«Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин»

1 Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин,
2 Ағартушылық еңбегі

Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин, - қазақтың көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы. Туып-өскен жері - Қостанай облысының Қостанай ауданы, Арқарағай. Осы өңірде, Тобыл өзенінің жағасынан топырақ бұйырған. Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан мектебіне оқуға түседі (1850). Мектепті бітірген соң, Орынбор шекара комиссиясында әскери старшина болып қызмет атқаратын үлкен әкесі Балғожа Жаңбыршыұлының хатшысы болады (1857-1859). Орынбор облыстық басқармасында тілмаштық қызмет атқарады. 1860 жылы Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін мектеп ашу тапсырылады, әрі сол мектепке орыс тілінің мұғалімі болып белгіленеді. бырайдың бүкіл өмірін арнаған ағартушылық-педагогтық қызметі осылай басталады. Тікелей өзінің араласуымен халықтан жинаған қаржыға мектеп үйін және интернат салып, 1864 жылы 8 қаңтарда мектептің жаңа ғимаратын салтанатты түрде ашады. Ұстаздық-ағартушылық қызметке қоса Ыбырайға басқа да жұмыстарды атқару жүктеледі. Орынбор генерал-губернаторының тікелей тапсыруы бойынша Торғайда төрт рет уездік судья болып (1868-1874), Торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі (1876-1879) қызметін атқарады. Ыбырай инспекторлық қызметке кіріскен соң оқу-ағарту жұмыстарын одан әрі жандандырып, Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездерінде бір-бірден екі кластық орыс-қазақ мектептерін ашады, оларды қажетті кітаптармен жасақтайды. Әсіресе, елдің көшпелі өмір салтын ескеріп, Ресейдің халық ағарту жүйесіне жаңа үлгілі білім беру тәсілін ұсыныс етеді. Нәтижесінде, 1888 жылы 10 сәуірде Омбыда бастауыш мектептер үшін қазақ жастарынан оқытушылар даярлайтын мұғалімдер мектебі ашылады.

Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр - 1914 жыл). 2-басылымы, өңделген. Алматы: Атамұра, 2012. - 344 бет.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М.Дулатов атындағы №136 мектеп-гимназия

ІЗДЕНУ ЖҰМЫСЫ

Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин

Орындаған: Шарапатова Арай

Тексерген: Якияева Абира

АЛМАТЫ 2013

Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин, - қазақтың көрнекті ағартушы-педагогы,
жазушы, этнограф, фольклоршы. Туып-өскен жері - Қостанай облысының Қостанай
ауданы, Арқарағай. Осы өңірде, Тобыл өзенінің жағасынан топырақ бұйырған.
Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан мектебіне оқуға
түседі (1850). Мектепті бітірген соң, Орынбор шекара комиссиясында әскери
старшина болып қызмет атқаратын үлкен әкесі Балғожа Жаңбыршыұлының хатшысы
болады (1857-1859). Орынбор облыстық басқармасында тілмаштық қызмет
атқарады. 1860 жылы Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін мектеп
ашу тапсырылады, әрі сол мектепке орыс тілінің мұғалімі болып белгіленеді.
бырайдың бүкіл өмірін арнаған ағартушылық-педагогтық қызметі осылай
басталады. Тікелей өзінің араласуымен халықтан жинаған қаржыға мектеп үйін
және интернат салып, 1864 жылы 8 қаңтарда мектептің жаңа ғимаратын
салтанатты түрде ашады. Ұстаздық-ағартушылық қызметке қоса Ыбырайға басқа
да жұмыстарды атқару жүктеледі. Орынбор генерал-губернаторының тікелей
тапсыруы бойынша Торғайда төрт рет уездік судья болып (1868-1874), Торғай
уездік бастығының аға жәрдемшісі (1876-1879) қызметін атқарады. Ыбырай
инспекторлық қызметке кіріскен соң оқу-ағарту жұмыстарын одан әрі
жандандырып, Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездерінде бір-бірден екі
кластық орыс-қазақ мектептерін ашады, оларды қажетті кітаптармен
жасақтайды. Әсіресе, елдің көшпелі өмір салтын ескеріп, Ресейдің халық
ағарту жүйесіне жаңа үлгілі білім беру тәсілін ұсыныс етеді. Нәтижесінде,
1888 жылы 10 сәуірде Омбыда бастауыш мектептер үшін қазақ жастарынан
оқытушылар даярлайтын мұғалімдер мектебі ашылады. Ыбырай мұнан әрі қазақ
жастары арасынан экономика, ауыл шаруашылығы, қолөнер кәсіпшілігі
салаларына қажетті мамандар даярлайтын училищелер ашуға көп күш жұмсайды.
Тіптен, Қостанайдан ашылатын ауыл шаруашылық училищесіне өзінің иелігіндегі
жерін беретіні туралы өсиет қалдырады. Ыбырайдың қазақ қыздары үшін
Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтөбеде мектеп-интернат аштыруының
тарихи мән-маңызы зор болды.

Ыбырай оқу-ағарту жұмыстарына өз заманының ең озық әдістемелерін қолдана
отырып, білімнің балаларға ана тілінде берілуіне айрықша мән береді. "Қазақ
хрестоматиясы" атты оқулық, "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы" атты дидактикалық оқу құралын жазды. Бұл кітаптарындағы оқушыны
отан сүйгіштікке, еңбекке, кісілікке тәрбиелейтін ғибратты шығармалары
ешқашан да өзінің мән-мағынасын жоймақ емес.

Тек қана оқу-ағарту жұмыстары емес, Ыбырай сонымен бірге сол кездегі
қоғамдық-саяси өмірге сергек араласып, ғылым-білімге, еңбек пен өнерге,
дінге, этнографияға қатысты мақалалар жазды. Оның, әсіресе, көркем
еңбектері қазақ әдебиетінің қалыптасуына айрықша ықпал етті.

Ыбырай есімі берілген аудан, ауылдар, оқу орындары, көшелер, жер атаулары
Қазақстанның түкпір-түкпірінде кездеседі.

Ағартушылық еңбегі

Ыбырай "Қазақ хрестоматиясына" кірген өлеңдерінде де халық-ағарту идеясын
көтерді. Оның "Кел, балалар, оқылық!", "Өнер-білім бар жұрттар" өлеңдері
осындай мақсатта туған. "Кел, балалар, оқылық!" өлеңі жастарды оқуға, білім
алуға шақырады:

Оқысаңдар, балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар.
Кел, балалар, оқылық!
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық!
Өлеңнің әр шумағында оқудың әр жақты пайдасын айта отырып, ақын соңғы
жолдарды ылғи қайталап отырады.

Мал, дәулеттің байлығы –
Бір жұтасаң, жоқ болар.
Оқымыстың байлығы–
Күннен күнге көп болар,
Еш жұтамақ жоқ болар.
Сөйтіп, ақын, бір жағынан, жастарды оқуға, білім алуға үндесе, екінші
жағынан, оқу, өнер, ғылым-білімге, оның жалпы халық үшін керектігіне еш мән
бермейтін ескі көзқарасқа соққы береді. Өмірдегі сарқылмайтын мол байлық –
білім екендігін айта келіп, білімге адамның қолы жету үшін, ерінбей оқу,
қажымай еңбек ету керектігін түсіндіреді. Ыбырай "Өнер-білім бар жұрттар"
атты өлеңінде оқу, білім алудың мақсатын кеңінен сөз етеді. Өлеңнің негізгі
идеясы – қазақ қауымына озық мәдениетті елдерді үлгі етіп көрсету.

Өнер-білім бар жұрттар
Тастан сарай салғызды.
Айшылық алыс жерлерден
Көзіңді ашып, жұмғанша,
Жылдам хабар алғызды.
...Отынсыз тамақ пісірді,
Сусыздан сусын ішірді.
Теңізде жүзді балықтай,
Дүниені кезді жалықпай.
Ыбырай жастардың оқыған адам болғандағы мақсаты өз халқының бір керегіне
жарау, оны "тастан сарай салдырып, айшылық алыс жерлерден көзіңді ашып-
жұмғанша, жылдам хабар алғызатын" елдердің қатарына жеткізу деп білді.
Келешекке сенімі мол Ыбырай өмір көркі, болашақтың иесі – жастар деп ұқты.

Біз надан боп өсірдік,
Иектегі сақалды.
"Өнер – жігіт көркі" деп,
Ескермедік мақалды.
Біз болмасақ, сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды! – деп, жеткіншек
ұрпаққа сенім артады.
Бұл өлеңдердегі: жақсы мен жаманды, білімділік пен надандықты салыстыра
суреттеу әдісі де жас балаларға оларды айқынырақ таныту мақсатын көздейді.
Сондықтан Ыбырай өз дәуірі оқырмандарының ұғымына жеңіл етіп, салыстырулар
жасайды. Бұл өлеңдердің көп тіркестері бүгінде мақал-мәтелге айналып кетті.
Ыбырайдың "Өзен", "Жаз" деген өлеңдері табиғат көріністерін суреттеуге
арналған. Мұндай тұтас лирикалық, пейзаждық өлеңдер Ыбырайға дейінгі қазақ
поэзиясында кездеспейді. Оқырмандардың көңілін табиғаттың сұлу
көріністеріне аудару арқылы ел сүю, жер сүю, Отан сүюге тәрбиелейтін
патриоттық өлеңдер орыстың демократтық, гуманистік әдебиетінің үлгісі
болатын. Ыбырай өлеңдері – туған ел табиғатын жырлап, сол арқылы өзінің жас
шәкірттерінің бойында табиғатты, Отанды сүю сезімдерін тәрбиелеуге жасаған
елеулі қадамы. Екі өлеңінде де Ыбырай табиғат көрінісін жалаң алмай,
адамдардың тіршілігімен байланыстыра көрсетеді. Сол арқылы табиғат пен
адамның байланысын, табиғаттың адам ісіне, еңбекке, ой-сезіміне тигізер
жанды әсерін бейнелейді.

Таулардан өзен ағып сарқыраған,
Айнадай сәуле беріп жарқыраған.
Жел соқса, ыстық соқса, бір қалыпта,
Аралап тау мен тасты арқыраған.
Көңілің суын ішсең, ашылады,
Денеңде бар дертіңді қашырады.
Өксіген оттай жанып жануарлар ,
Өзеннен рақат тауып, басылады.
Ақын тау өзенін нақты әрі әсерлі суреттеген. Бүкіл тіршіліктің "өзеннен
рақат тауып" жатқанын нақты сипаттау оқырман көңіліне жағымды сезім
ұялатады. "Жаз" өлеңінде көктемгі табиғаттың келісті суреттері бар.
"Ұшпақтың күн сәулесі жерге түсіп", "Аспаннан рақымменен күн төнгенде",
"Ұйқыдан көзін ашқан жас балаша, жайқалып шыға келер жердің гүлі", "Кеш
болса, күн қонады таудан асып, шапаққа қызыл алтын нұрын шашып", т.б.
суреттер мен бейнелі сөздер Ыбырайдың табиғат көріністерін сезінуінің
тереңдігін, суреткерлігін көрсетеді. Ақын бар тіршілікті көктем күнінің
мейірімді шағымен байланыста бейнелейді. Қырдағы жаз көріністеріне сүйсіну,
мал бакқан елдің қыстан қысылып шығып, жазда тынысының кеңуі, қуаныш-
шаттығы көңілді әсерге бөлейді.

Бір малы шаруаның екеу болып,
Қыстаудан ауыл көшер алуан-алуан.
Күлісіп, құшақтасар, әзіл етер,
Әйелдер көш жөнелтіп кейін қалған.
Жүгіріп киік, құлан тау мен қырда,
Қуанып ықыласпен келген жылға...
Алыстан мұнарланған сағымдары
Шақырып, тұрар күліп: "Кел, – деп, – мұнда..." Бұл өлеңдер арқылы Ыбырай
қазақтың жазба әдебиетінде табиғат ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.