Қазіргі замандағы әлемдік діндер
1 Қазіргі замандағы әлемдік діндерді саралаңыз
2 Синтоизм дінінің ерекшелігін саралаңыз
3 Ежелгі діни наным.сенімдер мен ғұрыпқа талдау беріңіз.
4 Христиан діні мен ғибадатын ашыңыз
5 Ежелгі түркілердегі тәңірге табынушылықты ашыңыз
6 Қазақ мемлекетінің қалыптасуындағы ислам дініне баға беріңіз
7 Қазақ тарихындағы дін мен дәстүр байланысына талдау жасаңыз
8 Ежелгі түркі мәдениетіндегі тотемдік белгіге сараптама жасаңыз.
9 Зайырлы қоғамдағы діни құндылықтарға талдау жасаңыз.
10 Ұлттық дәстүрге діннің ықпалын қарастырыңыз.
11 Қазақ мәдениетіндегі діни мейрамдарға талдау жасаңыз.
12 Діндераралық сұхбаттастық ұстанымдарына сипаттама жасаңыз
13 Қазақстандағы ар.ождан бостандығы мәселесін қарастырыңыз.
14 Төзімділік қағидаларына талдау жасаңыз.
15 Қазіргі Қазақстандағы дінаралық келісім мәдениеті туралы талдау жасаңыз.
16 Манихейлік ілімі мен ғұрыптарына талдау жасаңыз.
17 Қазақстандағы мемлекет пен діннің қарым .қатынасын талдаңыз
18 Орта Азиядағы түрік ғалымдары мұрасын қарастырыңыз.
19 Алтын Орда кезіндегі ислам дініне қатысты ой бөлісіңіз
20 Исламның Орта Азияға келуі мен таралуын сипаттаныз
21 Ислам мейрамдары туралы ой бөлісіңіз
22 Иман шарттарын қарастырыңыз
23 Мұхаммед Пайғамбардың өмірі мен қызметін көрсетіңіз.
24 Ислам дінінің бес парызын ашыңыз.
25 Ислам дінінің қалыптасуы мен дамуын қарастырыңыз
26 Ламаизм ілімін баяндаңыз
27 Махаяна және Хинаяна мектептері ерекшелігін көрсетіңіз.
2 Синтоизм дінінің ерекшелігін саралаңыз
3 Ежелгі діни наным.сенімдер мен ғұрыпқа талдау беріңіз.
4 Христиан діні мен ғибадатын ашыңыз
5 Ежелгі түркілердегі тәңірге табынушылықты ашыңыз
6 Қазақ мемлекетінің қалыптасуындағы ислам дініне баға беріңіз
7 Қазақ тарихындағы дін мен дәстүр байланысына талдау жасаңыз
8 Ежелгі түркі мәдениетіндегі тотемдік белгіге сараптама жасаңыз.
9 Зайырлы қоғамдағы діни құндылықтарға талдау жасаңыз.
10 Ұлттық дәстүрге діннің ықпалын қарастырыңыз.
11 Қазақ мәдениетіндегі діни мейрамдарға талдау жасаңыз.
12 Діндераралық сұхбаттастық ұстанымдарына сипаттама жасаңыз
13 Қазақстандағы ар.ождан бостандығы мәселесін қарастырыңыз.
14 Төзімділік қағидаларына талдау жасаңыз.
15 Қазіргі Қазақстандағы дінаралық келісім мәдениеті туралы талдау жасаңыз.
16 Манихейлік ілімі мен ғұрыптарына талдау жасаңыз.
17 Қазақстандағы мемлекет пен діннің қарым .қатынасын талдаңыз
18 Орта Азиядағы түрік ғалымдары мұрасын қарастырыңыз.
19 Алтын Орда кезіндегі ислам дініне қатысты ой бөлісіңіз
20 Исламның Орта Азияға келуі мен таралуын сипаттаныз
21 Ислам мейрамдары туралы ой бөлісіңіз
22 Иман шарттарын қарастырыңыз
23 Мұхаммед Пайғамбардың өмірі мен қызметін көрсетіңіз.
24 Ислам дінінің бес парызын ашыңыз.
25 Ислам дінінің қалыптасуы мен дамуын қарастырыңыз
26 Ламаизм ілімін баяндаңыз
27 Махаяна және Хинаяна мектептері ерекшелігін көрсетіңіз.
Дүние жүзінің діни жүйесінде анағұрлым кең таралған дін түрі - христиандық, біздің дәуірімізге дейін I ғасырда пайда болады Иудейде – Рим империясының шығыс провинциясында. Христиандық негізінде - құдай-адам Иисус Христ туралы ілім, оның ұлы Құдаймен, яғни адамдарға мейірімді әрекеттерімен келіп, өмір сүрудің қағидаларын алға тартады. Ол адамдардың күнәларын кешіріп, дін жолымен олардың көрген қорлықтары мен қиындықтарын крест арқылы жеңілдету шараларын жолға қояды. Христиандардың Қасиетті Жазбасы - Библия өз алдына мынадай әңгімелер жиынтығын құрайды, яғни Құдай адамды іздеген, бұл Құдайдың адамдарға қарата айтылған пікірі.
Христиандық – күнә идеясы мен адамдарды құтқару. Адамдар құдайдың алдында күнәһар, бұл нақты айтқанда оларды тепе-тең қалыпқа түсіреді. Христиандық адамдарды әлемнің бүлінуі мен қатыгездіктен қорғап, әділдік пен қайырымдылыққа шақырды. Қатыгездік әрдайым жазаланады, ал мейірімділік әрекеттер марапатталады, жоғарғы сот жүзеге асады және әр тұлға өзінің іс-әрекетіне қарай лайықты жазасын алады.
1054 жылы христиандық шіркеудің негізгі алғышарттары жүзеге асады, ыдырау сипат алады Шығыс (православ орталығымен Константинопольдегі (қазір Стамбул) және Батыс (католиктік) Ватикандағы орталығымен. Анағұрлым берік ұстаным христиандық Еуропа, Америка және Австралия елдерінде сақталады. Православ негізінен шығыс Еуропа мен Жақын Шығыс халықтарыныңі арасында нақты орын алады. Православ өкілдерінің ішінде анағұрлым сандық көлемі жағынан көп ұлттар — орыстар, украиндықтар, белорустар, гректер, румындар, сербтер, македондықтар, молдавандар, грузиндер, карелдер, коми, сол сияқты Поволжья халықтары (мари, мордва, удмурттар, чуваштар). Православтардың ошағы АҚШ-та, Канадада, Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде орын алады. Католиктік Солтүстік және Оңтүстік Америкада кең таралған. Католиктерге итальяндықтар, испандықтар, португалдықтар, француздардың бір бөлігі, белгиялықтардың көп бөлігі, австриялықтар мен немістердің бір бөлігі енеді (ГФР оңтүстік өңірі), поляктар, литвалықтар, хорваттар, словендіктер, венгерлердің көп бөлігі, ирландықтар, украиндықтардың кейбір бөліктері ( униаттық немесе грек-католиктік негізде). Азиядағы католиктіктің ірі ошағы болып Филиппиндер саналады (испандық отарлаушылардың ықпалы). Көпшілік католиктер Африка, Австралия, Океания елдерінде.
Христиандық – күнә идеясы мен адамдарды құтқару. Адамдар құдайдың алдында күнәһар, бұл нақты айтқанда оларды тепе-тең қалыпқа түсіреді. Христиандық адамдарды әлемнің бүлінуі мен қатыгездіктен қорғап, әділдік пен қайырымдылыққа шақырды. Қатыгездік әрдайым жазаланады, ал мейірімділік әрекеттер марапатталады, жоғарғы сот жүзеге асады және әр тұлға өзінің іс-әрекетіне қарай лайықты жазасын алады.
1054 жылы христиандық шіркеудің негізгі алғышарттары жүзеге асады, ыдырау сипат алады Шығыс (православ орталығымен Константинопольдегі (қазір Стамбул) және Батыс (католиктік) Ватикандағы орталығымен. Анағұрлым берік ұстаным христиандық Еуропа, Америка және Австралия елдерінде сақталады. Православ негізінен шығыс Еуропа мен Жақын Шығыс халықтарыныңі арасында нақты орын алады. Православ өкілдерінің ішінде анағұрлым сандық көлемі жағынан көп ұлттар — орыстар, украиндықтар, белорустар, гректер, румындар, сербтер, македондықтар, молдавандар, грузиндер, карелдер, коми, сол сияқты Поволжья халықтары (мари, мордва, удмурттар, чуваштар). Православтардың ошағы АҚШ-та, Канадада, Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде орын алады. Католиктік Солтүстік және Оңтүстік Америкада кең таралған. Католиктерге итальяндықтар, испандықтар, португалдықтар, француздардың бір бөлігі, белгиялықтардың көп бөлігі, австриялықтар мен немістердің бір бөлігі енеді (ГФР оңтүстік өңірі), поляктар, литвалықтар, хорваттар, словендіктер, венгерлердің көп бөлігі, ирландықтар, украиндықтардың кейбір бөліктері ( униаттық немесе грек-католиктік негізде). Азиядағы католиктіктің ірі ошағы болып Филиппиндер саналады (испандық отарлаушылардың ықпалы). Көпшілік католиктер Африка, Австралия, Океания елдерінде.
№
1 1 Қазіргі замандағы әлемдік діндерді саралаңыз
2 2 Синтоизм дінінің ерекшелігін саралаңыз
3 3 Ежелгі діни наным-сенімдер мен ғұрыпқа талдау беріңіз.
4 4 Христиан діні мен ғибадатын ашыңыз
5 5 Ежелгі түркілердегі тәңірге табынушылықты ашыңыз
6 6 Қазақ мемлекетінің қалыптасуындағы ислам дініне баға беріңіз
7 7 Қазақ тарихындағы дін мен дәстүр байланысына талдау жасаңыз
8 8 Ежелгі түркі мәдениетіндегі тотемдік белгіге сараптама жасаңыз.
9 9 Зайырлы қоғамдағы діни құндылықтарға талдау жасаңыз.
1010Ұлттық дәстүрге діннің ықпалын қарастырыңыз.
1111Қазақ мәдениетіндегі діни мейрамдарға талдау жасаңыз.
1212Діндераралық сұхбаттастық ұстанымдарына сипаттама жасаңыз
1313Қазақстандағы ар-ождан бостандығы мәселесін қарастырыңыз.
1414Төзімділік қағидаларына талдау жасаңыз.
1515Қазіргі Қазақстандағы дінаралық келісім мәдениеті туралы талдау
жасаңыз.
1616Манихейлік ілімі мен ғұрыптарына талдау жасаңыз.
1717Қазақстандағы мемлекет пен діннің қарым –қатынасын талдаңыз
1818Орта Азиядағы түрік ғалымдары мұрасын қарастырыңыз.
1919Алтын Орда кезіндегі ислам дініне қатысты ой бөлісіңіз
2020Исламның Орта Азияға келуі мен таралуын сипаттаныз
2121Ислам мейрамдары туралы ой бөлісіңіз
2222Иман шарттарын қарастырыңыз
2323Мұхаммед Пайғамбардың өмірі мен қызметін көрсетіңіз.
2424Ислам дінінің бес парызын ашыңыз.
2525Ислам дінінің қалыптасуы мен дамуын қарастырыңыз
2626Ламаизм ілімін баяндаңыз
2727Махаяна және Хинаяна мектептері ерекшелігін көрсетіңіз.
2828Әбу Ханифа мектебі туралы талдау жасаңыз
2929Матуриди ілімі туралы ой бөлісіңіз
3030Буддизм діни ілімі мен ғибадатына сипаттама беріңіз
3131Буддизмнің пайда болуы мен таралуына баға беріңіз.
3232Конфуцизм ілімі мен қытай мәдениетіне сындарлы талдау беріңіз
3333Даосизм ілімі мен дәстүріне талдау жасаңыз.
3434Дін мен ұлттық дәстүр арақатынасын баяндаңыз
3535Иудаизм ілімі мен мәдениетін ашыңыз
3636Сикхизм ілімі мен ғибадатын баяндаңыз.
3737Индуизм және Үнді мәдениеті туралы сараптама жасаңыз
3838Синтоизм және Жапон мәдениеті жөнінде пікіріңіз
3939Ұлттық діндердің ерекшелігін көрсетіңіз
4040Христиандық діни мерекелерді ашып көрсетіңіз
4141Протестантизм діни ілімі ерекшелігін ашыңыз.
4242Православие діни іліміне қатысты ой бөлісіңіз.
4343Католицизм діни ілімі туралы баяндаңыз
4444Христиан діни мерекесін көрсетіңіз
4545Христиан дініндегі жеті құпия туралы талдаңыз
4646Інжіл құрылымы мен мазмұнына талдау жасаңыз
4747Қазақстанда тыйым салынған діни ұйымдар туралы баяндаңыз
4848Христиан дініндегі Иса пайғамбардың орнын ашып көрсетіңіз
4949Христиандықтың пайда болуы туралы қарастырыңыз
5050Құран мазмұны мен құрылымына баға беріңіз
5151Зорастризм ілімі мен ғибадатын талдаңыз
5252Ұмай ана культінің мәнін көрсетіңіз
5353Тәңіршілдік туралы талдаңыз.
5454Жиһад ұғымы туралы баға беріңіз.
5555Ежелгі діндер ерекшелігі туралы сипаттама беріңіз
5656Діндер жіктемесіне қатысты сараптаңыз
57572011 ж. Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заң жөнінде
қарастырыңыз
5858Мемлекет және діннің қарым – қатынасы туралы баға беріңіз
5959Мәдениет жүйесіндегі діннің орнын талдаңыз.
6060Дін және зайырлы мәдениет арақатынасы
11Қазіргі замандағы әлемдік діндерді саралаңыз
1. Дүние жүзінің діни жүйесінде анағұрлым кең таралған дін түрі -
христиандық, біздің дәуірімізге дейін I ғасырда пайда болады Иудейде – Рим
империясының шығыс провинциясында. Христиандық негізінде - құдай-адам
Иисус Христ туралы ілім, оның ұлы Құдаймен, яғни адамдарға мейірімді
әрекеттерімен келіп, өмір сүрудің қағидаларын алға тартады. Ол адамдардың
күнәларын кешіріп, дін жолымен олардың көрген қорлықтары мен қиындықтарын
крест арқылы жеңілдету шараларын жолға қояды. Христиандардың Қасиетті
Жазбасы - Библия өз алдына мынадай әңгімелер жиынтығын құрайды, яғни Құдай
адамды іздеген, бұл Құдайдың адамдарға қарата айтылған пікірі.
Христиандық – күнә идеясы мен адамдарды құтқару. Адамдар құдайдың
алдында күнәһар, бұл нақты айтқанда оларды тепе-тең қалыпқа түсіреді.
Христиандық адамдарды әлемнің бүлінуі мен қатыгездіктен қорғап, әділдік
пен қайырымдылыққа шақырды. Қатыгездік әрдайым жазаланады, ал мейірімділік
әрекеттер марапатталады, жоғарғы сот жүзеге асады және әр тұлға өзінің іс-
әрекетіне қарай лайықты жазасын алады.
1054 жылы христиандық шіркеудің негізгі алғышарттары жүзеге асады,
ыдырау сипат алады Шығыс (православ орталығымен Константинопольдегі (қазір
Стамбул) және Батыс (католиктік) Ватикандағы орталығымен. Анағұрлым берік
ұстаным христиандық Еуропа, Америка және Австралия елдерінде сақталады.
Православ негізінен шығыс Еуропа мен Жақын Шығыс халықтарыныңі арасында
нақты орын алады. Православ өкілдерінің ішінде анағұрлым сандық көлемі
жағынан көп ұлттар — орыстар, украиндықтар, белорустар, гректер, румындар,
сербтер, македондықтар, молдавандар, грузиндер, карелдер, коми, сол сияқты
Поволжья халықтары (мари, мордва, удмурттар, чуваштар). Православтардың
ошағы АҚШ-та, Канадада, Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде орын алады.
Католиктік Солтүстік және Оңтүстік Америкада кең таралған. Католиктерге
итальяндықтар, испандықтар, португалдықтар, француздардың бір бөлігі,
белгиялықтардың көп бөлігі, австриялықтар мен немістердің бір бөлігі енеді
(ГФР оңтүстік өңірі), поляктар, литвалықтар, хорваттар, словендіктер,
венгерлердің көп бөлігі, ирландықтар, украиндықтардың кейбір бөліктері (
униаттық немесе грек-католиктік негізде). Азиядағы католиктіктің ірі ошағы
болып Филиппиндер саналады (испандық отарлаушылардың ықпалы). Көпшілік
католиктер Африка, Австралия, Океания елдерінде.
Әлемдік діндердің ішіндегі ең жасы - ислам, б.э.д. VII ғасырда бастау
алып, Арабия жартылай аралының араб тайпаларының арасында негізі қаланады.
Исламның ізбасарлары - 1 млрд-тан астам адам. Негізін қалаушы – Мұхаммед,
тарихи тұлға, 570 жылы Мекке қаласында дүниеге келеді. Меккеде аса
құрметті деп саналатын орын болды, араб тілінде — Қағба. Мұхаммедтің анасы
оған алты жас толғанда қайтыс болады, әкесі ұлы туғанша қайтыс болады.
Мұхаммед атасының қолында тәрбиеленеді, көпке қадірлі, бірақ кедей тұрады.
25 жаста ол күйеуі қайтыс болған бай әйел Хадиджаның шаруашылығын
басқарушы болады, біраз уақыттан кейін оған үйленеді. 40 жасында Мұхаммед
діни уағыздаушы ретінде халықтың алдына шығады. Ол өзін Құдайдың (Алла)
пайғамбары етіп тағайындағанын түсіндіреді. Уағыз Меккенің басында
отырғандарға ұнамайды, Мұхаммедке 622 жылы Ясриб қаласына қоныс аударуға
тура келеді, кейінірек Медине атауына өзгертіледі. 622 жылы мұсылмандық ай
күнтізбесі бойынша жыл басы, ал Мекке — мұсылман дінінің орталығы болып
саналады. Мұсылмандардың қасиетті кітабы Құран өз алдына Мұхаммед
пайғамбардың уағыздарының өңделген жазбасын құрайды. Мұсылмандардың аят-
хадистерінде Суннаның рөлі ерекше – Мұхаммед пен Шариаттың өмірлері туралы
өсиет әңгімелерден тұрады — мұсылмандар үшін міндетті болып саналатын
ережелер мен принциптердің жиынтығы. Мұсылмандар үшін ең үлкен күнәнің
бірі -өсім алушылық, араққа салынушылық, құмар ойындары мен ерлі-
зайыптылардың бір-біріне деген адалдықтарының болмауы. Адамдар мен
жануарларды бейнелеуге тыйым салынды, сол үшін мұсылмандардың мәдени
ғимараттары – мешіттер – тек қана ою-өрнекпен көмкеріліп, безендіріледі.
Исламда руханилықтың қағидалары басшылыққа алынады. Молда (дін қызметкері)
кез келген мұсылман болып саналады, ол Құранды жақсы білуі қажет, сол
сияқты мұсылмандық заңдар мен құдайға сыйынудың ережелері мен қағидаларын
меңгеруі шарт. Мұсылманның ислам шарты бойынша негізгі міндеттері бесеу
–ғибадат ету, құлшылық, дұға оқу, садақа беру және қажылық
VII ғасырдың екінші жартысында негізі қаланған ислам екі тармаққа
жіктелген: суннизм мен шиизм. Сунниттер мұсылмандардың 80% -ға жуығын
құрайды. Шиизм Иран мен Оңтүстік Иракта бар. Бахрейнде, Йеменде,
Азербайжанда және Тәжікстанның тұрғындарының жартысы — шииттер.
Суннизм мен шиизм бірқатар секталардан тұрады. Суннизмнен ваххабизм шықты,
ол Сауда Аравиясында күшіне енген, шешендер мен Дағыстанның кейбір
халықтарының арасында кең таралған. Негізгі шииттік секталар - зейдизм мен
исмаилизм, атеизм мен буддизмнің ықпалы басым
Әлемдік діндердің ішінде ең ежелгісі - буддизм, яғни Үндістанда б.э.д. І
мыңжылдықтың ортасында туындаған. Одан кейін Үндістанда 15 ғасыр бойы
билік еткен буддизм орнын индуизмге береді. Алайда буддизм широко Азияның
Оңтүстік-Шығыс елдерінде кең таралады, сол сияқты Шри-Ланкаға, Қытайға,
Кореяға, Жапонияға, Тибетке, Монголияға таралады. Буддизм жақтастарының
саны жуық шамамен - 500 млн. адам. Негізін салушы - Сиддхартха Гаутама
Шакъямуни, халық арасында – Будда атауына ие, бұның мағынасы – көңілі
көтеріңкі, шаттанған, ол княз отбасынан болады. Ол өте ауқатты отбасында
өмір сүреді және 29 жасқа келгенше сарайдың маңынан шықпайды. Жан-
дүниесінің түрткісі жас сұлтан үшін төрт кездесу болып саналады. Ең
басында ол қартайған шалды көреді, әрі қарай қиналыстары мен өлу сәтіндег
жағдайларды елестетеді. Осылайша Гаутама кәрілікті, сырқаттылық пен өлімді
біледі — бұл барлық адамдарға лайықты екендігін аңғарады. Содан кейін ол
кедейліктің күйін кешкен шалды көреді, оған бұл өмірден еш нәрсенің керегі
жоқ. Бұның барлығы жас сұлтанды қатты ойға батырады, адамдардың тағдырлары
туралы терең ойға батырады. 29 жасында ол тақуа жанға айналып, өмірдің
сырын ұғынғысы келеді. Терең ойлау мен пайымдаудың нәтижесінде ол 35
жасында Будда атанады — кемеңгер тұлғаға айналады. Буддизмнің негізгі
идеясы – 4 ізгілікті, игі шынайылық болып саналады: өмір – бейнет, азап
шегу; бейнет, азап шегу себептері - адамдардың ынта-жігері мен ұмтылыс-
құштарлықтары; азаптардан құтылуға болады, яғни лайықты жолдары мен амал-
тәсілдері бар.
2. Синтоизм дінінің ерекшелігін саралаңыз
Синтоизм - [жапон. синто - құдайлар жолы] - Жапонияда кең тараған дін,
табиғатты алғашқы қауымдық дәріптеуден туындаған рулық және тайпалық
құдайларға табыну. 1868 жылдан 1945 жылға дейін мемлекеттік дін болған,
оның негізін табиғат пен ата-баба құдайларына табыну құрады. Табынуды
дамыту барысында шығармашылық бастау акті идеясы пайда болған, нәтижесінде
күн құдайы Аматәрасу - синтоистік жоғарғы құдай пайда болған. Ал оның
үрпағы Джиммутенно барлық жапон императорларының аңыздық бастауы болған.
Синтоизмде табиғатта өмір сүретін құдайлар мен рухтар бар. Осы рухтар кез
келген қолдан жасалған затқа жан бітіруі мүмкін, сол зат табыну нысанына
айналады. Синтоизм бойынша өмір мақсаты ата-бабалар идеалын жүзеге асыру,
құдаймен рухани бірігу салт-жоралғылар мен сыйыну. Қазіргі заманғы
Жапонияда синтоизм өз ұстанымын белгілі бір деңгейде сақтаған, ал оның
жаңа секталары ұлттық ділді қалыптастыруға белсене атсалысуда.
Синтоизм – бұл Жапонияның VІ-VІІ ғасырларда қалыптасқан дәстүрлі діні.
"Синто” ("құдайлар жолы”) ежелден жапондықтар дәріптейтін құдайлар мен
рухтар әлемін ("ками”) білдіреді. Синтоистер өздерінің діндерін күн құдай-
анасы және жапон императорларының ілкі анасы саналатын Аматэрасудан бастау
алады деп есептейді. Аматэрасу – синтоистік құдайлар пантеонының басты
құдайы.
Синтоизм қағидалары VІ-VІІІ ғасырларға жататын басты үш дереккөзге
негізделген, олар: "Кодзики”, "Нихон секи” (тарихи-жылнамалық жинақ),
"Синсэн седзироку” (генеалогиялық тізімдер)
Синтоизм жапондық дүниетанымды қалыптастыруда маңызды рөл атқарды, ол
басты бес концепцияға негізделді. Бірінші концепцияға сай, әлем өздігінен
пайда болған, әлем жоғарғы күш арқылы емес, өздігінен реттеліп отырады.
Екінші концепция жер бетіндегі өмір қуатын сипаттайды. Үшінші концепцияда
табиғат пен тарихтың бірлігі, әлемнің тірі және тірі емес деп бөлінбеуі
(себебі табиғаттың барлық құбылыстары мен адамда камилер өмір сүреді)
айтылады. Камилер осы әлемде тіршілік ететіндіктен, о дүниеден пана
іздеудің қажеттілігі жоқ. Төртінші концепция көпқұдайлықты көрсетеді,
себебі синтоның өзі жергілікті табиғат культтерінен, жергілікті, рулық
және тайпалық құдайларға табынудан пайда болған. ХХ ғасыр тізімдемесіне
сәйкес синтоның құдайлар пантеоны 3132 құдайдан тұрған, кейінірек олардың
саны едәуір өскен. Бесінші концепция бойынша синто жапон ұлтымен етене
байланысты, дегенмен, бұл жақындық жапондыққа кез келген басқа дінді
ұстануына кедергі жасамайды.
Синто дінінде әр түрлі культтердің ортақ сипаттары біріктіріліп, біртұтас
рәсімділіктің күрделі жүйесі жасалды. Синтоистік діни табынудың негізінде
Аматэрасуға дейінгі ататектен бастау алатын ата-баба культі жатыр. Адам
әлемі "ками” әлемінен бөлінбегендіктен, белгілі мағынада адамның өзі де
"ками” болып табылады, сондықтан оған о дүниедегі аман қалуды іздеу жат
нәрсе. Діни тазалық "камиге” және өз ата-бабаларына деген қастерлеуді,
табиғатпен үйлесімді өмір сүруді, құдайылықпен рухани байланысты қажет
етеді. Синтоизм этикасы өте қарапайым: ирригациялық жүйелерді бұзбау,
қасиетті орындарды тазалықта ұстау, жан-жануарларға қамқорлықпен қарау.
Аматэрасу культінде айна, семсер және яшма тасынан жасалған әшекейлер
бейнеленген. Оларды мифологиялық дәстүрге сай, құдай ана жапондықтардың
алғашқы императоры ретінде немересі (кейбір деректер бойынша күйеуі)
Нинигиді жерге аттандырар алдында оған тарту етіп, бүкіл әлемді нұрға
бөлеп, билік құруды, бағынбағандарды бағындыруды өсиет етеді. Мифтегі айна
– адалдықты, семсер даналықты рәміздейді. Бұл қасиеттердің бәрі император
тұлғасында толық көрінісін табады. Синтоистік храмдар кешеніндегі ең
негізгісі Исэдегі храм – Исэ дзингу (VІІ ғ. соңында негізі қаланса керек).
Исэ дзингу Аматэрасудың храмы болып саналады.
Синто дамуындағы маңызды кезең – "Исэ синто” тұжырымдамасының қалыптасуы.
Оның басты мақсаты – император культін нығайту. Бұл тұжырымдама пайда
болуының бір себебі моңғол шапқыншылығы және одан кейінгі (1261-1281 жж.)
кезеңдегі храмдардың, әсіресе, Исэ дзингу храмының ықпалы мен беделінің
артуы болды. Осы уақытта император әулетінің ілкі тегі әрі қорғаны исэні
мекендейтін Аматэрасу культі өте кең таралды. XVІ ғасырдың екінші
жартысында "Исэ синтоның” дамуы белгілі бір адамды құдай деп қарауға жол
ашатын жаңа культтің пайда болуына әкелді. Оған императорлық әулетке
жақындық емес, сол адамның ірі саяси және қоғамдық еңбегі негіз болды. Бұл
XІІ ғасырдың соңында-ақ елде қалыптасқан жағдайды, билікке әскери-
феодалдық ақсүйектердің (самурайлардың) келуін бейнеледі. Олар император
әулетінің билігін синто культінің саласымен ғана шектеді. Сөйтіп
императорда таза номиналды билік қана қалды. Феодалдық диктатор Ода
Нобунага (1534-1582 жж.) елді біріктіру үшін күрес барысында өзін ками деп
жариялап, өзіне камидей табынуды талап етті. Оның әріптесі диктатор
Тоетоми Хидэйсиде (1576-1596 жж.) құдай деп танылды. Токугава Иэясу (1542-
1616 жж.) сегунның (әскери-феодалдық басқарудың басшысы) өсиеті бойынша
оның аруағына табыну үшін бірнеше храмдар мен шырақ орындары салынуы керек
болды.
3. Ежелгі діни наным-сенімдер мен ғұрыпқа талдау беріңіз
Байкалдан Балқанға дейінгі құс ұшса қанаты талатын ұлан ғайыр аймақта
мекендеп, батыс пен шығысты жалғаған, бүгінде төрткүл дүниенің түпкі-
түпкіріне тарап кеткен түркі тектес халықтардың түп атасы - ежелгі
түріктердің рухани мәдениетінің аса бай екендігін және ортақтығын руна діни
наным-сенім жүйесі де айқындайды.
Ежелгі сақтар, хұндар, үйсіндер, қаңлылар, көк түріктер, түркештер,
ұйғырлар мен қарлұқтар бір дінді тұтынып, бір құдай – Тәңірге (Аспанға)
құлшылық еткен. Тек ұйғырлар ғана аз уақыт ерте християндықтардың бір түрі
– манихейлікке бет бұрды да, кейінірек қайтадан Тәңірге табынатын болды.
Тәңірлік нанымда көк аспан, жарық күн, ашық ай ең қасиетті құдірет
саналған. Тәңірге табынушылар Аспан мен Күнді дүниенің бәрін жаратушы
құдірет деп таныған, ал жоғары қызмет бабындағы кісі – мемлекетті билеген
қағанға аспан қасиет берген, құдірет иесі ретінде құрметке бөлеген.
Сондықтан да хұн билеушілері туралы: жер мен аспаннан жаратылған, күн мен
ай таққа отырғызған, ол хұндардың ұлы да құдіретті билеушісі (Тәңір-құт)
деген Хань әулеті кітабында Үйсіндер өз көсемін Күнби (Күн билеушісі)
деп атап, құдіреттік немесе көк аспандық мағына берген. Тасқа айналып
бізге жеткен ежелгі түркі жазуының Орхон-Енисей ескерткіштерінде бұл
туралы: Жоғарыда-көк аспан, төменде- қара жер құрылып, ал олардың
аралығында адамзат перзенттері пайда болғанда деп жазылған. Немесе Білге
қаған хақында: Тәңірімнің маған мейірі ауып, жебеген соң жолым түсіп мен
қаған болдым — дейді Күлтегін ескерткіштерінде.
Бұл жазбалардан таққа отыру, билеуші мен халықтың әл-ауқаты Тәңірге деген
сенімге негізделгенін, дін мен мемлекттік саясаттың қоян-қолтық қатар
жүріп, ел мен халықты басқарудың ортақ құралы болғанын көреміз.
Билеушілердің өздері ең алдымен Тәңірдің (Аспанның) қолдап демеуінің
арқасында, содан соң ғана жеке бастарының алғыр қасиеттерінің нәтижесінде
сәті түсіп таққа отырғандарын, қаған болып, халық басқарғандарын атайды.
Біздің аталарымыз бен бабаларымыз Аспанды, Тәңірді сондықтан да бір
деңгейде құдірет тұтқан, солармен бірге жер мен суды, тауларды да ерекше
қадірлегендерді олардың атауларынан-ақ көрініп тұр.
Біздің арғы тегіміз, аталарымыз бен бабаларымыз өмірлерінің
үлкен бөлігін ат үстінде, көз жеткісіз көгілдір аспан астында өткізген,
алтын белгісі- жерге тек тұяғын ғана тіреген. Оларды төрт аяқты аңдар
асырады, жүректері мен жандарында аспаннан, шетсіз-шексіз аспан әлемінен
рухани қуат алды, кең дала көлемі жағынан аспанмен тең болды, көк жүзіне
биікке аспанға ұмтылған заңғар тау шығдары да сай келеді.
Ежелгі малшылар қандай да бір құбылысқа атау бермес бұрын алдымен
оның сыртқы пішініне, түсі мен бояуына, табиғатта алатын орнына көңіл
бөлген. Көшпенділер айналасындағы және көз алдындағы бір де бір затты
қағаберіс қалдырмаған.
Түркілер аспанды құдіретті күш ретінде қадірлеп, оған қызығы қарап,
сүйіп қана қоймай, одан қауіптенген, сақтана да білген. Мұның себебі,
Күннің жарық пен жылу беріп, сол арқылы жер бетіне өмір нұрын
шашқандығында ғана емес, оның күн сайын көк-аспанның жүзімен жылжып,
өзінің көші-қон үлгісі болғандығында еді. Түркілер табиғатта күннен қуатты
ештеңе де жоқ екенін білді. Уақыт та Күн қозғалысымен өлшенеді. Ал
аспанда жүздеген ай жылдық күнтүзбелік негіз болды. Табиғатта болып жатқан
өзгерістер аспан шырақтарының қозғалысымен анықталып, шаруашылық жұмыстары
соларға қарап атқарылды.
Көне түріктер дәуірінде Тәңірі сөзі бірнеше мағанада
қолданылады. 1) аспан дүние бөлігі ретінде; 2) Құдай ретінде; 3)
Құдайланған адам ретінде; 4) Әмір етуші әмірші. Осы политеистік мәнде
Тәңірі аспанда, жерде, суда, тау мен жанурлар әлемінде де болса керек.
Қазақтарда: Құс тәңірі, Жер тәңірі, Аң тәңірі, Су тәңірі, Құс
тәңірі деген ұғымдар сақталған. Барлық сөз тіркестерінде тәңірі сөзі
бұйырушы, құдай, билеуші деген мағананы білдіреді.
Сонымен ежелгі түріктердің ұғымында Тәңірі аспандағы ер
ролінде көрініп, Ұмай—жер-ана болып қабылданған. Көне түріктердің Ұмай
анаға табынуы Күлтегін, Тоныкөк жырларында байқалады. Мұнда қағанның
әкесі Тәңіріге, анасы Ұмай анаға теңестіріледі.
Көне түріктер ұғымында Отан сөзі қасиетті жер-су деп беріледі. Жер-су
культіне байланысты түркілер таудың жартастың, өзен, көлдердің рухына
сиынған.
Көне түрік жазба ескерткіштерінде адамға ажал жіберетін жер астындағы
өлім құдайы Эрклиг жайлы айтылады. Ол әр бір адамның жанын алып,
өмірін қысқартатын құдай бейнесі ретінде ұғынылады.
Сонымен, қорыта айтқанда, Көне түріктердің өзіндік дүниетанымы, діни
наным-сенімдер мен бай салт-дәстүрлері болды және осынау мұқият әзірленген
өзіндік бай дүниетанымын Қытай сияқты көрші елдердің идеологиясына қарсы
қоя білді. Бұл бүгінгі жаһандану заманында, ежелгі түркілердің Қара
шаңырағында отырған ұрпақтары-қазақ халқы үшін де тағылым алар тарихи
құбылыс болып табылады.
4. Христиан діні мен ғибадатын ашыңыз
Христиан діні – әлемдегі ең көп тараған діндердің бірі, қазіргі таңда оның
2 миллиардқа жуық ұстанушылары бар. Христиандық православие, католицизм,
протестанттық болып үш негізгі бағытқа жіктеледі. “Христос” сөзі грек
тілінен алынған, мессия, құтқарушы деп аударылады. Көне Өсиетте Иисус
Христос болашақта Израиль жеріне келіп, ол жердегі халықты қиыншылықтан
құтқаратын, әділеттілікті орнататын пайғамбар ретінде сипатталады. Бұл
дін біздің дәуіріміздің І ғасырында Помпей шапқыншылығынан кейін Рим
империясының құрамына кірген Палестинада пайда болды. Палестинаның,
әсіресе, оның орталық бөлігі – Самария тұрғындарының этностық құрамы
әртүрлі еді. Бұл жерлерге қоныс аударғандар мұнда өз мәдениеттері мен
нанымдарының белгілерін ала келді.
Вавилон, парсы, македон басқыншылығын (б.д.б. VІ-ІІ ғғ.) және жат елдік
Птоломейлер мен Селеквидтер әулеттерінің билігін бастан кешірген
палестиналық еврейлер аз уақытқа саяси тәуелсіздікке қол жеткізеді. Б.д.б.
140 жылдан бастап тәуелсіз Иудеяны маккавей (хасмоней) әулетінің алғашқы
священник-патшалары билейді. Олар ел аумағын ұлғайтумен қатар тұрғындарға
иудей дінін қабылдатуға белсенді атсалысады. Б.д.б 36 жылы Рим қолбасшысы
Гней Помпей әскерлері Иудеяны жаулап алады, сөйтіп, Сирия провинциясына
қосылған Иудея Рим империясының бір бөлігіне айналды. Иудея мен Самария
өзін-өзі басқарудың соңғы белгілерінен айырылды. Енді билік толығымен Рим
тағайындаған билеушінің қолына шоғырланды. Бас абыз басқарған абыздар мен
ақсүйек өкілдерінен тұрған кеңес – Синдрионның құқы шектеліп, ол
римдіктердің толық бақылауына өтті.
Саяси тәуелсіздіктен айырылуды Палестина тұрғындарының бір бөлігі қасірет
ретінде қабылдады. Халық арасында әкелер өсиетін, діни рәсімдер мен тыйым
салуларды бұзғаны үшін құдай қаһарына ұшырағандық туралы пікірлер кең
таралды. Бұл еврейлердің діни-ұлттық топтары – хасидейлер (ізгі иудейлер)
мен фарисейлер (жіктелгендер) ұстанымдарының нығаюына көп ықпал етті.
Фарисейлер иудаизмнің тазалығы үшін, жат жерліктердің ықпалына қарсы
күресіп, дәстүрлі тіршілік нормаларын сақтауға шақырды. Бұл Жаңа Өсиет
мәтіндерінде көрініс тапты. Әлеуметтік құрамы бойынша фарисейлер қала
тұрғындарының орта таптарынан (саудагерлер мен қолөнершілерден, синагога
оқытушыларынан) тұрды.
Жергілікті дәстүрлермен, киелі діни орындармен санаспаған жатжерліктер
билігіне деген наразылық, Римге қарсы көтерілістердің аяусыз басып-
жаншылуынан туындаған енжарлық, әлеуметтік және мүліктік теңсіздіктің
тереңдеуі, ішкі қайшылықтар, сенімсіздік пен селқостық, болашақтың
бұлыңғырлығы сезімі мен мистикалық сарыуайым сарындарын туындатты. Біздің
дәуіріміздің І ғасырында Палестинада көп кешікпей құтқарушының, мессияның
(машиах) “құдай белгісі бардың” келетінін және оның иудей халқын құтқарып,
“иудей патшасы” болатындығын уағыздаушылар қаптап кетті. Шығыстың әртүрлі
діни ілімдері сияқты Рим діні де аш-жалаңаш халыққа ешбір үміт бере
алмады, Рим дінінің ұлттық сипаты ұлттық әділеттілік, аман қалу теңдігі
идеяларын нығайтуға мүмкіндік бермеді. Христиан діні құлдық тәртіпті
айыптап, қарапайым халықтың мүдделерін қорғауға талпынды. Сөйтіп,
адамдарға Христос әкелген құдай ақиқатын тану арқылы әрбір адам
бостандыққа жете алады деп жариялады. Адам төзгісіз қоғамдық қатынастарға
қарсы шығып, әр адамға түсінікті адамгершілік құндылықтарды ұстануға
шақырған христиан діні тез арада үлкен идеялық күшке айналды.
Христиан дінін ұстанушылар бұл дінді адамдар ойлап тапқан жоқ, ол
адамзатқа құдайдың жіберген діні дейді. Бірақ діни ілімдердің салыстырмалы
тарихы христиан дінінің пайда болуына діни, философиялық, этикалық
ықпалдардың болғанын айғақтайды.
5. Ежелгі түркілердегі тәңірге табынушылықты ашыңыз
Тәңіршілдік – түркі халықтарының исламға дейінгі негізгі діни нанымы.
Табынудың басты объектісі - Тәңір. Тәңірі (көне түркі тілінде – мықты, ер,
құдіретті) – көне түркілердің діни наным-сенімдеріндегі тұлғаланбаған,
шексіздік күйі есебіндегі аспанмен теңестірілген басты Құдай бейнесі.
Барлық діни жүйелер тәрізді Тәңірлік дін де табиғат күштерін
құдіреттендіруден, құпия тылсым тіршіліктің терең қатпарларынан тамыр
алады. Алайда, Тәңірге табыну діни түсінік эволюциясындағы табиғат
діндерінен кейінгі жоғары саты болды. Барлық халықтар рухани дамуында,
діни көзқарастар эволюциясын бастан өткізді.
Қалыптасуының бастапқы сатысында Тәңір про-тоқазақтардың құдайлар
пантеонындағы жоғарғысы деп танылады. Қазақтардың ежелгі ілкі тектері де
табиғат объектілері мен құбылыстарын құдайландырып оларға табынады. Бұл
табынудың негізінде сыры беймәлім дүние алдындағы үрей мен оның
сұлулығына, үйлесімділігіне таңдану сезімі жатты. Өмірі табиғат аясында
өткен көшпенділердің тұрмыс-тіршілігі оған тікелей тәуелді болды, өзін
қоршаған дүние құбылыстарының тылсым сырларын түсінбеген адам олардың
себебін басқа құбылыстар мен заттардан, күштерден іздейді. Ол құбылыс пен
мәнді, себеп пен салдары толық ажырата алмағандықтан, алғашқыны соңғыға
әкеп саяды. Соның нәтижесінде табиғат рухтандырылып, адамда діндарлық
сезім мен сенім қалыптаса бастайды. Тәңірлік діннің бір тамыры осында,
яғни табиғат дінінде жатыр. Тәңірлік діннің өзіне тән ерекшелігі, ол өзіне
дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шығармайды, қайта оларды бір жүйеге
келтіріп синтездеуші рөл атқарады. Плано Карпини түркілердің бір құдайға
иланатындығын айта келіп, ... оның үстіне олар күнге, айға және отқа,
сонымен бірге таңертеңгілік астың немесе су ішердің алдында сол ас-
дәмдерінен ауыз тидіретін сыбағаға арнап су мен жерге де құдай деп
табынады, – дейді. Түркі халықтарының көне нанымдарында ғарыштағы барлық
процестерге тоқсан тоғыз Тәңір басшылық жасайды. Осы сенімге сай кез
келген құбылыс пен объектінің киелі иесі бар. Түркілер дүние
суреттемесінде ғарыш жоғарғы, ортаңғы және төменгі деп аталатын үш
бөліктен тұрады. Осы үш әлемдегінің бәрі Тәңірге тәуелді. Түркілер
сеніміндегі Тәңірдің ерекшелігі ол белгілі бір жан-жануармен немесе затпен
теңестірілмейді. Түркілер Көк Тәңір дегенде оны материалдық кейіптегі
аспанмен салыстырмайды. Көк тылсым құпияның, Жаратушылық бастаудың эпитеті
болып табылады. Тәңірмен қатар Жер-Су құдайы да түркілер үшін – табыну
объектісі. Жер-су тіршіліктің тірегі. Жер-Су мен Тәңір бір-бірін
толықтырып тұратын бастаулар. Адамның тәні Жерден жаралғанымен Рухы
Тәңірден. Рухтың түркілік атауы Құт. Адам туғанда Тәңір оның денесіне құт
дарытады. Жаңа туған нәресте денесіндегі Құттың сақтаушысы, қамқоры –
Ұмай. Аталған үш құдай түркілердің пантеонында маңызды болып саналады.
Тоныкөк құрметіне орнатылған ескерткіште: Көк, Ұмай құдай, қасиетті Жер-
Су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек, - делінеді. Бірақ
құдайылық құдірет тұрғысынан алғанда Жер-Су мен Ұмай Тәңірмен тең емес.
Олар ортаңғы әлем құдайлары болып табылады. Адамның өмірі мен тағдыры тек
Тәңірге ғана тәуелді, сондықтан түркі халықтары Тәңірден жарылқауды, Жер-
Су мен Ұмайдан қолдауды сұрайды. Жарылқау адам тағдырын жақсы бағытта
өзгертуді білдіреді, яғни тағдыр мен жазмыш тек Тәңірдің қолында. Тәңір өз
әрекетінде ештеңеге тәуелді емес, бірақ оның үкімі әділетті. Тәңір әділ
жолдан тайғанды, ант бұзғанды жазалайды. Мұндай адамдардың жаны төменгі
әлемге барады. Төменгі әлемде Ерлік билік етеді. Тәңір әркімге сай сол
белгіленген жазаны жүзеге асырады. Төменгі әлемде жазаланған адамдардың
көз жасын қанша жұтса да толыспайтын Тоймадым өзені ағып жатады. Ерліктің
өзі өте қорқынышты, сұсты кейіпте бейнеленеді. Түркі халықтарында ислам
мен христиан дініндегі күнә мен тозақ ұғымдары болмағанымен, әр адамның өз
ісіне қарай Тәңірінің құтына ие болатындығы немесе қаһарына ұшырайтындығы
туралы айқын идея болғаны күмән туғызбайды.
Тәңірге табынған түркілер дүниені кезіп жүретін зұлым күштер жеке адам мен
отбасына, тұтас қауымға кесірін келтіреді, берекесін кетіреді деген
сенімде болды. Сондықтан олар Жаратушы Тәңірден қолдау сұрап, оған арнап
құрбандық шалып тұрды, сонымен қатар, тіл мен көзден сақтау мақсатында әр
түрлі діни ғұрыптар мен ырымдар жасады. Құрбандық тек қиыншылық туғанда
ғана емес, қуанышты күндері де, алыс сапардан немесе жорықтардан аман-есен
оралғанда жасалды. Құрбандыққа қой, жылқы, түйе арналды. Түйе маңызды, ел
тағдыры үшін шешуші сәттерде құрбандыққа шалынады. Ақ түйенің қарны
жарылды деген мәтел содан қалған. Хан сайлаған кезде, үлкен жорықтардан
оралған кезде осындай құрбандықтар шалынған және мұндайда құрбандық малдың
түр-түсіне ерекше назар аударған. Оның түсі міндеті түрде ақ болуы шарт.
Ақ пен көк түркі халықтарында жоғарғы, рухани әлемнің рәмізі болып
табылады. Алайда, құрбандық түркілер дүниетанымындағы үш әлемнің бірлігін
қамтамасыз етеді. Сондықтан құрбандық үш бөлікке бөлінеді. Құрбандықтың
сирақтары мен дене сүйектері мұқият тазаланып адам аяғы баспайды-ау деген
жерге көміледі. Бұл – төменгі әлемнің сыбағасы. Еті пісіріліп, жиналған
халыққа таратылады. Бұл – ортаңғы әлемнің сыбағасы. Ал бас сүйегі ағаш
басына ілінеді. Бұл жоғарғы әлемнің сыбағасы.
Құрбандық шалудың ерекше түрі – тасаттық беру. Бұл жұт жылдары, қар мен
жаңбыр аз жауып, жер мен шөптің ырысы кетіп, мал жұтағанда жасалады. Ауыл
адамдары өзен-көл, тоған басына барып Тәңірден жақсылық тілеп бата жасап
бір малды құрбандыққа шалады.
Кейде адам ауыр науқастанған жағдайда тезірек жазылып кетсін деген ниетпен
де құрбандық шалынады. Мұндай құрбандықтың түсі қара болуы тиіс. Сырқат
көз-тіл тиюден болды деп санаған кезде, көш-көш ғұрпы жасалады. Бұл
ғұрыпты бақсы-балгер адам атқарады. Мағынасы сырқатты адамнан құрбандыққа
көшіру болып табылады. Құрбандық еті осы ғұрыпты орындаған адамға
тартылады.
Сонымен қатар, науқас адамды дұға оқып үшкіру, аластау сияқты емдік
әрекеттер жасалады. Егер үшкіру тек науқасқа қатысты ғана жасалатын болса,
аластау жаңа қонысқа орналасқанда, мемлекеттік дәрежеде елшілер
қабылдағанда және т.б. жағдайларда орындалды.
Құрбандық шалуға ескі әдет-ғұрыптарды және құрбандық дұғаларын жақсы
білетін адам басшылық жасайды. Егер құрбандық мемлекеттік деңгейде
ұйымдастырылса ол көпшілік бұқараның жұмылдырылуымен, салтанаттылықпен, ал
қауым мен от басы өзінің шама-шарқына қарай өткізіледі.
Әлемдік діндермен салыстырғанда тәңіршілдікте сән-салтанатты, әсем-зәулім
ғибадатханалар салуға деген қажеттілік болған жоқ. Тәңір түркілерден күн
сайын дұғалар оқып, ғибадатханаға баруды талап етпеді. Сонымен қатар,
тәңіршілдікте канондалған мәтіндер де болмады. Бірақ таң сәріде ұйқыдан
тұрған түркілер Тәңірді еске алып, одан қолдап-қорғауын, ісін оңдауын
тілеп отырды. Түркі Тәңірі адамнан әрекетшілдікті, белсенділікті талап
етеді. Әрбір түркі ері отбасына, ел-жұрты мен мемлекетіне қызмет етуі
керек, тек сол арқылы ғана ол Тәңірі мен халқы алдындағы парызын өтей
алады. Бұл жерде парыз тек моральдық қана емес, сондай-ақ әлеуметтік-
құқықтық ұғым болып табылады. Парыз ұғымы көне түркілердің елдігі мен
мемлекеттілігінің іргетасы іспетті. Парыз – Тәңір мен түркі адамын
байланыстырып тұрған нәзік тылсым ғана емес, парыз дүниені үйлестіру мен
жетілдірудің пәрменді құралы. Оғділміш – осыны жете түсінген тұлға
бейнесі. Өмірге деген мұндай әрекетшіл қатынас ғасырлар бойы Еуразия
даласын мекендеген халықтардың санасына сіңіріліп келді.
Тәңірлік дін генезисі жағынан шығыстық діни жүйелерге ұқсас болғанымен,
типологиясы, типтік ерекшеліктері тұрғысынан олардан өзгеше. Құрманғазы
Қараманұлы Тәңірге тағзым еңбегінде тәңірілік діннің төмендегідей
ерекшеліктерін атап көрсетеді:
1. Тәңір діні – халқымыздың қалыпты дүниетаны-мынан туған, табиғатқа
табыну, Аспанды - ата, Жерді - ана деп ардақтау және аруаққа сыйыну, рухы
күшті адамдардың өмірін өнеге тұту салтынан өрбіген ұлттық дін.
2. Тәңір (көк) – күллі әлемді жаратқан бейтарап құдіретті күш. Ізіңді
аңдып, аузыңды бағып, ойыңды тіктеп әуреге салмайды, яғни күнделікті
тіршілік ағымына араласпайды.
3. Сондықтан бұл дінде құдайға жағыну, жақсы атты көріну мақсатымен
ертеңнен қара кешке дейін құлшылық ету рәсімі жоқ. Дінді ұстаушылар тек
басына күн туғанда ғана Тәңірге тілек айтып, әруаққа сиынады.
4. Діннің өз жора-салттары бар. Олар – Тәңірдің құдіретіне тәубе етіп,
құбандық шалу, ата-баба аруағына арнап ас беру, т.б. Сол сияқты таңертең
тұрғанда, күншығысқа қарап бас иіп, тағзым ету шарт.
5. Тәңір дінін ұстағандардың өз мерекелері (наурыз, қымызмұрындық, сабан
той, соғым басы, т.б.), христиан дініндегі көгершін секілді символдық
киелі құстары, (аққу, қарлығаш), ислам дініндегі - жұма, яхуда дініндегі -
сенбі, христиан дініндегі - жексенбі секілді сыйлы күн (сәрсенбі), өзіне
тән ырымдары бар.
6. Қазақ мемлекетінің қалыптасуындағы ислам дініне баға беріңіз
Қазақ мемлекетінің құрылуындағы исламның рөлі (ХV-ХVIII вв.). Қазақ
мемлекеті өзінің құрылғанынан бастап мұсылмандық құқықтық нормаларына
жүгінді. Барлық қазақ хандары Керей мен Жәнібектен бастап ең соңғы қазақ
ханы Кенесары (1847ж. қайтыс болды.) өздерінің шариғатқа жүгінетіндіктерін
атап кеткен. Қасым хан мен Есім хан қабылдаған көшпелі мемлекеттің дала
заңдарына шариғаттың үлкен әсері болды. Тәуке ханның (шамамен 1718ж.
қайтыс болды) Жеті Жарғы заңдар кодексін қабылдауы исламды қоғамдық өмір
мен заңдық тәжірибеде қолдануда айтарлықтай үлкен қадам болды. Осы құжатта
көрсетілген әкімшілік, қылмыс және азаматтық құқық нормалары айтарлықтай
дәрежеде шариғатқа жүгінген. Бұл заңда мемлекеттің ислам дініне қолдауын
мойындайды. Мысалға, Құдайға тіл тигізген адамның күнәсі жеті куәгер
арқылы дәлелденсе, оны тас атып жазалу қажет; Егерде біреу христиан
дінін қабылдаса, жақындары оның барлық мүліктерін иемденеді. Қазақ
хандығында қалыптасқан қоғамның құрылымы заңды түрде бекітілді, мұнда жүз
бен руға бөлінбейтін ақсүйектерге басымдылық берілді. Ақсүйектер қатарына
Шыңғыс ұрпағынан таралған төрелер мен Мұхаммед пайғамбар мен оның төрт
халифасының ұрпақтарынан таралған деп есептелетін қожалар жатты. Жеті
Жарғы заңдар жүйесінде қожалардың әлеуметтік дәрежесін ерекшелеу ислам
дінінің жоғары әлеуметтік деңгейін көрсетеді. Сонымен қатар, құқықтық
нормалардың басым бөлігі дала әдет-ғұрпымен байланысты болды, немесе
шариғат пен әдет-ғұрыптың синтезі күйінде болды. Ислам діні дала әдет-
ғұрпының басым бөлігін қабылдауына байланысты, әдет-ғұрып пен шариғаттың
ара-жігін анық айыру қиын екені белгілі. Мұндай байланысты Жеті Жарғыдан
байқауға болады. Қазақ қоғамында ислам мен көне халық дәстүрінің арадасып
кеткен тұстары кездеседі. Мысалы, ислам сәбилерді атастыру (Бесік құда)
салтын ислам жоққа шығармады. Бұл салт бойынша, мұндай құдаласу арқылы
туысқан болу уақыт өте келе қайта жаңғыртылады. Ислам қалың мал төлеу
секілді көне салттарға да икемділік танытты. Аймақтардағы ислам дінінің
ықпалының қалыптасуы ескі түсініктердің сақталуы және олармен синтезге
түсуі арқылы да жүзеге асып отырды. Діни синкретизм қалыптасты, яғни,
ислам дінін ұстануда ескі діни нанымдардағы кейбір түсініктер сақталды,
әсіресе анимизм, шамандық, ата-баба рухына сыйыну элементтері сақталып
қалды. Осылайша, исламға дейінгі нанымдардың элементтері сақталған
дәстүрлі ислам кең жайылды. Діни басшылықтың имам, молда және өзге де
ресми құрылымдары қалыптасқанымен, олар баяу дамыды. XVI-XVII ғғ.
Қазақстанда исламның жайылуына қазақ халқының орта азиялақ халықтары мен
Еділ татарларымен тығыз экономикалық, мәдени байланыстары ықпал етті.
Ислам дінінің уағыздарын Бұхар, Самарқанд, Ташкент, Хиуа, Түркістаннан
келген уағызшылары тарата бастады. Тәуелсіз Қазақстандағы Ислам. Тәуелсіз
Қазақстан тарихына жүгінсек исламдық институттардың ықпалының артқанын
байқамыз. Соңғы жылдардың тәжірибесі исламның қоғамдағы руханилықты
қолдап, дамуға қуатты жасампаз ықпалын тигізетінін дәлелдейді. Зорлықты
қабылдамау, сондай-ақ нәсілдік және ұлттық төзбеушіліктен бас тартатын
Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) ілімінің бейбітшіл мәні еліміздегі
тұрақтылықты сақтап, одан әрі нығайтуға жағымды әсерін тигізеді. Өзінің
Сындарлы он жыл атты кітабында Қазақстан Республикасының Президенті
былай деп жазады: Біз, қазақтар үшін ислам – біздің дүниетанымызды
анықтайтын ең алдымен жоғары идеал мен факторы, бұрындары ұмытылып кете
жаздаған бай мұсысмандық мәдениеті мен ата-бабаларымыздың рухына деген
тиісінше баға берудің Рәмізі іспеттес. Тәуелсіз Қазақстандағы ислам
ықпалды қоғамдық күшке айналды. Мұсылман бірлестіктерінің саны қарқынды
түрде өсуде. Егер 1991 ж. олардың саны тек 68 болса, 2000 жылдар басында
1652-ге жетті, ал 2011ж. 1-қантарында 2756-ға көтерілді. Елімізде жаңа
мешіттер салынуда. 2011 ж. басында 2416 мұсылман ғимараттары қызмет
атқаруда. 2005 ж. 22 науырызында Астанада Президент Нұрсұлтан Назарбаевтің
қатысуымен еліміздегі ең ірі мешіттердің бірі Нұр-Астана мешіті ашылды.
Мешіттің салтанатты ашылуында сөз сөйлеген Елбасы: Жаңа мешіт
Қазақстанның жас астанасының нағыз рухани және діни орталығына айналады,
ал оның өз сұлулығымен ерекшеленетін ғимараты қаланың сәулеттік келбетін
көркемдей түсіп, оны қайталанбастай етеді... Діни ғимаратпен танысқан қала
қонақтары Астана туралы қазіргі замандағы ең үлкен діндердің бірі исламды
ұстанатын мемлекеттің астанасы деген ой қалыптастырады- деді. Ол
Астанамыздың сол жағалауын көркейткен Ислам мәдени орталығы құрамына енді.
Мешіт күніне бес мың адамды қабылдай алады. Айналасында биіктігі 62 метр
төрт мұнарасы бар ғимаратты алюминий және алтынмен қапталған 21 күмбез
безендіріп тұр. Бас күмбездің биіктігі 43 метр. Алматыда Нұр-Мүбарак
Қазақстан-Мысыр Ислам университеті ашылды. Жыл сайын жаңа медреселер пайда
болуда. Дін ұстанушылар саны күннен-күнге өсуде, олардың арасында жастар
көп. Орташа және жоғарғы діни білім алатын адамдар саны көбеюде. Меккеге
қажылыққа баратын қазақстандақтар саны өсуде. 2001 ж. қажылыққа 228 адам
аттанса, 2007 ж. желтоқсанында 4300 қажылар ұзақ жолға шықты. 2006 жылдан
Қазақстанда мұсылмандардың мейрамы Құрбан айттың бірінші күні демалыс деп
жарияланды. Қазақстан 50-ден астам мұсылман мемлекеттерін біріктіретін
Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының мүшесі.
7. Қазақ тарихындағы дін мен дәстүр байланысына талдау жасаңыз
Әдебиетіміз бен мәдениетіміз ғана емес, сондай-ақ әдет-ғұрпымыз бен мінез-
құлқымыз, халықтық болмысымыз, өмір салтымыз, тәрбиеміз де, Қазан
төңкерісі әкелген жасанды арзан құндылықтарға емес, Ислам мәдениеті
негізінде қалыптасқан. Ислам біз үшін тек дін ғана емес, рухани мұрамыздың
қайнар көзі, тіпті елдігіміз, бүгінгі тәуелсіздігіміз. Олай болса Исламның
інжу-маржан асыл құндылықтарын ардақтау, оны игеру, қорғау, ілгері дамыту,
халықтың дүниетанымы мен салт-дәстүріне қаншалықты сіңісті болғанын
зерделеу–бүгінгі біздің міндетіміз.
Халқымыз Ислам дінін қабылдағаннан кейін ондағы адамның жаратылысына тән
құндылықтар салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыптарымыз бен наным-сенімдеріміздің
негізіне айнала бастады. Бұл әдет-ғұрыптар мен сенімдердің негізгі қайнар
көзі – Құран аяттарынан бастау алып жатса, олардың көбі Исламның екінші
негізі болып саналатын хадистер мен сүннеттерден тұрады.
Дүние жүзінде Аллаға құлшылығын бастап, мінез-құлқы, адамгершілік
қасиеттері, саясаты, әкімшілік басқару істері, тәлім-тәрбиесі, әлеуметтік
жұмыстары, әскери шаралары секілді әмбебап іс-әрекеттері мен жеке басына
қатысты қарапайым амалдарына дейін үлгі ретінде ұсынылып, ғасырлар бойы
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, әрбір іс-әрекеттеріне дейін қайталанып келе
жатқан Мұхаммед пайғамбардан басқа ешқандай жан жоқ.
Біздің қазіргі әдет-ғұрып деп ұстанып жүрген ата-баба мұраларының
көпшілігін бабаларымыз сол кезеңдерде сүннетті ұстану ниетімен
қалыптастырған. Бұған дәлел – көптеген әдет-ғұрыптар мен наным-
сенімдеріміздің хадис және сүннеттерімен үндесіп жатуында.
Ислам діні ұлтымыздың бітім-болмысы мен мәдениетінде дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптарында өзіндік із қалдырған. Халқымыздың тұрмыс-тіршілігінде
сақталған діни дәстүрлер: сүндеттеу, неке қию, Құрбан айт пен Ораза айт,
жарапазан, садақа беру, пітір беру, бата беру, тәуіптік емдеу әдісі,
тасаттық жасау діни жоралғылардың өміршеңдігін көрсетеді. Сондай-ақ
мазарлар мен кесенелер, мешіттер мен медреселер халқымыздың тарихында ұлт
руханиятының асыл қазынасы ретінде қызмет атқарды. А.Сейдімбек
мәдениетіміздегі ислам дінінің орны туралы былай дейді: Ислам діні тек
қана наным-сенім аясымен шектелмей, сол діндегі елдердің өмір салтына,
моральдық-этикалық нормаларына, мәдени-рухани үрдістеріне, дәстүріне
айналып отыр.
Елбасымыз Қазақстан халқына арнаған Жолдауында: Дәстүр мен мәдениет –
ұлттың генетикалық коды, — деп ұлттық құндылықтардың айрықша орнын атап
өтті.
Ата-бабадан аманат болып жеткен сол дәстүрлердің бір парасы сан
ғасырлардан бері ұласып келе жатқан ұғым-ұстанымдар болса, ал басым бөлігі
асыл діннің әсерінен пайда болған дағдылар. Расында да белгілі бір
қауымның қалыптасуы үшін алдымен ортақ тілі мен діні, тарихы мен салт-
дәстүрі, Отаны болуы тиіс.
Әрбір ұлтты ұлт ретінде сақтап қалатын нәрсе тілі мен мәдениеті және
осылардың негізі болып табылатын діні. Қазақ халқының мәдени құндылықтары,
сан ғасырлардан бері сақталып келе жатқан этнографиялық мұрасының негізі
дәстүрі дініміз Исламда болған десек, еш қателеспейміз. Мысалы, қазақ
хандарының заңнамаларында шариғат шарттарына басымдық берілуі ұлт пен дін
тазалығын сақтап қалудан туған қадам еді. Тәуке хан тұсында қабылданған
Жеті жарғыда ұлт тазалығы, дін тазалығы деген атаумен арнайы баптың
енгізілуі бабаларымыздың дін мен дәстүрге бекем болғанының жарқын
көрінісі. Сол сияқты түйінді мәселенің тиімді шешімін таба білген аузы
дуалы билер мен шешендеріміздің шариғаттан білімі болғандығы да белгілі.
Халқымыздың салт-санасы, әдет-ғұрпы мұсылмандық танымның негізінде
қалыптасты. Имандылықты жастайынан үйренген дала тұрғыны сауатты болған.
Тіпті, танымдық мағлұматты білімнің басы деп санаған халқымыз Дінді
білмеген дымды білмейді деген қағида қалыптастырған. Бұдан бөлек Ислам
құндылықтарын білмеген, Алланың әміріне амал етпеген адамдардың халық
арасында беделі де болмаған.
8. Ежелгі түркілердегі тәңірге табынушылықты ашыңыз
Байкалдан Балқанға дейінгі құс ұшса қанаты талатын ұлан ғайыр
аймақта мекендеп, батыс пен шығысты жалғаған, бүгінде төрткүл дүниенің
түпкі-түпкіріне тарап кеткен түркі тектес халықтардың түп атасы - ежелгі
түріктердің рухани мәдениетінің аса бай екендігін және ортақтығын руна діни
наным-сенім жүйесі де айқындайды.
Ежелгі сақтар, хұндар, үйсіндер, қаңлылар, көк түріктер, түркештер,
ұйғырлар мен қарлұқтар бір дінді тұтынып, бір құдай – Тәңірге (Аспанға)
құлшылық еткен. Тек ұйғырлар ғана аз уақыт ерте християндықтардың бір түрі
– манихейлікке бет бұрды да, кейінірек қайтадан Тәңірге табынатын болды.
Тәңірлік нанымда көк аспан, жарық күн, ашық ай ең қасиетті құдірет
саналған. Тәңірге табынушылар Аспан мен Күнді дүниенің бәрін жаратушы
құдірет деп таныған, ал жоғары қызмет бабындағы кісі – мемлекетті билеген
қағанға аспан қасиет берген, құдірет иесі ретінде құрметке бөлеген.
Сондықтан да хұн билеушілері туралы: жер мен аспаннан жаратылған, күн мен
ай таққа отырғызған, ол хұндардың ұлы да құдіретті билеушісі (Тәңір-құт)
деген Хань әулеті кітабында Үйсіндер өз көсемін Күнби (Күн билеушісі)
деп атап, құдіреттік немесе көк аспандық мағына берген. Тасқа айналып
бізге жеткен ежелгі түркі жазуының Орхон-Енисей ескерткіштерінде бұл
туралы: Жоғарыда-көк аспан, төменде- қара жер құрылып, ал олардың
аралығында адамзат перзенттері пайда болғанда деп жазылған. Немесе Білге
қаған хақында: Тәңірімнің маған мейірі ауып, жебеген соң жолым түсіп мен
қаған болдым — дейді Күлтегін ескерткіштерінде.
Бұл жазбалардан таққа отыру, билеуші мен халықтың әл-ауқаты Тәңірге деген
сенімге негізделгенін, дін мен мемлекттік саясаттың қоян-қолтық қатар
жүріп, ел мен халықты басқарудың ортақ құралы болғанын көреміз.
Билеушілердің өздері ең алдымен Тәңірдің (Аспанның) қолдап демеуінің
арқасында, содан соң ғана жеке бастарының алғыр қасиеттерінің нәтижесінде
сәті түсіп таққа отырғандарын, қаған болып, халық басқарғандарын атайды.
Біздің аталарымыз бен бабаларымыз Аспанды, Тәңірді сондықтан да бір
деңгейде құдірет тұтқан, солармен бірге жер мен суды, тауларды да ерекше
қадірлегендерді олардың атауларынан-ақ көрініп тұр.
Біздің арғы тегіміз, аталарымыз бен бабаларымыз өмірлерінің
үлкен бөлігін ат үстінде, көз жеткісіз көгілдір аспан астында өткізген,
алтын белгісі- жерге тек тұяғын ғана тіреген. Оларды төрт аяқты аңдар
асырады, жүректері мен жандарында аспаннан, шетсіз-шексіз аспан әлемінен
рухани қуат алды, кең дала көлемі жағынан аспанмен тең болды, көк жүзіне
биікке аспанға ұмтылған заңғар тау шығдары да сай келеді.
Ежелгі малшылар қандай да бір құбылысқа атау бермес бұрын алдымен
оның сыртқы пішініне, түсі мен бояуына, табиғатта алатын орнына көңіл
бөлген. Көшпенділер айналасындағы және көз алдындағы бір де бір затты
қағаберіс қалдырмаған.
Түркілер аспанды құдіретті күш ретінде қадірлеп, оған қызығы қарап,
сүйіп қана қоймай, одан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 1 Қазіргі замандағы әлемдік діндерді саралаңыз
2 2 Синтоизм дінінің ерекшелігін саралаңыз
3 3 Ежелгі діни наным-сенімдер мен ғұрыпқа талдау беріңіз.
4 4 Христиан діні мен ғибадатын ашыңыз
5 5 Ежелгі түркілердегі тәңірге табынушылықты ашыңыз
6 6 Қазақ мемлекетінің қалыптасуындағы ислам дініне баға беріңіз
7 7 Қазақ тарихындағы дін мен дәстүр байланысына талдау жасаңыз
8 8 Ежелгі түркі мәдениетіндегі тотемдік белгіге сараптама жасаңыз.
9 9 Зайырлы қоғамдағы діни құндылықтарға талдау жасаңыз.
1010Ұлттық дәстүрге діннің ықпалын қарастырыңыз.
1111Қазақ мәдениетіндегі діни мейрамдарға талдау жасаңыз.
1212Діндераралық сұхбаттастық ұстанымдарына сипаттама жасаңыз
1313Қазақстандағы ар-ождан бостандығы мәселесін қарастырыңыз.
1414Төзімділік қағидаларына талдау жасаңыз.
1515Қазіргі Қазақстандағы дінаралық келісім мәдениеті туралы талдау
жасаңыз.
1616Манихейлік ілімі мен ғұрыптарына талдау жасаңыз.
1717Қазақстандағы мемлекет пен діннің қарым –қатынасын талдаңыз
1818Орта Азиядағы түрік ғалымдары мұрасын қарастырыңыз.
1919Алтын Орда кезіндегі ислам дініне қатысты ой бөлісіңіз
2020Исламның Орта Азияға келуі мен таралуын сипаттаныз
2121Ислам мейрамдары туралы ой бөлісіңіз
2222Иман шарттарын қарастырыңыз
2323Мұхаммед Пайғамбардың өмірі мен қызметін көрсетіңіз.
2424Ислам дінінің бес парызын ашыңыз.
2525Ислам дінінің қалыптасуы мен дамуын қарастырыңыз
2626Ламаизм ілімін баяндаңыз
2727Махаяна және Хинаяна мектептері ерекшелігін көрсетіңіз.
2828Әбу Ханифа мектебі туралы талдау жасаңыз
2929Матуриди ілімі туралы ой бөлісіңіз
3030Буддизм діни ілімі мен ғибадатына сипаттама беріңіз
3131Буддизмнің пайда болуы мен таралуына баға беріңіз.
3232Конфуцизм ілімі мен қытай мәдениетіне сындарлы талдау беріңіз
3333Даосизм ілімі мен дәстүріне талдау жасаңыз.
3434Дін мен ұлттық дәстүр арақатынасын баяндаңыз
3535Иудаизм ілімі мен мәдениетін ашыңыз
3636Сикхизм ілімі мен ғибадатын баяндаңыз.
3737Индуизм және Үнді мәдениеті туралы сараптама жасаңыз
3838Синтоизм және Жапон мәдениеті жөнінде пікіріңіз
3939Ұлттық діндердің ерекшелігін көрсетіңіз
4040Христиандық діни мерекелерді ашып көрсетіңіз
4141Протестантизм діни ілімі ерекшелігін ашыңыз.
4242Православие діни іліміне қатысты ой бөлісіңіз.
4343Католицизм діни ілімі туралы баяндаңыз
4444Христиан діни мерекесін көрсетіңіз
4545Христиан дініндегі жеті құпия туралы талдаңыз
4646Інжіл құрылымы мен мазмұнына талдау жасаңыз
4747Қазақстанда тыйым салынған діни ұйымдар туралы баяндаңыз
4848Христиан дініндегі Иса пайғамбардың орнын ашып көрсетіңіз
4949Христиандықтың пайда болуы туралы қарастырыңыз
5050Құран мазмұны мен құрылымына баға беріңіз
5151Зорастризм ілімі мен ғибадатын талдаңыз
5252Ұмай ана культінің мәнін көрсетіңіз
5353Тәңіршілдік туралы талдаңыз.
5454Жиһад ұғымы туралы баға беріңіз.
5555Ежелгі діндер ерекшелігі туралы сипаттама беріңіз
5656Діндер жіктемесіне қатысты сараптаңыз
57572011 ж. Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заң жөнінде
қарастырыңыз
5858Мемлекет және діннің қарым – қатынасы туралы баға беріңіз
5959Мәдениет жүйесіндегі діннің орнын талдаңыз.
6060Дін және зайырлы мәдениет арақатынасы
11Қазіргі замандағы әлемдік діндерді саралаңыз
1. Дүние жүзінің діни жүйесінде анағұрлым кең таралған дін түрі -
христиандық, біздің дәуірімізге дейін I ғасырда пайда болады Иудейде – Рим
империясының шығыс провинциясында. Христиандық негізінде - құдай-адам
Иисус Христ туралы ілім, оның ұлы Құдаймен, яғни адамдарға мейірімді
әрекеттерімен келіп, өмір сүрудің қағидаларын алға тартады. Ол адамдардың
күнәларын кешіріп, дін жолымен олардың көрген қорлықтары мен қиындықтарын
крест арқылы жеңілдету шараларын жолға қояды. Христиандардың Қасиетті
Жазбасы - Библия өз алдына мынадай әңгімелер жиынтығын құрайды, яғни Құдай
адамды іздеген, бұл Құдайдың адамдарға қарата айтылған пікірі.
Христиандық – күнә идеясы мен адамдарды құтқару. Адамдар құдайдың
алдында күнәһар, бұл нақты айтқанда оларды тепе-тең қалыпқа түсіреді.
Христиандық адамдарды әлемнің бүлінуі мен қатыгездіктен қорғап, әділдік
пен қайырымдылыққа шақырды. Қатыгездік әрдайым жазаланады, ал мейірімділік
әрекеттер марапатталады, жоғарғы сот жүзеге асады және әр тұлға өзінің іс-
әрекетіне қарай лайықты жазасын алады.
1054 жылы христиандық шіркеудің негізгі алғышарттары жүзеге асады,
ыдырау сипат алады Шығыс (православ орталығымен Константинопольдегі (қазір
Стамбул) және Батыс (католиктік) Ватикандағы орталығымен. Анағұрлым берік
ұстаным христиандық Еуропа, Америка және Австралия елдерінде сақталады.
Православ негізінен шығыс Еуропа мен Жақын Шығыс халықтарыныңі арасында
нақты орын алады. Православ өкілдерінің ішінде анағұрлым сандық көлемі
жағынан көп ұлттар — орыстар, украиндықтар, белорустар, гректер, румындар,
сербтер, македондықтар, молдавандар, грузиндер, карелдер, коми, сол сияқты
Поволжья халықтары (мари, мордва, удмурттар, чуваштар). Православтардың
ошағы АҚШ-та, Канадада, Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде орын алады.
Католиктік Солтүстік және Оңтүстік Америкада кең таралған. Католиктерге
итальяндықтар, испандықтар, португалдықтар, француздардың бір бөлігі,
белгиялықтардың көп бөлігі, австриялықтар мен немістердің бір бөлігі енеді
(ГФР оңтүстік өңірі), поляктар, литвалықтар, хорваттар, словендіктер,
венгерлердің көп бөлігі, ирландықтар, украиндықтардың кейбір бөліктері (
униаттық немесе грек-католиктік негізде). Азиядағы католиктіктің ірі ошағы
болып Филиппиндер саналады (испандық отарлаушылардың ықпалы). Көпшілік
католиктер Африка, Австралия, Океания елдерінде.
Әлемдік діндердің ішіндегі ең жасы - ислам, б.э.д. VII ғасырда бастау
алып, Арабия жартылай аралының араб тайпаларының арасында негізі қаланады.
Исламның ізбасарлары - 1 млрд-тан астам адам. Негізін қалаушы – Мұхаммед,
тарихи тұлға, 570 жылы Мекке қаласында дүниеге келеді. Меккеде аса
құрметті деп саналатын орын болды, араб тілінде — Қағба. Мұхаммедтің анасы
оған алты жас толғанда қайтыс болады, әкесі ұлы туғанша қайтыс болады.
Мұхаммед атасының қолында тәрбиеленеді, көпке қадірлі, бірақ кедей тұрады.
25 жаста ол күйеуі қайтыс болған бай әйел Хадиджаның шаруашылығын
басқарушы болады, біраз уақыттан кейін оған үйленеді. 40 жасында Мұхаммед
діни уағыздаушы ретінде халықтың алдына шығады. Ол өзін Құдайдың (Алла)
пайғамбары етіп тағайындағанын түсіндіреді. Уағыз Меккенің басында
отырғандарға ұнамайды, Мұхаммедке 622 жылы Ясриб қаласына қоныс аударуға
тура келеді, кейінірек Медине атауына өзгертіледі. 622 жылы мұсылмандық ай
күнтізбесі бойынша жыл басы, ал Мекке — мұсылман дінінің орталығы болып
саналады. Мұсылмандардың қасиетті кітабы Құран өз алдына Мұхаммед
пайғамбардың уағыздарының өңделген жазбасын құрайды. Мұсылмандардың аят-
хадистерінде Суннаның рөлі ерекше – Мұхаммед пен Шариаттың өмірлері туралы
өсиет әңгімелерден тұрады — мұсылмандар үшін міндетті болып саналатын
ережелер мен принциптердің жиынтығы. Мұсылмандар үшін ең үлкен күнәнің
бірі -өсім алушылық, араққа салынушылық, құмар ойындары мен ерлі-
зайыптылардың бір-біріне деген адалдықтарының болмауы. Адамдар мен
жануарларды бейнелеуге тыйым салынды, сол үшін мұсылмандардың мәдени
ғимараттары – мешіттер – тек қана ою-өрнекпен көмкеріліп, безендіріледі.
Исламда руханилықтың қағидалары басшылыққа алынады. Молда (дін қызметкері)
кез келген мұсылман болып саналады, ол Құранды жақсы білуі қажет, сол
сияқты мұсылмандық заңдар мен құдайға сыйынудың ережелері мен қағидаларын
меңгеруі шарт. Мұсылманның ислам шарты бойынша негізгі міндеттері бесеу
–ғибадат ету, құлшылық, дұға оқу, садақа беру және қажылық
VII ғасырдың екінші жартысында негізі қаланған ислам екі тармаққа
жіктелген: суннизм мен шиизм. Сунниттер мұсылмандардың 80% -ға жуығын
құрайды. Шиизм Иран мен Оңтүстік Иракта бар. Бахрейнде, Йеменде,
Азербайжанда және Тәжікстанның тұрғындарының жартысы — шииттер.
Суннизм мен шиизм бірқатар секталардан тұрады. Суннизмнен ваххабизм шықты,
ол Сауда Аравиясында күшіне енген, шешендер мен Дағыстанның кейбір
халықтарының арасында кең таралған. Негізгі шииттік секталар - зейдизм мен
исмаилизм, атеизм мен буддизмнің ықпалы басым
Әлемдік діндердің ішінде ең ежелгісі - буддизм, яғни Үндістанда б.э.д. І
мыңжылдықтың ортасында туындаған. Одан кейін Үндістанда 15 ғасыр бойы
билік еткен буддизм орнын индуизмге береді. Алайда буддизм широко Азияның
Оңтүстік-Шығыс елдерінде кең таралады, сол сияқты Шри-Ланкаға, Қытайға,
Кореяға, Жапонияға, Тибетке, Монголияға таралады. Буддизм жақтастарының
саны жуық шамамен - 500 млн. адам. Негізін салушы - Сиддхартха Гаутама
Шакъямуни, халық арасында – Будда атауына ие, бұның мағынасы – көңілі
көтеріңкі, шаттанған, ол княз отбасынан болады. Ол өте ауқатты отбасында
өмір сүреді және 29 жасқа келгенше сарайдың маңынан шықпайды. Жан-
дүниесінің түрткісі жас сұлтан үшін төрт кездесу болып саналады. Ең
басында ол қартайған шалды көреді, әрі қарай қиналыстары мен өлу сәтіндег
жағдайларды елестетеді. Осылайша Гаутама кәрілікті, сырқаттылық пен өлімді
біледі — бұл барлық адамдарға лайықты екендігін аңғарады. Содан кейін ол
кедейліктің күйін кешкен шалды көреді, оған бұл өмірден еш нәрсенің керегі
жоқ. Бұның барлығы жас сұлтанды қатты ойға батырады, адамдардың тағдырлары
туралы терең ойға батырады. 29 жасында ол тақуа жанға айналып, өмірдің
сырын ұғынғысы келеді. Терең ойлау мен пайымдаудың нәтижесінде ол 35
жасында Будда атанады — кемеңгер тұлғаға айналады. Буддизмнің негізгі
идеясы – 4 ізгілікті, игі шынайылық болып саналады: өмір – бейнет, азап
шегу; бейнет, азап шегу себептері - адамдардың ынта-жігері мен ұмтылыс-
құштарлықтары; азаптардан құтылуға болады, яғни лайықты жолдары мен амал-
тәсілдері бар.
2. Синтоизм дінінің ерекшелігін саралаңыз
Синтоизм - [жапон. синто - құдайлар жолы] - Жапонияда кең тараған дін,
табиғатты алғашқы қауымдық дәріптеуден туындаған рулық және тайпалық
құдайларға табыну. 1868 жылдан 1945 жылға дейін мемлекеттік дін болған,
оның негізін табиғат пен ата-баба құдайларына табыну құрады. Табынуды
дамыту барысында шығармашылық бастау акті идеясы пайда болған, нәтижесінде
күн құдайы Аматәрасу - синтоистік жоғарғы құдай пайда болған. Ал оның
үрпағы Джиммутенно барлық жапон императорларының аңыздық бастауы болған.
Синтоизмде табиғатта өмір сүретін құдайлар мен рухтар бар. Осы рухтар кез
келген қолдан жасалған затқа жан бітіруі мүмкін, сол зат табыну нысанына
айналады. Синтоизм бойынша өмір мақсаты ата-бабалар идеалын жүзеге асыру,
құдаймен рухани бірігу салт-жоралғылар мен сыйыну. Қазіргі заманғы
Жапонияда синтоизм өз ұстанымын белгілі бір деңгейде сақтаған, ал оның
жаңа секталары ұлттық ділді қалыптастыруға белсене атсалысуда.
Синтоизм – бұл Жапонияның VІ-VІІ ғасырларда қалыптасқан дәстүрлі діні.
"Синто” ("құдайлар жолы”) ежелден жапондықтар дәріптейтін құдайлар мен
рухтар әлемін ("ками”) білдіреді. Синтоистер өздерінің діндерін күн құдай-
анасы және жапон императорларының ілкі анасы саналатын Аматэрасудан бастау
алады деп есептейді. Аматэрасу – синтоистік құдайлар пантеонының басты
құдайы.
Синтоизм қағидалары VІ-VІІІ ғасырларға жататын басты үш дереккөзге
негізделген, олар: "Кодзики”, "Нихон секи” (тарихи-жылнамалық жинақ),
"Синсэн седзироку” (генеалогиялық тізімдер)
Синтоизм жапондық дүниетанымды қалыптастыруда маңызды рөл атқарды, ол
басты бес концепцияға негізделді. Бірінші концепцияға сай, әлем өздігінен
пайда болған, әлем жоғарғы күш арқылы емес, өздігінен реттеліп отырады.
Екінші концепция жер бетіндегі өмір қуатын сипаттайды. Үшінші концепцияда
табиғат пен тарихтың бірлігі, әлемнің тірі және тірі емес деп бөлінбеуі
(себебі табиғаттың барлық құбылыстары мен адамда камилер өмір сүреді)
айтылады. Камилер осы әлемде тіршілік ететіндіктен, о дүниеден пана
іздеудің қажеттілігі жоқ. Төртінші концепция көпқұдайлықты көрсетеді,
себебі синтоның өзі жергілікті табиғат культтерінен, жергілікті, рулық
және тайпалық құдайларға табынудан пайда болған. ХХ ғасыр тізімдемесіне
сәйкес синтоның құдайлар пантеоны 3132 құдайдан тұрған, кейінірек олардың
саны едәуір өскен. Бесінші концепция бойынша синто жапон ұлтымен етене
байланысты, дегенмен, бұл жақындық жапондыққа кез келген басқа дінді
ұстануына кедергі жасамайды.
Синто дінінде әр түрлі культтердің ортақ сипаттары біріктіріліп, біртұтас
рәсімділіктің күрделі жүйесі жасалды. Синтоистік діни табынудың негізінде
Аматэрасуға дейінгі ататектен бастау алатын ата-баба культі жатыр. Адам
әлемі "ками” әлемінен бөлінбегендіктен, белгілі мағынада адамның өзі де
"ками” болып табылады, сондықтан оған о дүниедегі аман қалуды іздеу жат
нәрсе. Діни тазалық "камиге” және өз ата-бабаларына деген қастерлеуді,
табиғатпен үйлесімді өмір сүруді, құдайылықпен рухани байланысты қажет
етеді. Синтоизм этикасы өте қарапайым: ирригациялық жүйелерді бұзбау,
қасиетті орындарды тазалықта ұстау, жан-жануарларға қамқорлықпен қарау.
Аматэрасу культінде айна, семсер және яшма тасынан жасалған әшекейлер
бейнеленген. Оларды мифологиялық дәстүрге сай, құдай ана жапондықтардың
алғашқы императоры ретінде немересі (кейбір деректер бойынша күйеуі)
Нинигиді жерге аттандырар алдында оған тарту етіп, бүкіл әлемді нұрға
бөлеп, билік құруды, бағынбағандарды бағындыруды өсиет етеді. Мифтегі айна
– адалдықты, семсер даналықты рәміздейді. Бұл қасиеттердің бәрі император
тұлғасында толық көрінісін табады. Синтоистік храмдар кешеніндегі ең
негізгісі Исэдегі храм – Исэ дзингу (VІІ ғ. соңында негізі қаланса керек).
Исэ дзингу Аматэрасудың храмы болып саналады.
Синто дамуындағы маңызды кезең – "Исэ синто” тұжырымдамасының қалыптасуы.
Оның басты мақсаты – император культін нығайту. Бұл тұжырымдама пайда
болуының бір себебі моңғол шапқыншылығы және одан кейінгі (1261-1281 жж.)
кезеңдегі храмдардың, әсіресе, Исэ дзингу храмының ықпалы мен беделінің
артуы болды. Осы уақытта император әулетінің ілкі тегі әрі қорғаны исэні
мекендейтін Аматэрасу культі өте кең таралды. XVІ ғасырдың екінші
жартысында "Исэ синтоның” дамуы белгілі бір адамды құдай деп қарауға жол
ашатын жаңа культтің пайда болуына әкелді. Оған императорлық әулетке
жақындық емес, сол адамның ірі саяси және қоғамдық еңбегі негіз болды. Бұл
XІІ ғасырдың соңында-ақ елде қалыптасқан жағдайды, билікке әскери-
феодалдық ақсүйектердің (самурайлардың) келуін бейнеледі. Олар император
әулетінің билігін синто культінің саласымен ғана шектеді. Сөйтіп
императорда таза номиналды билік қана қалды. Феодалдық диктатор Ода
Нобунага (1534-1582 жж.) елді біріктіру үшін күрес барысында өзін ками деп
жариялап, өзіне камидей табынуды талап етті. Оның әріптесі диктатор
Тоетоми Хидэйсиде (1576-1596 жж.) құдай деп танылды. Токугава Иэясу (1542-
1616 жж.) сегунның (әскери-феодалдық басқарудың басшысы) өсиеті бойынша
оның аруағына табыну үшін бірнеше храмдар мен шырақ орындары салынуы керек
болды.
3. Ежелгі діни наным-сенімдер мен ғұрыпқа талдау беріңіз
Байкалдан Балқанға дейінгі құс ұшса қанаты талатын ұлан ғайыр аймақта
мекендеп, батыс пен шығысты жалғаған, бүгінде төрткүл дүниенің түпкі-
түпкіріне тарап кеткен түркі тектес халықтардың түп атасы - ежелгі
түріктердің рухани мәдениетінің аса бай екендігін және ортақтығын руна діни
наным-сенім жүйесі де айқындайды.
Ежелгі сақтар, хұндар, үйсіндер, қаңлылар, көк түріктер, түркештер,
ұйғырлар мен қарлұқтар бір дінді тұтынып, бір құдай – Тәңірге (Аспанға)
құлшылық еткен. Тек ұйғырлар ғана аз уақыт ерте християндықтардың бір түрі
– манихейлікке бет бұрды да, кейінірек қайтадан Тәңірге табынатын болды.
Тәңірлік нанымда көк аспан, жарық күн, ашық ай ең қасиетті құдірет
саналған. Тәңірге табынушылар Аспан мен Күнді дүниенің бәрін жаратушы
құдірет деп таныған, ал жоғары қызмет бабындағы кісі – мемлекетті билеген
қағанға аспан қасиет берген, құдірет иесі ретінде құрметке бөлеген.
Сондықтан да хұн билеушілері туралы: жер мен аспаннан жаратылған, күн мен
ай таққа отырғызған, ол хұндардың ұлы да құдіретті билеушісі (Тәңір-құт)
деген Хань әулеті кітабында Үйсіндер өз көсемін Күнби (Күн билеушісі)
деп атап, құдіреттік немесе көк аспандық мағына берген. Тасқа айналып
бізге жеткен ежелгі түркі жазуының Орхон-Енисей ескерткіштерінде бұл
туралы: Жоғарыда-көк аспан, төменде- қара жер құрылып, ал олардың
аралығында адамзат перзенттері пайда болғанда деп жазылған. Немесе Білге
қаған хақында: Тәңірімнің маған мейірі ауып, жебеген соң жолым түсіп мен
қаған болдым — дейді Күлтегін ескерткіштерінде.
Бұл жазбалардан таққа отыру, билеуші мен халықтың әл-ауқаты Тәңірге деген
сенімге негізделгенін, дін мен мемлекттік саясаттың қоян-қолтық қатар
жүріп, ел мен халықты басқарудың ортақ құралы болғанын көреміз.
Билеушілердің өздері ең алдымен Тәңірдің (Аспанның) қолдап демеуінің
арқасында, содан соң ғана жеке бастарының алғыр қасиеттерінің нәтижесінде
сәті түсіп таққа отырғандарын, қаған болып, халық басқарғандарын атайды.
Біздің аталарымыз бен бабаларымыз Аспанды, Тәңірді сондықтан да бір
деңгейде құдірет тұтқан, солармен бірге жер мен суды, тауларды да ерекше
қадірлегендерді олардың атауларынан-ақ көрініп тұр.
Біздің арғы тегіміз, аталарымыз бен бабаларымыз өмірлерінің
үлкен бөлігін ат үстінде, көз жеткісіз көгілдір аспан астында өткізген,
алтын белгісі- жерге тек тұяғын ғана тіреген. Оларды төрт аяқты аңдар
асырады, жүректері мен жандарында аспаннан, шетсіз-шексіз аспан әлемінен
рухани қуат алды, кең дала көлемі жағынан аспанмен тең болды, көк жүзіне
биікке аспанға ұмтылған заңғар тау шығдары да сай келеді.
Ежелгі малшылар қандай да бір құбылысқа атау бермес бұрын алдымен
оның сыртқы пішініне, түсі мен бояуына, табиғатта алатын орнына көңіл
бөлген. Көшпенділер айналасындағы және көз алдындағы бір де бір затты
қағаберіс қалдырмаған.
Түркілер аспанды құдіретті күш ретінде қадірлеп, оған қызығы қарап,
сүйіп қана қоймай, одан қауіптенген, сақтана да білген. Мұның себебі,
Күннің жарық пен жылу беріп, сол арқылы жер бетіне өмір нұрын
шашқандығында ғана емес, оның күн сайын көк-аспанның жүзімен жылжып,
өзінің көші-қон үлгісі болғандығында еді. Түркілер табиғатта күннен қуатты
ештеңе де жоқ екенін білді. Уақыт та Күн қозғалысымен өлшенеді. Ал
аспанда жүздеген ай жылдық күнтүзбелік негіз болды. Табиғатта болып жатқан
өзгерістер аспан шырақтарының қозғалысымен анықталып, шаруашылық жұмыстары
соларға қарап атқарылды.
Көне түріктер дәуірінде Тәңірі сөзі бірнеше мағанада
қолданылады. 1) аспан дүние бөлігі ретінде; 2) Құдай ретінде; 3)
Құдайланған адам ретінде; 4) Әмір етуші әмірші. Осы политеистік мәнде
Тәңірі аспанда, жерде, суда, тау мен жанурлар әлемінде де болса керек.
Қазақтарда: Құс тәңірі, Жер тәңірі, Аң тәңірі, Су тәңірі, Құс
тәңірі деген ұғымдар сақталған. Барлық сөз тіркестерінде тәңірі сөзі
бұйырушы, құдай, билеуші деген мағананы білдіреді.
Сонымен ежелгі түріктердің ұғымында Тәңірі аспандағы ер
ролінде көрініп, Ұмай—жер-ана болып қабылданған. Көне түріктердің Ұмай
анаға табынуы Күлтегін, Тоныкөк жырларында байқалады. Мұнда қағанның
әкесі Тәңіріге, анасы Ұмай анаға теңестіріледі.
Көне түріктер ұғымында Отан сөзі қасиетті жер-су деп беріледі. Жер-су
культіне байланысты түркілер таудың жартастың, өзен, көлдердің рухына
сиынған.
Көне түрік жазба ескерткіштерінде адамға ажал жіберетін жер астындағы
өлім құдайы Эрклиг жайлы айтылады. Ол әр бір адамның жанын алып,
өмірін қысқартатын құдай бейнесі ретінде ұғынылады.
Сонымен, қорыта айтқанда, Көне түріктердің өзіндік дүниетанымы, діни
наным-сенімдер мен бай салт-дәстүрлері болды және осынау мұқият әзірленген
өзіндік бай дүниетанымын Қытай сияқты көрші елдердің идеологиясына қарсы
қоя білді. Бұл бүгінгі жаһандану заманында, ежелгі түркілердің Қара
шаңырағында отырған ұрпақтары-қазақ халқы үшін де тағылым алар тарихи
құбылыс болып табылады.
4. Христиан діні мен ғибадатын ашыңыз
Христиан діні – әлемдегі ең көп тараған діндердің бірі, қазіргі таңда оның
2 миллиардқа жуық ұстанушылары бар. Христиандық православие, католицизм,
протестанттық болып үш негізгі бағытқа жіктеледі. “Христос” сөзі грек
тілінен алынған, мессия, құтқарушы деп аударылады. Көне Өсиетте Иисус
Христос болашақта Израиль жеріне келіп, ол жердегі халықты қиыншылықтан
құтқаратын, әділеттілікті орнататын пайғамбар ретінде сипатталады. Бұл
дін біздің дәуіріміздің І ғасырында Помпей шапқыншылығынан кейін Рим
империясының құрамына кірген Палестинада пайда болды. Палестинаның,
әсіресе, оның орталық бөлігі – Самария тұрғындарының этностық құрамы
әртүрлі еді. Бұл жерлерге қоныс аударғандар мұнда өз мәдениеттері мен
нанымдарының белгілерін ала келді.
Вавилон, парсы, македон басқыншылығын (б.д.б. VІ-ІІ ғғ.) және жат елдік
Птоломейлер мен Селеквидтер әулеттерінің билігін бастан кешірген
палестиналық еврейлер аз уақытқа саяси тәуелсіздікке қол жеткізеді. Б.д.б.
140 жылдан бастап тәуелсіз Иудеяны маккавей (хасмоней) әулетінің алғашқы
священник-патшалары билейді. Олар ел аумағын ұлғайтумен қатар тұрғындарға
иудей дінін қабылдатуға белсенді атсалысады. Б.д.б 36 жылы Рим қолбасшысы
Гней Помпей әскерлері Иудеяны жаулап алады, сөйтіп, Сирия провинциясына
қосылған Иудея Рим империясының бір бөлігіне айналды. Иудея мен Самария
өзін-өзі басқарудың соңғы белгілерінен айырылды. Енді билік толығымен Рим
тағайындаған билеушінің қолына шоғырланды. Бас абыз басқарған абыздар мен
ақсүйек өкілдерінен тұрған кеңес – Синдрионның құқы шектеліп, ол
римдіктердің толық бақылауына өтті.
Саяси тәуелсіздіктен айырылуды Палестина тұрғындарының бір бөлігі қасірет
ретінде қабылдады. Халық арасында әкелер өсиетін, діни рәсімдер мен тыйым
салуларды бұзғаны үшін құдай қаһарына ұшырағандық туралы пікірлер кең
таралды. Бұл еврейлердің діни-ұлттық топтары – хасидейлер (ізгі иудейлер)
мен фарисейлер (жіктелгендер) ұстанымдарының нығаюына көп ықпал етті.
Фарисейлер иудаизмнің тазалығы үшін, жат жерліктердің ықпалына қарсы
күресіп, дәстүрлі тіршілік нормаларын сақтауға шақырды. Бұл Жаңа Өсиет
мәтіндерінде көрініс тапты. Әлеуметтік құрамы бойынша фарисейлер қала
тұрғындарының орта таптарынан (саудагерлер мен қолөнершілерден, синагога
оқытушыларынан) тұрды.
Жергілікті дәстүрлермен, киелі діни орындармен санаспаған жатжерліктер
билігіне деген наразылық, Римге қарсы көтерілістердің аяусыз басып-
жаншылуынан туындаған енжарлық, әлеуметтік және мүліктік теңсіздіктің
тереңдеуі, ішкі қайшылықтар, сенімсіздік пен селқостық, болашақтың
бұлыңғырлығы сезімі мен мистикалық сарыуайым сарындарын туындатты. Біздің
дәуіріміздің І ғасырында Палестинада көп кешікпей құтқарушының, мессияның
(машиах) “құдай белгісі бардың” келетінін және оның иудей халқын құтқарып,
“иудей патшасы” болатындығын уағыздаушылар қаптап кетті. Шығыстың әртүрлі
діни ілімдері сияқты Рим діні де аш-жалаңаш халыққа ешбір үміт бере
алмады, Рим дінінің ұлттық сипаты ұлттық әділеттілік, аман қалу теңдігі
идеяларын нығайтуға мүмкіндік бермеді. Христиан діні құлдық тәртіпті
айыптап, қарапайым халықтың мүдделерін қорғауға талпынды. Сөйтіп,
адамдарға Христос әкелген құдай ақиқатын тану арқылы әрбір адам
бостандыққа жете алады деп жариялады. Адам төзгісіз қоғамдық қатынастарға
қарсы шығып, әр адамға түсінікті адамгершілік құндылықтарды ұстануға
шақырған христиан діні тез арада үлкен идеялық күшке айналды.
Христиан дінін ұстанушылар бұл дінді адамдар ойлап тапқан жоқ, ол
адамзатқа құдайдың жіберген діні дейді. Бірақ діни ілімдердің салыстырмалы
тарихы христиан дінінің пайда болуына діни, философиялық, этикалық
ықпалдардың болғанын айғақтайды.
5. Ежелгі түркілердегі тәңірге табынушылықты ашыңыз
Тәңіршілдік – түркі халықтарының исламға дейінгі негізгі діни нанымы.
Табынудың басты объектісі - Тәңір. Тәңірі (көне түркі тілінде – мықты, ер,
құдіретті) – көне түркілердің діни наным-сенімдеріндегі тұлғаланбаған,
шексіздік күйі есебіндегі аспанмен теңестірілген басты Құдай бейнесі.
Барлық діни жүйелер тәрізді Тәңірлік дін де табиғат күштерін
құдіреттендіруден, құпия тылсым тіршіліктің терең қатпарларынан тамыр
алады. Алайда, Тәңірге табыну діни түсінік эволюциясындағы табиғат
діндерінен кейінгі жоғары саты болды. Барлық халықтар рухани дамуында,
діни көзқарастар эволюциясын бастан өткізді.
Қалыптасуының бастапқы сатысында Тәңір про-тоқазақтардың құдайлар
пантеонындағы жоғарғысы деп танылады. Қазақтардың ежелгі ілкі тектері де
табиғат объектілері мен құбылыстарын құдайландырып оларға табынады. Бұл
табынудың негізінде сыры беймәлім дүние алдындағы үрей мен оның
сұлулығына, үйлесімділігіне таңдану сезімі жатты. Өмірі табиғат аясында
өткен көшпенділердің тұрмыс-тіршілігі оған тікелей тәуелді болды, өзін
қоршаған дүние құбылыстарының тылсым сырларын түсінбеген адам олардың
себебін басқа құбылыстар мен заттардан, күштерден іздейді. Ол құбылыс пен
мәнді, себеп пен салдары толық ажырата алмағандықтан, алғашқыны соңғыға
әкеп саяды. Соның нәтижесінде табиғат рухтандырылып, адамда діндарлық
сезім мен сенім қалыптаса бастайды. Тәңірлік діннің бір тамыры осында,
яғни табиғат дінінде жатыр. Тәңірлік діннің өзіне тән ерекшелігі, ол өзіне
дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шығармайды, қайта оларды бір жүйеге
келтіріп синтездеуші рөл атқарады. Плано Карпини түркілердің бір құдайға
иланатындығын айта келіп, ... оның үстіне олар күнге, айға және отқа,
сонымен бірге таңертеңгілік астың немесе су ішердің алдында сол ас-
дәмдерінен ауыз тидіретін сыбағаға арнап су мен жерге де құдай деп
табынады, – дейді. Түркі халықтарының көне нанымдарында ғарыштағы барлық
процестерге тоқсан тоғыз Тәңір басшылық жасайды. Осы сенімге сай кез
келген құбылыс пен объектінің киелі иесі бар. Түркілер дүние
суреттемесінде ғарыш жоғарғы, ортаңғы және төменгі деп аталатын үш
бөліктен тұрады. Осы үш әлемдегінің бәрі Тәңірге тәуелді. Түркілер
сеніміндегі Тәңірдің ерекшелігі ол белгілі бір жан-жануармен немесе затпен
теңестірілмейді. Түркілер Көк Тәңір дегенде оны материалдық кейіптегі
аспанмен салыстырмайды. Көк тылсым құпияның, Жаратушылық бастаудың эпитеті
болып табылады. Тәңірмен қатар Жер-Су құдайы да түркілер үшін – табыну
объектісі. Жер-су тіршіліктің тірегі. Жер-Су мен Тәңір бір-бірін
толықтырып тұратын бастаулар. Адамның тәні Жерден жаралғанымен Рухы
Тәңірден. Рухтың түркілік атауы Құт. Адам туғанда Тәңір оның денесіне құт
дарытады. Жаңа туған нәресте денесіндегі Құттың сақтаушысы, қамқоры –
Ұмай. Аталған үш құдай түркілердің пантеонында маңызды болып саналады.
Тоныкөк құрметіне орнатылған ескерткіште: Көк, Ұмай құдай, қасиетті Жер-
Су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек, - делінеді. Бірақ
құдайылық құдірет тұрғысынан алғанда Жер-Су мен Ұмай Тәңірмен тең емес.
Олар ортаңғы әлем құдайлары болып табылады. Адамның өмірі мен тағдыры тек
Тәңірге ғана тәуелді, сондықтан түркі халықтары Тәңірден жарылқауды, Жер-
Су мен Ұмайдан қолдауды сұрайды. Жарылқау адам тағдырын жақсы бағытта
өзгертуді білдіреді, яғни тағдыр мен жазмыш тек Тәңірдің қолында. Тәңір өз
әрекетінде ештеңеге тәуелді емес, бірақ оның үкімі әділетті. Тәңір әділ
жолдан тайғанды, ант бұзғанды жазалайды. Мұндай адамдардың жаны төменгі
әлемге барады. Төменгі әлемде Ерлік билік етеді. Тәңір әркімге сай сол
белгіленген жазаны жүзеге асырады. Төменгі әлемде жазаланған адамдардың
көз жасын қанша жұтса да толыспайтын Тоймадым өзені ағып жатады. Ерліктің
өзі өте қорқынышты, сұсты кейіпте бейнеленеді. Түркі халықтарында ислам
мен христиан дініндегі күнә мен тозақ ұғымдары болмағанымен, әр адамның өз
ісіне қарай Тәңірінің құтына ие болатындығы немесе қаһарына ұшырайтындығы
туралы айқын идея болғаны күмән туғызбайды.
Тәңірге табынған түркілер дүниені кезіп жүретін зұлым күштер жеке адам мен
отбасына, тұтас қауымға кесірін келтіреді, берекесін кетіреді деген
сенімде болды. Сондықтан олар Жаратушы Тәңірден қолдау сұрап, оған арнап
құрбандық шалып тұрды, сонымен қатар, тіл мен көзден сақтау мақсатында әр
түрлі діни ғұрыптар мен ырымдар жасады. Құрбандық тек қиыншылық туғанда
ғана емес, қуанышты күндері де, алыс сапардан немесе жорықтардан аман-есен
оралғанда жасалды. Құрбандыққа қой, жылқы, түйе арналды. Түйе маңызды, ел
тағдыры үшін шешуші сәттерде құрбандыққа шалынады. Ақ түйенің қарны
жарылды деген мәтел содан қалған. Хан сайлаған кезде, үлкен жорықтардан
оралған кезде осындай құрбандықтар шалынған және мұндайда құрбандық малдың
түр-түсіне ерекше назар аударған. Оның түсі міндеті түрде ақ болуы шарт.
Ақ пен көк түркі халықтарында жоғарғы, рухани әлемнің рәмізі болып
табылады. Алайда, құрбандық түркілер дүниетанымындағы үш әлемнің бірлігін
қамтамасыз етеді. Сондықтан құрбандық үш бөлікке бөлінеді. Құрбандықтың
сирақтары мен дене сүйектері мұқият тазаланып адам аяғы баспайды-ау деген
жерге көміледі. Бұл – төменгі әлемнің сыбағасы. Еті пісіріліп, жиналған
халыққа таратылады. Бұл – ортаңғы әлемнің сыбағасы. Ал бас сүйегі ағаш
басына ілінеді. Бұл жоғарғы әлемнің сыбағасы.
Құрбандық шалудың ерекше түрі – тасаттық беру. Бұл жұт жылдары, қар мен
жаңбыр аз жауып, жер мен шөптің ырысы кетіп, мал жұтағанда жасалады. Ауыл
адамдары өзен-көл, тоған басына барып Тәңірден жақсылық тілеп бата жасап
бір малды құрбандыққа шалады.
Кейде адам ауыр науқастанған жағдайда тезірек жазылып кетсін деген ниетпен
де құрбандық шалынады. Мұндай құрбандықтың түсі қара болуы тиіс. Сырқат
көз-тіл тиюден болды деп санаған кезде, көш-көш ғұрпы жасалады. Бұл
ғұрыпты бақсы-балгер адам атқарады. Мағынасы сырқатты адамнан құрбандыққа
көшіру болып табылады. Құрбандық еті осы ғұрыпты орындаған адамға
тартылады.
Сонымен қатар, науқас адамды дұға оқып үшкіру, аластау сияқты емдік
әрекеттер жасалады. Егер үшкіру тек науқасқа қатысты ғана жасалатын болса,
аластау жаңа қонысқа орналасқанда, мемлекеттік дәрежеде елшілер
қабылдағанда және т.б. жағдайларда орындалды.
Құрбандық шалуға ескі әдет-ғұрыптарды және құрбандық дұғаларын жақсы
білетін адам басшылық жасайды. Егер құрбандық мемлекеттік деңгейде
ұйымдастырылса ол көпшілік бұқараның жұмылдырылуымен, салтанаттылықпен, ал
қауым мен от басы өзінің шама-шарқына қарай өткізіледі.
Әлемдік діндермен салыстырғанда тәңіршілдікте сән-салтанатты, әсем-зәулім
ғибадатханалар салуға деген қажеттілік болған жоқ. Тәңір түркілерден күн
сайын дұғалар оқып, ғибадатханаға баруды талап етпеді. Сонымен қатар,
тәңіршілдікте канондалған мәтіндер де болмады. Бірақ таң сәріде ұйқыдан
тұрған түркілер Тәңірді еске алып, одан қолдап-қорғауын, ісін оңдауын
тілеп отырды. Түркі Тәңірі адамнан әрекетшілдікті, белсенділікті талап
етеді. Әрбір түркі ері отбасына, ел-жұрты мен мемлекетіне қызмет етуі
керек, тек сол арқылы ғана ол Тәңірі мен халқы алдындағы парызын өтей
алады. Бұл жерде парыз тек моральдық қана емес, сондай-ақ әлеуметтік-
құқықтық ұғым болып табылады. Парыз ұғымы көне түркілердің елдігі мен
мемлекеттілігінің іргетасы іспетті. Парыз – Тәңір мен түркі адамын
байланыстырып тұрған нәзік тылсым ғана емес, парыз дүниені үйлестіру мен
жетілдірудің пәрменді құралы. Оғділміш – осыны жете түсінген тұлға
бейнесі. Өмірге деген мұндай әрекетшіл қатынас ғасырлар бойы Еуразия
даласын мекендеген халықтардың санасына сіңіріліп келді.
Тәңірлік дін генезисі жағынан шығыстық діни жүйелерге ұқсас болғанымен,
типологиясы, типтік ерекшеліктері тұрғысынан олардан өзгеше. Құрманғазы
Қараманұлы Тәңірге тағзым еңбегінде тәңірілік діннің төмендегідей
ерекшеліктерін атап көрсетеді:
1. Тәңір діні – халқымыздың қалыпты дүниетаны-мынан туған, табиғатқа
табыну, Аспанды - ата, Жерді - ана деп ардақтау және аруаққа сыйыну, рухы
күшті адамдардың өмірін өнеге тұту салтынан өрбіген ұлттық дін.
2. Тәңір (көк) – күллі әлемді жаратқан бейтарап құдіретті күш. Ізіңді
аңдып, аузыңды бағып, ойыңды тіктеп әуреге салмайды, яғни күнделікті
тіршілік ағымына араласпайды.
3. Сондықтан бұл дінде құдайға жағыну, жақсы атты көріну мақсатымен
ертеңнен қара кешке дейін құлшылық ету рәсімі жоқ. Дінді ұстаушылар тек
басына күн туғанда ғана Тәңірге тілек айтып, әруаққа сиынады.
4. Діннің өз жора-салттары бар. Олар – Тәңірдің құдіретіне тәубе етіп,
құбандық шалу, ата-баба аруағына арнап ас беру, т.б. Сол сияқты таңертең
тұрғанда, күншығысқа қарап бас иіп, тағзым ету шарт.
5. Тәңір дінін ұстағандардың өз мерекелері (наурыз, қымызмұрындық, сабан
той, соғым басы, т.б.), христиан дініндегі көгершін секілді символдық
киелі құстары, (аққу, қарлығаш), ислам дініндегі - жұма, яхуда дініндегі -
сенбі, христиан дініндегі - жексенбі секілді сыйлы күн (сәрсенбі), өзіне
тән ырымдары бар.
6. Қазақ мемлекетінің қалыптасуындағы ислам дініне баға беріңіз
Қазақ мемлекетінің құрылуындағы исламның рөлі (ХV-ХVIII вв.). Қазақ
мемлекеті өзінің құрылғанынан бастап мұсылмандық құқықтық нормаларына
жүгінді. Барлық қазақ хандары Керей мен Жәнібектен бастап ең соңғы қазақ
ханы Кенесары (1847ж. қайтыс болды.) өздерінің шариғатқа жүгінетіндіктерін
атап кеткен. Қасым хан мен Есім хан қабылдаған көшпелі мемлекеттің дала
заңдарына шариғаттың үлкен әсері болды. Тәуке ханның (шамамен 1718ж.
қайтыс болды) Жеті Жарғы заңдар кодексін қабылдауы исламды қоғамдық өмір
мен заңдық тәжірибеде қолдануда айтарлықтай үлкен қадам болды. Осы құжатта
көрсетілген әкімшілік, қылмыс және азаматтық құқық нормалары айтарлықтай
дәрежеде шариғатқа жүгінген. Бұл заңда мемлекеттің ислам дініне қолдауын
мойындайды. Мысалға, Құдайға тіл тигізген адамның күнәсі жеті куәгер
арқылы дәлелденсе, оны тас атып жазалу қажет; Егерде біреу христиан
дінін қабылдаса, жақындары оның барлық мүліктерін иемденеді. Қазақ
хандығында қалыптасқан қоғамның құрылымы заңды түрде бекітілді, мұнда жүз
бен руға бөлінбейтін ақсүйектерге басымдылық берілді. Ақсүйектер қатарына
Шыңғыс ұрпағынан таралған төрелер мен Мұхаммед пайғамбар мен оның төрт
халифасының ұрпақтарынан таралған деп есептелетін қожалар жатты. Жеті
Жарғы заңдар жүйесінде қожалардың әлеуметтік дәрежесін ерекшелеу ислам
дінінің жоғары әлеуметтік деңгейін көрсетеді. Сонымен қатар, құқықтық
нормалардың басым бөлігі дала әдет-ғұрпымен байланысты болды, немесе
шариғат пен әдет-ғұрыптың синтезі күйінде болды. Ислам діні дала әдет-
ғұрпының басым бөлігін қабылдауына байланысты, әдет-ғұрып пен шариғаттың
ара-жігін анық айыру қиын екені белгілі. Мұндай байланысты Жеті Жарғыдан
байқауға болады. Қазақ қоғамында ислам мен көне халық дәстүрінің арадасып
кеткен тұстары кездеседі. Мысалы, ислам сәбилерді атастыру (Бесік құда)
салтын ислам жоққа шығармады. Бұл салт бойынша, мұндай құдаласу арқылы
туысқан болу уақыт өте келе қайта жаңғыртылады. Ислам қалың мал төлеу
секілді көне салттарға да икемділік танытты. Аймақтардағы ислам дінінің
ықпалының қалыптасуы ескі түсініктердің сақталуы және олармен синтезге
түсуі арқылы да жүзеге асып отырды. Діни синкретизм қалыптасты, яғни,
ислам дінін ұстануда ескі діни нанымдардағы кейбір түсініктер сақталды,
әсіресе анимизм, шамандық, ата-баба рухына сыйыну элементтері сақталып
қалды. Осылайша, исламға дейінгі нанымдардың элементтері сақталған
дәстүрлі ислам кең жайылды. Діни басшылықтың имам, молда және өзге де
ресми құрылымдары қалыптасқанымен, олар баяу дамыды. XVI-XVII ғғ.
Қазақстанда исламның жайылуына қазақ халқының орта азиялақ халықтары мен
Еділ татарларымен тығыз экономикалық, мәдени байланыстары ықпал етті.
Ислам дінінің уағыздарын Бұхар, Самарқанд, Ташкент, Хиуа, Түркістаннан
келген уағызшылары тарата бастады. Тәуелсіз Қазақстандағы Ислам. Тәуелсіз
Қазақстан тарихына жүгінсек исламдық институттардың ықпалының артқанын
байқамыз. Соңғы жылдардың тәжірибесі исламның қоғамдағы руханилықты
қолдап, дамуға қуатты жасампаз ықпалын тигізетінін дәлелдейді. Зорлықты
қабылдамау, сондай-ақ нәсілдік және ұлттық төзбеушіліктен бас тартатын
Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) ілімінің бейбітшіл мәні еліміздегі
тұрақтылықты сақтап, одан әрі нығайтуға жағымды әсерін тигізеді. Өзінің
Сындарлы он жыл атты кітабында Қазақстан Республикасының Президенті
былай деп жазады: Біз, қазақтар үшін ислам – біздің дүниетанымызды
анықтайтын ең алдымен жоғары идеал мен факторы, бұрындары ұмытылып кете
жаздаған бай мұсысмандық мәдениеті мен ата-бабаларымыздың рухына деген
тиісінше баға берудің Рәмізі іспеттес. Тәуелсіз Қазақстандағы ислам
ықпалды қоғамдық күшке айналды. Мұсылман бірлестіктерінің саны қарқынды
түрде өсуде. Егер 1991 ж. олардың саны тек 68 болса, 2000 жылдар басында
1652-ге жетті, ал 2011ж. 1-қантарында 2756-ға көтерілді. Елімізде жаңа
мешіттер салынуда. 2011 ж. басында 2416 мұсылман ғимараттары қызмет
атқаруда. 2005 ж. 22 науырызында Астанада Президент Нұрсұлтан Назарбаевтің
қатысуымен еліміздегі ең ірі мешіттердің бірі Нұр-Астана мешіті ашылды.
Мешіттің салтанатты ашылуында сөз сөйлеген Елбасы: Жаңа мешіт
Қазақстанның жас астанасының нағыз рухани және діни орталығына айналады,
ал оның өз сұлулығымен ерекшеленетін ғимараты қаланың сәулеттік келбетін
көркемдей түсіп, оны қайталанбастай етеді... Діни ғимаратпен танысқан қала
қонақтары Астана туралы қазіргі замандағы ең үлкен діндердің бірі исламды
ұстанатын мемлекеттің астанасы деген ой қалыптастырады- деді. Ол
Астанамыздың сол жағалауын көркейткен Ислам мәдени орталығы құрамына енді.
Мешіт күніне бес мың адамды қабылдай алады. Айналасында биіктігі 62 метр
төрт мұнарасы бар ғимаратты алюминий және алтынмен қапталған 21 күмбез
безендіріп тұр. Бас күмбездің биіктігі 43 метр. Алматыда Нұр-Мүбарак
Қазақстан-Мысыр Ислам университеті ашылды. Жыл сайын жаңа медреселер пайда
болуда. Дін ұстанушылар саны күннен-күнге өсуде, олардың арасында жастар
көп. Орташа және жоғарғы діни білім алатын адамдар саны көбеюде. Меккеге
қажылыққа баратын қазақстандақтар саны өсуде. 2001 ж. қажылыққа 228 адам
аттанса, 2007 ж. желтоқсанында 4300 қажылар ұзақ жолға шықты. 2006 жылдан
Қазақстанда мұсылмандардың мейрамы Құрбан айттың бірінші күні демалыс деп
жарияланды. Қазақстан 50-ден астам мұсылман мемлекеттерін біріктіретін
Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының мүшесі.
7. Қазақ тарихындағы дін мен дәстүр байланысына талдау жасаңыз
Әдебиетіміз бен мәдениетіміз ғана емес, сондай-ақ әдет-ғұрпымыз бен мінез-
құлқымыз, халықтық болмысымыз, өмір салтымыз, тәрбиеміз де, Қазан
төңкерісі әкелген жасанды арзан құндылықтарға емес, Ислам мәдениеті
негізінде қалыптасқан. Ислам біз үшін тек дін ғана емес, рухани мұрамыздың
қайнар көзі, тіпті елдігіміз, бүгінгі тәуелсіздігіміз. Олай болса Исламның
інжу-маржан асыл құндылықтарын ардақтау, оны игеру, қорғау, ілгері дамыту,
халықтың дүниетанымы мен салт-дәстүріне қаншалықты сіңісті болғанын
зерделеу–бүгінгі біздің міндетіміз.
Халқымыз Ислам дінін қабылдағаннан кейін ондағы адамның жаратылысына тән
құндылықтар салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыптарымыз бен наным-сенімдеріміздің
негізіне айнала бастады. Бұл әдет-ғұрыптар мен сенімдердің негізгі қайнар
көзі – Құран аяттарынан бастау алып жатса, олардың көбі Исламның екінші
негізі болып саналатын хадистер мен сүннеттерден тұрады.
Дүние жүзінде Аллаға құлшылығын бастап, мінез-құлқы, адамгершілік
қасиеттері, саясаты, әкімшілік басқару істері, тәлім-тәрбиесі, әлеуметтік
жұмыстары, әскери шаралары секілді әмбебап іс-әрекеттері мен жеке басына
қатысты қарапайым амалдарына дейін үлгі ретінде ұсынылып, ғасырлар бойы
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, әрбір іс-әрекеттеріне дейін қайталанып келе
жатқан Мұхаммед пайғамбардан басқа ешқандай жан жоқ.
Біздің қазіргі әдет-ғұрып деп ұстанып жүрген ата-баба мұраларының
көпшілігін бабаларымыз сол кезеңдерде сүннетті ұстану ниетімен
қалыптастырған. Бұған дәлел – көптеген әдет-ғұрыптар мен наным-
сенімдеріміздің хадис және сүннеттерімен үндесіп жатуында.
Ислам діні ұлтымыздың бітім-болмысы мен мәдениетінде дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптарында өзіндік із қалдырған. Халқымыздың тұрмыс-тіршілігінде
сақталған діни дәстүрлер: сүндеттеу, неке қию, Құрбан айт пен Ораза айт,
жарапазан, садақа беру, пітір беру, бата беру, тәуіптік емдеу әдісі,
тасаттық жасау діни жоралғылардың өміршеңдігін көрсетеді. Сондай-ақ
мазарлар мен кесенелер, мешіттер мен медреселер халқымыздың тарихында ұлт
руханиятының асыл қазынасы ретінде қызмет атқарды. А.Сейдімбек
мәдениетіміздегі ислам дінінің орны туралы былай дейді: Ислам діні тек
қана наным-сенім аясымен шектелмей, сол діндегі елдердің өмір салтына,
моральдық-этикалық нормаларына, мәдени-рухани үрдістеріне, дәстүріне
айналып отыр.
Елбасымыз Қазақстан халқына арнаған Жолдауында: Дәстүр мен мәдениет –
ұлттың генетикалық коды, — деп ұлттық құндылықтардың айрықша орнын атап
өтті.
Ата-бабадан аманат болып жеткен сол дәстүрлердің бір парасы сан
ғасырлардан бері ұласып келе жатқан ұғым-ұстанымдар болса, ал басым бөлігі
асыл діннің әсерінен пайда болған дағдылар. Расында да белгілі бір
қауымның қалыптасуы үшін алдымен ортақ тілі мен діні, тарихы мен салт-
дәстүрі, Отаны болуы тиіс.
Әрбір ұлтты ұлт ретінде сақтап қалатын нәрсе тілі мен мәдениеті және
осылардың негізі болып табылатын діні. Қазақ халқының мәдени құндылықтары,
сан ғасырлардан бері сақталып келе жатқан этнографиялық мұрасының негізі
дәстүрі дініміз Исламда болған десек, еш қателеспейміз. Мысалы, қазақ
хандарының заңнамаларында шариғат шарттарына басымдық берілуі ұлт пен дін
тазалығын сақтап қалудан туған қадам еді. Тәуке хан тұсында қабылданған
Жеті жарғыда ұлт тазалығы, дін тазалығы деген атаумен арнайы баптың
енгізілуі бабаларымыздың дін мен дәстүрге бекем болғанының жарқын
көрінісі. Сол сияқты түйінді мәселенің тиімді шешімін таба білген аузы
дуалы билер мен шешендеріміздің шариғаттан білімі болғандығы да белгілі.
Халқымыздың салт-санасы, әдет-ғұрпы мұсылмандық танымның негізінде
қалыптасты. Имандылықты жастайынан үйренген дала тұрғыны сауатты болған.
Тіпті, танымдық мағлұматты білімнің басы деп санаған халқымыз Дінді
білмеген дымды білмейді деген қағида қалыптастырған. Бұдан бөлек Ислам
құндылықтарын білмеген, Алланың әміріне амал етпеген адамдардың халық
арасында беделі де болмаған.
8. Ежелгі түркілердегі тәңірге табынушылықты ашыңыз
Байкалдан Балқанға дейінгі құс ұшса қанаты талатын ұлан ғайыр
аймақта мекендеп, батыс пен шығысты жалғаған, бүгінде төрткүл дүниенің
түпкі-түпкіріне тарап кеткен түркі тектес халықтардың түп атасы - ежелгі
түріктердің рухани мәдениетінің аса бай екендігін және ортақтығын руна діни
наным-сенім жүйесі де айқындайды.
Ежелгі сақтар, хұндар, үйсіндер, қаңлылар, көк түріктер, түркештер,
ұйғырлар мен қарлұқтар бір дінді тұтынып, бір құдай – Тәңірге (Аспанға)
құлшылық еткен. Тек ұйғырлар ғана аз уақыт ерте християндықтардың бір түрі
– манихейлікке бет бұрды да, кейінірек қайтадан Тәңірге табынатын болды.
Тәңірлік нанымда көк аспан, жарық күн, ашық ай ең қасиетті құдірет
саналған. Тәңірге табынушылар Аспан мен Күнді дүниенің бәрін жаратушы
құдірет деп таныған, ал жоғары қызмет бабындағы кісі – мемлекетті билеген
қағанға аспан қасиет берген, құдірет иесі ретінде құрметке бөлеген.
Сондықтан да хұн билеушілері туралы: жер мен аспаннан жаратылған, күн мен
ай таққа отырғызған, ол хұндардың ұлы да құдіретті билеушісі (Тәңір-құт)
деген Хань әулеті кітабында Үйсіндер өз көсемін Күнби (Күн билеушісі)
деп атап, құдіреттік немесе көк аспандық мағына берген. Тасқа айналып
бізге жеткен ежелгі түркі жазуының Орхон-Енисей ескерткіштерінде бұл
туралы: Жоғарыда-көк аспан, төменде- қара жер құрылып, ал олардың
аралығында адамзат перзенттері пайда болғанда деп жазылған. Немесе Білге
қаған хақында: Тәңірімнің маған мейірі ауып, жебеген соң жолым түсіп мен
қаған болдым — дейді Күлтегін ескерткіштерінде.
Бұл жазбалардан таққа отыру, билеуші мен халықтың әл-ауқаты Тәңірге деген
сенімге негізделгенін, дін мен мемлекттік саясаттың қоян-қолтық қатар
жүріп, ел мен халықты басқарудың ортақ құралы болғанын көреміз.
Билеушілердің өздері ең алдымен Тәңірдің (Аспанның) қолдап демеуінің
арқасында, содан соң ғана жеке бастарының алғыр қасиеттерінің нәтижесінде
сәті түсіп таққа отырғандарын, қаған болып, халық басқарғандарын атайды.
Біздің аталарымыз бен бабаларымыз Аспанды, Тәңірді сондықтан да бір
деңгейде құдірет тұтқан, солармен бірге жер мен суды, тауларды да ерекше
қадірлегендерді олардың атауларынан-ақ көрініп тұр.
Біздің арғы тегіміз, аталарымыз бен бабаларымыз өмірлерінің
үлкен бөлігін ат үстінде, көз жеткісіз көгілдір аспан астында өткізген,
алтын белгісі- жерге тек тұяғын ғана тіреген. Оларды төрт аяқты аңдар
асырады, жүректері мен жандарында аспаннан, шетсіз-шексіз аспан әлемінен
рухани қуат алды, кең дала көлемі жағынан аспанмен тең болды, көк жүзіне
биікке аспанға ұмтылған заңғар тау шығдары да сай келеді.
Ежелгі малшылар қандай да бір құбылысқа атау бермес бұрын алдымен
оның сыртқы пішініне, түсі мен бояуына, табиғатта алатын орнына көңіл
бөлген. Көшпенділер айналасындағы және көз алдындағы бір де бір затты
қағаберіс қалдырмаған.
Түркілер аспанды құдіретті күш ретінде қадірлеп, оған қызығы қарап,
сүйіп қана қоймай, одан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz