«БҚО, Бөрлі ауданы «Тең» шаруа қожалығының жерлерін ұйымдастыру»
КІРІСПЕ
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Жерге орналастыруды ұйымдастырудың және жобалаудың әдістемелік мәселері.
1.2 Жер бедері, далалық аймақ жерлерін сипаттау және топырақтың
қалыптасу жағдайлары
1.3 Қара қоңыр топырақтардың топтасуы, құрамы және қасиеттері
2 Табиғи . климаттық жағдайлары
2.1 Климаттық жағдайларға жалпы сипаттама
2.2 Топырағы
2.3 Өсімдік жабыны
3 Шаруашылыққа сипаттама
3.1 Шаруашылық туралы жалпы мәлімет
3.2 Шаруашылықтың егіс егілетін жерлерін ұйымдастыру
4 Экономикалық тиімділігі
5 Өндіріске ұсыныс
6 Табиғат қорғау шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Жерге орналастыруды ұйымдастырудың және жобалаудың әдістемелік мәселері.
1.2 Жер бедері, далалық аймақ жерлерін сипаттау және топырақтың
қалыптасу жағдайлары
1.3 Қара қоңыр топырақтардың топтасуы, құрамы және қасиеттері
2 Табиғи . климаттық жағдайлары
2.1 Климаттық жағдайларға жалпы сипаттама
2.2 Топырағы
2.3 Өсімдік жабыны
3 Шаруашылыққа сипаттама
3.1 Шаруашылық туралы жалпы мәлімет
3.2 Шаруашылықтың егіс егілетін жерлерін ұйымдастыру
4 Экономикалық тиімділігі
5 Өндіріске ұсыныс
6 Табиғат қорғау шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Әлемде адамзат тіршілігінің қалыптасқан ортасына тек Жер ғана жатады. Табиғатпен оның байлықтары адамдардың өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік - экономикалық дамуы әл - қуатын арттырудың негізі болып саналады.
Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өз халқына жолдауында: Қазақстан экономикалық, әлеуметтік, саяси жедел жаңару жолында және де Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы бойынша еліміздің аграрлық секторының ерекше орын алатынына айрықша тоқталып өтті.
Ауыл шаруашылығы халық шаруашылығының маңызды саласы. Бұл саланың басты міндеті халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, мал шаруашылығына қажетті азықпен, өнеркәсіп орындарын шикізатпен қамтамасыз ету мемлекетіміздің азық-түліктік қауіпсіздігін және экономикалық тәуелсіздігін күшейту үшін керекті дәрежедегі стратегиялық қор жинау, шет елдерге шығарып сатылатын ауыл шаруашылығы өнімдерін тұрақты түрде көбейтіп, керісінше, шеттен келетін өнімдерді азайту.
Адамзаттың қажетін қамтамасыз ету мақсатына орай әуелгі кезде теориялық жағынан нақты тұжырымдалмастан бірден практикада қолданыла бастады. Оған көптеген зерттеулер, ғылыми тұжырымдамалар дәлел бола алады. Мәселен, сонау ерте кездің өзінде-ақ, жердің тоза бастағанын байқаған диқандар, егіс алқаптарына көң, күл төгіп, құнарлылығын арттырған еді. Сонымен жылдар өткен сайын өсімдіктердің құрамы, топырақ құрмы, сыртқы әсер күші жөніндегі көзқарастар да өзгеріп, кейін өнім молшылығын жасау жолындағы алғашқы талпыныстар бірте-бірте ғылыми сипатқа ие бола бастады.
Топырақты өңдеу, физикалық қасиетін жақсарту арқылы оның құнарлылығын арттырып, ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алуға жол ашылады. Бұл келтірілген тәсілдер өмірде тепе-тең дәрежеде қолданылмағанымен бірін-бірі алмастырмайды, керісінше толықтырып отырады. Осы толықтыру нәтижеінде ғана ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүйелі жүргізіп, көздеген нысанға жетуге болады.
Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өз халқына жолдауында: Қазақстан экономикалық, әлеуметтік, саяси жедел жаңару жолында және де Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы бойынша еліміздің аграрлық секторының ерекше орын алатынына айрықша тоқталып өтті.
Ауыл шаруашылығы халық шаруашылығының маңызды саласы. Бұл саланың басты міндеті халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, мал шаруашылығына қажетті азықпен, өнеркәсіп орындарын шикізатпен қамтамасыз ету мемлекетіміздің азық-түліктік қауіпсіздігін және экономикалық тәуелсіздігін күшейту үшін керекті дәрежедегі стратегиялық қор жинау, шет елдерге шығарып сатылатын ауыл шаруашылығы өнімдерін тұрақты түрде көбейтіп, керісінше, шеттен келетін өнімдерді азайту.
Адамзаттың қажетін қамтамасыз ету мақсатына орай әуелгі кезде теориялық жағынан нақты тұжырымдалмастан бірден практикада қолданыла бастады. Оған көптеген зерттеулер, ғылыми тұжырымдамалар дәлел бола алады. Мәселен, сонау ерте кездің өзінде-ақ, жердің тоза бастағанын байқаған диқандар, егіс алқаптарына көң, күл төгіп, құнарлылығын арттырған еді. Сонымен жылдар өткен сайын өсімдіктердің құрамы, топырақ құрмы, сыртқы әсер күші жөніндегі көзқарастар да өзгеріп, кейін өнім молшылығын жасау жолындағы алғашқы талпыныстар бірте-бірте ғылыми сипатқа ие бола бастады.
Топырақты өңдеу, физикалық қасиетін жақсарту арқылы оның құнарлылығын арттырып, ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алуға жол ашылады. Бұл келтірілген тәсілдер өмірде тепе-тең дәрежеде қолданылмағанымен бірін-бірі алмастырмайды, керісінше толықтырып отырады. Осы толықтыру нәтижеінде ғана ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүйелі жүргізіп, көздеген нысанға жетуге болады.
1. Агроклиматические ресурсы Уральской области. Л., Гидрометеиздат. 1973. 128 с.
2. Агроклиматический справочник по Западно-Казахстанской области. Алма-Ата, 1960. 127 с.
3. Жерге орналастыру мен кадастрдың ғылыми негіздері /М.А.Гендельман, Ж.Қ. Қырықбаев. - Астана: Фолиант, 2004.-154 б.
4. Әуезов Ә.Ә., Атақүлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш. Егіншілік: Оқулық. - Алматы: ЖШС «Сөздік Словарь». 2005. - 344 бет.
5. М. Құспанов. «Топырақ, өсімдік, тыңайтқыш» Алматы. «Қайнар» баспасы 1979 жыл 29-33 бет.
6. Землеустроительное проектирование /М.А.Гендельман. – М.: Агропромиздат, 1986. 503 б.
7. Агроқұрылымдарды жерге орналастыру / Т.Е.Карбозов. –А.: 2006. 73 б.
8. Байдүсен, Ұ.Ж. Аймақтық егіншілік жүйесі: оқу құралы. /Ұ.Ж.Байдүсен. – Астана: С.Сейфуллин атындағы КазАТУ, 2008. – 124 б.
9. Байдүсен, Ұ.Ж. Топырақ қорғау: оқу құралы. /Ұ.Ж.Байдүсен. – Астана, 2007. – 147 б.
10. Беспалов В.Ф. Геологическое строение Казахской ССР.
11. Вьюрков, В.В. Методические рекомендации по выполнению курсовой работы по земледелию на тему: «Проектирование севооборота, системы обработки почвы и комплексной борьбы с сорняками в интенсивном земледелии» /В.В.Вьюрков, Т.К.Салихов, Ж.Б.Бекназаров. – Уральск, 2008.-37 с.
12. Доскач А.Г. Природное районирование Прикаспийской полупустыни. Наука. М.:, 1979. 142с.
13. Зенкова Е.М. Севообороты и плодородие почвы Ал¬маты, 1979.
14. Иванов В.В. Степи Западного Казахстана в связи с динамикой их покрова. // Записки геогр. об-ва, нов. серия, т. 17. М. – Л.: 1958. 288 с.
15. Иванов В.В. Физико-географический очерк Западного Казахстана //Географический сборник. М. – Л.; 1953. Вып. 2. С. 5 – 51.
16. Кабдулова Г.А. Рельеф, геология и полезные ископаемые. //Природа, население и хозяйство Западно-Казахстанской области. Уральск, 1998. С. 27 - 42 с.
17. Москалев Г.Е., Таранов А.Г. Природа Уральской области. Изд-во Саратовского Госуниверситета, 1985.
18. Петренко А.З. и др. Зеленая книга Западно-Казахстанской области. Кадастр объектов природного наследия /А.З.Петренко, А.А.Джубанов, М.М.Фартушина., Д.М.Чернышев, Ж.М. Тубетов. Уральск, изд-во РИО ЗКГУ, 2001.- 194 с.
19. Система ведения сельского хозяйства Западно-Казахстанской области –Уральск: Изд-во Зап.-Казахст. аграр.-техн. ун-та им. Жангир хана, 2004.-276с.
20. Чемоданов, А.Ф. Практические рекомендации фермеру по возделыванию зерновых культур /А.Ф.Чемоданов, А.Б.Нугманов, Г.В.Уракчинцева, В.В.Вьюрков. – Алматы: Систем, 2003.
21. Е. Жаманбеков. Р. Білдебаев «Топырақтану және топырақ географиясы мен экономикасы» Алматы. 2006 жыл 5-9; 58-61 бет.
22. Қ.Ш.Жаңабаев, С.С. Арыстангұлов «агрономия негіздері» Алматы 2006 жыл. 6-9 бет.
23. Қ.М.Ахмеденов, Т.К. Салихов «Практикум про георафии почв с ясновами почвоведения» Орал -2008ж.
24. Т.Тазабеков «Топырақтар географиясы» Алматы 2000ж. 109-133 бет.
25. Зональные системы земледелия Уральской области. Алма-Ата, 1985г. 28-35 с.
26. Материалы крупномасштабного почвенного обследования ДГП«ГосНТТЦ зем» Западно-Казахстанской области.
27. Кучеров B.C., Чекалин С.Г. Эффективность применения удобрений в зерновом севообороте Приуралья. Уральск, 1993г. 56-72 с.
28. Онищенко В.Г., Мичигирун Б.Н. Влияние употнения на водные свойства почв.// Почвоведение 1971. № 5 42-46 с.
29. Тазабеков Т.Т. Қазақстанның топырағы. Алматы, Қайнар, 1970ж.
30. Федосеева Т.П. Рекультивация земель. М., Колос, 1977 г.
31. Тазабеков Т.Т. Топырақтар географиясы // Ұлтық аграрлық университеті. Алматы, 2000 ж.
32. Кучеров B.C., Буянкин В.И., Чекалин С.Г. Продуктивность удобрений в неорошаемом земледелии Приуралья. Алматы, 1994г. 85-91 с.
33. Буянкин В.И. Повышение продуктивности возделываемых культур в сухостепной зоне Западного Казахстана. Алматы, 1998 г. 125-138 с.
34. Елешев Р.Е. Современное состояние пахотных земель и пу воспроизводства их плодородия. В сб. Освоение целинных и залежных земель; история и современность. Астана, 2004. С.97-101.
35. Кирюшин В.И. Точные агротехнологии как высшая форма интенсификации адаптивно-ландщафтного земледелия. // Земледелие. - № 6, 2004. -С. 16-20.
36. Котин И.В. Почвы Уральской области. - Алма-Ата, 1969. - вьш.9. 348 с.
37. Кучеров B.C., Чекалин С.Г. Основы оптимизации плодородия темно- каштановых почв Западного Казахстана. / Экология и степное природопользование. Уральск, РГКП «Уральская Сельскохозяйственная опытная станция», 2005. - С. 165-174.
38. Кучеров B.C., Чекалин С.Г. Повышение продуктивности агроэкосистем сухой степи. - Уральск, 2000. - 96 с.
39. Система ведения сельского хозяйства Западно-Казахстанской области. Уральск, 2004. - 276 с.
40. Юмагулова А.Н. Плодородие почвы и пути его регулирования. Алма-Ата, 1986.
2. Агроклиматический справочник по Западно-Казахстанской области. Алма-Ата, 1960. 127 с.
3. Жерге орналастыру мен кадастрдың ғылыми негіздері /М.А.Гендельман, Ж.Қ. Қырықбаев. - Астана: Фолиант, 2004.-154 б.
4. Әуезов Ә.Ә., Атақүлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш. Егіншілік: Оқулық. - Алматы: ЖШС «Сөздік Словарь». 2005. - 344 бет.
5. М. Құспанов. «Топырақ, өсімдік, тыңайтқыш» Алматы. «Қайнар» баспасы 1979 жыл 29-33 бет.
6. Землеустроительное проектирование /М.А.Гендельман. – М.: Агропромиздат, 1986. 503 б.
7. Агроқұрылымдарды жерге орналастыру / Т.Е.Карбозов. –А.: 2006. 73 б.
8. Байдүсен, Ұ.Ж. Аймақтық егіншілік жүйесі: оқу құралы. /Ұ.Ж.Байдүсен. – Астана: С.Сейфуллин атындағы КазАТУ, 2008. – 124 б.
9. Байдүсен, Ұ.Ж. Топырақ қорғау: оқу құралы. /Ұ.Ж.Байдүсен. – Астана, 2007. – 147 б.
10. Беспалов В.Ф. Геологическое строение Казахской ССР.
11. Вьюрков, В.В. Методические рекомендации по выполнению курсовой работы по земледелию на тему: «Проектирование севооборота, системы обработки почвы и комплексной борьбы с сорняками в интенсивном земледелии» /В.В.Вьюрков, Т.К.Салихов, Ж.Б.Бекназаров. – Уральск, 2008.-37 с.
12. Доскач А.Г. Природное районирование Прикаспийской полупустыни. Наука. М.:, 1979. 142с.
13. Зенкова Е.М. Севообороты и плодородие почвы Ал¬маты, 1979.
14. Иванов В.В. Степи Западного Казахстана в связи с динамикой их покрова. // Записки геогр. об-ва, нов. серия, т. 17. М. – Л.: 1958. 288 с.
15. Иванов В.В. Физико-географический очерк Западного Казахстана //Географический сборник. М. – Л.; 1953. Вып. 2. С. 5 – 51.
16. Кабдулова Г.А. Рельеф, геология и полезные ископаемые. //Природа, население и хозяйство Западно-Казахстанской области. Уральск, 1998. С. 27 - 42 с.
17. Москалев Г.Е., Таранов А.Г. Природа Уральской области. Изд-во Саратовского Госуниверситета, 1985.
18. Петренко А.З. и др. Зеленая книга Западно-Казахстанской области. Кадастр объектов природного наследия /А.З.Петренко, А.А.Джубанов, М.М.Фартушина., Д.М.Чернышев, Ж.М. Тубетов. Уральск, изд-во РИО ЗКГУ, 2001.- 194 с.
19. Система ведения сельского хозяйства Западно-Казахстанской области –Уральск: Изд-во Зап.-Казахст. аграр.-техн. ун-та им. Жангир хана, 2004.-276с.
20. Чемоданов, А.Ф. Практические рекомендации фермеру по возделыванию зерновых культур /А.Ф.Чемоданов, А.Б.Нугманов, Г.В.Уракчинцева, В.В.Вьюрков. – Алматы: Систем, 2003.
21. Е. Жаманбеков. Р. Білдебаев «Топырақтану және топырақ географиясы мен экономикасы» Алматы. 2006 жыл 5-9; 58-61 бет.
22. Қ.Ш.Жаңабаев, С.С. Арыстангұлов «агрономия негіздері» Алматы 2006 жыл. 6-9 бет.
23. Қ.М.Ахмеденов, Т.К. Салихов «Практикум про георафии почв с ясновами почвоведения» Орал -2008ж.
24. Т.Тазабеков «Топырақтар географиясы» Алматы 2000ж. 109-133 бет.
25. Зональные системы земледелия Уральской области. Алма-Ата, 1985г. 28-35 с.
26. Материалы крупномасштабного почвенного обследования ДГП«ГосНТТЦ зем» Западно-Казахстанской области.
27. Кучеров B.C., Чекалин С.Г. Эффективность применения удобрений в зерновом севообороте Приуралья. Уральск, 1993г. 56-72 с.
28. Онищенко В.Г., Мичигирун Б.Н. Влияние употнения на водные свойства почв.// Почвоведение 1971. № 5 42-46 с.
29. Тазабеков Т.Т. Қазақстанның топырағы. Алматы, Қайнар, 1970ж.
30. Федосеева Т.П. Рекультивация земель. М., Колос, 1977 г.
31. Тазабеков Т.Т. Топырақтар географиясы // Ұлтық аграрлық университеті. Алматы, 2000 ж.
32. Кучеров B.C., Буянкин В.И., Чекалин С.Г. Продуктивность удобрений в неорошаемом земледелии Приуралья. Алматы, 1994г. 85-91 с.
33. Буянкин В.И. Повышение продуктивности возделываемых культур в сухостепной зоне Западного Казахстана. Алматы, 1998 г. 125-138 с.
34. Елешев Р.Е. Современное состояние пахотных земель и пу воспроизводства их плодородия. В сб. Освоение целинных и залежных земель; история и современность. Астана, 2004. С.97-101.
35. Кирюшин В.И. Точные агротехнологии как высшая форма интенсификации адаптивно-ландщафтного земледелия. // Земледелие. - № 6, 2004. -С. 16-20.
36. Котин И.В. Почвы Уральской области. - Алма-Ата, 1969. - вьш.9. 348 с.
37. Кучеров B.C., Чекалин С.Г. Основы оптимизации плодородия темно- каштановых почв Западного Казахстана. / Экология и степное природопользование. Уральск, РГКП «Уральская Сельскохозяйственная опытная станция», 2005. - С. 165-174.
38. Кучеров B.C., Чекалин С.Г. Повышение продуктивности агроэкосистем сухой степи. - Уральск, 2000. - 96 с.
39. Система ведения сельского хозяйства Западно-Казахстанской области. Уральск, 2004. - 276 с.
40. Юмагулова А.Н. Плодородие почвы и пути его регулирования. Алма-Ата, 1986.
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Тасқожин Ербол Қалдыбайұлы
БҚО, Бөрлі ауданы Тең шаруа қожалығының жерлерін ұйымдастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
5В090300 – Жерге орналастыру
Орал-2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Қорғауға жіберілді
Механикаландыру технологиялары
және жерге орналастыру кафедрасының
меңгерушісі _________ Бралиев М.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: БҚО Бөрлі ауданы Тең шаруа қожалығының жерлерін ұйымдастыру
5В090300 – Жерге орналастыру
Орындаған: ___________________________________ ______Тасқожин Е.Қ.
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы _______________________________ Садыров С.К.
Орал- 2014
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Факультет: Политехникалық
Кафедра: Механикаландыру технологиялары және жерге орналастыру
Мамандығы: 5В090300 – Жерге орналастыру
Бекітемін
МТ же ЖО кафедрасының
меңгерушісі
______________________ М.К.Бралиев
____________________2014ж.
Студенттің дипломдық жобасы (жұмысы) бойынша
Т А П С Ы Р М А
___________________________________ _________________________________
(тегі, аты-жөні)
1.Жобаның тақырыбы___________________________ ____________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _ университеттің
___________________200__ж. №___ бұйрығымен бекітілген
2. Аяқталған жобаны студенттің тапсыру мерзімі ________________________
3. Жобаның бастапқы мәліметтері___________________________________ __
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
________________
4. Есептік-түсіндірмелік жазбаның мазмұны (зерттелетін мәселелердің тізімі)
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _______
5. Міндетті сызбалар нұсқалған графикалық материалдардың тізімі_________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
______
6. Әдебиеттер тізімі ___________________________________ ______________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _________________
7. Жобаның кеңесшілері
Бөлім Қолы, күні
Кеңесші
Тапсырма Тапсырма
берді қабылдады
1.
2.
Тапсырма берілген күн _______________________________
Жетекшісі _________________________ Садыров С.К
Тапсырманы орындауға қабылдаған ______________ Тасқожин Е.Қ
Күнтізбелік жоспар
№№ Дипломдық жобаның орындау Жоба кезеңінің Ескерту
п\п кезеңінің атауы орындалу мерзімі
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Жобаның жетекшісі __________________________ Садыров С.К
Диплом орындаушы студент ___________________ Тасқожин Е.Қ
МАЗМҰНЫ
Беті
КІРІСПЕ 7
1 Әдебиеттерге шолу 10
1.1 Жерге орналастыруды ұйымдастырудың және жобалаудың әдістемелік
мәселері. 10
1.2 Жер бедері, далалық аймақ жерлерін сипаттау және топырақтың
қалыптасу жағдайлары 20
1.3 Қара қоңыр топырақтардың топтасуы, құрамы және қасиеттері 25
2 Табиғи - климаттық жағдайлары 30
2.1 Климаттық жағдайларға жалпы сипаттама 35
2.2 Топырағы 39
2.3 Өсімдік жабыны 46
3 Шаруашылыққа сипаттама 48
3.1 Шаруашылық туралы жалпы мәлімет 48
3.2 Шаруашылықтың егіс егілетін жерлерін ұйымдастыру 49
4 Экономикалық тиімділігі 56
5 Өндіріске ұсыныс 60
6 Табиғат қорғау шаралары 63
ҚОРЫТЫНДЫ 67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 68
К І Р І С П Е
Әлемде адамзат тіршілігінің қалыптасқан ортасына тек Жер ғана жатады.
Табиғатпен оның байлықтары адамдардың өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты
әлеуметтік - экономикалық дамуы әл - қуатын арттырудың негізі болып
саналады.
Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өз
халқына жолдауында: Қазақстан экономикалық, әлеуметтік, саяси жедел жаңару
жолында және де Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына кіру стратегиясы бойынша еліміздің аграрлық секторының ерекше орын
алатынына айрықша тоқталып өтті.
Ауыл шаруашылығы халық шаруашылығының маңызды саласы. Бұл саланың басты
міндеті халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, мал
шаруашылығына қажетті азықпен, өнеркәсіп орындарын шикізатпен қамтамасыз
ету мемлекетіміздің азық-түліктік қауіпсіздігін және экономикалық
тәуелсіздігін күшейту үшін керекті дәрежедегі стратегиялық қор жинау, шет
елдерге шығарып сатылатын ауыл шаруашылығы өнімдерін тұрақты түрде
көбейтіп, керісінше, шеттен келетін өнімдерді азайту.
Адамзаттың қажетін қамтамасыз ету мақсатына орай әуелгі кезде теориялық
жағынан нақты тұжырымдалмастан бірден практикада қолданыла бастады. Оған
көптеген зерттеулер, ғылыми тұжырымдамалар дәлел бола алады. Мәселен, сонау
ерте кездің өзінде-ақ, жердің тоза бастағанын байқаған диқандар, егіс
алқаптарына көң, күл төгіп, құнарлылығын арттырған еді. Сонымен жылдар
өткен сайын өсімдіктердің құрамы, топырақ құрмы, сыртқы әсер күші жөніндегі
көзқарастар да өзгеріп, кейін өнім молшылығын жасау жолындағы алғашқы
талпыныстар бірте-бірте ғылыми сипатқа ие бола бастады.
Топырақты өңдеу, физикалық қасиетін жақсарту арқылы оның құнарлылығын
арттырып, ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алуға жол ашылады. Бұл
келтірілген тәсілдер өмірде тепе-тең дәрежеде қолданылмағанымен бірін-бірі
алмастырмайды, керісінше толықтырып отырады. Осы толықтыру нәтижеінде ғана
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүйелі жүргізіп, көздеген нысанға жетуге болады.
Алабы тұрғысынан Қазақстан Республикасы Ресей Федерациясынан кейін
екінші орында тұр. Осы кеңістікке ертең өз ұрпағымыз иелік етуге тиіс.
Тарихқа Ұлы Дала деген атпен кірген қазақ сахарасында жаман жер жоқ. Ну
орман, шалқып аққан өзен, шалқар көл, асқар тау, көсілген азық, сусыған
құм, толқыған теңіз – осының бәрі жер астындағы қазынаның үстіңгі бейнесі.
Жайылымдары шексіз, жыртуға жарамды жерлер алабы кең. Мұнда 80-ге таяу
топырақ тұрпаттары қалыптасқан: 25 млн. га далалық қара, 90 млн. га құрғақ
және шөл далалық қара қоңыр, 107 млн.
Қазақстанда құрылған Казгипрозем, Казгипроводхоз ізденіс жобалау
институттары мен Қазақ Ғылым академиясының топырақтану институты орасан зор
жұмыстар атқарады.
Қазақстандық топырақтанудың көкейкесті мәселелеріне, топырақ қорлары,
экологиясы мен топырақ құнарлылығына арналғын Республикалық ғылыми
конференцияда көрсетілгендей, Қазақстан Республикасы Жер қорын басқару
агенттігіне еліміздің топырақ байлығын қорғап, сақтауда, оны халық
игілігіне тиімді пайдалануда үлкен міндет жүктеледі.
Оны іске асыру үшін агенттік дайындаған мемлекеттік ҚР жерінің күйі
және оны пайдалану туралы баяндамада мынадай бағыттар белгіленген:
• жерді пайдаланудың жаңа жүйесін құру және қалыптастыру;
• жерге меншіктік құжаттарды дайындау, құқықтық тұлғалар мен
азаматтарға жалға берілетін жер учаскелеріне жер-кадастрлық
құжаттар дайындау;
• жерлік үлестерді нақтылы персониялау;
• жер төлемдері мен жер учаскелерін бағалауды жетілдіру;
• жерлік мниторинг құрылымын құру және жүргізу; жер учаскелеріне
тізімге алу мақсатында санақ жүргізу;
• жерге жеке меншіктік қақыны бекітуді карта түзу-геодезиялық
құжаттармен қамтамасыз ету;
• жерді тиімді пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру;
• жер қатынастарын одан әрі дамыту, жер реформасының құқықтық
және нормативтік базасын жетілдіру;
• жерге орналастыру және ізденіс жұмыстарын ғылыми-әдістемелік
жұмыстармен қамтамасыз ету.
Аталған мемлекеттік жер жұмыстарын жүргізу және іске асыру тек жоғары
дәрежелі білімді маманның қолынан келетіні баршаға мәлім. Сондай-ақ жерді
дұрыс пайдалануға және өсімдіктің өнімін арттыруға бағытталған жұмыстарды
басқару үшін бүгінгі жер иеленушілерге ғылыми-практика көмек көрсететін
топырақтанудан мамандар даярлау бүгінгі нарықтық-экономиканың басты
талаптарының бірі.
Топырақтың жинақталған негізгі көрсеткіштері мен өзгешеліктері туралы
жалпы деректері жиынтығы, ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі деректерінің
бірі. Ол жерді тиімді пайдаланудың топырақ құнарлығын көтерудегі жолдары
мен әдістерінің ғылыми негіздерінен тұрады. Топырақ зерттеулері негізінен
туындайды да топырақ картасына қосымша материал болады және қорытынды
очеркіне өзгеше бөлім ретінде кіреді. Толық сипаттамада жер бедеріне, грунт
пен төсеніш жыныстарға, атмосфера мен грунт арқылы ылғалдану жағдайына,
аэрацияға, жылу құбылысына, табиғи өсімдік жамылғысы өзгешелігіне мақсатқа
сай өндірістік баға беріледі. Топырақ жамылғысының біркелкілігі немесе
алалануы шайылуға, ұшырылуға, батпақтануға, сорлану мен кебірленуге
бейімділігі анықталады. Топырақтың механикалық, химиялық құрамына және
физикалық – химиялық қасиеттеріне талдау (өсімдіктің биологиялық тілегіне
және оларды өсіретін технологиялық процесстер жағдайларын есепке ала)
жасалады.
Ауылшаруашылық жерлерін дұрыс ұйысдастырудың сипаттамасы тыңайтқыштар
қолданудағы агротехника, мелиорация, территорияны дұрыс ұйымдастыру,
эрозиямен күресу т.б., сарамандық ұсыныстар, негіздемелермен мазмұндалған.
Дипломдық жобаның мақсаты: БҚО, Бөрлі ауданы Тең шаруа қожалығының
жағдайында ауылшаруашылық жерлеріндегі егістік алқаптарды қайта ұйымдастыру
және ауыспалы егістіктерді жобалау.
Міндеттері мен тапсырмалары:
1. Тең ШҚ аумағында ішкі шаруашылық жерге орналастыру қажеттілігін
шешу;
2. Әрбір жер телімін толық, ұтымды, тиімді пайдаланылуын және жер
қорларын үнемді, өндірілімді пайдаланылуын қамтамасыз ету;
3. Ішкі шаруашылығын ұйымдастыру барысында маңызды мәселелер шешімін
қарастыру: топырақтың құнарлылығын сақтау және арттыру; топырақ
эрозиясының салдарын жою және келешекте эрозиялық үрдістерді
болдырмау үшін қолданыстағы және жаңа алқаптарды қайта құру;
шаруашылықты жүргізудің ғылыми негізделген жүйесін енгізуге
арналған аймақтық жағдайларды жобалау.
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Жерге орналастыруды ұйымдастырудың және жобалаудың әдістемелік
мәселері
Жерден алынатын өнімнің көлемі, оның құны, номенклатурасы, сапасы,
еңбек шығыны және басқалар жер пайдаланудың тиімділігіне және толықтығына
байланысты. Қарастырылатын мәселенің соңғы шешімі әлеуметтік сипатқа ие.
Олар халықтыө өмір сүруінің қолайлылығы, денсаулығының жақсаруы, еңбек
шығынының аз болуы, және өндіріс көлемінің артуы.
Ішкішаруашылықтық жерге орнастыру жобаларында бұл міндеттер әрбір
ауылшаруашылық құрылымының алдына қойған міндетіне, бағытына сәйкес
шешіледі.
Ішкішаруашылықтық жерге орналастыру жобаларын бағалаудың жалпы
критериясы өндіріс территориясын ұйымдастырудың экономикалық және
әлеуметтік тиімділігі болып табылады. Оның негізі жерді тиімді және толық
пайдалану, алқаптар өнімділігін арттыру және сақтау, экологиялық жүйеде
динамикалық тепе-теңдікті сақтау, қызмет етушілердің еңбек және демалысы
үшін қолайлы жағдай ұйымдастыруда.
Жерге орналастыру қызметтерінде қарастырылатын міндеттердің бірі
ауылдық елді мекендерді дамыту жолдарын анықтау. Ауылдық елді мекендерді
қайта құру көкейкесті мәселелердің бірі. Шаруашылық орталықтарын
орналастыру сұрақтары экономикалық және құрылыстық-техникалық тұрғыдан
қарастырылуы керек.
Ұйымдастырушылық шаруашылықтық құрылым, бөлімшелер саны, далалық
стандарды орналастыру, жолдар жүйесін ұйымдастыру сияқты мәселелердің жерге
орналастыру жобаларында өндірісті басқаруға әсер етеді. Техника мен
адамдардың концентрациясын қамтамасыз ететін және даладағы жұмысшыларға
мәдени және тұрмыстық қызмет көрсетуді жақсарту үшін тиімді көлемдегі
ауыспалы егістерді жобалау маңызға ие.
Реформаға дейінгі уақыттағы біршама тұрақты жер пайдаланушылықты
құруға немесе реттестіруге қатысты жерге орналастыру жұмыстарының мазмұны
шаруашылықыаралық және ішкішаруашылықтық түрлеріне бөлінетін болатын. Жерге
орналастыру ауылшаруашылығымен өте тығыз байланыста болып келеді. Сондықтан
да жерге орналастырушылық қызмет түрлеріне ауылшаруашылық және басқа да
мақсаттар үшін жаңа жерлерді игеру, жаңа жер пайдаланушылықтарды құру,
ауылшаруашылық кәсіпорындарын ішкішаруашылықтық жерге орналастыру жатады.
Жерге орналастыру объектісіне қарай екі түр тармақа жіктеледі.
Олардың біреуі ауылшаруашылық кәсіпорынының жер пайдаланушылықтарын құруға,
қайта құруға, реттестіруге және жетілдіруге, екіншісі-әр түрлі мемлекеттік,
қоғамдық және жеке шаруашылық мұқтаждықтарға (өнеркәсіптік, азаматтық,
энергетикалық, гидротехникалық және басқа да құрылыстарды жүргізуге,
қорғаныс, көлік, байланыс, ғылым, мәдениет және т.с.с.) жер бөліп беруге
байланысты. Демек, ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер
пайдаланушылықтарын құру.
Бұрын ішкі шаруашылықтық жерге орналастырудың екі формасы бөлінетін:
жаппай ұжымдау мен совхоздарды ұйымдастырудан кейінгі алғашқы жылдары (30-
60 ж.ж.) ішкіколхоздық және ішкісовхоздық формалары болатын. Жерге
орналастырудың бұл түрінде түр тармақтары белгіленбеді. Кейінірек
колхоздарда еңбек ақысын ақшалай төеу жүйесі енгізілгенде, МТС-тар жойылып,
техника колхоздардың қарамағына ауыстырылғанда ішкіколхоздық және
ішкісовхоздық жерге орналатсыру формаларының ешбір айырмашылығы болмады.
Дегенмен, колхоздарда да, совхоздарда да олардың мамандандырылмағанына,
ұйымдастыру-шаруашылықтық құрылымдарына, жерлерінің реттестірілуіне
байланасты өндіріс көлемініде, міндеттердің мазмұны мен атқару әдістеріне
ішкішаруашылықтық жерге орналастыру формаларында да айтарлықтай айырмашылық
сақталды. Негізінен ішкішаруашылықтық жерге орналастыру сол шаруашылықтың
ғана мүдделерін қорғайды.
Ішкішаруашылықтық жерге орналастыру тек шаруашылықтық
кәсіпорындардың, серіктестіктердің, кооперативтердің және шаруа
қожалықтарының шеңберінде ғана жүргізіледі. Оның негізгі мақсаты жерді
өңдеудің жаңа технологиясын енгізуге, топырақтағы әр түрлі техногендік және
табиғи теріс факторлардан қорғауға, мәдени ландшафттарды жойылудан сақтап
қалуға және жаңаларын қалыптастыруға қолайлы территориялық реттілік жасау.
Ішкі шаруашылықтық жерге орналастыру формаларының бөлінуі тәлімі және
суармалы егіншілік аймақтарында жобалық міндеттердің әр түрлі әдіс
тәсілдері арқылы орындалуымен себептеледі.
Жерге орналастырудың түріне, түр тармағына және формасына қарамастан
оның қай іс-қимылы болса да белгілі бір принциптерге жіктеледі. Жерге
орналастыру принциптерін екі топқа бөліп қарастырған ыңғайлы: жалпы
принциптерге, жерге орналастыруға қатысты, бірақ онымен шектелмейтіндеріне
және жеке принциптерге, жерге орналастыруға тікелей қатысты, оның
ерекшеліктерін ьейнелейтіндіктеріне.
Біріншілеріне, яғни жалпы принциптеріне мыналарды жатқызуға болады:
-қоғамдық, сонымен бірге ауылшаруашылық өндірістің жоғарғы тиімділігі
мен тұрақты рентабельділігін қамтамасыз ету;
-ауыл еңбекккерлерінің тұрмыс жағдайларын үздіксіз жақсартып отыру;
-заңдар мен басқа нормативтік актілерді қатал ескеріп отыру;
-қабылданған шешімдерді озаттығылыми және тәжірибелік жетістіктерге
негіздеу;
-күрделі қаржыладың барынша үнемделуін және жылдам өтелуін қамтамысз
ету.
Екіншілеріне-жеке принциптерге, мынадайларды жатқызуға болады:
-ҚР Конституциясы мен жер заңдарына сәйкес жер қатынастарын
жетілдіру;
-бүкіл халық шаруашылығының мүдделіктерін жан-жақты ескере отырып,
ауылшаруашылығының жерге деген приоритетін сақтау;
-жерді халық дәулекті және аса маңызды өндіріс құралы мен табиғи
ресурс ретінде жоғары тиімділікпен пайдалану және қорғау;
-жерге иелік ету мен шаруашылық жүргізудің барлық формаларына тең
құқық қамтамасыз ету;
-жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың, олардың межелері
мен аудандарының, ішкі шаруашылық территория реттілігінің тұрақтылығын,
өндіргіш күштері мен өндірістік қатыныстарының дамуымен себептелген ықтимал
өзгерістерді мұқият дәлелдеу;
-жердің пайдаланылуын жақсарту мақсатымен аймақтар мен аудандардың,
жеке шаруашылықтардың экономикалық, әлеуметтік және экологиялық жағдайлары
мен жердің тиісті кеңістіктерін барынша ескеру.
Атап өткен принциптердің негізінде әрбір бөлек жағдайға сай
жоспарланған іс-қимылдардың ерекше міндеттері мен мазмұндары, схемалар мен
жобаларды жасау амалдары тұжырымдалады. Жерге орналастыру жобаларында
белгіленген әлеуметтік-экономикалық тиімділік пен қауіпсіздік осы
принциптердің негізінде дәлелденеді.
Жерге орналастыруда әр түрлі табиғи, экономикалық және әлеуметтік
факторларды ескеріп отырған әрқашанда қажетті.
Жерге орналастыру факторларын үш топқа түйістіріп қарастыруға болады:
1) жердің кеңістік қасиеттері мен экологиялық жағдайлар.
2) климат жағдайлары;
3) әлеуметтік-экономикалық жағдайлар.
Жердің кеңістік қасиеттері мен ландшафттың экологиялық жағдайларына
мыналар жатады:
-топырақ қабаты мен оның жай-күйі;
-жер бедері;
-гидрографиялық тармақ пен ландшафттың сипаттамасы;
-табиғи өсімдік жамылғысы.
Жерге орналастыру қоғамдық өндірістің құрамды бөлігі ретінде,
әрқашанда нақты экономикалық жағдайларға жүргізіледі. Ол бірінші кезекте
сол кездегі өндіріс әдісіне тән объективтік экономикалық заңдар мен
өндіргіш күштердің және өндірістік қатынастардың арасындағы белгілі бір
байланыстармен себептеледі. Сондықтан жерге орналастыруда жобаларды дұрыс
негіздеу және жылдам жүзеге асыру мақсатымен, басқаша айтқанда. Жоғары
экономикалық, әлеуметтік және экологиялық тиімділікке барынша тез жету
үшін, осы заңдарпды жан-жақты ескеру керек.
Экономикалық жағдайлардың арасында ішкішаруашылықтық жерге
орналастырылуда ескерілетін жағдайлар:
1) жер алаптарының құрамы мен аудандары, оларды әр түрлі мақсаттарға
игеру мүмкіншіліктері;
2) жалпы өнімгі, шығындардың өтелуіне және дифференциалдық табысқа
қарай, құндық немесе аналитикалық көрсеткіштер арқылы жер сапасының
өндіргіш қасиеттерін бағалау;
3) серіктестіктер мен кооперативтердің, шаруа қожалықтары мен басқа
да агроқұрылымдардың мамандандырылғандығы, шаруашыықаралық және
интеграциялық байланыстары, нарықтық инфрақұрылымдары мен өнім тапсрыу және
жабдықтау пункттерінің орналасуы;
4) ауылшаруашылық кәсіпорындары мен бірлесіктерінің шаруашылық
жүргізу жүйесі және экономикалық нәтижелері, салаларының көлемі мен
құрылымы, егіншілік жүйелері мен егістік аудандары, өндірістік және
қаржылық көрсеткіштері, а.ш. дақылдарының түсімділігі мен алаптарының
өнімділігі, жалпы өнім мен табысы, кірістері мен өндірістіңрентабельділігі;
5) шаруашылықтардың ұйымдастырылу-өндірістік құрылымы, еңбектің
ұйымдастырылу деңгейі;
6) кәсіпорындардың еңбек ресурстарынмен, а.ш. техникасымен,
өндірістік қорлармен қамтамасыздандырылғанығы және еңбектің энергиямен
қаруланғандығы;
7) шаруашылықтардың ақшалай қорлары, алынған несиелері, күрделі
қаржы жұмсау және несие беру мүмкіндіктері.
Жерге орналастыруда экономикалық жағдайлар екі әдіспен ескеріледі:
біріншісі, территорияны мұқтаждықтарына қарай бейімделу арқылы, екіншісі,
өндірісті территорияның реттілігі мен қасиеттерін ескере отырып өзгерту.
Бірінші жағдайда өндірістің салалық құрамына сәйкес алаптардың аудандары
мен құрамы қалыптастырылады, еңбек пен көлік шығындарын мол талап ететін
дақылдардың егістіктерін шаруашылық орталықтарына, мал фермаларына барынша
жақындату мүмкіншіліктері және жер массивтерінің пішін кескіндерін
жақсарту, алаптардың ұсақ контурлылығы мен шашыраңқылығын жою қажеттілігі
қарастырылады. Екінші жағдайда шаруашылықтың өндірістік бағыты,
мамандандырылғандығы, мал фермалары мен бөлімшілерінің орналасуы, ауыспалы
егістіктер мен ауыл шаруашылық дақылдарды өсіру технологиялары мен
топырақтардың құнарлығы мен таралуына, эрозияланғандығына және жердің басқа
да кеңістіктік ерекшеліктеріне қарай анықталады.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) – жерге орналастырудың негізгі
түрлерінің бірі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау объектісі ретінде
ауылшаруашылық кәсіпорындарына, шаруа (фермерлік) қожалықтарға,
серіктестіктерге, кооперативтерге және басқа шаруашылықтық құрылымдарға
тұрақты (мерзімсіз) пайдалануға немесе жалға алу шартымен белгілі бір
мерзімге бекітіліген жерлерде ауылшаруашылық өндірісін территориялық
ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі уақытта ауылшаруашылық өнімін өндірумен
әр түрлі ірі мемлекеттік кәсіпорындар (тұқымдайындайтын және басқа
мамандандырылған шаруашылықтар), мемлекеттік емес (шаруа
қожалықтары,ұжымдық кәсіпорындар мен кооперативтер, акционерлік қоғамдар
және т.б.) айналысады. Олардың көпшілігі әр түрлі шаруашылықаралық және
агроөнеркәсіптік бірлестіктер қатарына кіргенмен, бірақ барлығы да өз
еріктілігін сақтайды және негізгі жер пайдаланушылықтар болып табылады.
Сонымен қатар, ішкішаруашылық жерге орналастыру объектісі ретінде ғылыми-
зерттеу мекемелерінің және машина сынау станцияларының тәжірибелік
шаруашылықтары, жоғары оқу орындарының, колледждердің оқу-тәжірибелік
шаруашылықтары, өнеркәсіптердің, ұйымдар мен мекемелердің қосалқы
ауылшаруашылықтары болуы мүмкін.
ІШЖО-дың басты мақсаты – шаруашылықтық субъектілердің алдына
қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындайға мүмкіндік беретіндей
реттілікті орнатуға, яғни аз шығын жұмсап, максималды мөлшерде жоғары
сапалы өнім алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында
жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды
және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі
маңызды әлеуметтік мәселелерді шешу.
ІШЖО-дың негізгі міндеттері – ауылшаруашылық айналымындағы
әрбір жер учаскесін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін
(өндірісті территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын
құру, оларды табиғаттың қолайсыз құбылыстары мен антропогенді әсерлерден
қорғау, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина –
трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін
қолайлы жағдай жасау болып табылады.
Территорияны ішкішаруашылық ұйымдастыру процесінде көрсетілген
негізгі міндеттерден туындайтын немесе онымен тығыз байланысты бірқатар
басқа да маңызды міндеттер шешіледі:
• топырақтың құнарлығын сақтау және көбейту;
• ауылшаруашылық алаптардың пайдалануын жақсарту, өңделетін жерлердің
қарқындылығын көтеру;
• топырақ эрозиясы салдарын жою және болашақта эрозиялық процестерді
болдырмау;
• суармалы жерлердің тұздану салдарын жою, ирригациялық эрозия мен қайта
тұздануды болдырмау;
• барларын сақтап, жаңа мәдени ландшафтарды құру;
• адамдардың дем алу, еңбек және тұрмыстық жағдайларын жақсатру.
Инженерлік бір стадиялы немесе екі стадиялы жобаларды жасау, оларды
натураға көшіру және жүзеге асыру арқылы өтетін ішкішаруашылық жерге
орналастырудыңамақты және толық мазмұны күрделі міндеттермен сәйкес келеді.
Демек, Ішкішаруашылық жерге орналастыру ұғымы бұл – еңбекті және
ауылшаруашылық техникасын ұтымды пайдаланып, топырақ құнарлығы мен жердің
басқа да пайдалы қасиеттерін сақтап, көбейтіп, ауыл тұрғындарының еңбек
етуі мен өмір сүруі үшін қолайлы жағдай жасауды қамтамасыз етіп,
мемлекеттік немесе мемлекеттік емес меншік формаларындағы әр түрлі
шаруашылықтық құрылымдардың ауылшаруашылық өндірісін территорияда
ұйымдастыру үшін жүргізілетін шаралар жүйесі.
ІШЖО жобасының мазмұны жерге орналастырылатын объектінің табиғи және
экономикалық жағдайларына, шаруашылықтың өндірістік типіне, меншік
формасына байланысты. Дегенмен, ІШЖО жобасының негізгі алты түрлі құрамдас
бөлігін атап көрсетуге болады. Олар:
1. өндірістік бөлімшелер мен шаруашылық орталықтарын орналастыру;
2. ішкішаруашылық жолдарды, су шаруашылығы мен басқа да инженерлік
ғимараттарды орналастыру;
3. алаптарды ұйымдастыру;
4. ауыспалы егіс жүйесін ұйымдастыру және олардың территориясын
орналастыру;
5. жеміс-жидек және жүзімдік көшеттерінің (бақша, жидектік, жүзімдік)
территориясын орналастыру;
6. мал азықтық алаптардың территориясын орналастыру.
Жобаның осы аталып өткен құрама бөліктерінің әр қайсысы күрделі
мәселелер кешенің шешуге арналған.
Көлемді есептеумен және шаруашылық массивтерін (учаскелерді) немесе
сызықтық контурларды орналастырумен тікелей байланысты бөліктер
элементтерге біріктірілген. Құрам бөліктерге бөлу және әр түрлі мәселелерді
шешу кезінде олардың арасында тікелей немесе жанама байланыстар көп
болғандықтан, әрқашан да дәл орындала бермейді. Дегенмен, маңыздылығы әр
түрлі жобалық мәселелрді шешу кезінде белгілі бір әдістемелік жүйелілікті
қамтамасыз ету үшін ішкішаруашылық жерге орналастыру жобасының барлық
құрамдас бөлшектерін талдауға тура келеді.
Кесте 1 – Ішкішаруашылық жерге орналастыру
жобасының құрылымдық бөліктері
№ Құрам бөліктері Элементтері
1 2 3
I Шаруашылық орталықтары Өндірістік бөлімшелердің құрамын, санын
мен өндірістік және өлшемдерін анықтау.
бөлімшелерді орналастыруШаруашылық орталықтарын орналастыру.
Өндірістік бөлімшелердің жер массивін
орналастыру.
II Ішкішаруашылық жолдарды,Ішкішаруашылық жолдарды орналастыру.
су шаруашылықтық және Су шаруашылықтық және басқа инженерлік
басқа да инженерлік қондырғылар объектілерін орналастыру.
қондырғыларды
орналастыру
III Алаптарды ұйымдастыру Жер алаптарын трансформациялау, жақсарту
және реттестіру.
Ауылшаруашылық алаптарының құрамы мен ара
қатынасын орнату, оларды орналастыру.
IV Ауыспалы егіс жүйесін Ауыспалы егістердің типін, түрін, мазмұнын,
ұйымдастыру және олардыңсанын және көлемін анықтау.
территориясын Ауыспалы егіс массивтерін орналастыру және
орналастыру оларды шаруашылық-есептік және арендалық
ұжымдарға бекіту.
Ауыспалы егіс танаптары мен жұмысшы
учаскелерді орналастыру және оларды
шаруашылық - есептік ұжымдарға бекіту.
Танап қорғайтын орман жолақтарын
орналастыру.
Далалық жолдарды орналастыру.
Дала қостарын орналастыру.
V Жеміс-жидек көшеттерініңТұқымдармен сорттарлы орналастыру.
территориясын Кварталдарды (жүзімдіктер үшін клеткаларды)
орналастыру орналастыру, оларды шаруашылық-есептік
ұжымдарға бекіту.
Қорғайтын орман көшеттерін, жолдарды,
қосалқы шаруашылық орталықтарын, су
көздерін, суару және құрғату желісін
орналастыру.
Жидектіктер территориясын орналастыру.
Жеміс және жүзім көшеттерінің территориясын
орналастыру және реттестіру.
VI Мал азықтық алаптардың Жайылымдарды фермаларға, мал топтарына,
территориясын шаруашылық-есептік және арендалық ұжымдарға
орналастыру бекіту.
Жайылымдық ауыспалы егісті ұйымдастыру және
олардың танаптарын орналастыру.
Гурт (отар) учаскелерін орналастыру.
Кезекті мал жайылатын өрістерді
орналастыру.
Су көздері мен суару пункттерін
орналастыру.
Шабындықтық ауыспалы егісті ұйымдастыру
және олардың территориясын орналастыру
(танаптарды, жолдарды және т.б.
орналастыру).
Шабындық учаскелерін шаруашылық-есептік
және арендалық ұжымдарға бекіту.
Құрама бөліктің біріншісінің мазмұны шаруашылықтың қазіргі
жағдайларына түзетулер енгізу немесе жаңа шаруашылық құрылымын жасау,
өндірістік бөлімшелерге бекітілген жер массивтерінің көлемдері мен
межелерін, ішкішаруашылықтың мамандандырылуын, сонымен қатар шаруашылық
орталықтарының, фермалардың, кешендердің тұрған орнын анықтау.
Екінші құрама бөлік шаруашылық орталықтары және басқа да жерлермен
байланыс жасау үшін пайдаланылатын ішкішаруашылық жолдарды орналастыруды
қамтиды.
Жобаның үшінші орталық құрама бөлігі-алаптарды ұйымдастыру
болып табылады. Оның мазмұны әрбір жер учаскесін қазіргі кездегі талаптарға
сай мелиорация, химизация және культуртехникалық шараларды қолдану арқылы
пайдалануды көрсетеді. Алаптарды ұйымдастыру мазмұны екі элементке
бөлінеді. Біріншісінің мақсаты – барлық жер алаптарын ауылшаруашылық
айналымына енгізу арқылы, оларды жақсарту , мелиоративтік және басқа
шараларды қолдану арқылы ауылшаруашылық алаптарын көбейту. Екіншісі -
ауылшаруашылық алаптарын интенсивті пайдалануды көрсетуге, экономикалық
тиімді және экологиялық ұтымды жыртылған жерді, жеміс-жидектік, жүзімдік
және басқа плантацияларды анықтауға, яғни ауылшаруашылық алаптарын
орналастырып, құрылымын жақсартуға бағытталған. Жобалық план мен алаптардың
экспликациясында көрсетілген алаптарды ұйымдастыру нәтижесінде жұмысшы
жобалар жасалады.
Алаптарды ұйымдастыру кезінде анықталған жыртылған жердің,
жеміс-жидек көшеттерінің, жайылымдар мен шабындықтардың ауданы, яғни құрама
бөліктің үшіншібөлімінде жасалған жұмыстар олардың ішін реттестіруді талап
етеді. Ол жобаның төртінші, бесінші және алтыншы құрама бөлігі болып
табылады.
Ірі шаруашылықтарда шаруашылықты ұйымдастыру құрылымы келесідей болуы
мүмкін: территориялы, салалық, біріктірілген.
Құрылымдық бөлімшелер ретінде реформаға дейінгі бөлімшелер,
өндірістік учаскелер, бригадалар, цехтар және қазіргі уақытта жалға алу
немесе командиттік басқару принципімен қайта құрылған кооперативтер бола
алады.
Бұлардың қай-қайсысы болса да үш сатылы және екі сатылы болады:
ауылшаруашылықтық кәсіпорын-өндірістік учаске (бөлімше)-бригадалар;
кооперативтер, кіші кәсіпорындар немесе жалға алушы топтар. Аталып өткен
әрбір топтың құрылымы нақты табиғи-экономикалық жағдайларды ескере отырып
қолданылады. Олардың қалыптасуына мыналар әсер етеді:
• бұрыннан бар елді мекендердің саны, өлшемдері, орналасуы және жаңадан
салу мүмкіндігі;
• жер пайдаланушылықтың өлшемдері мен конфигурациясы, жол қатынастары;
• жер пайдаланушылықтың территориясындағы алаптардың құрамы, ара қатынасы,
орналасуы;
• өндірістік бағыты, өндіріс көлемі, салалардың құрамы мен өлшемдері.
Сонымен қатар шаруашылықтық қалыптасу тарихымен, кадрлардың
6iлiктiлiгiмен, транспортпен жене т.6. 6айланысты уақытша, өтпелi жағдайлар
әсер етедi.
Өндiрic көлемi жоғары, бiрнеше елдi мекенi бар, жер
пайдаланушылықтары, жыртылған жерлерi мен мал азықтық алаптары үлкен, астық
өндiру, мал жене қой өcipy бағытындағы ipi шаруашылықтар мен бiрлестiктер,
территорияда тарихи қалыптасуы бойынша, шаруашылықтықұйымдастыру құрылымы
(шаруашылық–бөлiмше-бригада) әдетте, үш сатылы болады. Екi сатылы
территориялық құрылыммен құрылған, өлшемдерi онша үлкен емес, бiрнеше елдi
мекендерi бар шаруашылықтар да аз емес.
Салалық құрылым территориялары ықшам, 1-2 елдi мекендi,
мамандандырылу деңгейi жоғары, басқарушы кадрлары мен мамандары
тежiри6елi, транспорт, байланыс құралдары сенiмдi, жолдары жақсы
шаруашылықтарда жиi қолданылады. Салалық құрылыммен басқару басқарушы
аппараттың бiршама қысқаруына, жақсаруына, өндiрiстiң нәтижелерiне
мамандардың жауапкершiлiгiнің көтерiлyiне ықпал етедi. Өйткенi олар
технологтардың да және өндiрicтi ұйымдастырушылардың да функцияларын қатар
орындайды.
Территориялық-цехтық бiрiктiрiлген құрылым кеңiнен таралған, яғни
бөлiмшелер жене олардың құрылымындағы цехтар сақталған. Ол жер
пайдаланушылығы ықшамды емес, өлшемдерi әдеуiр eкі немесе одан да көп елдi
мекендерi бар ipi шаруашылықтарда құрылды.
Шаруашылықтық - ұйымдастыру құрылымымен аньқталатын iшкiшаруашылықтық
өндiрiстiк бөлiмшелердiң саны мен өлшемдерi күрделi қаржы көлемiне,
басқарылу деңгейiне және әкiмшiлiк-басқару аппаратының шығындарына,
адамдардың өмipi үшiн мәдени-тұрмыстық жағдай жасау мүмкiндiгiне әсер
етедi. Сондықтан қарастырылып отырған мәселенi шешу кезiнде бұрыннан бар
елдi мекен, оның халқының көптiгi, сумен жабдықталуы, транспорттың жене
байланыстың дамуы мұқият зерттеледi.
Бөлiмшелердiң санын және өлшемдерiн анықтаумен қатар, шаруашылықтың
өндiрiстiк типiне байланысты олардың мамандандырылуы анықталады. Бөлiмшелер
бойынша мал шаруашылығы салаларын орналастыруға алаптардың құрамы, табиғи
және жақсартылған мал азықтық алаптар арқылы мал азығы базасын құру
мүмкіндiгi; бұрынғы құрылыстар мен ғимараттар, олардың сыйымдылығы,
баланстың құны; бiлiктi мамандардың болуы; сумен қамтамасыз етілгендiгi
әсер етедi.
Шаруашылық орталықтарын және олардың қызмет көpceтетін жер массивтерiн
орналастыру - жан-жақты мәселе. Егер 6ұрыннан қалыптасқан ipi елдi мекен
6ар болса, онда оған ең негiзгi жіне еңбек күшiн көп қажетсiнетiн жер
алаптарын максималды түрде жақындата жо6алау қажет. Ал массивтiң межелерi
бұрыннан 6елгiленген жағдайда, бұл мәселе шаруашылық орталығын жылжыту
арқылы шешiлyi мүмкін.
Өндiрiстiк бөлiмшелердiң жер массивтерiн жобалау кезiнде келесiдей
талаптар ескерiледi:
• ауылшаруашылық алаптарының құрамы мен ара қатынасының жоспарланған ең6ек
қорынa сәйкестiгi;
• салалардың мамандандырылуы;
• осы өндірістегі мал басына мал азығы қажеттiлiгiнiң қамтамасыз етілуі;
• жер массивінің компактілігі мен конфигурациясының дұрыс болуы;
• шаруашылық орталығынан негізгі ауылшаруашылық алаптарына дейінгі ара
қашықтықтың минималды болуы.
Бөлімшелер арасында сапасы әр түрлі мал азықтық алаптарды дұрыс
үлестірудің маңызы зор. Жобалаушының іс-әрекетінің дұрыстығын бақылау және
негіздеу, ауыспалы егіс жүйесінде өндiруте жоспарланған мал азығы көлемi
және бекiтiлген табиғи мал азығының ауданы ескерiле отырып жасалған мал
азығы балансының барлық (ipi, шырынды, жасыл және концентратты) түрлерi
бойынша байқалады.
Әp6ip өндiрiстiк бөлiмшеге оның шаруашылық орталығына жақын
орналасқан жерлер 6екiтiлyi тиicтi. Мұнда елдi мекеннен бекiтiлген жерге
дейiн қарама-қарсы жүрiстi болдырмау керек.
Шаруашылық орталықтарын ара қашықтықтың ортасында орналастыруда
шаруашылық орталықтарының саны (бiрден беске дейiн көбейгенде, орташа
қашықтық eкi есе қысқарады, ал оларды қолайсыз орналастырғанда (жер
пайдаланушшылықтың, жер массивiнiң бұрышында) ара қашықтық үш есе ұлғаяды.
Сондықтан шаруашылық орталықтарын территорияда дұрыс орналастырудың маңызы
өте зор. Шаруашылық орталықтарын территория орталығынан тыс орналастыру
транспорттық шығындарды ұлғайтады, сондықтан өнімнің өзiндiк құны да
көтерiледi.
Бөлiмшелердiң жер массивтерiнiң межелерi, мүмкiншiлiкке қарай, табиғи
урочищалармен және сол жерде 6ар жасанды қондырғылармен сәйкес жүргiзiледi.
Осылай жобалау жер масссивiнiң жолдармен, жыралармен, сайлармен,
өзендермен, жылғалармен жене басқа кедергiлермен кескiнделмеyiне және
өңдеуге қолайсыз майда учаскелердiң пайда болмауына ықпал етедi. Жо6аланған
учаскелер әдеуiр шамада, ең болмағанда ауыспалы eгicтің бүтiн бiр танабын
орналастырyға жарамды болуы тиiс.
Кең даладағы тeгic, ipi жыртылған жер массивтеріндегі бөлiмшелердiң
межелерi, мүмкiндiкке қарай, болашақта техникамен өңдеуге қолайлы танаптар
мен шаруашылық учаскелерiн жасау үшiн бiр-бiрiне параллельдi тiк
төртбұрышты, тік сызықтармен жобаланады. Шаруашьшық территориясының бедерi
күрделi болған жағдайда да, мүмкiндiкке қарай, бөлiмшелердiң межелерi су -
айрық, cyaғap, жыра сызықтарымен және бедердiң басқа элементтерiмен сай
жүрriзiледi.
1.2 Жер бедері, далалық аймақ жерлерін сипаттау және топырақтың
қалыптасу жағдайлары
Аймақтың біршама территориясы жазық немесе айқын көрінетін
микрорельефті жазықты-нашар толқынды. Конфигурация, мөлшері, пішіні және
тереңдігі бойынша депресиялар кең таралған.
Қоңыр топырақтар лëсстүрлі карбонатты саздақтарда, сирек – лëсстарда
айырықша дамыған.
Причерноморск ойпат жерінде және Ставропольск үстіртінде қоңыр
топырақтар негізінде ауыр лëсстүрлі саздақтарда қалыптасқан. Приволжск
қыратында төрттілік сары-құба лëсстүрлі саздақтармен қатар бор және үштік
кезеңнің қабаттары топырақ құраушы породалар болады: кварц-карбонатты және
глаукониттік құмдар және құмдақтар, палеоген тұзданған саздақтар және
саздар, құмбалшықтардың, әктердің және борға ұқсас мергельдердің желге
мүжілуінің нәтижесіндегі өнімдері. Заволжьеде сырт саздар және саздақтар
кеңінен таралған. Прикаспий ойпатында айрықша сары-құба карбонатты, кейде
арал-каспий трансгрессиясының шоколадты саздарын жауып тұратын тұзданған
саздақтар кездеседі.
Урал астындағы үстірт құба саздақ және саздар болып табылатын төрттілік
қабаттану қалыңдығымен жабылған. Элювийда қоңыр топырақтар қалыптасқан,
жергілікті породалар шығулары кездеседі.
Торғай қыраты шамасында үштік қабаттанумен ауысатын құба карбонатты
ауыр саздақтар және саздар көп таралған. Мугоджарда элювий-делювиалды
қабаттануының жергілікті породалардың желмен мүжілу нәтижесіндегі
өнімдерімен кеңінен көрсетілген, ал ежелгі алқап бойынша – үштік қызыл-құба
саздардың элювийі.
Батыс-Сібір жазығының оңтүстік бөлігінде топырақ құраушы породалар
төсенішті теңізді тұзданған шөгіндермен ежелгі аллювиалды қабаттанумен
көрсетілген. Аймақтың үлкен бөлігі Қазақстанда кіші шоқылар шамасында
орналасқан, құрлық бедері тегістіктер мен белес-белес қырлардан тұрады,
бетін кішігірім айлар мен дөңестер құрайды. [3]
Қара қоңыр топырақтар құнарлылығы жағынан далалық аймақтың қара
топырақтарына біршама жақындайды, біраз мөлшерде қарашірік және
қоректік заттары бар. Бұл топырақтар негізінен ылғалы жеткіліксіздеу
қуаң далалықта түзілетіндіктен, қарашірік қабатының қалындығы қара
топырақтарға қарағанда едәуір аздау, оның проценттік мөлшері де төмен
болып келеді
Табиғи климат жағдайларының, территориялық өзгешелігінің, аналық
топырақ құралуы жынысының әр түрлі ерекшеліктеріне байланысты қара
қоңыр топырақтардың кәдімгі карбонатты, кебірленген, нашар жетілген
сияқты түрлері түзіледі [5].
Құрғақ далалардың шөптесін өсімдіктері астында да шалғынды дала
өсімдіктері астындағыдай топырақ түзілуінің шымдану үрдісі жүреді. Жаздың
ортасына таман эфемерлер мен шалғын өсімдіктерінің көп бөлігі қурайды,
топырақ бетінде киіздей шөп қабаты пайда болады, ол тез және түгел
ыдырайды.
Лессты сазбалшықты және ауыр сазбалшықты қою-қоңыр топырақ кескіні.
А3 см – қоңыр – сұр, өсімдік тамырларына толы, шаңды – кесекшелі,
горизонтал қатпарларға бөлінеді. Орташа саздақ, борпылдақ;
Аэ – 23см - қоңыр – сұр –қоңырлау, кесекшең ауыр сазбалшықты,
тығыздалған, дендриттер тамырлар кездеседі;
В23 – 38см - қоңыр – сұр, қоңырлау реңкті, ауыр сазбалшықты,
структуралық кесекшелердің қырлары жаңғақты коллоидты қабықшасы тығыздау;
В38 – 55см - қоңыр-құба, қоңырлау реңкті, ауыр сазбалшықты,
тығыз, ұсақ призмалы, тамырлар, дендриттер кездеседі;
В55 см – ден бастап - күрең – құба, ауыр сазбалшықты, тығыз, HCL
– дан шымырлайды, 90см тереңдіктен бастап ақкөздер кездеседі.
Топырақтың жоғарғы қабатының структурасыздығы аздап сортанданғанын, ал
В горизонтының қабыршақтануы мен нығыздалуы - топырақтың жоғары
горизонттарына коллоидты - лайлы тұнбалардың шайылып сіңетінін көрсетеді.
Күрең топырақтарда қарашірік А және В горизонттарында болады, сондықтан
жалпы қалыңдық А+В горизонттарының қалындықтарының қосындысы арқылы
анықталады.
В.В.Докучаевтың күрең топырақтар классификациясы бойынша оларды күрең
топырақтарға ( құрамындағы қарашірігі 4 % шамасындай) және ашық – күрең
топырақтарға ( құрамындағы қарашірігі 2 - 3%) жіктейді. Н.С.Коссович күрең
топырақтарды үш тип тармағына бөлді; күңгірт – күрең ( қарашірігі 5 - 6%),
күрең ( қарашірігі 3 - 4 %), ашық – күрең (қарашірігі 2 – 3 %). [10]
Құрғақ дала топырағын егістік, шабындық, жайылымдар ретінде қолданады.
Топырақ тұздылығы астық өнімділігін төмендетіп жібереді. Кебірленген қалың
қабатты күңгірт – күрең топырақ өнімділігі 12,8, орта қабатында – 6,4 және
шамалы қабатында – 5,0 цга.
Бұл зонада жел эрозиясы мен шаңды дауылдар халық шаруашылығына үлкен
зиян келтіреді. Күрең топырақтардың құнарлығын жоғарлату біріншіден ылғал
жинақтаумен, суарумен және сортаң топырақтарды шаюмен, гипстеумен,
тыңайтқыш енгізумен тікелей байланысты. Топырақ қасиеттерін жақсартатын,
дұрыс жұргізілген агротехникалық шаралар аса маңызды.Жер
өндеуде қайырымсыз жырту, биік сабақты дақылдар жолағын егу, қорғаныш
орман жолақтарын егу жел эрозиясымен күресуде ерекше орын алады. [11]
Кәдімгі қара қоңыр топырақтардың қарашірік қабатының қалындығы 35 –
45 сантиметрге дейін жетеді, ал кейбір жерлерде бұдан да көбірек болады.
Мұндай топырақтарда қарашірік мөлшері 3,5 – 4,5 процентке дейін жетеді.
Бұл топырақтың қарашірік мөлшері және оның қабатының қалындығы
республика обылыстарының әр жерінде әрқилы болып келеді, оған әр түрлі
жағдайлар әсер етеді. Орал, Ақтөбе, Қостанай және Шығыс Қазақстан,
Повлодар, Торғай, Семей обылыстарындағы осы аттас топырақтарға қарағанда
әлдеқайда құнарлырақ және қарашірік қабаты да едәуір тереңірек
келеді.
Айта кететін бір жайт, бұл топырақтардың құнарлылығының
механикалық қасиеттеріне қарай өзгеруі. Әдетте механикалық құрамы ауыр
топырақтар жеңіл құрамдыларына қарағанда құнарлырақ келеді және бірінші
түрлерінің қарашірік қабаты да кейінгілеріне қарағанда әлдеқайда
қалыңырақ болады.
Карбонатты қара қоңыр топырақтың барлық агрохимиялық қасиеттері
кәдімгі қара қоңыр топыраққа ұқсас, ал ерекшелігі – бұл топырақ ең
жоғарғы қабатынан бастап 10 проценттік тұз қышқылының әсерінен қайнайды.
Кебірленген қара қоңыр топырақтың жоғарғы қарашірік қабатының
астында, жоғарыда айтқанымыздай, әр тереңдікте жатқан аса қатты,
тоңкесекті – түйіртпекті, структуралы кебір қабаты жатады. Бұл қабаттың
қалындығына және аса кебірленген қара қоңыр топырақтар кездеседі. Қара
қоңыр топырақтардың бұл түрлері айтылып отырған аймақта біраз
территорияны алып жатады. Механикалық құрамы жөнінен бұл топырақтар да
сан алуан, дегенмен көбінесе саздақты және ауыр саздақты түрлері
басымырақ болады.
Механикалық құрамы жөнінен де бұл топырақтар әр түрлі болып келеді.
Ауыл шаруашылық құнарлылығы жөнінен кәдімгі және корбонатты қоңыр
топырақтар басқаларына қарағанда біраз құнарлырақ келеді. Қоңыр
топырақтарда және оның әр түрінде тұздар, кебір қабаттары қара қоңыр
топырақтарға қарағанда молырақ болады, ол қабаттар өте анық көрініп
тұрады. Құнарлылығы және қарашірік қабатының қалындығы жөнінен жеңіл
саздақты және құмайтты құрамды қоңыр топырақтар басқаларынан
құнарсыздау болады. Қоңыр топырақтар да физикалық және агрохимиялық
қасиеттері жөнінен қара қоңыр топырақтарға жақын келеді. Ылғал мол
болған жылдары бұл топырақтар аймағында егілген егістен мол өнім
алынады. [26]
В.В.Докучаев топырақтың уақыт аралығында антропогендік әсерден
өзгеретін табиғи-тарихи дене болып табылатынын алғаш рет дәлелдеді.
Докучаевтің топырақтануы аймақтағы топырақ құнарлылығын кеңінен қалпына
келтірудегі негізі болып табылады. Топыраққа әр түрлі әсерлер арқылы, адам
топырақтың қалыптауында бағыттаушы міндетін атқырады.
Топырақ құнарлылығы туралы басты мәселердің бірі - топырақтың негізгі
физикалық қасиеттері мен тағам режиміне байланысты, органикалық заттар
құрамы мен мөлшерінің өзгеруі.
Ауыл шаруашылығы ғылымының кандидаты С.Ж.Рахимгалиева және оқытушы
Г.К.Кабиева пікірінше [22] топырақ соңғы 50 жылда орасан зор күйзелісті
басынан кешірді. Жыртылған топырақтарда өсімдік толығымен өзгеріске
ұшырады. Сортаңдалған жағалау және шалғынды қара қоңыр топырақтарды жайылым
ретінде пайдалануда, соған байланысты мал басы жыл сайын өсуде. Бұл
топырақтарға тыңайтқыштар қолданыла бастады. Жыртылған топырақтарды
гипстеуге және суландыруға тура келді. Бірақ, 1990 жылдың басында ауыл
шаруашылығының күйзеліске ұшыраған кезінен бастап, топыраққа жеткілікті
мөлшерде көңіл бөлінбеді. Жыртылған жерлер көлемі кенеттен тыс қысқарып,
тыңайған жер пайда бола бастады. Бұл топырақтар артық топырақ қоры болып
есептелгенімен, сортаңдалған жерлерді өңдеу жұмыстары қаржыландырылмады.
Өкінішке орай, бұл мәселе тек Батыс Қазақстан облысында ғана емес, барша
Қазақстан бойынша шешімін таппай отыр.
Топырақты құнарландыру мыңдаған жылдар бойы қалыптасады. Қандай да бір
45-50 жылда Батыс Қазақстан облысы бойынша топырақтың құнарлылығы 25-35%
төмендеп кетті.
Зерттеудің негізгі қорытындысы бойынша қарашірік мөлшері 0,87-5,64%
құрайды. Қаршіріктің негізгі мөлшері жоғары қабатта жинақталған. Оның ең
жоғары мөлшері жағалау, орман шалғынды қара қоңыр топырақтарға тән.
Берілген топырақтардың аймақтық топырақтардан айырмашылығы: толықсыз
дамыған қара қоңыр топырақтарда қарашірік мөлшері біршама жоғары, бірақ
қабаты ерекше қысқарған. Жағалау, орман шалғынды, шалғындық қара қоңыр
топырақтардың ылғалдылық жағдайы, өсімдігі жақсы жетілген. Сондықтан бұл
топырақтарда жеңіл гидролизденген азот, қарашірік мөлшері толықсыз дамыған
топыраққа қарағанда жоғары болып отыр. Гидролизденген азот мөлшері толықсыз
дамыған қара қоңыр топырақтың жоғары қабатында-төмен, ал зерттеліп отырған
басқа топырақтарда-жоғары. Фосфордың құрамы төмен, калий-жоғары. Құнарлылық
көрсеткіштері топырақ кескіні бойымен төмен қарай біртіндеп қысқарады.
Жағалау, орман шалғынды топырақтарда қарашірік қабаты ең жоғары, ал
толықсыз дамыған қара қоңыр топырақтарда қарашірік қабаты ең төмен сіңіру
сиымдылығымен сипатталады.
Биология ғылымының кандидаты С.Н.Досбергенов бойынша [20] каспий бойы
өңірінің топырағы әр түрлі болады. Аумақ күрделі мелиоративтік жағдаймен
ерекшеленеді. Бұл негізінен климаттың қуаңдануына, жер асты суларының
ағынсыздығына, қарашірінді қабатының шамалылығына, жоғары карбонаттылығына,
кебірлігіне және тұздылығына байланысты. Табиғи топырақ түзілу факторлары
және жоғары дәрежелі антропогендік салмақ топырақтың дегродациялық және
шөлейттенуші түрлерін анықтады. Топырақ құрамы мен қасиетіне байланысты
суармалы егістіктің дамуына қолайлы жағдайы өзен аңғарында, көлтабандап
суаруында, сонымен қатар Каспий теңізінің шығыс жағалауындағы құмдақты,
жеңіл саздақты қоңыр және шалғынды қоңыр топырақтарында, аласа таулы
Маңғыстаудың тау аралық алаптары мен тау етегінің жазығында қалыптасады.
Соңғысын игеру үшін келесі негізгі мелиоративтік шаралар қажет: ықтырмалы
жоспарлар жасау, минералданған жер асты суларын бағыттап бұру үшін
горизонталды кәріздер жүргізу, суару нормасын азайтып, суаруды жиілету,
тамшылатып суару әдістерін қолдану, органикалық және минералды
тыңайтқыштарды пайдаланып, оңтайлы дозасын енгізу, органикалық тыңайтқыш
ретінде тұздарын жуылған және шіріген құрамы көп мөлшерде азот пен
фосфордан және әр түрлі миркроэлементтерден тұратын теңіз балдырларын
пайдалану, шөптанапты эрозияға қарсы топырақты қорғайтын ауыспалы егістікті
іс жүзіне асыру.
Суармалы егістікті Бозащы түбегінің жақсы кәрізденген қоңыр және
шалғынды қоңыр топырақтарында, сонымен қатар Каспий теңізінің солтүстігі
мен шығыс жағалауларында жүргізу қолайлы. Суару үшін тұщы өзен суларынан
басқа әлсіз тұзданған жерасты суларын және еселеніп суалтылған Каспий
теңізінің суын пайдалануға болады. Зерттеулердің нәтижесі жоңышқа дақылын
концентрациясы 5-6 гл-ге дейін жететін минералданған сумен суғаруға
болатынын көрсетті. Тұздар өсімдікке көзге түсерліктей қысым түсірмеді.
Ағаштар 8 гл дейінгі тұздықты көтереді. Маңғыстау ауыл шаруашылығы
тәжірибе станциясында мал азықтық дақылдар құмай мен құмай судандық
гибридтерді суару үшін минералданған жерасты суларын пайдаланады. Бұл
дақылдар қарашірінді мөлшері 0,6-0,95%, нитрат және аммоний азоттары
өздеріне сәйкес 4-6 және 7-11 мгкг, фосфор мен калийдің жылжымалы түрі
өздеріне сәйкес 26-55 және 336-442 мгкг құрайтын кебірленген құмдақты және
жеңіл саздақты қоңыр топырақта егілді. Топырақтың 0-20см қабатындағы тұздар
жиынтығы 0,14-0,38%, 20-40см-0,36-0,78, pH-7,0-7,2 құрады. Қоректендіру
кезінде нитроаммофос енгізілді. Жалпы қабылданған агротехника қолданылды.
Жерасты суларымен суарылған судан-құмайлық гибридінің көк массасының
өнімділігі 203-212 цга, құрғақ массасы-103-113, судан шөбінің құрғақ
массасы орташа-31-49, ал жүгерінікі-92 цга құрады. Өз өнімділігімен өте-
мөте қант құмайы ерекшеленеді. Оның құрғақ массасы 106,9 цга, ал құмай
гибриді цунамидің массасы-168,3 цга құрады.
Маңғыстау түбегінің Түлкілі учаскесінде кебірленген құмдақты және жеңіл
саздақты қоңыр топырақтарының минералдығы 12,4-14,8 гл сульфатты-хлоридті
теңіз суымен суарғанда мал азығы үшін қамыс, изен, майсораңды егудің
артықшылығы байқалды. Бұл орайда топырақты ең төменгі ылғалдылықтың 70-80%
ұстап, тыңайтқыштарды енгізу арқылы қанықтыра суарудың, шайылмалы ржимін
сақтаудың маңыздылығы үлкен. Тыңайтылған фонда сыпыртқы изеннің өнімділігі
100 цга, ал тыңайтқышсыз -70 құрады. Тыңайтқышсыз жағдайда балықкөздің
өнімділігі 18,8, ал қамыстың көк массасы 100 цга, құрғақ массасы-4,4 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Тасқожин Ербол Қалдыбайұлы
БҚО, Бөрлі ауданы Тең шаруа қожалығының жерлерін ұйымдастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
5В090300 – Жерге орналастыру
Орал-2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Қорғауға жіберілді
Механикаландыру технологиялары
және жерге орналастыру кафедрасының
меңгерушісі _________ Бралиев М.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: БҚО Бөрлі ауданы Тең шаруа қожалығының жерлерін ұйымдастыру
5В090300 – Жерге орналастыру
Орындаған: ___________________________________ ______Тасқожин Е.Қ.
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы _______________________________ Садыров С.К.
Орал- 2014
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Факультет: Политехникалық
Кафедра: Механикаландыру технологиялары және жерге орналастыру
Мамандығы: 5В090300 – Жерге орналастыру
Бекітемін
МТ же ЖО кафедрасының
меңгерушісі
______________________ М.К.Бралиев
____________________2014ж.
Студенттің дипломдық жобасы (жұмысы) бойынша
Т А П С Ы Р М А
___________________________________ _________________________________
(тегі, аты-жөні)
1.Жобаның тақырыбы___________________________ ____________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _ университеттің
___________________200__ж. №___ бұйрығымен бекітілген
2. Аяқталған жобаны студенттің тапсыру мерзімі ________________________
3. Жобаның бастапқы мәліметтері___________________________________ __
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
________________
4. Есептік-түсіндірмелік жазбаның мазмұны (зерттелетін мәселелердің тізімі)
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _______
5. Міндетті сызбалар нұсқалған графикалық материалдардың тізімі_________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
______
6. Әдебиеттер тізімі ___________________________________ ______________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _________________
7. Жобаның кеңесшілері
Бөлім Қолы, күні
Кеңесші
Тапсырма Тапсырма
берді қабылдады
1.
2.
Тапсырма берілген күн _______________________________
Жетекшісі _________________________ Садыров С.К
Тапсырманы орындауға қабылдаған ______________ Тасқожин Е.Қ
Күнтізбелік жоспар
№№ Дипломдық жобаның орындау Жоба кезеңінің Ескерту
п\п кезеңінің атауы орындалу мерзімі
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Жобаның жетекшісі __________________________ Садыров С.К
Диплом орындаушы студент ___________________ Тасқожин Е.Қ
МАЗМҰНЫ
Беті
КІРІСПЕ 7
1 Әдебиеттерге шолу 10
1.1 Жерге орналастыруды ұйымдастырудың және жобалаудың әдістемелік
мәселері. 10
1.2 Жер бедері, далалық аймақ жерлерін сипаттау және топырақтың
қалыптасу жағдайлары 20
1.3 Қара қоңыр топырақтардың топтасуы, құрамы және қасиеттері 25
2 Табиғи - климаттық жағдайлары 30
2.1 Климаттық жағдайларға жалпы сипаттама 35
2.2 Топырағы 39
2.3 Өсімдік жабыны 46
3 Шаруашылыққа сипаттама 48
3.1 Шаруашылық туралы жалпы мәлімет 48
3.2 Шаруашылықтың егіс егілетін жерлерін ұйымдастыру 49
4 Экономикалық тиімділігі 56
5 Өндіріске ұсыныс 60
6 Табиғат қорғау шаралары 63
ҚОРЫТЫНДЫ 67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 68
К І Р І С П Е
Әлемде адамзат тіршілігінің қалыптасқан ортасына тек Жер ғана жатады.
Табиғатпен оның байлықтары адамдардың өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты
әлеуметтік - экономикалық дамуы әл - қуатын арттырудың негізі болып
саналады.
Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өз
халқына жолдауында: Қазақстан экономикалық, әлеуметтік, саяси жедел жаңару
жолында және де Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына кіру стратегиясы бойынша еліміздің аграрлық секторының ерекше орын
алатынына айрықша тоқталып өтті.
Ауыл шаруашылығы халық шаруашылығының маңызды саласы. Бұл саланың басты
міндеті халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, мал
шаруашылығына қажетті азықпен, өнеркәсіп орындарын шикізатпен қамтамасыз
ету мемлекетіміздің азық-түліктік қауіпсіздігін және экономикалық
тәуелсіздігін күшейту үшін керекті дәрежедегі стратегиялық қор жинау, шет
елдерге шығарып сатылатын ауыл шаруашылығы өнімдерін тұрақты түрде
көбейтіп, керісінше, шеттен келетін өнімдерді азайту.
Адамзаттың қажетін қамтамасыз ету мақсатына орай әуелгі кезде теориялық
жағынан нақты тұжырымдалмастан бірден практикада қолданыла бастады. Оған
көптеген зерттеулер, ғылыми тұжырымдамалар дәлел бола алады. Мәселен, сонау
ерте кездің өзінде-ақ, жердің тоза бастағанын байқаған диқандар, егіс
алқаптарына көң, күл төгіп, құнарлылығын арттырған еді. Сонымен жылдар
өткен сайын өсімдіктердің құрамы, топырақ құрмы, сыртқы әсер күші жөніндегі
көзқарастар да өзгеріп, кейін өнім молшылығын жасау жолындағы алғашқы
талпыныстар бірте-бірте ғылыми сипатқа ие бола бастады.
Топырақты өңдеу, физикалық қасиетін жақсарту арқылы оның құнарлылығын
арттырып, ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алуға жол ашылады. Бұл
келтірілген тәсілдер өмірде тепе-тең дәрежеде қолданылмағанымен бірін-бірі
алмастырмайды, керісінше толықтырып отырады. Осы толықтыру нәтижеінде ғана
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүйелі жүргізіп, көздеген нысанға жетуге болады.
Алабы тұрғысынан Қазақстан Республикасы Ресей Федерациясынан кейін
екінші орында тұр. Осы кеңістікке ертең өз ұрпағымыз иелік етуге тиіс.
Тарихқа Ұлы Дала деген атпен кірген қазақ сахарасында жаман жер жоқ. Ну
орман, шалқып аққан өзен, шалқар көл, асқар тау, көсілген азық, сусыған
құм, толқыған теңіз – осының бәрі жер астындағы қазынаның үстіңгі бейнесі.
Жайылымдары шексіз, жыртуға жарамды жерлер алабы кең. Мұнда 80-ге таяу
топырақ тұрпаттары қалыптасқан: 25 млн. га далалық қара, 90 млн. га құрғақ
және шөл далалық қара қоңыр, 107 млн.
Қазақстанда құрылған Казгипрозем, Казгипроводхоз ізденіс жобалау
институттары мен Қазақ Ғылым академиясының топырақтану институты орасан зор
жұмыстар атқарады.
Қазақстандық топырақтанудың көкейкесті мәселелеріне, топырақ қорлары,
экологиясы мен топырақ құнарлылығына арналғын Республикалық ғылыми
конференцияда көрсетілгендей, Қазақстан Республикасы Жер қорын басқару
агенттігіне еліміздің топырақ байлығын қорғап, сақтауда, оны халық
игілігіне тиімді пайдалануда үлкен міндет жүктеледі.
Оны іске асыру үшін агенттік дайындаған мемлекеттік ҚР жерінің күйі
және оны пайдалану туралы баяндамада мынадай бағыттар белгіленген:
• жерді пайдаланудың жаңа жүйесін құру және қалыптастыру;
• жерге меншіктік құжаттарды дайындау, құқықтық тұлғалар мен
азаматтарға жалға берілетін жер учаскелеріне жер-кадастрлық
құжаттар дайындау;
• жерлік үлестерді нақтылы персониялау;
• жер төлемдері мен жер учаскелерін бағалауды жетілдіру;
• жерлік мниторинг құрылымын құру және жүргізу; жер учаскелеріне
тізімге алу мақсатында санақ жүргізу;
• жерге жеке меншіктік қақыны бекітуді карта түзу-геодезиялық
құжаттармен қамтамасыз ету;
• жерді тиімді пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру;
• жер қатынастарын одан әрі дамыту, жер реформасының құқықтық
және нормативтік базасын жетілдіру;
• жерге орналастыру және ізденіс жұмыстарын ғылыми-әдістемелік
жұмыстармен қамтамасыз ету.
Аталған мемлекеттік жер жұмыстарын жүргізу және іске асыру тек жоғары
дәрежелі білімді маманның қолынан келетіні баршаға мәлім. Сондай-ақ жерді
дұрыс пайдалануға және өсімдіктің өнімін арттыруға бағытталған жұмыстарды
басқару үшін бүгінгі жер иеленушілерге ғылыми-практика көмек көрсететін
топырақтанудан мамандар даярлау бүгінгі нарықтық-экономиканың басты
талаптарының бірі.
Топырақтың жинақталған негізгі көрсеткіштері мен өзгешеліктері туралы
жалпы деректері жиынтығы, ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі деректерінің
бірі. Ол жерді тиімді пайдаланудың топырақ құнарлығын көтерудегі жолдары
мен әдістерінің ғылыми негіздерінен тұрады. Топырақ зерттеулері негізінен
туындайды да топырақ картасына қосымша материал болады және қорытынды
очеркіне өзгеше бөлім ретінде кіреді. Толық сипаттамада жер бедеріне, грунт
пен төсеніш жыныстарға, атмосфера мен грунт арқылы ылғалдану жағдайына,
аэрацияға, жылу құбылысына, табиғи өсімдік жамылғысы өзгешелігіне мақсатқа
сай өндірістік баға беріледі. Топырақ жамылғысының біркелкілігі немесе
алалануы шайылуға, ұшырылуға, батпақтануға, сорлану мен кебірленуге
бейімділігі анықталады. Топырақтың механикалық, химиялық құрамына және
физикалық – химиялық қасиеттеріне талдау (өсімдіктің биологиялық тілегіне
және оларды өсіретін технологиялық процесстер жағдайларын есепке ала)
жасалады.
Ауылшаруашылық жерлерін дұрыс ұйысдастырудың сипаттамасы тыңайтқыштар
қолданудағы агротехника, мелиорация, территорияны дұрыс ұйымдастыру,
эрозиямен күресу т.б., сарамандық ұсыныстар, негіздемелермен мазмұндалған.
Дипломдық жобаның мақсаты: БҚО, Бөрлі ауданы Тең шаруа қожалығының
жағдайында ауылшаруашылық жерлеріндегі егістік алқаптарды қайта ұйымдастыру
және ауыспалы егістіктерді жобалау.
Міндеттері мен тапсырмалары:
1. Тең ШҚ аумағында ішкі шаруашылық жерге орналастыру қажеттілігін
шешу;
2. Әрбір жер телімін толық, ұтымды, тиімді пайдаланылуын және жер
қорларын үнемді, өндірілімді пайдаланылуын қамтамасыз ету;
3. Ішкі шаруашылығын ұйымдастыру барысында маңызды мәселелер шешімін
қарастыру: топырақтың құнарлылығын сақтау және арттыру; топырақ
эрозиясының салдарын жою және келешекте эрозиялық үрдістерді
болдырмау үшін қолданыстағы және жаңа алқаптарды қайта құру;
шаруашылықты жүргізудің ғылыми негізделген жүйесін енгізуге
арналған аймақтық жағдайларды жобалау.
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Жерге орналастыруды ұйымдастырудың және жобалаудың әдістемелік
мәселері
Жерден алынатын өнімнің көлемі, оның құны, номенклатурасы, сапасы,
еңбек шығыны және басқалар жер пайдаланудың тиімділігіне және толықтығына
байланысты. Қарастырылатын мәселенің соңғы шешімі әлеуметтік сипатқа ие.
Олар халықтыө өмір сүруінің қолайлылығы, денсаулығының жақсаруы, еңбек
шығынының аз болуы, және өндіріс көлемінің артуы.
Ішкішаруашылықтық жерге орнастыру жобаларында бұл міндеттер әрбір
ауылшаруашылық құрылымының алдына қойған міндетіне, бағытына сәйкес
шешіледі.
Ішкішаруашылықтық жерге орналастыру жобаларын бағалаудың жалпы
критериясы өндіріс территориясын ұйымдастырудың экономикалық және
әлеуметтік тиімділігі болып табылады. Оның негізі жерді тиімді және толық
пайдалану, алқаптар өнімділігін арттыру және сақтау, экологиялық жүйеде
динамикалық тепе-теңдікті сақтау, қызмет етушілердің еңбек және демалысы
үшін қолайлы жағдай ұйымдастыруда.
Жерге орналастыру қызметтерінде қарастырылатын міндеттердің бірі
ауылдық елді мекендерді дамыту жолдарын анықтау. Ауылдық елді мекендерді
қайта құру көкейкесті мәселелердің бірі. Шаруашылық орталықтарын
орналастыру сұрақтары экономикалық және құрылыстық-техникалық тұрғыдан
қарастырылуы керек.
Ұйымдастырушылық шаруашылықтық құрылым, бөлімшелер саны, далалық
стандарды орналастыру, жолдар жүйесін ұйымдастыру сияқты мәселелердің жерге
орналастыру жобаларында өндірісті басқаруға әсер етеді. Техника мен
адамдардың концентрациясын қамтамасыз ететін және даладағы жұмысшыларға
мәдени және тұрмыстық қызмет көрсетуді жақсарту үшін тиімді көлемдегі
ауыспалы егістерді жобалау маңызға ие.
Реформаға дейінгі уақыттағы біршама тұрақты жер пайдаланушылықты
құруға немесе реттестіруге қатысты жерге орналастыру жұмыстарының мазмұны
шаруашылықыаралық және ішкішаруашылықтық түрлеріне бөлінетін болатын. Жерге
орналастыру ауылшаруашылығымен өте тығыз байланыста болып келеді. Сондықтан
да жерге орналастырушылық қызмет түрлеріне ауылшаруашылық және басқа да
мақсаттар үшін жаңа жерлерді игеру, жаңа жер пайдаланушылықтарды құру,
ауылшаруашылық кәсіпорындарын ішкішаруашылықтық жерге орналастыру жатады.
Жерге орналастыру объектісіне қарай екі түр тармақа жіктеледі.
Олардың біреуі ауылшаруашылық кәсіпорынының жер пайдаланушылықтарын құруға,
қайта құруға, реттестіруге және жетілдіруге, екіншісі-әр түрлі мемлекеттік,
қоғамдық және жеке шаруашылық мұқтаждықтарға (өнеркәсіптік, азаматтық,
энергетикалық, гидротехникалық және басқа да құрылыстарды жүргізуге,
қорғаныс, көлік, байланыс, ғылым, мәдениет және т.с.с.) жер бөліп беруге
байланысты. Демек, ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер
пайдаланушылықтарын құру.
Бұрын ішкі шаруашылықтық жерге орналастырудың екі формасы бөлінетін:
жаппай ұжымдау мен совхоздарды ұйымдастырудан кейінгі алғашқы жылдары (30-
60 ж.ж.) ішкіколхоздық және ішкісовхоздық формалары болатын. Жерге
орналастырудың бұл түрінде түр тармақтары белгіленбеді. Кейінірек
колхоздарда еңбек ақысын ақшалай төеу жүйесі енгізілгенде, МТС-тар жойылып,
техника колхоздардың қарамағына ауыстырылғанда ішкіколхоздық және
ішкісовхоздық жерге орналатсыру формаларының ешбір айырмашылығы болмады.
Дегенмен, колхоздарда да, совхоздарда да олардың мамандандырылмағанына,
ұйымдастыру-шаруашылықтық құрылымдарына, жерлерінің реттестірілуіне
байланасты өндіріс көлемініде, міндеттердің мазмұны мен атқару әдістеріне
ішкішаруашылықтық жерге орналастыру формаларында да айтарлықтай айырмашылық
сақталды. Негізінен ішкішаруашылықтық жерге орналастыру сол шаруашылықтың
ғана мүдделерін қорғайды.
Ішкішаруашылықтық жерге орналастыру тек шаруашылықтық
кәсіпорындардың, серіктестіктердің, кооперативтердің және шаруа
қожалықтарының шеңберінде ғана жүргізіледі. Оның негізгі мақсаты жерді
өңдеудің жаңа технологиясын енгізуге, топырақтағы әр түрлі техногендік және
табиғи теріс факторлардан қорғауға, мәдени ландшафттарды жойылудан сақтап
қалуға және жаңаларын қалыптастыруға қолайлы территориялық реттілік жасау.
Ішкі шаруашылықтық жерге орналастыру формаларының бөлінуі тәлімі және
суармалы егіншілік аймақтарында жобалық міндеттердің әр түрлі әдіс
тәсілдері арқылы орындалуымен себептеледі.
Жерге орналастырудың түріне, түр тармағына және формасына қарамастан
оның қай іс-қимылы болса да белгілі бір принциптерге жіктеледі. Жерге
орналастыру принциптерін екі топқа бөліп қарастырған ыңғайлы: жалпы
принциптерге, жерге орналастыруға қатысты, бірақ онымен шектелмейтіндеріне
және жеке принциптерге, жерге орналастыруға тікелей қатысты, оның
ерекшеліктерін ьейнелейтіндіктеріне.
Біріншілеріне, яғни жалпы принциптеріне мыналарды жатқызуға болады:
-қоғамдық, сонымен бірге ауылшаруашылық өндірістің жоғарғы тиімділігі
мен тұрақты рентабельділігін қамтамасыз ету;
-ауыл еңбекккерлерінің тұрмыс жағдайларын үздіксіз жақсартып отыру;
-заңдар мен басқа нормативтік актілерді қатал ескеріп отыру;
-қабылданған шешімдерді озаттығылыми және тәжірибелік жетістіктерге
негіздеу;
-күрделі қаржыладың барынша үнемделуін және жылдам өтелуін қамтамысз
ету.
Екіншілеріне-жеке принциптерге, мынадайларды жатқызуға болады:
-ҚР Конституциясы мен жер заңдарына сәйкес жер қатынастарын
жетілдіру;
-бүкіл халық шаруашылығының мүдделіктерін жан-жақты ескере отырып,
ауылшаруашылығының жерге деген приоритетін сақтау;
-жерді халық дәулекті және аса маңызды өндіріс құралы мен табиғи
ресурс ретінде жоғары тиімділікпен пайдалану және қорғау;
-жерге иелік ету мен шаруашылық жүргізудің барлық формаларына тең
құқық қамтамасыз ету;
-жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың, олардың межелері
мен аудандарының, ішкі шаруашылық территория реттілігінің тұрақтылығын,
өндіргіш күштері мен өндірістік қатыныстарының дамуымен себептелген ықтимал
өзгерістерді мұқият дәлелдеу;
-жердің пайдаланылуын жақсарту мақсатымен аймақтар мен аудандардың,
жеке шаруашылықтардың экономикалық, әлеуметтік және экологиялық жағдайлары
мен жердің тиісті кеңістіктерін барынша ескеру.
Атап өткен принциптердің негізінде әрбір бөлек жағдайға сай
жоспарланған іс-қимылдардың ерекше міндеттері мен мазмұндары, схемалар мен
жобаларды жасау амалдары тұжырымдалады. Жерге орналастыру жобаларында
белгіленген әлеуметтік-экономикалық тиімділік пен қауіпсіздік осы
принциптердің негізінде дәлелденеді.
Жерге орналастыруда әр түрлі табиғи, экономикалық және әлеуметтік
факторларды ескеріп отырған әрқашанда қажетті.
Жерге орналастыру факторларын үш топқа түйістіріп қарастыруға болады:
1) жердің кеңістік қасиеттері мен экологиялық жағдайлар.
2) климат жағдайлары;
3) әлеуметтік-экономикалық жағдайлар.
Жердің кеңістік қасиеттері мен ландшафттың экологиялық жағдайларына
мыналар жатады:
-топырақ қабаты мен оның жай-күйі;
-жер бедері;
-гидрографиялық тармақ пен ландшафттың сипаттамасы;
-табиғи өсімдік жамылғысы.
Жерге орналастыру қоғамдық өндірістің құрамды бөлігі ретінде,
әрқашанда нақты экономикалық жағдайларға жүргізіледі. Ол бірінші кезекте
сол кездегі өндіріс әдісіне тән объективтік экономикалық заңдар мен
өндіргіш күштердің және өндірістік қатынастардың арасындағы белгілі бір
байланыстармен себептеледі. Сондықтан жерге орналастыруда жобаларды дұрыс
негіздеу және жылдам жүзеге асыру мақсатымен, басқаша айтқанда. Жоғары
экономикалық, әлеуметтік және экологиялық тиімділікке барынша тез жету
үшін, осы заңдарпды жан-жақты ескеру керек.
Экономикалық жағдайлардың арасында ішкішаруашылықтық жерге
орналастырылуда ескерілетін жағдайлар:
1) жер алаптарының құрамы мен аудандары, оларды әр түрлі мақсаттарға
игеру мүмкіншіліктері;
2) жалпы өнімгі, шығындардың өтелуіне және дифференциалдық табысқа
қарай, құндық немесе аналитикалық көрсеткіштер арқылы жер сапасының
өндіргіш қасиеттерін бағалау;
3) серіктестіктер мен кооперативтердің, шаруа қожалықтары мен басқа
да агроқұрылымдардың мамандандырылғандығы, шаруашыықаралық және
интеграциялық байланыстары, нарықтық инфрақұрылымдары мен өнім тапсрыу және
жабдықтау пункттерінің орналасуы;
4) ауылшаруашылық кәсіпорындары мен бірлесіктерінің шаруашылық
жүргізу жүйесі және экономикалық нәтижелері, салаларының көлемі мен
құрылымы, егіншілік жүйелері мен егістік аудандары, өндірістік және
қаржылық көрсеткіштері, а.ш. дақылдарының түсімділігі мен алаптарының
өнімділігі, жалпы өнім мен табысы, кірістері мен өндірістіңрентабельділігі;
5) шаруашылықтардың ұйымдастырылу-өндірістік құрылымы, еңбектің
ұйымдастырылу деңгейі;
6) кәсіпорындардың еңбек ресурстарынмен, а.ш. техникасымен,
өндірістік қорлармен қамтамасыздандырылғанығы және еңбектің энергиямен
қаруланғандығы;
7) шаруашылықтардың ақшалай қорлары, алынған несиелері, күрделі
қаржы жұмсау және несие беру мүмкіндіктері.
Жерге орналастыруда экономикалық жағдайлар екі әдіспен ескеріледі:
біріншісі, территорияны мұқтаждықтарына қарай бейімделу арқылы, екіншісі,
өндірісті территорияның реттілігі мен қасиеттерін ескере отырып өзгерту.
Бірінші жағдайда өндірістің салалық құрамына сәйкес алаптардың аудандары
мен құрамы қалыптастырылады, еңбек пен көлік шығындарын мол талап ететін
дақылдардың егістіктерін шаруашылық орталықтарына, мал фермаларына барынша
жақындату мүмкіншіліктері және жер массивтерінің пішін кескіндерін
жақсарту, алаптардың ұсақ контурлылығы мен шашыраңқылығын жою қажеттілігі
қарастырылады. Екінші жағдайда шаруашылықтың өндірістік бағыты,
мамандандырылғандығы, мал фермалары мен бөлімшілерінің орналасуы, ауыспалы
егістіктер мен ауыл шаруашылық дақылдарды өсіру технологиялары мен
топырақтардың құнарлығы мен таралуына, эрозияланғандығына және жердің басқа
да кеңістіктік ерекшеліктеріне қарай анықталады.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) – жерге орналастырудың негізгі
түрлерінің бірі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау объектісі ретінде
ауылшаруашылық кәсіпорындарына, шаруа (фермерлік) қожалықтарға,
серіктестіктерге, кооперативтерге және басқа шаруашылықтық құрылымдарға
тұрақты (мерзімсіз) пайдалануға немесе жалға алу шартымен белгілі бір
мерзімге бекітіліген жерлерде ауылшаруашылық өндірісін территориялық
ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі уақытта ауылшаруашылық өнімін өндірумен
әр түрлі ірі мемлекеттік кәсіпорындар (тұқымдайындайтын және басқа
мамандандырылған шаруашылықтар), мемлекеттік емес (шаруа
қожалықтары,ұжымдық кәсіпорындар мен кооперативтер, акционерлік қоғамдар
және т.б.) айналысады. Олардың көпшілігі әр түрлі шаруашылықаралық және
агроөнеркәсіптік бірлестіктер қатарына кіргенмен, бірақ барлығы да өз
еріктілігін сақтайды және негізгі жер пайдаланушылықтар болып табылады.
Сонымен қатар, ішкішаруашылық жерге орналастыру объектісі ретінде ғылыми-
зерттеу мекемелерінің және машина сынау станцияларының тәжірибелік
шаруашылықтары, жоғары оқу орындарының, колледждердің оқу-тәжірибелік
шаруашылықтары, өнеркәсіптердің, ұйымдар мен мекемелердің қосалқы
ауылшаруашылықтары болуы мүмкін.
ІШЖО-дың басты мақсаты – шаруашылықтық субъектілердің алдына
қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындайға мүмкіндік беретіндей
реттілікті орнатуға, яғни аз шығын жұмсап, максималды мөлшерде жоғары
сапалы өнім алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында
жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды
және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі
маңызды әлеуметтік мәселелерді шешу.
ІШЖО-дың негізгі міндеттері – ауылшаруашылық айналымындағы
әрбір жер учаскесін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін
(өндірісті территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын
құру, оларды табиғаттың қолайсыз құбылыстары мен антропогенді әсерлерден
қорғау, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина –
трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін
қолайлы жағдай жасау болып табылады.
Территорияны ішкішаруашылық ұйымдастыру процесінде көрсетілген
негізгі міндеттерден туындайтын немесе онымен тығыз байланысты бірқатар
басқа да маңызды міндеттер шешіледі:
• топырақтың құнарлығын сақтау және көбейту;
• ауылшаруашылық алаптардың пайдалануын жақсарту, өңделетін жерлердің
қарқындылығын көтеру;
• топырақ эрозиясы салдарын жою және болашақта эрозиялық процестерді
болдырмау;
• суармалы жерлердің тұздану салдарын жою, ирригациялық эрозия мен қайта
тұздануды болдырмау;
• барларын сақтап, жаңа мәдени ландшафтарды құру;
• адамдардың дем алу, еңбек және тұрмыстық жағдайларын жақсатру.
Инженерлік бір стадиялы немесе екі стадиялы жобаларды жасау, оларды
натураға көшіру және жүзеге асыру арқылы өтетін ішкішаруашылық жерге
орналастырудыңамақты және толық мазмұны күрделі міндеттермен сәйкес келеді.
Демек, Ішкішаруашылық жерге орналастыру ұғымы бұл – еңбекті және
ауылшаруашылық техникасын ұтымды пайдаланып, топырақ құнарлығы мен жердің
басқа да пайдалы қасиеттерін сақтап, көбейтіп, ауыл тұрғындарының еңбек
етуі мен өмір сүруі үшін қолайлы жағдай жасауды қамтамасыз етіп,
мемлекеттік немесе мемлекеттік емес меншік формаларындағы әр түрлі
шаруашылықтық құрылымдардың ауылшаруашылық өндірісін территорияда
ұйымдастыру үшін жүргізілетін шаралар жүйесі.
ІШЖО жобасының мазмұны жерге орналастырылатын объектінің табиғи және
экономикалық жағдайларына, шаруашылықтың өндірістік типіне, меншік
формасына байланысты. Дегенмен, ІШЖО жобасының негізгі алты түрлі құрамдас
бөлігін атап көрсетуге болады. Олар:
1. өндірістік бөлімшелер мен шаруашылық орталықтарын орналастыру;
2. ішкішаруашылық жолдарды, су шаруашылығы мен басқа да инженерлік
ғимараттарды орналастыру;
3. алаптарды ұйымдастыру;
4. ауыспалы егіс жүйесін ұйымдастыру және олардың территориясын
орналастыру;
5. жеміс-жидек және жүзімдік көшеттерінің (бақша, жидектік, жүзімдік)
территориясын орналастыру;
6. мал азықтық алаптардың территориясын орналастыру.
Жобаның осы аталып өткен құрама бөліктерінің әр қайсысы күрделі
мәселелер кешенің шешуге арналған.
Көлемді есептеумен және шаруашылық массивтерін (учаскелерді) немесе
сызықтық контурларды орналастырумен тікелей байланысты бөліктер
элементтерге біріктірілген. Құрам бөліктерге бөлу және әр түрлі мәселелерді
шешу кезінде олардың арасында тікелей немесе жанама байланыстар көп
болғандықтан, әрқашан да дәл орындала бермейді. Дегенмен, маңыздылығы әр
түрлі жобалық мәселелрді шешу кезінде белгілі бір әдістемелік жүйелілікті
қамтамасыз ету үшін ішкішаруашылық жерге орналастыру жобасының барлық
құрамдас бөлшектерін талдауға тура келеді.
Кесте 1 – Ішкішаруашылық жерге орналастыру
жобасының құрылымдық бөліктері
№ Құрам бөліктері Элементтері
1 2 3
I Шаруашылық орталықтары Өндірістік бөлімшелердің құрамын, санын
мен өндірістік және өлшемдерін анықтау.
бөлімшелерді орналастыруШаруашылық орталықтарын орналастыру.
Өндірістік бөлімшелердің жер массивін
орналастыру.
II Ішкішаруашылық жолдарды,Ішкішаруашылық жолдарды орналастыру.
су шаруашылықтық және Су шаруашылықтық және басқа инженерлік
басқа да инженерлік қондырғылар объектілерін орналастыру.
қондырғыларды
орналастыру
III Алаптарды ұйымдастыру Жер алаптарын трансформациялау, жақсарту
және реттестіру.
Ауылшаруашылық алаптарының құрамы мен ара
қатынасын орнату, оларды орналастыру.
IV Ауыспалы егіс жүйесін Ауыспалы егістердің типін, түрін, мазмұнын,
ұйымдастыру және олардыңсанын және көлемін анықтау.
территориясын Ауыспалы егіс массивтерін орналастыру және
орналастыру оларды шаруашылық-есептік және арендалық
ұжымдарға бекіту.
Ауыспалы егіс танаптары мен жұмысшы
учаскелерді орналастыру және оларды
шаруашылық - есептік ұжымдарға бекіту.
Танап қорғайтын орман жолақтарын
орналастыру.
Далалық жолдарды орналастыру.
Дала қостарын орналастыру.
V Жеміс-жидек көшеттерініңТұқымдармен сорттарлы орналастыру.
территориясын Кварталдарды (жүзімдіктер үшін клеткаларды)
орналастыру орналастыру, оларды шаруашылық-есептік
ұжымдарға бекіту.
Қорғайтын орман көшеттерін, жолдарды,
қосалқы шаруашылық орталықтарын, су
көздерін, суару және құрғату желісін
орналастыру.
Жидектіктер территориясын орналастыру.
Жеміс және жүзім көшеттерінің территориясын
орналастыру және реттестіру.
VI Мал азықтық алаптардың Жайылымдарды фермаларға, мал топтарына,
территориясын шаруашылық-есептік және арендалық ұжымдарға
орналастыру бекіту.
Жайылымдық ауыспалы егісті ұйымдастыру және
олардың танаптарын орналастыру.
Гурт (отар) учаскелерін орналастыру.
Кезекті мал жайылатын өрістерді
орналастыру.
Су көздері мен суару пункттерін
орналастыру.
Шабындықтық ауыспалы егісті ұйымдастыру
және олардың территориясын орналастыру
(танаптарды, жолдарды және т.б.
орналастыру).
Шабындық учаскелерін шаруашылық-есептік
және арендалық ұжымдарға бекіту.
Құрама бөліктің біріншісінің мазмұны шаруашылықтың қазіргі
жағдайларына түзетулер енгізу немесе жаңа шаруашылық құрылымын жасау,
өндірістік бөлімшелерге бекітілген жер массивтерінің көлемдері мен
межелерін, ішкішаруашылықтың мамандандырылуын, сонымен қатар шаруашылық
орталықтарының, фермалардың, кешендердің тұрған орнын анықтау.
Екінші құрама бөлік шаруашылық орталықтары және басқа да жерлермен
байланыс жасау үшін пайдаланылатын ішкішаруашылық жолдарды орналастыруды
қамтиды.
Жобаның үшінші орталық құрама бөлігі-алаптарды ұйымдастыру
болып табылады. Оның мазмұны әрбір жер учаскесін қазіргі кездегі талаптарға
сай мелиорация, химизация және культуртехникалық шараларды қолдану арқылы
пайдалануды көрсетеді. Алаптарды ұйымдастыру мазмұны екі элементке
бөлінеді. Біріншісінің мақсаты – барлық жер алаптарын ауылшаруашылық
айналымына енгізу арқылы, оларды жақсарту , мелиоративтік және басқа
шараларды қолдану арқылы ауылшаруашылық алаптарын көбейту. Екіншісі -
ауылшаруашылық алаптарын интенсивті пайдалануды көрсетуге, экономикалық
тиімді және экологиялық ұтымды жыртылған жерді, жеміс-жидектік, жүзімдік
және басқа плантацияларды анықтауға, яғни ауылшаруашылық алаптарын
орналастырып, құрылымын жақсартуға бағытталған. Жобалық план мен алаптардың
экспликациясында көрсетілген алаптарды ұйымдастыру нәтижесінде жұмысшы
жобалар жасалады.
Алаптарды ұйымдастыру кезінде анықталған жыртылған жердің,
жеміс-жидек көшеттерінің, жайылымдар мен шабындықтардың ауданы, яғни құрама
бөліктің үшіншібөлімінде жасалған жұмыстар олардың ішін реттестіруді талап
етеді. Ол жобаның төртінші, бесінші және алтыншы құрама бөлігі болып
табылады.
Ірі шаруашылықтарда шаруашылықты ұйымдастыру құрылымы келесідей болуы
мүмкін: территориялы, салалық, біріктірілген.
Құрылымдық бөлімшелер ретінде реформаға дейінгі бөлімшелер,
өндірістік учаскелер, бригадалар, цехтар және қазіргі уақытта жалға алу
немесе командиттік басқару принципімен қайта құрылған кооперативтер бола
алады.
Бұлардың қай-қайсысы болса да үш сатылы және екі сатылы болады:
ауылшаруашылықтық кәсіпорын-өндірістік учаске (бөлімше)-бригадалар;
кооперативтер, кіші кәсіпорындар немесе жалға алушы топтар. Аталып өткен
әрбір топтың құрылымы нақты табиғи-экономикалық жағдайларды ескере отырып
қолданылады. Олардың қалыптасуына мыналар әсер етеді:
• бұрыннан бар елді мекендердің саны, өлшемдері, орналасуы және жаңадан
салу мүмкіндігі;
• жер пайдаланушылықтың өлшемдері мен конфигурациясы, жол қатынастары;
• жер пайдаланушылықтың территориясындағы алаптардың құрамы, ара қатынасы,
орналасуы;
• өндірістік бағыты, өндіріс көлемі, салалардың құрамы мен өлшемдері.
Сонымен қатар шаруашылықтық қалыптасу тарихымен, кадрлардың
6iлiктiлiгiмен, транспортпен жене т.6. 6айланысты уақытша, өтпелi жағдайлар
әсер етедi.
Өндiрic көлемi жоғары, бiрнеше елдi мекенi бар, жер
пайдаланушылықтары, жыртылған жерлерi мен мал азықтық алаптары үлкен, астық
өндiру, мал жене қой өcipy бағытындағы ipi шаруашылықтар мен бiрлестiктер,
территорияда тарихи қалыптасуы бойынша, шаруашылықтықұйымдастыру құрылымы
(шаруашылық–бөлiмше-бригада) әдетте, үш сатылы болады. Екi сатылы
территориялық құрылыммен құрылған, өлшемдерi онша үлкен емес, бiрнеше елдi
мекендерi бар шаруашылықтар да аз емес.
Салалық құрылым территориялары ықшам, 1-2 елдi мекендi,
мамандандырылу деңгейi жоғары, басқарушы кадрлары мен мамандары
тежiри6елi, транспорт, байланыс құралдары сенiмдi, жолдары жақсы
шаруашылықтарда жиi қолданылады. Салалық құрылыммен басқару басқарушы
аппараттың бiршама қысқаруына, жақсаруына, өндiрiстiң нәтижелерiне
мамандардың жауапкершiлiгiнің көтерiлyiне ықпал етедi. Өйткенi олар
технологтардың да және өндiрicтi ұйымдастырушылардың да функцияларын қатар
орындайды.
Территориялық-цехтық бiрiктiрiлген құрылым кеңiнен таралған, яғни
бөлiмшелер жене олардың құрылымындағы цехтар сақталған. Ол жер
пайдаланушылығы ықшамды емес, өлшемдерi әдеуiр eкі немесе одан да көп елдi
мекендерi бар ipi шаруашылықтарда құрылды.
Шаруашылықтық - ұйымдастыру құрылымымен аньқталатын iшкiшаруашылықтық
өндiрiстiк бөлiмшелердiң саны мен өлшемдерi күрделi қаржы көлемiне,
басқарылу деңгейiне және әкiмшiлiк-басқару аппаратының шығындарына,
адамдардың өмipi үшiн мәдени-тұрмыстық жағдай жасау мүмкiндiгiне әсер
етедi. Сондықтан қарастырылып отырған мәселенi шешу кезiнде бұрыннан бар
елдi мекен, оның халқының көптiгi, сумен жабдықталуы, транспорттың жене
байланыстың дамуы мұқият зерттеледi.
Бөлiмшелердiң санын және өлшемдерiн анықтаумен қатар, шаруашылықтың
өндiрiстiк типiне байланысты олардың мамандандырылуы анықталады. Бөлiмшелер
бойынша мал шаруашылығы салаларын орналастыруға алаптардың құрамы, табиғи
және жақсартылған мал азықтық алаптар арқылы мал азығы базасын құру
мүмкіндiгi; бұрынғы құрылыстар мен ғимараттар, олардың сыйымдылығы,
баланстың құны; бiлiктi мамандардың болуы; сумен қамтамасыз етілгендiгi
әсер етедi.
Шаруашылық орталықтарын және олардың қызмет көpceтетін жер массивтерiн
орналастыру - жан-жақты мәселе. Егер 6ұрыннан қалыптасқан ipi елдi мекен
6ар болса, онда оған ең негiзгi жіне еңбек күшiн көп қажетсiнетiн жер
алаптарын максималды түрде жақындата жо6алау қажет. Ал массивтiң межелерi
бұрыннан 6елгiленген жағдайда, бұл мәселе шаруашылық орталығын жылжыту
арқылы шешiлyi мүмкін.
Өндiрiстiк бөлiмшелердiң жер массивтерiн жобалау кезiнде келесiдей
талаптар ескерiледi:
• ауылшаруашылық алаптарының құрамы мен ара қатынасының жоспарланған ең6ек
қорынa сәйкестiгi;
• салалардың мамандандырылуы;
• осы өндірістегі мал басына мал азығы қажеттiлiгiнiң қамтамасыз етілуі;
• жер массивінің компактілігі мен конфигурациясының дұрыс болуы;
• шаруашылық орталығынан негізгі ауылшаруашылық алаптарына дейінгі ара
қашықтықтың минималды болуы.
Бөлімшелер арасында сапасы әр түрлі мал азықтық алаптарды дұрыс
үлестірудің маңызы зор. Жобалаушының іс-әрекетінің дұрыстығын бақылау және
негіздеу, ауыспалы егіс жүйесінде өндiруте жоспарланған мал азығы көлемi
және бекiтiлген табиғи мал азығының ауданы ескерiле отырып жасалған мал
азығы балансының барлық (ipi, шырынды, жасыл және концентратты) түрлерi
бойынша байқалады.
Әp6ip өндiрiстiк бөлiмшеге оның шаруашылық орталығына жақын
орналасқан жерлер 6екiтiлyi тиicтi. Мұнда елдi мекеннен бекiтiлген жерге
дейiн қарама-қарсы жүрiстi болдырмау керек.
Шаруашылық орталықтарын ара қашықтықтың ортасында орналастыруда
шаруашылық орталықтарының саны (бiрден беске дейiн көбейгенде, орташа
қашықтық eкi есе қысқарады, ал оларды қолайсыз орналастырғанда (жер
пайдаланушшылықтың, жер массивiнiң бұрышында) ара қашықтық үш есе ұлғаяды.
Сондықтан шаруашылық орталықтарын территорияда дұрыс орналастырудың маңызы
өте зор. Шаруашылық орталықтарын территория орталығынан тыс орналастыру
транспорттық шығындарды ұлғайтады, сондықтан өнімнің өзiндiк құны да
көтерiледi.
Бөлiмшелердiң жер массивтерiнiң межелерi, мүмкiншiлiкке қарай, табиғи
урочищалармен және сол жерде 6ар жасанды қондырғылармен сәйкес жүргiзiледi.
Осылай жобалау жер масссивiнiң жолдармен, жыралармен, сайлармен,
өзендермен, жылғалармен жене басқа кедергiлермен кескiнделмеyiне және
өңдеуге қолайсыз майда учаскелердiң пайда болмауына ықпал етедi. Жо6аланған
учаскелер әдеуiр шамада, ең болмағанда ауыспалы eгicтің бүтiн бiр танабын
орналастырyға жарамды болуы тиiс.
Кең даладағы тeгic, ipi жыртылған жер массивтеріндегі бөлiмшелердiң
межелерi, мүмкiндiкке қарай, болашақта техникамен өңдеуге қолайлы танаптар
мен шаруашылық учаскелерiн жасау үшiн бiр-бiрiне параллельдi тiк
төртбұрышты, тік сызықтармен жобаланады. Шаруашьшық территориясының бедерi
күрделi болған жағдайда да, мүмкiндiкке қарай, бөлiмшелердiң межелерi су -
айрық, cyaғap, жыра сызықтарымен және бедердiң басқа элементтерiмен сай
жүрriзiледi.
1.2 Жер бедері, далалық аймақ жерлерін сипаттау және топырақтың
қалыптасу жағдайлары
Аймақтың біршама территориясы жазық немесе айқын көрінетін
микрорельефті жазықты-нашар толқынды. Конфигурация, мөлшері, пішіні және
тереңдігі бойынша депресиялар кең таралған.
Қоңыр топырақтар лëсстүрлі карбонатты саздақтарда, сирек – лëсстарда
айырықша дамыған.
Причерноморск ойпат жерінде және Ставропольск үстіртінде қоңыр
топырақтар негізінде ауыр лëсстүрлі саздақтарда қалыптасқан. Приволжск
қыратында төрттілік сары-құба лëсстүрлі саздақтармен қатар бор және үштік
кезеңнің қабаттары топырақ құраушы породалар болады: кварц-карбонатты және
глаукониттік құмдар және құмдақтар, палеоген тұзданған саздақтар және
саздар, құмбалшықтардың, әктердің және борға ұқсас мергельдердің желге
мүжілуінің нәтижесіндегі өнімдері. Заволжьеде сырт саздар және саздақтар
кеңінен таралған. Прикаспий ойпатында айрықша сары-құба карбонатты, кейде
арал-каспий трансгрессиясының шоколадты саздарын жауып тұратын тұзданған
саздақтар кездеседі.
Урал астындағы үстірт құба саздақ және саздар болып табылатын төрттілік
қабаттану қалыңдығымен жабылған. Элювийда қоңыр топырақтар қалыптасқан,
жергілікті породалар шығулары кездеседі.
Торғай қыраты шамасында үштік қабаттанумен ауысатын құба карбонатты
ауыр саздақтар және саздар көп таралған. Мугоджарда элювий-делювиалды
қабаттануының жергілікті породалардың желмен мүжілу нәтижесіндегі
өнімдерімен кеңінен көрсетілген, ал ежелгі алқап бойынша – үштік қызыл-құба
саздардың элювийі.
Батыс-Сібір жазығының оңтүстік бөлігінде топырақ құраушы породалар
төсенішті теңізді тұзданған шөгіндермен ежелгі аллювиалды қабаттанумен
көрсетілген. Аймақтың үлкен бөлігі Қазақстанда кіші шоқылар шамасында
орналасқан, құрлық бедері тегістіктер мен белес-белес қырлардан тұрады,
бетін кішігірім айлар мен дөңестер құрайды. [3]
Қара қоңыр топырақтар құнарлылығы жағынан далалық аймақтың қара
топырақтарына біршама жақындайды, біраз мөлшерде қарашірік және
қоректік заттары бар. Бұл топырақтар негізінен ылғалы жеткіліксіздеу
қуаң далалықта түзілетіндіктен, қарашірік қабатының қалындығы қара
топырақтарға қарағанда едәуір аздау, оның проценттік мөлшері де төмен
болып келеді
Табиғи климат жағдайларының, территориялық өзгешелігінің, аналық
топырақ құралуы жынысының әр түрлі ерекшеліктеріне байланысты қара
қоңыр топырақтардың кәдімгі карбонатты, кебірленген, нашар жетілген
сияқты түрлері түзіледі [5].
Құрғақ далалардың шөптесін өсімдіктері астында да шалғынды дала
өсімдіктері астындағыдай топырақ түзілуінің шымдану үрдісі жүреді. Жаздың
ортасына таман эфемерлер мен шалғын өсімдіктерінің көп бөлігі қурайды,
топырақ бетінде киіздей шөп қабаты пайда болады, ол тез және түгел
ыдырайды.
Лессты сазбалшықты және ауыр сазбалшықты қою-қоңыр топырақ кескіні.
А3 см – қоңыр – сұр, өсімдік тамырларына толы, шаңды – кесекшелі,
горизонтал қатпарларға бөлінеді. Орташа саздақ, борпылдақ;
Аэ – 23см - қоңыр – сұр –қоңырлау, кесекшең ауыр сазбалшықты,
тығыздалған, дендриттер тамырлар кездеседі;
В23 – 38см - қоңыр – сұр, қоңырлау реңкті, ауыр сазбалшықты,
структуралық кесекшелердің қырлары жаңғақты коллоидты қабықшасы тығыздау;
В38 – 55см - қоңыр-құба, қоңырлау реңкті, ауыр сазбалшықты,
тығыз, ұсақ призмалы, тамырлар, дендриттер кездеседі;
В55 см – ден бастап - күрең – құба, ауыр сазбалшықты, тығыз, HCL
– дан шымырлайды, 90см тереңдіктен бастап ақкөздер кездеседі.
Топырақтың жоғарғы қабатының структурасыздығы аздап сортанданғанын, ал
В горизонтының қабыршақтануы мен нығыздалуы - топырақтың жоғары
горизонттарына коллоидты - лайлы тұнбалардың шайылып сіңетінін көрсетеді.
Күрең топырақтарда қарашірік А және В горизонттарында болады, сондықтан
жалпы қалыңдық А+В горизонттарының қалындықтарының қосындысы арқылы
анықталады.
В.В.Докучаевтың күрең топырақтар классификациясы бойынша оларды күрең
топырақтарға ( құрамындағы қарашірігі 4 % шамасындай) және ашық – күрең
топырақтарға ( құрамындағы қарашірігі 2 - 3%) жіктейді. Н.С.Коссович күрең
топырақтарды үш тип тармағына бөлді; күңгірт – күрең ( қарашірігі 5 - 6%),
күрең ( қарашірігі 3 - 4 %), ашық – күрең (қарашірігі 2 – 3 %). [10]
Құрғақ дала топырағын егістік, шабындық, жайылымдар ретінде қолданады.
Топырақ тұздылығы астық өнімділігін төмендетіп жібереді. Кебірленген қалың
қабатты күңгірт – күрең топырақ өнімділігі 12,8, орта қабатында – 6,4 және
шамалы қабатында – 5,0 цга.
Бұл зонада жел эрозиясы мен шаңды дауылдар халық шаруашылығына үлкен
зиян келтіреді. Күрең топырақтардың құнарлығын жоғарлату біріншіден ылғал
жинақтаумен, суарумен және сортаң топырақтарды шаюмен, гипстеумен,
тыңайтқыш енгізумен тікелей байланысты. Топырақ қасиеттерін жақсартатын,
дұрыс жұргізілген агротехникалық шаралар аса маңызды.Жер
өндеуде қайырымсыз жырту, биік сабақты дақылдар жолағын егу, қорғаныш
орман жолақтарын егу жел эрозиясымен күресуде ерекше орын алады. [11]
Кәдімгі қара қоңыр топырақтардың қарашірік қабатының қалындығы 35 –
45 сантиметрге дейін жетеді, ал кейбір жерлерде бұдан да көбірек болады.
Мұндай топырақтарда қарашірік мөлшері 3,5 – 4,5 процентке дейін жетеді.
Бұл топырақтың қарашірік мөлшері және оның қабатының қалындығы
республика обылыстарының әр жерінде әрқилы болып келеді, оған әр түрлі
жағдайлар әсер етеді. Орал, Ақтөбе, Қостанай және Шығыс Қазақстан,
Повлодар, Торғай, Семей обылыстарындағы осы аттас топырақтарға қарағанда
әлдеқайда құнарлырақ және қарашірік қабаты да едәуір тереңірек
келеді.
Айта кететін бір жайт, бұл топырақтардың құнарлылығының
механикалық қасиеттеріне қарай өзгеруі. Әдетте механикалық құрамы ауыр
топырақтар жеңіл құрамдыларына қарағанда құнарлырақ келеді және бірінші
түрлерінің қарашірік қабаты да кейінгілеріне қарағанда әлдеқайда
қалыңырақ болады.
Карбонатты қара қоңыр топырақтың барлық агрохимиялық қасиеттері
кәдімгі қара қоңыр топыраққа ұқсас, ал ерекшелігі – бұл топырақ ең
жоғарғы қабатынан бастап 10 проценттік тұз қышқылының әсерінен қайнайды.
Кебірленген қара қоңыр топырақтың жоғарғы қарашірік қабатының
астында, жоғарыда айтқанымыздай, әр тереңдікте жатқан аса қатты,
тоңкесекті – түйіртпекті, структуралы кебір қабаты жатады. Бұл қабаттың
қалындығына және аса кебірленген қара қоңыр топырақтар кездеседі. Қара
қоңыр топырақтардың бұл түрлері айтылып отырған аймақта біраз
территорияны алып жатады. Механикалық құрамы жөнінен бұл топырақтар да
сан алуан, дегенмен көбінесе саздақты және ауыр саздақты түрлері
басымырақ болады.
Механикалық құрамы жөнінен де бұл топырақтар әр түрлі болып келеді.
Ауыл шаруашылық құнарлылығы жөнінен кәдімгі және корбонатты қоңыр
топырақтар басқаларына қарағанда біраз құнарлырақ келеді. Қоңыр
топырақтарда және оның әр түрінде тұздар, кебір қабаттары қара қоңыр
топырақтарға қарағанда молырақ болады, ол қабаттар өте анық көрініп
тұрады. Құнарлылығы және қарашірік қабатының қалындығы жөнінен жеңіл
саздақты және құмайтты құрамды қоңыр топырақтар басқаларынан
құнарсыздау болады. Қоңыр топырақтар да физикалық және агрохимиялық
қасиеттері жөнінен қара қоңыр топырақтарға жақын келеді. Ылғал мол
болған жылдары бұл топырақтар аймағында егілген егістен мол өнім
алынады. [26]
В.В.Докучаев топырақтың уақыт аралығында антропогендік әсерден
өзгеретін табиғи-тарихи дене болып табылатынын алғаш рет дәлелдеді.
Докучаевтің топырақтануы аймақтағы топырақ құнарлылығын кеңінен қалпына
келтірудегі негізі болып табылады. Топыраққа әр түрлі әсерлер арқылы, адам
топырақтың қалыптауында бағыттаушы міндетін атқырады.
Топырақ құнарлылығы туралы басты мәселердің бірі - топырақтың негізгі
физикалық қасиеттері мен тағам режиміне байланысты, органикалық заттар
құрамы мен мөлшерінің өзгеруі.
Ауыл шаруашылығы ғылымының кандидаты С.Ж.Рахимгалиева және оқытушы
Г.К.Кабиева пікірінше [22] топырақ соңғы 50 жылда орасан зор күйзелісті
басынан кешірді. Жыртылған топырақтарда өсімдік толығымен өзгеріске
ұшырады. Сортаңдалған жағалау және шалғынды қара қоңыр топырақтарды жайылым
ретінде пайдалануда, соған байланысты мал басы жыл сайын өсуде. Бұл
топырақтарға тыңайтқыштар қолданыла бастады. Жыртылған топырақтарды
гипстеуге және суландыруға тура келді. Бірақ, 1990 жылдың басында ауыл
шаруашылығының күйзеліске ұшыраған кезінен бастап, топыраққа жеткілікті
мөлшерде көңіл бөлінбеді. Жыртылған жерлер көлемі кенеттен тыс қысқарып,
тыңайған жер пайда бола бастады. Бұл топырақтар артық топырақ қоры болып
есептелгенімен, сортаңдалған жерлерді өңдеу жұмыстары қаржыландырылмады.
Өкінішке орай, бұл мәселе тек Батыс Қазақстан облысында ғана емес, барша
Қазақстан бойынша шешімін таппай отыр.
Топырақты құнарландыру мыңдаған жылдар бойы қалыптасады. Қандай да бір
45-50 жылда Батыс Қазақстан облысы бойынша топырақтың құнарлылығы 25-35%
төмендеп кетті.
Зерттеудің негізгі қорытындысы бойынша қарашірік мөлшері 0,87-5,64%
құрайды. Қаршіріктің негізгі мөлшері жоғары қабатта жинақталған. Оның ең
жоғары мөлшері жағалау, орман шалғынды қара қоңыр топырақтарға тән.
Берілген топырақтардың аймақтық топырақтардан айырмашылығы: толықсыз
дамыған қара қоңыр топырақтарда қарашірік мөлшері біршама жоғары, бірақ
қабаты ерекше қысқарған. Жағалау, орман шалғынды, шалғындық қара қоңыр
топырақтардың ылғалдылық жағдайы, өсімдігі жақсы жетілген. Сондықтан бұл
топырақтарда жеңіл гидролизденген азот, қарашірік мөлшері толықсыз дамыған
топыраққа қарағанда жоғары болып отыр. Гидролизденген азот мөлшері толықсыз
дамыған қара қоңыр топырақтың жоғары қабатында-төмен, ал зерттеліп отырған
басқа топырақтарда-жоғары. Фосфордың құрамы төмен, калий-жоғары. Құнарлылық
көрсеткіштері топырақ кескіні бойымен төмен қарай біртіндеп қысқарады.
Жағалау, орман шалғынды топырақтарда қарашірік қабаты ең жоғары, ал
толықсыз дамыған қара қоңыр топырақтарда қарашірік қабаты ең төмен сіңіру
сиымдылығымен сипатталады.
Биология ғылымының кандидаты С.Н.Досбергенов бойынша [20] каспий бойы
өңірінің топырағы әр түрлі болады. Аумақ күрделі мелиоративтік жағдаймен
ерекшеленеді. Бұл негізінен климаттың қуаңдануына, жер асты суларының
ағынсыздығына, қарашірінді қабатының шамалылығына, жоғары карбонаттылығына,
кебірлігіне және тұздылығына байланысты. Табиғи топырақ түзілу факторлары
және жоғары дәрежелі антропогендік салмақ топырақтың дегродациялық және
шөлейттенуші түрлерін анықтады. Топырақ құрамы мен қасиетіне байланысты
суармалы егістіктің дамуына қолайлы жағдайы өзен аңғарында, көлтабандап
суаруында, сонымен қатар Каспий теңізінің шығыс жағалауындағы құмдақты,
жеңіл саздақты қоңыр және шалғынды қоңыр топырақтарында, аласа таулы
Маңғыстаудың тау аралық алаптары мен тау етегінің жазығында қалыптасады.
Соңғысын игеру үшін келесі негізгі мелиоративтік шаралар қажет: ықтырмалы
жоспарлар жасау, минералданған жер асты суларын бағыттап бұру үшін
горизонталды кәріздер жүргізу, суару нормасын азайтып, суаруды жиілету,
тамшылатып суару әдістерін қолдану, органикалық және минералды
тыңайтқыштарды пайдаланып, оңтайлы дозасын енгізу, органикалық тыңайтқыш
ретінде тұздарын жуылған және шіріген құрамы көп мөлшерде азот пен
фосфордан және әр түрлі миркроэлементтерден тұратын теңіз балдырларын
пайдалану, шөптанапты эрозияға қарсы топырақты қорғайтын ауыспалы егістікті
іс жүзіне асыру.
Суармалы егістікті Бозащы түбегінің жақсы кәрізденген қоңыр және
шалғынды қоңыр топырақтарында, сонымен қатар Каспий теңізінің солтүстігі
мен шығыс жағалауларында жүргізу қолайлы. Суару үшін тұщы өзен суларынан
басқа әлсіз тұзданған жерасты суларын және еселеніп суалтылған Каспий
теңізінің суын пайдалануға болады. Зерттеулердің нәтижесі жоңышқа дақылын
концентрациясы 5-6 гл-ге дейін жететін минералданған сумен суғаруға
болатынын көрсетті. Тұздар өсімдікке көзге түсерліктей қысым түсірмеді.
Ағаштар 8 гл дейінгі тұздықты көтереді. Маңғыстау ауыл шаруашылығы
тәжірибе станциясында мал азықтық дақылдар құмай мен құмай судандық
гибридтерді суару үшін минералданған жерасты суларын пайдаланады. Бұл
дақылдар қарашірінді мөлшері 0,6-0,95%, нитрат және аммоний азоттары
өздеріне сәйкес 4-6 және 7-11 мгкг, фосфор мен калийдің жылжымалы түрі
өздеріне сәйкес 26-55 және 336-442 мгкг құрайтын кебірленген құмдақты және
жеңіл саздақты қоңыр топырақта егілді. Топырақтың 0-20см қабатындағы тұздар
жиынтығы 0,14-0,38%, 20-40см-0,36-0,78, pH-7,0-7,2 құрады. Қоректендіру
кезінде нитроаммофос енгізілді. Жалпы қабылданған агротехника қолданылды.
Жерасты суларымен суарылған судан-құмайлық гибридінің көк массасының
өнімділігі 203-212 цга, құрғақ массасы-103-113, судан шөбінің құрғақ
массасы орташа-31-49, ал жүгерінікі-92 цга құрады. Өз өнімділігімен өте-
мөте қант құмайы ерекшеленеді. Оның құрғақ массасы 106,9 цга, ал құмай
гибриді цунамидің массасы-168,3 цга құрады.
Маңғыстау түбегінің Түлкілі учаскесінде кебірленген құмдақты және жеңіл
саздақты қоңыр топырақтарының минералдығы 12,4-14,8 гл сульфатты-хлоридті
теңіз суымен суарғанда мал азығы үшін қамыс, изен, майсораңды егудің
артықшылығы байқалды. Бұл орайда топырақты ең төменгі ылғалдылықтың 70-80%
ұстап, тыңайтқыштарды енгізу арқылы қанықтыра суарудың, шайылмалы ржимін
сақтаудың маңыздылығы үлкен. Тыңайтылған фонда сыпыртқы изеннің өнімділігі
100 цга, ал тыңайтқышсыз -70 құрады. Тыңайтқышсыз жағдайда балықкөздің
өнімділігі 18,8, ал қамыстың көк массасы 100 цга, құрғақ массасы-4,4 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz