Мақал - мәтелдер. Мақал — нақыл сөз

Жоспар
Кіріспе

1 Мақал . мәтелдер
2 Мақал — нақыл сөз

Мақал - мәтелдер - әр халықтың өз даму тарихында басынан кешкен алуан түрлі оқиғалары, өзі аңғарған табиғат құбылыстары, қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатысы, мінез-құлқы, психологиясы жөніндегі жасаған қорытынды, тұжырымдарының түйіні, өмір тәжірибесінен жинақталған философиялық ойлардың ұтқыр да ұтымды, жатық та көркем көрінісі, фразеологиялық оралымдардың еңделіп, сырланып, әбден қалыпқа түскен тұрақты түрлері. Ол бір ғана емес ертеден бері қалыптасқан ой дәлдігімен, мазмұнының тереңдігімен ерекшеленетін ауыз әдебиетінің бір түрі.Ол айналадағы сыры мол дүние туралы білімнің сұрыпталған жиынтығы, халықтың өзінше шағын ауызша энциклопедиясы ғана емес, ұстаздық, тәлімгерлік роль де атқарады, адам бойындағы барлық жақсылықты асқақтатып, жамандықты жерлеп,бала тәрбиесінде ерекше орын алатын халық даналығы.Мұндағы ақыл-кеңестер қысқа да нұсқа, әрі тұжырымды болды.. Халық даналығы ата-анаға ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінен бұрынғылардың моральдық-психологиялық, медециналық-гигиеналық, өнер-сайыскерлік ой-пікірлерін де шоғырландырып, бүкіл халықтың тәлімдік тәжірибесін мирасқа қалдырып отырды. Көшпеліліердің сонау ерте дәуірінен-ақ бұларды көп біліп әрі оны ақылмен байыптай алатын адамды ерекше қастерлеуі тегін емес. Ондай адам ата-баба даналығының көзіндей саналатын. Мақал-мәтелдер белгілі бір шешіммен істің дұрыстығын анықтайтын логикалық қызметтің эталоны тәрізді адамның ой-әрекеттерінде маңызды роль атқарып отырады. Абай мұрасы мақал, мәтелге айналған ақыл-нақылды өлең жолдарына бай.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Мақал - мәтелдер
Мақал - мәтелдер - әр халықтың өз даму тарихында басынан кешкен алуан
түрлі оқиғалары, өзі аңғарған табиғат құбылыстары, қоғам мүшелерінің өзара
қарым-қатысы, мінез-құлқы, психологиясы жөніндегі жасаған қорытынды,
тұжырымдарының түйіні, өмір тәжірибесінен жинақталған философиялық ойлардың
ұтқыр да ұтымды, жатық та көркем көрінісі, фразеологиялық оралымдард ың
еңделіп, сырланып, әбден қалыпқа түскен тұрақты түрлері. Ол бір ғана емес
ертеден бері қалыптасқан ой дәлдігімен, мазмұнының тереңдігімен
ерекшеленетін ауыз әдебиетінің бір түрі.Ол айналадағы сыры мол дүние туралы
білімнің сұрыпталған жиынтығы, халықтың өзінше шағын ауызша энциклопедиясы
ғана емес, ұстаздық, тәлімгерлік роль де атқарады, адам бойындағы барлық
жақсылықты асқақтатып, жамандықты жерлеп,бала тәрбиесінде ерекше орын
алатын халық даналығы.Мұндағы ақыл-кеңестер қысқа да нұсқа, әрі тұжырымды
болды.. Халық даналығы ата-анаға ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінен
бұрынғылардың моральдық-психологиялық, медециналық-гигиеналық, өнер-
сайыскерлік ой-пікірлерін де шоғырландырып, бүкіл халықтың тәлімдік
тәжірибесін мирасқа қалдырып отырды. Көшпеліліердің сонау ерте дәуірінен-ақ
бұларды көп біліп әрі оны ақылмен байыптай алатын адамды ерекше қастерлеуі
тегін емес. Ондай адам ата-баба даналығының көзіндей саналатын. Мақал-
мәтелдер белгілі бір шешіммен істің дұрыстығын анықтайтын логикалық
қызметтің эталоны тәрізді адамның ой-әрекеттерінде маңызды роль атқарып
отырады. Абай мұрасы мақал, мәтелге айналған ақыл-нақылды өлең жолдарына
бай.

1) Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей, Бақпен асқан патшадан
мимен асқан қара артық, Сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала
артық, Тамағы тоқтық, жүмысы жоқтық - аздырар адам баласын - деген
жолдар осының дәлелі.

Ақын өзінің бірсыпыра шығармаларында кейбір мақал, мәтелдер жөнінде
ғылыми пікірлерде айтқан. Кейбір мақал, мәтелдердің зиянды мәнін ашып,
сынап отырған. Мысалы, Жиырма тоғызыншы сөзінде:

2) Жарлы болсаң, арлы болма - деген мақалдың теріс тәрбиелік мәнін аша
келіп, керісінше,

3) Жарлы болсаң, арлы бол, ардан кеткен соң тірі болып жүргенің құрысын -
дейді.

4) Қалауың тапса, қаржанады, Сұрауын тапса, адам баласының бермейтіні
жоқ - деген мақалдарды келтіреді де,

5) Сұрауын табамын, қалауын табамын деп жүріп, қорлықпен өмір өткізгенше,
малды не жерден сұрау керек, не аққан терден сұрау керек қой - дейді.

6) Атың шықпаса, жер өрте мақалы туралы жер өртеп шығарған атыңның несі
мұрат?.., Алтын көрсе, періште жолдан таяды - деген мақал жөнінде
періштеден садаға кеткір-ай! Періште алтынды не қылсын, өзінің көрсе қызар
сұмдығын қостағалы айтқаны - деп реніш білдірген. Ақын пікірінше,
қазақтың мақалдарының іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не
құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтыны да бар... Осындай білместікпенен
айтылған сөздеріне бек сақ болу керек....

Мақал — нақыл сөз. Ол өмірдегі түрлі құбылысты жинақтап, түйіп,
ықшамдап беріп, бір не екі тармақтан тұратын, алдыңғы жолдарында пайымдап,
соңғы жолдарында қорытылған ой айтатын халықтық
бейнелі поэтикикалық жанрдың бір түрі, ғасырлардан екшеліп жеткен терең
мазмұнды, тақырып аясы кең сөз мәйегі. Мақалдар көбіне өлең үлгісінде
кейде қара сөзбен де айтылады.Ұйқасқа (“Қайраңы жоқ көлден без, қайырымы
жоқ ерден без”), аллитерацияға (“Етігін шешпей ер
шыңаймас”), ассонансқа (“Қатты жерге қақ тұрар, Қайратты ерге бақ тұрар”)
құрылады.
Мақалдар тура және ауыспалы мағынада қолданылады. Ауыспалы
мағынадағы сөздер ішкі астары бар, тұтас бір ойды білдіреді (“Бір жеңнен
қол шығар, бір жағадан бас шығар”), (“Ырысқа қарай ұл өсер, Қонысқа қарай
мал өсер”), (“Ел — ырыстың орманы, ер — ырыстың қорғаны”), (“Ер жігіт үш ақ
үй тігеді, үш қара үй тігеді”).Мәтел — өзінің негізгі түйіндеуін кесіп
айтпайтын, бір-бірімен кереғар шендестіруі жоқ, қорытындысы тұспалды, қысқа
да нұсқа нақыл сөз. Мақалға өте жақын. Мәтел сыңар тармақ болып келеді. Сөз
үстемелене келіп, мақалға айналады. Мысалы, “Қаңбақтан қашсаң, дөңбекке” —
мәтел. “Қаңбақтан қашсаң, дөңбекке жолығасың” — мақал. Мәтел тура,
ауыспалы, астарлы мағынада қолданылады. Мәтел адамның айтқан пікіріне ой
қосады, сезімін әсерлі де айшықты жеткізеді. Ақын-жазушылардың ұтымды
сөздерінің біразы мақал-мәтелге айналған: (“Ұылымды іздеп, дүниені көздеп”
— Абай), (“Жалғанды жалпағынан басып өтіп” — Жамбыл, т.б.).
Мақал-мәтелдер — халық даналығының, көрегендігінің айнасы, тіл
байлығының алтын қазынасы. Олардың көбі өмір шындығының қорытындысы.
Халықтың кейінгі ұрпаққа қалдырған өсиеті, өмір сүру әрекетінің ережесі
секілді қымбат мұра.
Сөздің көркі — мақал деп тегін айтылмаған. Мақал-мәтелді айтылатын оймен
орайластырып, орынды колдансақ, сөзіміз өткір, көңілге қонымды көркем әрі
бейнелі болады. Мақал-мәтелдер аз сөзбен терең мағынаны беретіндіктен, өте
ұтымды болады, сөйлеген адамнын шешендігін, ой ұшқырлығын, тапқырлығын
байқатады. Мақал мен мәтелдер халық санасында талай жылдар мен ғасырлар
бойында қалыптасып, тұракталып қалған, сөйлегенде дайын тілдік құбылыс
ретінде қолданылады. Бұл жағына келгенде, яғни құрамындағы сөздердің
тұрақты болуы, дайын тілдік құбылыс ретінде қолданылуы және ойға әсерлі де
әсем, көрікті де көркем мән үстеуі жағынан, макал-мәтелдер тұрақты
тіркестерге жақын болып келеді.
Сөйлем құрылысы, ішкі мазмұны жағынан мақал мен мәтелдердің өз ішінде
ерекшелігі байқалып тұрады. Мақалдарда ой түйінді пікір, өсиет, ереже
тәрізді көбіне ауыс, астарлы мәнде тұжырымдалып айтылады. Мысалы:
Ер жігіттің екі сөйлегені — өлгені.
Еменнің иілгені — сынғаны.
Жақсыдан шарапат, жаманннан кесапат.
Өз басыңды дауға берсең де, жолдасыңды жауға берме.
Мәтелдерде негізгі айтылатын ой-пікір жанамалап, сілтеме — ишара түрінде
беріледі.
Мысалы: Күш атасын танымас.
Айласыз батыр алдырар.
Нар тәуекел — ер ісі.
Ер есімі — ел есінде.
Мақал-мәтелдердің көпшілігі ауыспалы, келтірінді мағынамен беріледі:
Әркімнің өзі шығар биігі бар.
Кісінің шырайына қарама, райына қара.
Оқ жетпес жерге қылышыңды суырма.
Мақал-мәтелдер – халық даналығының қазына байлығы. Олар ғасырлар бойы
қалыптасып, сол халықпен мәңгі бақи бірге жасап, біте қайнасып кеткен
дүние. Сондықтан да оны жұртшылық жадына сақтап, өзінің күнделікті
өмірінде, өзара қарым-қатынасында пайдаланады. Мақал мен мәтелге бай
халықтың бірі – қазақ халқы. Қазақ халқының мақал-мәтелдерінің шығу тегі
жөнінде айтар болсақ, А.Байтұрсынұлы: Мақал да тақпаққа жақын салт-
санасына сәйкес айтылған пікірлер. Тақпақтан гөрі мақал маңызы шын келеді.
Мәтел дегеніміз кесегімен айтылатын белгілі-белгілі сөздер. Мәтел мақалға
жақын болады. Бірақ мақал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.