшелiгi яғни, абстрактылығы, орыс-қазақ тілдеріне аудару
барысында әріптік аударманың пайда болуына алып келеді. Мысалға: Her image
was dancing in my eyеs. – Ее образ танцевал у меня в глазах (ср. – мелькал
перед глазами). (Оның бейнесі менің көзімнің ішінде билеп жургендей болды.
Салыстырсақ :- көздерiмнің алдында жылтырады) . I have drawn that image
in my spirit. – Я нарисовал в своем уме картинку (ср. – мысленно
представил себе).(Мен өз ойымда сурет салдым. Салыстырсақ:-ойша
елестеттім)
Бұдан басқа, предикаттың семантикалық келiсуi, предикаттың объектiлік
қатынастарының есепке алынуы, орыс-қазақ тілдерінде аударғанда iске асуы
керек. Do етiстiгi және олардың орыс-қазақ баламаларының кейбiрiне ғана
мысал ретiнде келтiрсек: to do a language – изучать язык (тiл үйрену), to
do a country - посетить страну (елде болу) тағы сол сияқтылар.
Сөздегi лексикалық бiрлiктердiң қолдануының үлкен арандатушылығы
ағылшын тiлiмен салыстырғанда орыс-қазақ тілдерінде стилистикалық
біріктірулер және сөз тіркестерінің біріктірулері болып табылады. Мысалға:
the marriage of colors - сочетание цветов,(түстердiң тiркесi); the divorce
between the theory and the practice - разрыв между теорией и практикой,
(теория және тәжiрибе аралығындағы үзiлу).
Сонымен бiрге мағыналы үйлесуден тысқары, орыс-қазақ тiлiдерінде
стилистикалық келiсуі, немесе мысалы, сөз тiркестерiнiң экспрессиялық
таңбаланған компоненттерiнiң келiсуi жиi байқалады: to cast a glance –
бросить взгляд, (көз тастау), to cast stones- швырять камни, (тастарды
лақтыру). Орыс тiлiндегi экспрессиялылыққа тиiстi аффикстердiң кең
қолдануы морфологиялық деңгейде едәуiр дәрежеде өрнектеледi. Тiлдiң
морфологиялық жiктелуiнiң ерекшелiктерi аудармада есепке алынуы керек.
Мысалға мынадай сөздің лексикалық қатарлары, девушка, дивчина,
девица, девка, Н.В.Гогольнiң Вечеров на хуторе близ Диканьки
аудармасында : Гарная дивчина! – Pretty girl, Славный парубок! –
Smart guy ( Сүйкімді қыз! – Pretty girl, Сүйкімді бала! – Smart
guy) лексикалық сәйкестіктерге байланысты түпнұсқаны аударған.
Сала тiлдермен салыстырғанда аналитикалық, орыс-қазақ тiлдерінде
экспрессиялық қайталау, нақтылы экспрессиялық - стилистикалық тавтология
байқалады. Мысалы, сын есiм ағылшын тілінде зат есiм ретінде, анықталатын
кiшiрейтілетiн формасын талап етеді. Салыстырсақ, маленький- маленький
домик, маленькая куколка, маленькая ладошка.(Кiшкентай: -кiшкентай үй,
кiшкентай қуыршақ, кiшкентай алақан ) тағы сол сияқтылар.
Лингвистикалық мән лексикалық бiрлiктердi танып бiлуді үйретеді.
Аударма бойынша қарайтын болсақ, тұрақты лексикалық мәнi бар сөздер және
мәндердiң әр түрлi реңдерi, контекстке байланысты бiлдiруге қабiлеттi ,
вариативтi семантикалық сөздерiнiң сөздiк құрамында бар болуын есепке алу
болып табылады.
Аударманың лексикалық мәселелерi екi түрдiң қиындықтарының бар
болуымен байланған: лингвистикалық және мәдениет тану. Лингвистикалық
көзқарастармен лексикада келесi жiктердiң арасындағы айырмашылықты өткiзуге
дағдыланған:
1.Орнықты баламалар. Бұл дәрежеге мәнi тiлдердiң аудармасының екi
түйiсетiн процесстерiне тұрақты деп табылатын (tree, street) және
контексттен тәуелдi болмайтын лексикалық бiрлiктер жатады. Өте дәл тұрақты
лексикалық мәнi бар сөздер (precision - дәлдiк) сөйлем дәрежесiнiң ядросын
құрайды. Оған географиялық атау, жалқы есiм, сан, аптаның күнi, айлар,
есiмдiк, техникалық терминдер және тағы басқаларды жатқызамыз. Ол еркiн
интерпретацияны жiбермейтiндіктен, бұл лексикалар өте дәл болып табылады.
Орнықты баламалардың мағынасының түсiнiктi болуы басқа тiл және
мәдениет сақтаушылар үшiн, алғашқы қабылдауда бiрмәндi болып саналады.
Мысалы, осы дәрежеге өте дәл лексикадан тысқары жиi қолданылатын жалпы есiм
жатады. Мысалға: street – көше ,bullet – оқ (салыстыпсақ: silence -
тыныштық, үндемеу). Топты әдетте бұл ұқсас , пәндiк жатқызғандығы бар сөз
терминдерi байырғы сөздiктiң сөздерiн қосады. (салыстырсақ: sister –әпке,
stone – тас).
Ұқсас орнықты баламаларды атап өту керек, өйткенi әрбiр тiл шындықты
өздiгiнше құрады. Мысалы, (салыстырсақ: ағылшын bat және француз chauve-
souris) ағылшын тiлiнде бекiткендiгiменен, жарғанат тышқандар қатарына
жатпайтыны белгiлi. Орысша подкова (таға) сөзi ағылшынша horseshoe ,
(французша fer à cheval, немiсше Hufeiseni) сәйкес келеме?. Бұл
ерекшелiктер егер контекст олардың (пәндiк ) төте мәнi сол жағдай ретiнде
пайдаланылса, орнықты аудармашылық баламалардың лексикалық бiрлiктерi
мәлiметтердi пайдалануға кедергi жасай алмайды. Бірақ мәндердiң белгiсiз
екiншi коннотативтарының берiлулерi керек болса , қиыншылықтар пайда болуы
мүмкін. Мысалға үй және әдетте орнықты баламалар ретiнде қаралатын болса,
house ортақ ұғымға building, villa сөздері жасырынуы мүмкін. Ағылшын
тiлiнде I work in this house - Я работаю в этой фирме, (мен фирмада
жұмыс жасаймын) деп қолданыла бермеуі мумкін. Тағы да бір мысал, әр түрлi
тiлдердегi аударма белгiсiнiң әдiстерiң басым көпшiлiктерiнде дәл келмейдi.
Салыстырсақ: He swam across the river-Ол өзеннен жүзiп өттi .
2. (Контекстi, тосын) Вариантты баламалар.
Кең таралған жағдайлардың бірі, түпнұсқаның бiрлiгi және аудармашылық
баламаның аралығында бiрмәндi байланысы болмайтын, жартылай сәйкестiк, екi
тiлдердiң лексикалық бiрлiктерiнiң салыстыруында болып табылады. Вариантты
баламалар контексттерде анықталады. Мысалы: The Ministry of Justice –
Әдiлет басқармасы министрлiгi , The people claimed justice. – Халық
әдiлдiкті талап еттi. Контекстi баламалардың маңыздылығы ағылшын
лексикасының абстрактысынан орысшалағанда анықталады. Л.С.Бархударов кез
келген тiлдiң сөздерiнiң басым көпшiлiгi (1962-шi жыл Бархударов) көп
мәндiлiкпен бейнеленетiнiн көрсетедi. Мысалы, сөздердi орыс – қазақ
тiлдерінде алушыға қиыншылығы, breezе сөзі сона, көмiр шаңы, шу,
(самал ) жеңiл жел сонша әр түрлi мәндерде пайдаланыла беретіндігі
болса, сонымен бiрге, ағылшындықтарға орыс-қазақ сөздерi мысалға жүзу-
адамдардың суға түсуін, және кеменің жүзуін (to swim, to sail)
білдіретіндігі қиыншылық тудыруы мумкін.
3. Жалған баламалар. (Ложные друзья переводчика - Лд) Жалған
баламалар - бұл аударманың лексикалық бiрлiктері, өз формалары арқылы
түпнұсқаны еске салатын, бiрақ өз семантикасымен айырмашылығы болатын
баламалар. Мысалы, өзiндiк тiл аралық омонимия туралы сөз болады list - (
парақ емес) тiзiм, artist - ( артист емес) суретшi, чек - ( check емес)
receipt тағы сол сияқтылар.
Кейбiр мысалдарды келтiретін болсақ: broiler - амер. ыстық күн; pony
- пони, кішкене шарап құятын стақан, амер. шпаргалка; partisan -
жақтаушы; aspirant - талапкер; compositor - жиыншы; fabric – кездеме, мата;
dramatic - әсерлi; pathetic - аянышты; complexion - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz