Қазіргі замандағы әлемдік діндер

1. Дүние жүзінің діни жүйесінде анағұрлым кең таралған дін түрі - христиандық, біздің дәуірімізге дейін I ғасырда пайда болады Иудейде - Рим империясының шығыс провинциясында. Христиандық негізінде - құдай-адам Иисус Христ туралы ілім, оның ұлы Құдаймен, яғни адамдарға мейірімді әрекеттерімен келіп, өмір сүрудің қағидаларын алға тартады. Ол адамдардың күнәларын кешіріп, дін жолымен олардың көрген қорлықтары мен қиындықтарын крест арқылы жеңілдету шараларын жолға қояды. Христиандардың Қасиетті Жазбасы - Библия өз алдына мынадай әңгімелер жиынтығын құрайды, яғни Құдай адамды іздеген, бұл Құдайдың адамдарға қарата айтылған пікірі.

Христиандық - күнә идеясы мен адамдарды құтқару. Адамдар құдайдың алдында күнәһар, бұл нақты айтқанда оларды тепе-тең қалыпқа түсіреді. Христиандық адамдарды әлемнің бүлінуі мен қатыгездіктен қорғап, әділдік пен қайырымдылыққа шақырды. Қатыгездік әрдайым жазаланады, ал мейірімділік әрекеттер марапатталады, жоғарғы сот жүзеге асады және әр тұлға өзінің іс-әрекетіне қарай лайықты жазасын алады.

1054 жылы христиандық шіркеудің негізгі алғышарттары жүзеге асады, ыдырау сипат алады Шығыс (православ орталығымен Константинопольдегі (қазір Стамбул) және Батыс (католиктік) Ватикандағы орталығымен. Анағұрлым берік ұстаным христиандық Еуропа, Америка және Австралия елдерінде сақталады. Православ негізінен шығыс Еуропа мен Жақын Шығыс халықтарыныңі арасында нақты орын алады. Православ өкілдерінің ішінде анағұрлым сандық көлемі жағынан көп ұлттар - орыстар, украиндықтар, белорустар, гректер, румындар, сербтер, македондықтар, молдавандар, грузиндер, карелдер, коми, сол сияқты Поволжья халықтары (мари, мордва, удмурттар, чуваштар) . Православтардың ошағы АҚШ-та, Канадада, Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде орын алады. Католиктік Солтүстік және Оңтүстік Америкада кең таралған. Католиктерге итальяндықтар, испандықтар, португалдықтар, француздардың бір бөлігі, белгиялықтардың көп бөлігі, австриялықтар мен немістердің бір бөлігі енеді (ГФР оңтүстік өңірі), поляктар, литвалықтар, хорваттар, словендіктер, венгерлердің көп бөлігі, ирландықтар, украиндықтардың кейбір бөліктері ( униаттық немесе грек-католиктік негізде) . Азиядағы католиктіктің ірі ошағы болып Филиппиндер саналады (испандық отарлаушылардың ықпалы) . Көпшілік католиктер Африка, Австралия, Океания елдерінде.

Әлемдік діндердің ішіндегі ең жасы - ислам, б. э. д. VII ғасырда бастау алып, Арабия жартылай аралының араб тайпаларының арасында негізі қаланады. Исламның ізбасарлары - 1 млрд-тан астам адам. Негізін қалаушы - Мұхаммед, тарихи тұлға, 570 жылы Мекке қаласында дүниеге келеді. Меккеде аса құрметті деп саналатын орын болды, араб тілінде - Қағба. Мұхаммедтің анасы оған алты жас толғанда қайтыс болады, әкесі ұлы туғанша қайтыс болады. Мұхаммед атасының қолында тәрбиеленеді, көпке қадірлі, бірақ кедей тұрады. 25 жаста ол күйеуі қайтыс болған бай әйел Хадиджаның шаруашылығын басқарушы болады, біраз уақыттан кейін оған үйленеді. 40 жасында Мұхаммед діни уағыздаушы ретінде халықтың алдына шығады. Ол өзін Құдайдың (Алла) пайғамбары етіп тағайындағанын түсіндіреді. Уағыз Меккенің басында отырғандарға ұнамайды, Мұхаммедке 622 жылы Ясриб қаласына қоныс аударуға тура келеді, кейінірек Медине атауына өзгертіледі. 622 жылы мұсылмандық ай күнтізбесі бойынша жыл басы, ал Мекке - мұсылман дінінің орталығы болып саналады. Мұсылмандардың қасиетті кітабы Құран өз алдына Мұхаммед пайғамбардың уағыздарының өңделген жазбасын құрайды. Мұсылмандардың аят-хадистерінде Суннаның рөлі ерекше - Мұхаммед пен Шариаттың өмірлері туралы өсиет әңгімелерден тұрады - мұсылмандар үшін міндетті болып саналатын ережелер мен принциптердің жиынтығы. Мұсылмандар үшін ең үлкен күнәнің бірі -өсім алушылық, араққа салынушылық, құмар ойындары мен ерлі-зайыптылардың бір-біріне деген адалдықтарының болмауы. Адамдар мен жануарларды бейнелеуге тыйым салынды, сол үшін мұсылмандардың мәдени ғимараттары - мешіттер - тек қана ою-өрнекпен көмкеріліп, безендіріледі. Исламда руханилықтың қағидалары басшылыққа алынады. Молда (дін қызметкері) кез келген мұсылман болып саналады, ол Құранды жақсы білуі қажет, сол сияқты мұсылмандық заңдар мен құдайға сыйынудың ережелері мен қағидаларын меңгеруі шарт. Мұсылманның ислам шарты бойынша негізгі міндеттері бесеу -ғибадат ету, құлшылық, дұға оқу, садақа беру және қажылық

VII ғасырдың екінші жартысында негізі қаланған ислам екі тармаққа жіктелген: суннизм мен шиизм. Сунниттер мұсылмандардың 80% -ға жуығын құрайды. Шиизм Иран мен Оңтүстік Иракта бар. Бахрейнде, Йеменде, Азербайжанда және Тәжікстанның тұрғындарының жартысы - шииттер.

Суннизм мен шиизм бірқатар секталардан тұрады. Суннизмнен ваххабизм шықты, ол Сауда Аравиясында күшіне енген, шешендер мен Дағыстанның кейбір халықтарының арасында кең таралған. Негізгі шииттік секталар - зейдизм мен исмаилизм, атеизм мен буддизмнің ықпалы басым

Әлемдік діндердің ішінде ең ежелгісі - буддизм, яғни Үндістанда б. э. д. І мыңжылдықтың ортасында туындаған. Одан кейін Үндістанда 15 ғасыр бойы билік еткен буддизм орнын индуизмге береді. Алайда буддизм широко Азияның Оңтүстік-Шығыс елдерінде кең таралады, сол сияқты Шри-Ланкаға, Қытайға, Кореяға, Жапонияға, Тибетке, Монголияға таралады. Буддизм жақтастарының саны жуық шамамен - 500 млн. адам. Негізін салушы - Сиддхартха Гаутама Шакъямуни, халық арасында - Будда атауына ие, бұның мағынасы - көңілі көтеріңкі, шаттанған, ол княз отбасынан болады. Ол өте ауқатты отбасында өмір сүреді және 29 жасқа келгенше сарайдың маңынан шықпайды. Жан-дүниесінің түрткісі жас сұлтан үшін төрт кездесу болып саналады. Ең басында ол қартайған шалды көреді, әрі қарай қиналыстары мен өлу сәтіндег жағдайларды елестетеді. Осылайша Гаутама кәрілікті, сырқаттылық пен өлімді біледі - бұл барлық адамдарға лайықты екендігін аңғарады. Содан кейін ол кедейліктің күйін кешкен шалды көреді, оған бұл өмірден еш нәрсенің керегі жоқ. Бұның барлығы жас сұлтанды қатты ойға батырады, адамдардың тағдырлары туралы терең ойға батырады. 29 жасында ол тақуа жанға айналып, өмірдің сырын ұғынғысы келеді. Терең ойлау мен пайымдаудың нәтижесінде ол 35 жасында Будда атанады - кемеңгер тұлғаға айналады. Буддизмнің негізгі идеясы - 4 ізгілікті, игі шынайылық болып саналады: өмір - бейнет, азап шегу; бейнет, азап шегу себептері - адамдардың ынта-жігері мен ұмтылыс-құштарлықтары; азаптардан құтылуға болады, яғни лайықты жолдары мен амал-тәсілдері бар.

2. Синтоизм дінінің ерекшелігін саралаңыз

Синтоизм - [жапон. синто - құдайлар жолы] - Жапонияда кең тараған дін, табиғатты алғашқы қауымдық дәріптеуден туындаған рулық және тайпалық құдайларға табыну. 1868 жылдан 1945 жылға дейін мемлекеттік дін болған, оның негізін табиғат пен ата-баба құдайларына табыну құрады. Табынуды дамыту барысында шығармашылық бастау акті идеясы пайда болған, нәтижесінде күн құдайы Аматәрасу - синтоистік жоғарғы құдай пайда болған. Ал оның үрпағы Джиммутенно барлық жапон императорларының аңыздық бастауы болған.

Синтоизмде табиғатта өмір сүретін құдайлар мен рухтар бар. Осы рухтар кез келген қолдан жасалған затқа жан бітіруі мүмкін, сол зат табыну нысанына айналады. Синтоизм бойынша өмір мақсаты ата-бабалар идеалын жүзеге асыру, құдаймен рухани бірігу салт-жоралғылар мен сыйыну. Қазіргі заманғы Жапонияда синтоизм өз ұстанымын белгілі бір деңгейде сақтаған, ал оның жаңа секталары ұлттық ділді қалыптастыруға белсене атсалысуда.

Синтоизм - бұл Жапонияның VІ-VІІ ғасырларда қалыптасқан дәстүрлі діні. "Синто” ("құдайлар жолы”) ежелден жапондықтар дәріптейтін құдайлар мен рухтар әлемін ("ками”) білдіреді. Синтоистер өздерінің діндерін күн құдай-анасы және жапон императорларының ілкі анасы саналатын Аматэрасудан бастау алады деп есептейді. Аматэрасу - синтоистік құдайлар пантеонының басты құдайы.

Синтоизм қағидалары VІ-VІІІ ғасырларға жататын басты үш дереккөзге негізделген, олар: "Кодзики”, "Нихон секи” (тарихи-жылнамалық жинақ), "Синсэн седзироку” (генеалогиялық тізімдер)

Синтоизм жапондық дүниетанымды қалыптастыруда маңызды рөл атқарды, ол басты бес концепцияға негізделді. Бірінші концепцияға сай, әлем өздігінен пайда болған, әлем жоғарғы күш арқылы емес, өздігінен реттеліп отырады. Екінші концепция жер бетіндегі өмір қуатын сипаттайды. Үшінші концепцияда табиғат пен тарихтың бірлігі, әлемнің тірі және тірі емес деп бөлінбеуі (себебі табиғаттың барлық құбылыстары мен адамда камилер өмір сүреді) айтылады. Камилер осы әлемде тіршілік ететіндіктен, о дүниеден пана іздеудің қажеттілігі жоқ. Төртінші концепция көпқұдайлықты көрсетеді, себебі синтоның өзі жергілікті табиғат культтерінен, жергілікті, рулық және тайпалық құдайларға табынудан пайда болған. ХХ ғасыр тізімдемесіне сәйкес синтоның құдайлар пантеоны 3132 құдайдан тұрған, кейінірек олардың саны едәуір өскен. Бесінші концепция бойынша синто жапон ұлтымен етене байланысты, дегенмен, бұл жақындық жапондыққа кез келген басқа дінді ұстануына кедергі жасамайды.

Синто дінінде әр түрлі культтердің ортақ сипаттары біріктіріліп, біртұтас рәсімділіктің күрделі жүйесі жасалды. Синтоистік діни табынудың негізінде Аматэрасуға дейінгі ататектен бастау алатын ата-баба культі жатыр. Адам әлемі "ками” әлемінен бөлінбегендіктен, белгілі мағынада адамның өзі де "ками” болып табылады, сондықтан оған о дүниедегі аман қалуды іздеу жат нәрсе. Діни тазалық "камиге” және өз ата-бабаларына деген қастерлеуді, табиғатпен үйлесімді өмір сүруді, құдайылықпен рухани байланысты қажет етеді. Синтоизм этикасы өте қарапайым: ирригациялық жүйелерді бұзбау, қасиетті орындарды тазалықта ұстау, жан-жануарларға қамқорлықпен қарау.

Аматэрасу культінде айна, семсер және яшма тасынан жасалған әшекейлер бейнеленген. Оларды мифологиялық дәстүрге сай, құдай ана жапондықтардың алғашқы императоры ретінде немересі (кейбір деректер бойынша күйеуі) Нинигиді жерге аттандырар алдында оған тарту етіп, бүкіл әлемді нұрға бөлеп, билік құруды, бағынбағандарды бағындыруды өсиет етеді. Мифтегі айна - адалдықты, семсер даналықты рәміздейді. Бұл қасиеттердің бәрі император тұлғасында толық көрінісін табады. Синтоистік храмдар кешеніндегі ең негізгісі Исэдегі храм - Исэ дзингу (VІІ ғ. соңында негізі қаланса керек) . Исэ дзингу Аматэрасудың храмы болып саналады.

Синто дамуындағы маңызды кезең - "Исэ синто” тұжырымдамасының қалыптасуы. Оның басты мақсаты - император культін нығайту. Бұл тұжырымдама пайда болуының бір себебі моңғол шапқыншылығы және одан кейінгі (1261-1281 жж. ) кезеңдегі храмдардың, әсіресе, Исэ дзингу храмының ықпалы мен беделінің артуы болды. Осы уақытта император әулетінің ілкі тегі әрі қорғаны исэні мекендейтін Аматэрасу культі өте кең таралды. XVІ ғасырдың екінші жартысында "Исэ синтоның” дамуы белгілі бір адамды құдай деп қарауға жол ашатын жаңа культтің пайда болуына әкелді. Оған императорлық әулетке жақындық емес, сол адамның ірі саяси және қоғамдық еңбегі негіз болды. Бұл XІІ ғасырдың соңында-ақ елде қалыптасқан жағдайды, билікке әскери-феодалдық ақсүйектердің (самурайлардың) келуін бейнеледі. Олар император әулетінің билігін синто культінің саласымен ғана шектеді. Сөйтіп императорда таза номиналды билік қана қалды. Феодалдық диктатор Ода Нобунага (1534-1582 жж. ) елді біріктіру үшін күрес барысында өзін ками деп жариялап, өзіне камидей табынуды талап етті. Оның әріптесі диктатор Тоетоми Хидэйсиде (1576-1596 жж. ) құдай деп танылды. Токугава Иэясу (1542-1616 жж. ) сегунның (әскери-феодалдық басқарудың басшысы) өсиеті бойынша оның аруағына табыну үшін бірнеше храмдар мен шырақ орындары салынуы керек болды.

3. Ежелгі діни наным-сенімдер мен ғұрыпқа талдау беріңіз

Байкалдан Балқанға дейінгі құс ұшса қанаты талатын ұлан ғайыр аймақта мекендеп, батыс пен шығысты жалғаған, бүгінде төрткүл дүниенің түпкі-түпкіріне тарап кеткен түркі тектес халықтардың түп атасы - ежелгі түріктердің рухани мәдениетінің аса бай екендігін және ортақтығын руна діни наным-сенім жүйесі де айқындайды.

Ежелгі сақтар, хұндар, үйсіндер, қаңлылар, көк түріктер, түркештер, ұйғырлар мен қарлұқтар бір дінді тұтынып, бір құдай - Тәңірге (Аспанға) құлшылық еткен. Тек ұйғырлар ғана аз уақыт ерте християндықтардың бір түрі - манихейлікке бет бұрды да, кейінірек қайтадан Тәңірге табынатын болды.

Тәңірлік нанымда көк аспан, жарық күн, ашық ай ең қасиетті құдірет саналған. Тәңірге табынушылар Аспан мен Күнді дүниенің бәрін жаратушы құдірет деп таныған, ал жоғары қызмет бабындағы кісі - мемлекетті билеген қағанға аспан қасиет берген, құдірет иесі ретінде құрметке бөлеген. Сондықтан да хұн билеушілері туралы: «жер мен аспаннан жаратылған, күн мен ай таққа отырғызған, ол хұндардың ұлы да құдіретті билеушісі (Тәңір-құт) деген «Хань әулеті кітабында» Үйсіндер өз көсемін Күнби («Күн билеушісі») деп атап, құдіреттік немесе көк аспандық мағына берген. Тасқа айналып бізге жеткен ежелгі түркі жазуының Орхон-Енисей ескерткіштерінде бұл туралы: «Жоғарыда-көк аспан, төменде- қара жер құрылып, ал олардың аралығында адамзат перзенттері пайда болғанда» деп жазылған. Немесе Білге қаған хақында: «Тәңірімнің маған мейірі ауып, жебеген соң жолым түсіп мен қаған болдым» - дейді «Күлтегін ескерткіштерінде».

Бұл жазбалардан таққа отыру, билеуші мен халықтың әл-ауқаты Тәңірге деген сенімге негізделгенін, дін мен мемлекттік саясаттың қоян-қолтық қатар жүріп, ел мен халықты басқарудың ортақ құралы болғанын көреміз. Билеушілердің өздері ең алдымен Тәңірдің (Аспанның) қолдап демеуінің арқасында, содан соң ғана жеке бастарының алғыр қасиеттерінің нәтижесінде сәті түсіп таққа отырғандарын, қаған болып, халық басқарғандарын атайды. Біздің аталарымыз бен бабаларымыз Аспанды, Тәңірді сондықтан да бір деңгейде құдірет тұтқан, солармен бірге жер мен суды, тауларды да ерекше қадірлегендерді олардың атауларынан-ақ көрініп тұр.

Біздің арғы тегіміз, аталарымыз бен бабаларымыз өмірлерінің үлкен бөлігін ат үстінде, көз жеткісіз көгілдір аспан астында өткізген, алтын белгісі- жерге тек тұяғын ғана тіреген. Оларды төрт аяқты аңдар асырады, жүректері мен жандарында аспаннан, шетсіз-шексіз аспан әлемінен рухани қуат алды, кең дала көлемі жағынан аспанмен тең болды, көк жүзіне биікке аспанға ұмтылған заңғар тау шығдары да сай келеді.

Ежелгі малшылар қандай да бір құбылысқа атау бермес бұрын алдымен оның сыртқы пішініне, түсі мен бояуына, табиғатта алатын орнына көңіл бөлген. Көшпенділер айналасындағы және көз алдындағы бір де бір затты қағаберіс қалдырмаған.

Түркілер аспанды құдіретті күш ретінде қадірлеп, оған қызығы қарап, сүйіп қана қоймай, одан қауіптенген, сақтана да білген. Мұның себебі, Күннің жарық пен жылу беріп, сол арқылы жер бетіне өмір нұрын шашқандығында ғана емес, оның күн сайын көк-аспанның жүзімен жылжып, өзінің көші-қон үлгісі болғандығында еді. Түркілер табиғатта күннен қуатты ештеңе де жоқ екенін білді. Уақыт та Күн қозғалысымен өлшенеді. Ал аспанда жүздеген ай жылдық күнтүзбелік негіз болды. Табиғатта болып жатқан өзгерістер аспан шырақтарының қозғалысымен анықталып, шаруашылық жұмыстары соларға қарап атқарылды.

Көне түріктер дәуірінде «Тәңірі» сөзі бірнеше мағанада қолданылады. 1) аспан дүние бөлігі ретінде; 2) Құдай ретінде; 3) Құдайланған адам ретінде; 4) Әмір етуші әмірші. Осы политеистік мәнде Тәңірі аспанда, жерде, суда, тау мен жанурлар әлемінде де болса керек. Қазақтарда: «Құс тәңірі», «Жер тәңірі», «Аң тәңірі», Су тәңірі», «Құс тәңірі» деген ұғымдар сақталған. Барлық сөз тіркестерінде «тәңірі» сөзі «бұйырушы», «құдай», «билеуші» деген мағананы білдіреді.

Сонымен ежелгі түріктердің ұғымында Тәңірі аспандағы ер ролінде көрініп, Ұмай-жер-ана болып қабылданған. Көне түріктердің Ұмай анаға табынуы Күлтегін, Тоныкөк жырларында байқалады. Мұнда қағанның әкесі Тәңіріге, анасы Ұмай анаға теңестіріледі.

Көне түріктер ұғымында Отан сөзі қасиетті жер-су деп беріледі. Жер-су культіне байланысты түркілер таудың жартастың, өзен, көлдердің рухына сиынған.

Көне түрік жазба ескерткіштерінде адамға ажал жіберетін жер астындағы өлім құдайы Эрклиг жайлы айтылады. Ол әр бір адамның жанын алып, өмірін қысқартатын құдай бейнесі ретінде ұғынылады.

Сонымен, қорыта айтқанда, Көне түріктердің өзіндік дүниетанымы, діни наным-сенімдер мен бай салт-дәстүрлері болды және осынау мұқият әзірленген өзіндік бай дүниетанымын Қытай сияқты көрші елдердің идеологиясына қарсы қоя білді. Бұл бүгінгі жаһандану заманында, ежелгі түркілердің «Қара шаңырағында» отырған ұрпақтары-қазақ халқы үшін де тағылым алар тарихи құбылыс болып табылады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс