Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармалары
Шәкәрім Құдайбердіұлы
Шығармалары
Лирикасы
Прозалық шығармалары
Әндері
Ақын және халық
Шәкәрім және әлем әдебиеті
Шығармалары
Лирикасы
Прозалық шығармалары
Әндері
Ақын және халық
Шәкәрім және әлем әдебиеті
Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931) – ақын, жазушы, философ, тарихшы, композитор. Абаймен замандас әрі інісі, әрі ол негізін салған реалистік әдебиет дәстүрлерін алға апарушы ізбасары. Өзі өмір сүрген ортаның қоғамдық-саяси және әлеуметтік сыр-сипаттарын керебілуде, қоғам мен адам табиғатындағы кемшіліктерді зерделеуде, туған халқына түзу жол көрсетуде Құдайбердіұлы Абай бағытын ұстанды. Шәкәрімнің әкесі Құдайберді Құнанбайдың Күнке деген бәйбішесінен туған, яғни Абайдың туған ағасы. Шәкәрім бес жасында ауыл молдасына оқуға беріледі де онда жеті жасына дейін оқиды.
Жеті жасында өкеден жетім қалған ол бұдан былайғы кезде Абайдың тікелей тәрбиесінде болады. Өскен ортасының аса бай дәстүрлері мен Абай ағасының төрбиесі табиғатынан зерек Шәкәрімнің жетімдік көрмей өсуіне ғана емес, оның таланты ақын, парасатты ой иесі болуына да зор ықпал жасады. Шәкәрімнің өзі кейінірек былай деп жазады: «Әкеміздің бір шешесінен туған Ибраһим мырза, қазақ ішінде Абай деп атайды, сол кісі мұсылманша Һәм орысша ғылымға жүйрік Һәм алланың берген ақылы да бүл қазақтан белек дана кісі еді, ержеткен соң сол кісіден тағлым алып, әр түрлі кітаптарыноқып, насихатынтыңдап, азғанағылымның сәулесін сездім».
Жеті жасында өкеден жетім қалған ол бұдан былайғы кезде Абайдың тікелей тәрбиесінде болады. Өскен ортасының аса бай дәстүрлері мен Абай ағасының төрбиесі табиғатынан зерек Шәкәрімнің жетімдік көрмей өсуіне ғана емес, оның таланты ақын, парасатты ой иесі болуына да зор ықпал жасады. Шәкәрімнің өзі кейінірек былай деп жазады: «Әкеміздің бір шешесінен туған Ибраһим мырза, қазақ ішінде Абай деп атайды, сол кісі мұсылманша Һәм орысша ғылымға жүйрік Һәм алланың берген ақылы да бүл қазақтан белек дана кісі еді, ержеткен соң сол кісіден тағлым алып, әр түрлі кітаптарыноқып, насихатынтыңдап, азғанағылымның сәулесін сездім».
1. Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
2. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
3. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
4. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
5. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
2. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
3. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
4. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
5. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
Шәкәрім Құдайбердіұлы
Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931)
– ақын, жазушы, философ, тарихшы, к омпозитор. Абаймен замандас әрі інісі,
әрі ол негізін салған реалистік әдебиет дәстүрлерін алға апарушы ізбасары.
Өзі өмір сүрген ортаның қоғамдық-саяси және әлеуметтік сыр-сипаттарын
керебілуде, қоғам мен адам табиғатындағы кемшіліктерді зерделеуде, туған
халқына түзу жол көрсетуде Құдайбердіұлы Абай бағытын ұстанды. Шәкәрімнің
әкесі Құдайберді Құнанбайдың Күнке деген бәйбішесінен туған, яғни Абайдың
туған ағасы. Шәкәрім бес жасында ауыл молдасына оқуға беріледі де онда жеті
жасына дейін оқиды.
Жеті жасында өкеден жетім қалған ол бұдан былайғы кезде Абайдың тікелей
тәрбиесінде болады. Өскен ортасының аса бай дәстүрлері мен Абай ағасының
төрбиесі табиғатынан зерек Шәкәрімнің жетімдік көрмей өсуіне ғана емес,
оның таланты ақын, парасатты ой иесі болуына да зор ықпал жасады.
Шәкәрімнің өзі кейінірек былай деп жазады: Әкеміздің бір шешесінен туған
Ибраһим мырза, қазақ ішінде Абай деп атайды, сол кісі мұсылманша Һәм орысша
ғылымға жүйрік Һәм алланың берген ақылы да бүл қазақтан белек дана кісі
еді, ержеткен соң сол кісіден тағлым алып, әр түрлі кітаптарыноқып,
насихатынтыңдап, азғанағылымның сәулесін сездім. Кезінде арнайы оқу
орындарында оқып білім алмаса да, ез бетінше ізденіп және Абай ағасының
жетекшілігімен жан сарайын байытқан Құдайбердіұлы заманында қазақ
арасындағы аса білімдар адамдардың бірі болды. Араб, парсы, түрік, орыс
тілдерін жетік білді. Ол адамдар өмірін жақсартуға тырысқан ғалымдарды
мысалға келтіреді. Олардың кейбіреулері адам өмірі жаратқан иесін танумен
түзеледі десе, кейбіреулері үкімет жойылса, әркім өз бетімен өмір сүрсе
түзеледі деді. Ал, біреулер оку-біліммен, халықты ағартумен адам өмірі
түзеледі деді. Біреулері бай, кедейді теңеумен түзеледі десе, біреулері
тәрбиемен түзеуге болады деді. Өмірдің өзі — тіршілік таласы. Сондықтан
адам өмірін жаратылыстың өзі солай жаратқан, бірін-бірі жеп, талап, таласып
өмір сүрмек дегендер де болған. Шәкәрімнің өзі бұл идеялардың ешқайсысы
адам жаратылысын өзгерте алмайтынына сенімді болды.
Шығармалары
Өмір, Сәнқойлар, Ызақорлар, Құмарлық, Қалжыңбас, Тойымсыз
нәпсі сияқты дидакалық өлең-жырларында боямалы ажарлы, жасанды мінез бен
жағымсыз қылықты сынға алады. Ғашықтық сезім таза, пәк жүректен маздайтынын
айта келіп (Анық асық әулие, Шын сырым), адамгершілік ақ жолға, өнер-
білімге үндейді (Жастарға), 1905 жылы Шәкерім қажылық сапар шекті.
Меккеге барған бұл сапарын пайдаланып, ақын өзінің байырғы арманын жүзеге
асырды. Стамбұл, Париж кітапханаларынан туған халқының тарихына байланысты
кітаптарды оқыды. Осылай жинаған материалдар негізінде Түрік, қырғыз,
қазақ һәм хандар шежіресі (1911) кітабын, қисындарын халық мүддесіне
түсіндіру мақсатымен Мұсылмандық шарты деген еңбек жазды (1911). Бұл
тұста ақынның діншілдігі танылады. Ол дін бұзушыларды қатты сынға алады.
Шәкерім өз шығармасында Аллаһ Тағаланың кітабы Құран сөздерін
және Пайғамбарымыздың (с.а.у.) хади стерін адал сөзіне қатысты қолданысқа
мол алған: ...және аятта: Ей, мұсылмандар, пайдаланыңыз берген адал
ырзығымнан, - деген, Хадис: Адал уәдесін бұзбаған иманның белгісі, -
деген, ...адам өзін-өзі танымақ деген, жаратқан иесінің құны екенін һәм
ғибадат үшін жаралғанын біліп, өзін-өзі тексеріп, зиянды істен қашып адал,
пайдалы істі қылуға тырыспақ.Құдайбердіұлының қаламынан терең ойлы, сыршыл
лирик. өлеңдер, Қалқаман-Мамыр, Еңлік-Кебек, Нартайлақ-Айсұлу сияқты
оқиғалы дастандар, Әділ-Мәрияроманы жөне басқа да прозалық туындылар,
аудармалар, тарихқа, философияға қатысты еңбектер, сазды әндер
туды. 1911 ж. Түрік, қырғыз, қазақ Һәм хандар
шежіресі, 1912 ж. Семей қаласындағ ы Жәрдем баспасынан Қазақ айнасы,
Қалқаман-Мамыр, Жолсыз жаза яки кез болған іс, Енлік-Кебек, Үшанық,
Мұсылмандық шарты, Ләйлі-Мәжнүн т. б. шығармалары жарық көрді.
Ол орыс, Батыс әдебиетінің тамаша үлгілерін қазақ оқырмандарына
таныстырды. Лев Толстойдың шығармаларын аса жоғары бағалап, өз халқын дүние
жүзілік озат мәдениетін игеруге тақырлы. Өзін ғұмыр бойы Толстойдың
шәкіртімін деп санады. Онымен хат жазысып тұрды. Американ жазушысы Гарриет
Бичер-Стоунның Том ағайдың балағаны романын, Толстойдың Үш сауал, т.б.
әңгімелерін, А.С. Пушкиннің Боран, Дубровский повестерін қазақ тіліне
аударды. Физулидің Ләйлі - Мәжнүн дастанын назира үлгісімен жырлады.
Шәкерім үнемі демократтық, халықтық, гуманистік-ағартушылық бағытта болды.
Бұл орайла ол ХХ ғасыр басындағы озат ойлы қазақ зиялыларымен үндес болды.
Ақын кеңестік тоталитарлық жүйенің құрбаны болды. Көтеріліске шыққан халық
пен жергілікті билік өкілдерін татуластыруға, қантөгісті болдырмауға
тырысқан ол жазалаушылар атқан оққа ұшып, денесі айдаладағы құдыққа
тасталды. Халық жауы ретінде айыпталып, шығармаларын оқуға тиым салды.
1988 жылы Шәкәрім ақталып, оның өлмес, өшпес мұрасы халқына қайта оралды.
Осы жылы ақынның “Жазушы” және “Жалын” баспасынан өлеңдер, ал “Өнер”
баспасынан әндер жинақтары жарық көрді. Тап осы жылы қажының 130 жылдығы
Абай ауданы, 1998 жылы 140 жылдығы Семей қаласы көлемінде тойланды. Осы
жылдар аралығында Семейдегі бір жоғары оқу орнына қажы есімі беріліп,
ескерткіші орнатылды, қала орталығындағы үлкен бір даңғыл ақын есімімен
аталды. Мұның сыртында қаладағы байырғы бір қазақ мектебі ақын есімін
иеленді. Бүгінде осындағы екі бірдей жоғары оқу орнында – Семей педагогика
институты мен Шәкәрім атындағы Семей университетінде шәкәрімтану ғылыми-
зерттеу орталықтары жұмыс істейді. Сол орталықтардың күшімен “Шәкәрім” және
“Шәкәрім әлемі” атты екі бірдей журнал жарық көруде. Семей педагогика
институтындағы Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу орталығында қазірде Шәкәрімнің
тұлғалық экциклопедиясы дайындалуда. Мұның сыртында аталмыш орталықта
Шәкәрім мұрасы туралы бүгінгі күнге дейін бес томдық еңбек дайын тұр.
Лирикасы
Құдайбердіұлының лирикалық қаҺарманыда Абай кейіпкерлеріне ұқсас. Оның
басынан қуаныш пен күйініш те, үміт пен күдік те өтеді. Кей сәттерде мұңға
беріледі. Бірақ, бұл қүрғақ пессимизм емес. Абай өлеңдеріндегі сияқты
Шәкәрімде де жүрек, тіл, сөз ұғымдары мол ұшырасады. Лирикалық
қаһарманының көңіл-күйін, ахуалын бейнелеу мақсатындаақынжаралы жүрек,
улы жүрек, жылы жүрек, ет жүрек, долы тіл, ащы тіл, тәтті тіл,
улы сөз деген сияқты ұғымдарды образдылықпен пайдаланады. Көп ретте
ақынның лирикалық қаһарманы таза жүрек іздеу жолында ет жүрегін қолына
алып, сүм жүректерменайқасады. Заман деңгейінен аса алмай пұшайман болған
көздерінде дертті жүрекке айналады. Шығармашылық жолы- ның өне бойында
адамгершілік мәселесін, ардың тазалығын, имандылықты бірінші орынға қойып
отырады. Арың сатпа, терің сат, адалды ізде, -дейді ақын. Бұл мәселелерге
ол өз елінің перзенті тұрғысынан қарады. Ойғабатты, толғанды. Абайға
жүгініп отырады. Өзінің алғашқы шығармаларының бірі - Жастарға атты
өлеңіңде ақын өзіне де, өзгеге де Абайды бағыт сілтеуші, жолбасшы ретінде
ұсынды. Әлеңде жас ақынның сезімталдығы мен керегендігі танылды. Сол кезде
небары отыздан жаңа асқан Абайдың кемеңгерлігін, даналығын, парасатын
бағалай білудің өзі Шәкәрімнің осы қасиеттерін дәлелдей түседі. 21 жасында
жазылған Жастық туралы өлеңінде Абайға тән өлең өрнегі, сезім суреттері
мол. Өлеңнің ұйқасы да, өлшемі де өзгеше. Абайдың Сегіз аяғымен тамырлас.
Өлеңде қыз сұлулығымен қоса жастықтың алаулаған жүрек бұлқынысын, ыстық
сөзім, ар-инабат мәселөлерін ақын әсерлі зерлейді.
Құдайбердіұлы,- поэма жанрында да жемісті еңбек еткен қаламгер. Ол 19
ғасырдың 2-жартысында Абайдан бастау алатын реалистік үлгідегі оқиғалы
дастан дәстүрінің дамуына елеулі үлес қосты. Оның қаламынан қазақтың
ертеректегі өмірінен алынып жазылған Қалқаман-Мамыр, Еңлік-Кебек,
Нартайлақ-Айсұлу атты поэмалар туындады. Жаңа тұрпатты қазақ поэмаларының
алғашқылары Абайдың Eскендірі мен Масғұты десек, одан кейінгі Ақылбай
мен Мағауияның, Әсет пен Көкбайдың, Шәкәрімнің дастандары Ұлы Абайдың
ақындық ықпалымен, шығармашылық тәлім-тәрбиесімен жазылған туындылар еді.
Абай ең алдымен өзінің айналасындағы Шәкәрім тәрізді жастарды жаңа
үлгідегі поэмалық өрісін кеңейту ісіне жұмылдырды. Тіпті кейбіреуіне өз
жанынан тақырып беріп, жазғандарын талқыға салып, сынынан еткізіп отырды.
Соның нәтижесінде Шәкәрімнің лирикалық поэзияда меңгерген көркемдік
шеберлігі мен жетістіктері оның поэмаларының табиғатынан да айқын керініп
жатады. Оның дастандарына шыншылдық, суреткерлік, терең психологизм,
әлеуметтік астарлылық, философиялық ой-тұжырым кендігі тән болып келеді.
Ақынның Еңлік-Кебек дастаны тікелей Абайдың тапсыруымен жазылған. Ұлы
ұстаз Еңлік пен Кебек арасындағы оқиғаны өлеңмен жырлап шығуды Шәкәрім мен
Мағауия ақынға қатар тапсырады. Соның нәтижесінде ғашықтық туралы екі
дастан өмірге келеді. Кeзінде Абай екі дастанды салыстырып, әрқайсысына
лайықты баға берген. Құдайбердіұлы көркем проза саласында да елеулі мұра
қалдырды. Әділ-Мәрия атты роман (1925) жазды. Онда ғасыр басында қазақ
аулында еткен оқиға баяндалады. Әділ мен Мәрия атты ғашық жастардың өмірі
арқау болады. Абай бастаған реалистік әдебиетке тек шыншылдық, суреткерлік
қасиет бұл шығарманың бойына мол сіңірілген. Абай өлеңдерінде бейнeлеңетін
табиғаттың әсем көркі, ауыл мен дала- ның күнделікті қам-қарекеті романда
керкем өрнекпен зерленген.
Прозалық шығармалары
Құдайбердіұлының прозалық шығармаларында осы тәрізді айқын бояу, айшықты
суреттермен қатар, терең философия, халық даналығы, тарих тағлымы қоса
еріліп жатады. Құдайбердіұлының философ, тарихшы, ойшыл ретінде танылуына
себепкер болған Үш анық, Мұсылмандық шарты, Түрік, қырғыз, қазақ һәм
хандар шежіресі атты еңбектері көзінде жеке-жеке басылып шықты. Олардың
жазылуына да Шәкәрімнің Ұлы ұстазы Абайдың ықпалы аз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931)
– ақын, жазушы, философ, тарихшы, к омпозитор. Абаймен замандас әрі інісі,
әрі ол негізін салған реалистік әдебиет дәстүрлерін алға апарушы ізбасары.
Өзі өмір сүрген ортаның қоғамдық-саяси және әлеуметтік сыр-сипаттарын
керебілуде, қоғам мен адам табиғатындағы кемшіліктерді зерделеуде, туған
халқына түзу жол көрсетуде Құдайбердіұлы Абай бағытын ұстанды. Шәкәрімнің
әкесі Құдайберді Құнанбайдың Күнке деген бәйбішесінен туған, яғни Абайдың
туған ағасы. Шәкәрім бес жасында ауыл молдасына оқуға беріледі де онда жеті
жасына дейін оқиды.
Жеті жасында өкеден жетім қалған ол бұдан былайғы кезде Абайдың тікелей
тәрбиесінде болады. Өскен ортасының аса бай дәстүрлері мен Абай ағасының
төрбиесі табиғатынан зерек Шәкәрімнің жетімдік көрмей өсуіне ғана емес,
оның таланты ақын, парасатты ой иесі болуына да зор ықпал жасады.
Шәкәрімнің өзі кейінірек былай деп жазады: Әкеміздің бір шешесінен туған
Ибраһим мырза, қазақ ішінде Абай деп атайды, сол кісі мұсылманша Һәм орысша
ғылымға жүйрік Һәм алланың берген ақылы да бүл қазақтан белек дана кісі
еді, ержеткен соң сол кісіден тағлым алып, әр түрлі кітаптарыноқып,
насихатынтыңдап, азғанағылымның сәулесін сездім. Кезінде арнайы оқу
орындарында оқып білім алмаса да, ез бетінше ізденіп және Абай ағасының
жетекшілігімен жан сарайын байытқан Құдайбердіұлы заманында қазақ
арасындағы аса білімдар адамдардың бірі болды. Араб, парсы, түрік, орыс
тілдерін жетік білді. Ол адамдар өмірін жақсартуға тырысқан ғалымдарды
мысалға келтіреді. Олардың кейбіреулері адам өмірі жаратқан иесін танумен
түзеледі десе, кейбіреулері үкімет жойылса, әркім өз бетімен өмір сүрсе
түзеледі деді. Ал, біреулер оку-біліммен, халықты ағартумен адам өмірі
түзеледі деді. Біреулері бай, кедейді теңеумен түзеледі десе, біреулері
тәрбиемен түзеуге болады деді. Өмірдің өзі — тіршілік таласы. Сондықтан
адам өмірін жаратылыстың өзі солай жаратқан, бірін-бірі жеп, талап, таласып
өмір сүрмек дегендер де болған. Шәкәрімнің өзі бұл идеялардың ешқайсысы
адам жаратылысын өзгерте алмайтынына сенімді болды.
Шығармалары
Өмір, Сәнқойлар, Ызақорлар, Құмарлық, Қалжыңбас, Тойымсыз
нәпсі сияқты дидакалық өлең-жырларында боямалы ажарлы, жасанды мінез бен
жағымсыз қылықты сынға алады. Ғашықтық сезім таза, пәк жүректен маздайтынын
айта келіп (Анық асық әулие, Шын сырым), адамгершілік ақ жолға, өнер-
білімге үндейді (Жастарға), 1905 жылы Шәкерім қажылық сапар шекті.
Меккеге барған бұл сапарын пайдаланып, ақын өзінің байырғы арманын жүзеге
асырды. Стамбұл, Париж кітапханаларынан туған халқының тарихына байланысты
кітаптарды оқыды. Осылай жинаған материалдар негізінде Түрік, қырғыз,
қазақ һәм хандар шежіресі (1911) кітабын, қисындарын халық мүддесіне
түсіндіру мақсатымен Мұсылмандық шарты деген еңбек жазды (1911). Бұл
тұста ақынның діншілдігі танылады. Ол дін бұзушыларды қатты сынға алады.
Шәкерім өз шығармасында Аллаһ Тағаланың кітабы Құран сөздерін
және Пайғамбарымыздың (с.а.у.) хади стерін адал сөзіне қатысты қолданысқа
мол алған: ...және аятта: Ей, мұсылмандар, пайдаланыңыз берген адал
ырзығымнан, - деген, Хадис: Адал уәдесін бұзбаған иманның белгісі, -
деген, ...адам өзін-өзі танымақ деген, жаратқан иесінің құны екенін һәм
ғибадат үшін жаралғанын біліп, өзін-өзі тексеріп, зиянды істен қашып адал,
пайдалы істі қылуға тырыспақ.Құдайбердіұлының қаламынан терең ойлы, сыршыл
лирик. өлеңдер, Қалқаман-Мамыр, Еңлік-Кебек, Нартайлақ-Айсұлу сияқты
оқиғалы дастандар, Әділ-Мәрияроманы жөне басқа да прозалық туындылар,
аудармалар, тарихқа, философияға қатысты еңбектер, сазды әндер
туды. 1911 ж. Түрік, қырғыз, қазақ Һәм хандар
шежіресі, 1912 ж. Семей қаласындағ ы Жәрдем баспасынан Қазақ айнасы,
Қалқаман-Мамыр, Жолсыз жаза яки кез болған іс, Енлік-Кебек, Үшанық,
Мұсылмандық шарты, Ләйлі-Мәжнүн т. б. шығармалары жарық көрді.
Ол орыс, Батыс әдебиетінің тамаша үлгілерін қазақ оқырмандарына
таныстырды. Лев Толстойдың шығармаларын аса жоғары бағалап, өз халқын дүние
жүзілік озат мәдениетін игеруге тақырлы. Өзін ғұмыр бойы Толстойдың
шәкіртімін деп санады. Онымен хат жазысып тұрды. Американ жазушысы Гарриет
Бичер-Стоунның Том ағайдың балағаны романын, Толстойдың Үш сауал, т.б.
әңгімелерін, А.С. Пушкиннің Боран, Дубровский повестерін қазақ тіліне
аударды. Физулидің Ләйлі - Мәжнүн дастанын назира үлгісімен жырлады.
Шәкерім үнемі демократтық, халықтық, гуманистік-ағартушылық бағытта болды.
Бұл орайла ол ХХ ғасыр басындағы озат ойлы қазақ зиялыларымен үндес болды.
Ақын кеңестік тоталитарлық жүйенің құрбаны болды. Көтеріліске шыққан халық
пен жергілікті билік өкілдерін татуластыруға, қантөгісті болдырмауға
тырысқан ол жазалаушылар атқан оққа ұшып, денесі айдаладағы құдыққа
тасталды. Халық жауы ретінде айыпталып, шығармаларын оқуға тиым салды.
1988 жылы Шәкәрім ақталып, оның өлмес, өшпес мұрасы халқына қайта оралды.
Осы жылы ақынның “Жазушы” және “Жалын” баспасынан өлеңдер, ал “Өнер”
баспасынан әндер жинақтары жарық көрді. Тап осы жылы қажының 130 жылдығы
Абай ауданы, 1998 жылы 140 жылдығы Семей қаласы көлемінде тойланды. Осы
жылдар аралығында Семейдегі бір жоғары оқу орнына қажы есімі беріліп,
ескерткіші орнатылды, қала орталығындағы үлкен бір даңғыл ақын есімімен
аталды. Мұның сыртында қаладағы байырғы бір қазақ мектебі ақын есімін
иеленді. Бүгінде осындағы екі бірдей жоғары оқу орнында – Семей педагогика
институты мен Шәкәрім атындағы Семей университетінде шәкәрімтану ғылыми-
зерттеу орталықтары жұмыс істейді. Сол орталықтардың күшімен “Шәкәрім” және
“Шәкәрім әлемі” атты екі бірдей журнал жарық көруде. Семей педагогика
институтындағы Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу орталығында қазірде Шәкәрімнің
тұлғалық экциклопедиясы дайындалуда. Мұның сыртында аталмыш орталықта
Шәкәрім мұрасы туралы бүгінгі күнге дейін бес томдық еңбек дайын тұр.
Лирикасы
Құдайбердіұлының лирикалық қаҺарманыда Абай кейіпкерлеріне ұқсас. Оның
басынан қуаныш пен күйініш те, үміт пен күдік те өтеді. Кей сәттерде мұңға
беріледі. Бірақ, бұл қүрғақ пессимизм емес. Абай өлеңдеріндегі сияқты
Шәкәрімде де жүрек, тіл, сөз ұғымдары мол ұшырасады. Лирикалық
қаһарманының көңіл-күйін, ахуалын бейнелеу мақсатындаақынжаралы жүрек,
улы жүрек, жылы жүрек, ет жүрек, долы тіл, ащы тіл, тәтті тіл,
улы сөз деген сияқты ұғымдарды образдылықпен пайдаланады. Көп ретте
ақынның лирикалық қаһарманы таза жүрек іздеу жолында ет жүрегін қолына
алып, сүм жүректерменайқасады. Заман деңгейінен аса алмай пұшайман болған
көздерінде дертті жүрекке айналады. Шығармашылық жолы- ның өне бойында
адамгершілік мәселесін, ардың тазалығын, имандылықты бірінші орынға қойып
отырады. Арың сатпа, терің сат, адалды ізде, -дейді ақын. Бұл мәселелерге
ол өз елінің перзенті тұрғысынан қарады. Ойғабатты, толғанды. Абайға
жүгініп отырады. Өзінің алғашқы шығармаларының бірі - Жастарға атты
өлеңіңде ақын өзіне де, өзгеге де Абайды бағыт сілтеуші, жолбасшы ретінде
ұсынды. Әлеңде жас ақынның сезімталдығы мен керегендігі танылды. Сол кезде
небары отыздан жаңа асқан Абайдың кемеңгерлігін, даналығын, парасатын
бағалай білудің өзі Шәкәрімнің осы қасиеттерін дәлелдей түседі. 21 жасында
жазылған Жастық туралы өлеңінде Абайға тән өлең өрнегі, сезім суреттері
мол. Өлеңнің ұйқасы да, өлшемі де өзгеше. Абайдың Сегіз аяғымен тамырлас.
Өлеңде қыз сұлулығымен қоса жастықтың алаулаған жүрек бұлқынысын, ыстық
сөзім, ар-инабат мәселөлерін ақын әсерлі зерлейді.
Құдайбердіұлы,- поэма жанрында да жемісті еңбек еткен қаламгер. Ол 19
ғасырдың 2-жартысында Абайдан бастау алатын реалистік үлгідегі оқиғалы
дастан дәстүрінің дамуына елеулі үлес қосты. Оның қаламынан қазақтың
ертеректегі өмірінен алынып жазылған Қалқаман-Мамыр, Еңлік-Кебек,
Нартайлақ-Айсұлу атты поэмалар туындады. Жаңа тұрпатты қазақ поэмаларының
алғашқылары Абайдың Eскендірі мен Масғұты десек, одан кейінгі Ақылбай
мен Мағауияның, Әсет пен Көкбайдың, Шәкәрімнің дастандары Ұлы Абайдың
ақындық ықпалымен, шығармашылық тәлім-тәрбиесімен жазылған туындылар еді.
Абай ең алдымен өзінің айналасындағы Шәкәрім тәрізді жастарды жаңа
үлгідегі поэмалық өрісін кеңейту ісіне жұмылдырды. Тіпті кейбіреуіне өз
жанынан тақырып беріп, жазғандарын талқыға салып, сынынан еткізіп отырды.
Соның нәтижесінде Шәкәрімнің лирикалық поэзияда меңгерген көркемдік
шеберлігі мен жетістіктері оның поэмаларының табиғатынан да айқын керініп
жатады. Оның дастандарына шыншылдық, суреткерлік, терең психологизм,
әлеуметтік астарлылық, философиялық ой-тұжырым кендігі тән болып келеді.
Ақынның Еңлік-Кебек дастаны тікелей Абайдың тапсыруымен жазылған. Ұлы
ұстаз Еңлік пен Кебек арасындағы оқиғаны өлеңмен жырлап шығуды Шәкәрім мен
Мағауия ақынға қатар тапсырады. Соның нәтижесінде ғашықтық туралы екі
дастан өмірге келеді. Кeзінде Абай екі дастанды салыстырып, әрқайсысына
лайықты баға берген. Құдайбердіұлы көркем проза саласында да елеулі мұра
қалдырды. Әділ-Мәрия атты роман (1925) жазды. Онда ғасыр басында қазақ
аулында еткен оқиға баяндалады. Әділ мен Мәрия атты ғашық жастардың өмірі
арқау болады. Абай бастаған реалистік әдебиетке тек шыншылдық, суреткерлік
қасиет бұл шығарманың бойына мол сіңірілген. Абай өлеңдерінде бейнeлеңетін
табиғаттың әсем көркі, ауыл мен дала- ның күнделікті қам-қарекеті романда
керкем өрнекпен зерленген.
Прозалық шығармалары
Құдайбердіұлының прозалық шығармаларында осы тәрізді айқын бояу, айшықты
суреттермен қатар, терең философия, халық даналығы, тарих тағлымы қоса
еріліп жатады. Құдайбердіұлының философ, тарихшы, ойшыл ретінде танылуына
себепкер болған Үш анық, Мұсылмандық шарты, Түрік, қырғыз, қазақ һәм
хандар шежіресі атты еңбектері көзінде жеке-жеке басылып шықты. Олардың
жазылуына да Шәкәрімнің Ұлы ұстазы Абайдың ықпалы аз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz