«Ақтобе облысы Қарғалы ауданындағы суармалы жер учаскесін жобалау»
Кіріспе
1 Жер қатыныстары және жерге орналастыру негіздері.
1.1 Жерге орналастырудағы жер қатыныстары реформасы.
1.2 Жер учаскелерін пайдалану заңдылығы.
1.3 Жерге орналастыру ережелері.
1.4 Батыс Қазақстан облысының жер ресурстарының пайдалануы..
2 Жобалау объектісінің орналасуы мен табиғи.климаттық жағдайы...
2.1 Жолбалау объектісінің орналасуы..
2.2 Климаты...
2.3 Жер бедері.
2.4 Топырақ жамылғысы ...
2.5 Өсімдік жамылғысы ... ..
2.6 Гидрография..
3 Орал.Кушум суару.суармалау жүйесінің және жер учаскелерінің сипаттамасы
4 Көлтабандап суару учаскесін жобалау
4.1 Алгабас ауылдық округінің ішкі шаруашылық орналасуы
4.2 Көлтабандап суғару негізі
4.3 Көлтабандап суғару учаскесін жобалау
4.4 Суғару режимі
4.5 Алқаптарды ұйымдастыру
4.6 Ашық каналдар және оларды орналастыру
5 Экология
6 Экономикалық негіздеме
Қорытынды:
Қолданылған әдебиеттер
1 Жер қатыныстары және жерге орналастыру негіздері.
1.1 Жерге орналастырудағы жер қатыныстары реформасы.
1.2 Жер учаскелерін пайдалану заңдылығы.
1.3 Жерге орналастыру ережелері.
1.4 Батыс Қазақстан облысының жер ресурстарының пайдалануы..
2 Жобалау объектісінің орналасуы мен табиғи.климаттық жағдайы...
2.1 Жолбалау объектісінің орналасуы..
2.2 Климаты...
2.3 Жер бедері.
2.4 Топырақ жамылғысы ...
2.5 Өсімдік жамылғысы ... ..
2.6 Гидрография..
3 Орал.Кушум суару.суармалау жүйесінің және жер учаскелерінің сипаттамасы
4 Көлтабандап суару учаскесін жобалау
4.1 Алгабас ауылдық округінің ішкі шаруашылық орналасуы
4.2 Көлтабандап суғару негізі
4.3 Көлтабандап суғару учаскесін жобалау
4.4 Суғару режимі
4.5 Алқаптарды ұйымдастыру
4.6 Ашық каналдар және оларды орналастыру
5 Экология
6 Экономикалық негіздеме
Қорытынды:
Қолданылған әдебиеттер
Ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыруда ерекше маңызға ие нәрсе ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасы. Онда прогрессивтік технология, жердің құрылымы, ауыспалы егіс жүйесі көрініс тауып, жобаның өзі кәсіпорынның экономикалық және әлеуметтік даму жоспарының негізін құрайды. Ендеше, жерге орналастыру жобасы – бұл жерге орналастырудың жаңа формаларын жасауға, осы техника-экономикалық және заңды негіздеуге арналған құжаттардың жиынтығы деп білеміз.
Жер пайдалануда алдағы уақытта енгізілуге жоспарланған өзгерістер, олардың экономикалық және техникалық негіздемелері, осы жұмыстардың нәтижесінде аумақтың жаңадан кеңістік ұйымдастырылуы жер пайдалануда жобалаудың негізгі мазмұнын құрайды. Оның нақты нәтижелері: массивтер мен учаскелерге бөлінген, жоспарда графиктік тәсілмен көрсетіліп, есепке негізделген экономикалық тиімді алқаптар, жер пайдалану орны мен шекаралары, ауыспалы егістік, мал жайылымдары мен шабындықтар, жеміс-жидек, жүзім учаскелері, басқа да учаскелер, сондай-ақ линиялық контурлар жерде өндірісті ұйымдастыру технологиясына белсенді ықпал етеді.
Жер – өндірудің негізгі қолданысы. Оны басқа өндірістер құралдарынан кем дегенде төрт ерекшелігі айырады, мысалға машиналардан. Жер – өндірістің мәңгі және өзгертілмейтін құралы. Ал өзінің мөлшері жағынан тұрақты және ұлғайту мүмкін емес, екінші жағынан өндіріс құралы кез елген көлемде, қажеттілікте өндіріле алады. Бұл ерекшелігінде басты шешім келеді: ол егер әрбір машинаға тыңғылықты қарауды талап етсе, оның мерзімінен бұрын тозуына, шашылуына жол бермесе, мұның сыртында жерге жауаптылықпен қарау қажеттілігі айтпасада да белгілі болады.
Жер пайдалануда алдағы уақытта енгізілуге жоспарланған өзгерістер, олардың экономикалық және техникалық негіздемелері, осы жұмыстардың нәтижесінде аумақтың жаңадан кеңістік ұйымдастырылуы жер пайдалануда жобалаудың негізгі мазмұнын құрайды. Оның нақты нәтижелері: массивтер мен учаскелерге бөлінген, жоспарда графиктік тәсілмен көрсетіліп, есепке негізделген экономикалық тиімді алқаптар, жер пайдалану орны мен шекаралары, ауыспалы егістік, мал жайылымдары мен шабындықтар, жеміс-жидек, жүзім учаскелері, басқа да учаскелер, сондай-ақ линиялық контурлар жерде өндірісті ұйымдастыру технологиясына белсенді ықпал етеді.
Жер – өндірудің негізгі қолданысы. Оны басқа өндірістер құралдарынан кем дегенде төрт ерекшелігі айырады, мысалға машиналардан. Жер – өндірістің мәңгі және өзгертілмейтін құралы. Ал өзінің мөлшері жағынан тұрақты және ұлғайту мүмкін емес, екінші жағынан өндіріс құралы кез елген көлемде, қажеттілікте өндіріле алады. Бұл ерекшелігінде басты шешім келеді: ол егер әрбір машинаға тыңғылықты қарауды талап етсе, оның мерзімінен бұрын тозуына, шашылуына жол бермесе, мұның сыртында жерге жауаптылықпен қарау қажеттілігі айтпасада да белгілі болады.
1. Гендельман М.А., Қрықбаев Ж.Қ. Жерге орналастырудың және кадастрдың ғылыми негіздері / Астана: Фолиант 2004,-68-69 б.
2. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 2003 жылғы 20 маусымнан, Алматы: Юрист 2003.-116 б.
3. Сейфуллин Ж.Т., Мемлекеттік жер кадастрының жаңа технологиясы / Алматы 2008,-
4. Гендельман М.А., Курманова Г.К., Карбозов Т.Е., Жаксыбарова К.Н., Жагипарова Г.К. Земельная реформа и землеустройство в Республике Казахстан // Региональные особенности землеустройства на современном этапе. Сборник научных трудов. -М.: ГУЗ, 2005.-27-44 б.
5. Айтаханов, К., О некоторых вопросах земельных отношений в Республики Казахстан // Қазақстанның жер ресурстары №1 (46), 2008.,-17-21 б.
6. Дюсенбеков З.Д. Рациональное использование земельных ресурсов – главное условие возраждения села / Қазақстанның жер ресурстары №2 (17), 2003.
7. Дюсенбеков З.Д. Проблемы рационального использования потенциала земельных ресурсов Республики Казахстан и его охраны / Қазақстанның жер ресурстары №5 (44), 2007.
8. Жекеев М.Н. Жер реформасы – халық игілігіне //Қазақстанның жер ресурстары №5 (67), 2011.-29-31 б.
9. Атақұлов Т.А., Кененбаев Т.С Ауыл шаруашылық мелиорациялары // 2000. с. 78-95
10. Зубаиров О.З., Тілеуқұлов А.Т. Суғару мелиорациясы // 2010. с. 126-131
11.
12. Ақтөбе облысының энциклопедиясы , Ақтөбе, 2006 3-17 б.
13. Агроклиматические ресурсы Актюбинской области Каз.ССР. гидрометеоиздат. Ленинград, 1974.
14. Рекомендации по системе ведения сельского хозяйства Актюбинской области, Ақтөбе, 2006.
15. Систематический список и основные диагностические показатели почв равнинной территории Каз ССР. Алма-Ата, 1981.
16. Руководство по проведению крупномасштабного почвенного обследования в Казахской ССР. Алма-Ата, 1976 г. Институт почвеведения Казахской ССР
17. Генезис, классификация и качественная характеристика почв Казахстана. Ресурсы института почвеведения, Алма-Ата, 1972.
18. Земельные ресурсы Актюбинской области на 01.01.2006, 01.01.2007, 01.01.2008, 01.01.2009, 01.01.2010, 01.01.2011 гг. Жыл сайынғы жинақ.
19. Г. Евдокимова. Почвенная съемка. Издательсво МГУ, 1972.
20. Почвы казахской ССР. Выпуск II. Актюбинская область. Алма-Ата, 1968.
21. Мамин В.Ф. Сaвельева Л.Ф. Лиманы – кладовые кормов. Волгоград: Нижн.-Волж. кн. изд-во, 1986. 144 с.
22. Туктаров Б.И. Лиманное орошение в Заволжье. Саратов: изд-во СГАУ им Н.И.Вавилова, 1998.316с.
23. Шумаков Б.Б. Гидромелиоративные основы лиманного орошения. Л.: .: Гидрометеоиздат, 1979. 244 с.
24. Ларионов А.Г. Сельскохозяйственное освоение лиманов. Волгоград: Волгогр. кн. изд-во, 1957. 63 с.
25. Туктаров Б.И., Крамаренко Л.М., Косолапов С.Н. Мелиоративное состояние почв на Заволжье при лиманном орошении // Мелиорация и водное хозяйство. 1997. № 4. с. 44-46.
26. Онаев, М. К. Повышение эффективности лиманного орошения Западно-Казахстанской области / М.К. Онаев // Механизация и электрификация сельского хозяйства. – 2008. – № 2 – С. 18-20.
27. Онаев, М. К. Лиманы Западно-Казахстанской области / М. К. Онаев. – Уральск : ЗКФ АО «НЦНТИ», 2012. – 131 с
28. Онаев, М. К. Лиманное орошение в Западно-Казахстанской области : Аналитический обзор / М. К. Онаев. – Уральск : ЗКФ АО «НЦНТИ», 2011. – 110 с.
29. Асқаров Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау // 2007. с. 32-38.
30. П.Джанпеисов. Эрозия и дефляция почв Казахстана, Алма-Ата, 1977.
2. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 2003 жылғы 20 маусымнан, Алматы: Юрист 2003.-116 б.
3. Сейфуллин Ж.Т., Мемлекеттік жер кадастрының жаңа технологиясы / Алматы 2008,-
4. Гендельман М.А., Курманова Г.К., Карбозов Т.Е., Жаксыбарова К.Н., Жагипарова Г.К. Земельная реформа и землеустройство в Республике Казахстан // Региональные особенности землеустройства на современном этапе. Сборник научных трудов. -М.: ГУЗ, 2005.-27-44 б.
5. Айтаханов, К., О некоторых вопросах земельных отношений в Республики Казахстан // Қазақстанның жер ресурстары №1 (46), 2008.,-17-21 б.
6. Дюсенбеков З.Д. Рациональное использование земельных ресурсов – главное условие возраждения села / Қазақстанның жер ресурстары №2 (17), 2003.
7. Дюсенбеков З.Д. Проблемы рационального использования потенциала земельных ресурсов Республики Казахстан и его охраны / Қазақстанның жер ресурстары №5 (44), 2007.
8. Жекеев М.Н. Жер реформасы – халық игілігіне //Қазақстанның жер ресурстары №5 (67), 2011.-29-31 б.
9. Атақұлов Т.А., Кененбаев Т.С Ауыл шаруашылық мелиорациялары // 2000. с. 78-95
10. Зубаиров О.З., Тілеуқұлов А.Т. Суғару мелиорациясы // 2010. с. 126-131
11.
12. Ақтөбе облысының энциклопедиясы , Ақтөбе, 2006 3-17 б.
13. Агроклиматические ресурсы Актюбинской области Каз.ССР. гидрометеоиздат. Ленинград, 1974.
14. Рекомендации по системе ведения сельского хозяйства Актюбинской области, Ақтөбе, 2006.
15. Систематический список и основные диагностические показатели почв равнинной территории Каз ССР. Алма-Ата, 1981.
16. Руководство по проведению крупномасштабного почвенного обследования в Казахской ССР. Алма-Ата, 1976 г. Институт почвеведения Казахской ССР
17. Генезис, классификация и качественная характеристика почв Казахстана. Ресурсы института почвеведения, Алма-Ата, 1972.
18. Земельные ресурсы Актюбинской области на 01.01.2006, 01.01.2007, 01.01.2008, 01.01.2009, 01.01.2010, 01.01.2011 гг. Жыл сайынғы жинақ.
19. Г. Евдокимова. Почвенная съемка. Издательсво МГУ, 1972.
20. Почвы казахской ССР. Выпуск II. Актюбинская область. Алма-Ата, 1968.
21. Мамин В.Ф. Сaвельева Л.Ф. Лиманы – кладовые кормов. Волгоград: Нижн.-Волж. кн. изд-во, 1986. 144 с.
22. Туктаров Б.И. Лиманное орошение в Заволжье. Саратов: изд-во СГАУ им Н.И.Вавилова, 1998.316с.
23. Шумаков Б.Б. Гидромелиоративные основы лиманного орошения. Л.: .: Гидрометеоиздат, 1979. 244 с.
24. Ларионов А.Г. Сельскохозяйственное освоение лиманов. Волгоград: Волгогр. кн. изд-во, 1957. 63 с.
25. Туктаров Б.И., Крамаренко Л.М., Косолапов С.Н. Мелиоративное состояние почв на Заволжье при лиманном орошении // Мелиорация и водное хозяйство. 1997. № 4. с. 44-46.
26. Онаев, М. К. Повышение эффективности лиманного орошения Западно-Казахстанской области / М.К. Онаев // Механизация и электрификация сельского хозяйства. – 2008. – № 2 – С. 18-20.
27. Онаев, М. К. Лиманы Западно-Казахстанской области / М. К. Онаев. – Уральск : ЗКФ АО «НЦНТИ», 2012. – 131 с
28. Онаев, М. К. Лиманное орошение в Западно-Казахстанской области : Аналитический обзор / М. К. Онаев. – Уральск : ЗКФ АО «НЦНТИ», 2011. – 110 с.
29. Асқаров Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау // 2007. с. 32-38.
30. П.Джанпеисов. Эрозия и дефляция почв Казахстана, Алма-Ата, 1977.
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Ермұрат Жандос Ермұратұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Ақтобе облысы Қарғалы ауданындағы суармалы жер учаскесін жобалау
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы
Орал, 2016
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Қорғауға жіберілді
Механикаландыру технологиялары
және жерге орналастыру кафедрасының
меңгерушісі _________ Бралиев М.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Ақтобе облысы Қарғалы ауданындағы суармалы жер учаскесін жобалау
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы бойынша
Орындаған ___________________________________ ________ Ж.Е. Ермұрат
Ғылыми жетекшісі
т. ғ. к., доцент ___________________________________ ______ М.Қ. Оңаев
Орал, 2016
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Факультет: Политехникалық
Кафедра: Механикаландыру технологиялары және жерге орналастыру
Мамандығы: 5В090300 - Жерге орналастыру
Бекітемін
МТ же ЖО кафедрасының меңгерушісі
______________________ М.К.Бралиев
_________________________ 2015 ж.
Студенттің дипломдық жобасы (жұмысы) бойынша
Т А П С Ы Р М А
___________________________________ ___________________________________ _______
(тегі, аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.Жобаның тақырыбы___________________________________ _______________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ________________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
__________________университеттің 2015 ж. № бұйрығымен бекітілген
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Аяқталған жобаны студенттің тапсыру мерзімі ___________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Жобаның бастапқы мәліметтері ___________________________________ _____________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ________________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Есептік-түсіндірмелік жазбаның мазмұны (зерттелетін мәселелердің тізімі)___________
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ______________________________________
5. Міндетті сызбалар нұсқалған графикалық материалдардың тізімі___________________
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ______________________________________
6. Әдиебеттер тізімі ___________________________________ _________________________
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ____________________
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ________________________
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ _________________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
7. Жобаның кеңесшілері
Бөлім Кеңесші
Қолы, күні
Тапсырма
берді
Тапсырма
қабылдады
1.
2.
Тапсырма берілген күн _______________________________
Жетекшісі ________________________
Тапсырманы орындауға қабылдаған ______________
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1
Жер қатыныстары және жерге орналастыру негіздері ... ... ... ... ... ... .
9
1.1
Жерге орналастырудағы жер қатыныстары реформасы ... ... ... ... ... ..
9
1.2
Жер учаскелерін пайдалану заңдылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
12
1.3
1.4
Жерге орналастыру ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Батыс Қазақстан облысының жер ресурстарының пайдалануы ... ... .
14
17
2
Жобалау объектісінің орналасуы мен табиғи-климаттық жағдайы...
21
2.1
Жолбалау объектісінің орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.2
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
2.3
Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2.4
Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.5
Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.6
Гидрография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
3
Орал-Кушум суару-суармалау жүйесінің және жер учаскелерінің сипаттамасы
28
4
Көлтабандап суару учаскесін жобалау
31
4.1
Алгабас ауылдық округінің ішкі шаруашылық орналасуы
31
4.2
Көлтабандап суғару негізі
34
4.3
Көлтабандап суғару учаскесін жобалау
36
4.4
Суғару режимі
39
4.5
Алқаптарды ұйымдастыру
41
4.6
Ашық каналдар және оларды орналастыру
49
5
Экология
52
6
Экономикалық негіздеме
55
Қорытынды:
58
Қолданылған әдебиеттер
59
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыруда ерекше маңызға ие нәрсе ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасы. Онда прогрессивтік технология, жердің құрылымы, ауыспалы егіс жүйесі көрініс тауып, жобаның өзі кәсіпорынның экономикалық және әлеуметтік даму жоспарының негізін құрайды. Ендеше, жерге орналастыру жобасы - бұл жерге орналастырудың жаңа формаларын жасауға, осы техника-экономикалық және заңды негіздеуге арналған құжаттардың жиынтығы деп білеміз.
Жер пайдалануда алдағы уақытта енгізілуге жоспарланған өзгерістер, олардың экономикалық және техникалық негіздемелері, осы жұмыстардың нәтижесінде аумақтың жаңадан кеңістік ұйымдастырылуы жер пайдалануда жобалаудың негізгі мазмұнын құрайды. Оның нақты нәтижелері: массивтер мен учаскелерге бөлінген, жоспарда графиктік тәсілмен көрсетіліп, есепке негізделген экономикалық тиімді алқаптар, жер пайдалану орны мен шекаралары, ауыспалы егістік, мал жайылымдары мен шабындықтар, жеміс-жидек, жүзім учаскелері, басқа да учаскелер, сондай-ақ линиялық контурлар жерде өндірісті ұйымдастыру технологиясына белсенді ықпал етеді.
Жер - өндірудің негізгі қолданысы. Оны басқа өндірістер құралдарынан кем дегенде төрт ерекшелігі айырады, мысалға машиналардан. Жер - өндірістің мәңгі және өзгертілмейтін құралы. Ал өзінің мөлшері жағынан тұрақты және ұлғайту мүмкін емес, екінші жағынан өндіріс құралы кез елген көлемде, қажеттілікте өндіріле алады. Бұл ерекшелігінде басты шешім келеді: ол егер әрбір машинаға тыңғылықты қарауды талап етсе, оның мерзімінен бұрын тозуына, шашылуына жол бермесе, мұның сыртында жерге жауаптылықпен қарау қажеттілігі айтпасада да белгілі болады. Өкінішке орай қазіргі кезге дейін бұл ереже сақталмай келеді. Бұл орайда бізге берілген байлықты жауапкерсіздікпен, ал кейбір жағдайда оған қарақшылықпен қарау сезіледі. Басқа қозғалмалы өндіріс құралдарына қарағанда, жер өзі орналасқан жерінде пайдаланылады. Оған жұмыс күші, машиналар, тыңайтқыштар мен басқа да қажетті материалдар қосылады. Ол жылжымайтын мүлік ретінде ғимараттар мен құрылыстар, екпелер, былайша басқа өнім өндірумен тығыз байланысты құралдар. Бұл орайда көп жол шығындары келтіретін үлкен қашықтықтағы жер кеңістіктерімен байланысты ауыл шаруашылық өндірісі үшін көліктің үлкен маңызы бар. Физикалық және моральдық амортизацияға ұшыраған басқа өндіріс құралдарына қарағанда жер, егер ол ғылыми ұсыныстарға сәйкес жүргізілсе, қолданыс кезінде жақсарады. Бұл негізде бүкіл тыс топырақ құнарлығын қалпына келтіретін және оны жақсартуды қамтамасыз ететін дұрыс жер қолданысы баршылық өркендеу перспективасында жатыр.
Жердің құрылымымен, технологиясымен және оны пайдалануды ұйымдастыру басқа да өндірістің ықпалымен байланысты ұтымды орналастырады. Олардың толық шешімін - әртүрлі ғылымдар иелігінде. Осымен қатар жылжымайтын және өндіріс бағытында өзгеретін (ауыл шаруашылық машиналар, тракторлар, транспорт құралдары) орналасқан жер учаскелерін ұтымды пайдаланып және оларды қорғауды ұйымдастыру методикасын жерге орналастыру ғылыми байланыста болады.
Батыс Қазақстан облысында көлтабандап суғармалардың негізгі жүйелері шоғырланған. Жергілікті жердің тұйық табақ тәріздес ойпаңдары бар тегіс ландшафтысы шалғынды өсімдікті көлтабандардың қалыптасуына ықпал етті.
Ірі суғару-суландыру жүйелерінің құрылысы, су ресурстарының орасан зор қоры бар жасанды су қоймаларында су қорларын жинақтау мүмкіндіктеріне ие бола отырып, облыстың едәуір аумағын суландыру үшін жағдай жасауға, егілетін азықтық дақылдардың тұрақты өнімін алу үшін көлтабандап суғаруды пайдалануға және дамытуға бағытталды [1].
Мелиорация - ауыл шаруашылығының дамыту және жергілікті жердің жалпы жақсартылуы үшін қолайлы жағдай ұйымдастыру максатында жерлерді түбегейлі жақсартуға бағытталған ұйымдастырушылық-шаруашылықтық және әлеуметтік-экономикалық шаралардың жүйесі болып табылады.
35 жыл аралығанда (1965-1990 жж.) Қазақстанда жаңа суғармалы жерлерді игеру, жерлер мен сулардың өнімділігін арттыру бойынша үлкен жұмыстар жасалды. Ондаған ірі ирригациялық объектілер, гидротехникалық құрылғылар, өзендерде гидротүйіндер, ірі су өткізуші объектілер, су өткізуші жүйелер құрылыстары салынып, бірнеше миллиондаған жайылымды алқаптар суландырылды. 1990 жылдарға қарай республикада суғармалы жерлердің ауданы 2100 мың га жетті. 600 мың гектардан астам территориялар жоғары өндіргішті Кубань, Фрегат, Днепр, Волжанка және т.б. жаңбырлатқыш машиналар мен құрылғылармен суғарылды. Олардың саны республика бойынша 10 мың данадан асты.
Жер қатынастарында көптеген қайта құрулар болуына және жер учаскелеріне меншік формаларының өзгерулеріне қарамастан ауылшаруашылығы өндірісін интенсификациялау қоғам мен мемлекет мүддесі үшін жер және су ресурстарын тиімді, ұтымды пайдалануды талап етеді.
Болашақ жерге орналастырушылар жер ресурстарын кешенді пайдаланудың практикалық міндеттерін шешуге, суармалы жерлерде табиғат қорғау шараларын ұйымдастыруға, мелиоративтік жұмыстардың жүргізуге және тиімдігінің бағалауға міндетті.
Болашақ мамандардан көптеген пәндердің байланысындағы мәселелерді шеше білуді талап етеді. Сондықтан жерге орналастырушы мамандар жерлерді мелиорациялаудың заманауи әдістерін, суармалы учаскелерді жобалауды, мелиоративтік объектілерді орналастыру үшін жерлерді алуды үйренулері керек. Осыған байланысты бұл әдістемелік құрал 6М090300- Жерге орналастыру мамандығының оқу жоспарына және элективті пәндер каталогына толықтай сай келеді.
Бұл оқу құралына жерлерді мелиорациялаудың теориялық негіздері, топырақтың сулық-физикалық қасиеттерін зерттеу мақсатында зертханалық жұмыстар мен практикалық жаттығулар кіреді. Кейбір зартханалық жұмыстарды университеттің полигонында далалық жағдайда орындауға болады.
1 Жерге орналастыру және мелиорация негіздері
1.1 Жерге орналастыру ережелері
Жерге орналастыру - жер қатынастарын мемлекеттік реттеу құралы ретінде жер қорының санаттары, салалары, облыстары, аудандары, сонымен қатар жер телімдерін бөлу және беру, олардың аумағын ұйымдастыру, жерді тіркеу, куәләндіру құжаттарын құқығын толтыру, жай күйі мониторингісін жүргізу, жерлерді түгендеу және есепке алу арқылы тарату және қайта тарату бойынша әрекет жасау болып табылады. Жерге орналастыру мақсаты - жоғары білімділікті, өнімділікті қамтамасыз ету, әсіресе ауыл шаруашылығының кез келген еңбек өнімділігін арттыру. Жерге орналастыру кез келген өнеркәсіп, көлік, энергетика және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдар құрылысы мен қызметі үшін қажетті аумақ негізделуін жасайды және экономикалық немесе әлеуметтік тиімділіктеріне жету үшін ғылыми негізін ұйымдастырады. Жерге орналастырудың ерекше әсері ауылшаруашылығының өндірісінің тиімділігін және жерді өндірістің негізгі құралы ретінде, тек операциялық базисі ғана емес, сондай-ақ өзінің барлық кеңістіктік қасиеттері, алдымен топырақ құнарлығымен қатысады. Жерге орналастыру ауылшаруашылығы салаларында танаптардың құрылымы мен орналасуы, жер алқаптары, далалары, ауыспалы егістік жұмыс белгілері жайылым-шабындық айналымы, жол желісі және шаруашылық орталықтары құрылып өндірістік ұйымдарға сол немесе басқа материалдық игіліктерді бекітілген мамандануына және дамудың болашақ жоспарына қарай жасайды [2, 3].
Жерге орналастыру көп жағдайда жер ресурстарын ұтымды пайдалану, оларды желініп шығындалуынан қорғау, жерге ауыл шаруашылығының басымдығын қадағалау, егін дақылдары деңгейін қамтамасыз ету. Бұл міндеттер ауыспалы егістіктің белгілі бір жүйесін еңгізу және игеру, топырақ құнарлығын сақтау, аумақтың эрозияға қарсы ұйымдастырылуын басқада іс-шараларының нәтижелерін орындау.
Жерге орналастыру өндірісі барысында агроқұрылым аумағын ұйымдастыру, сондай-ақ ауыл шаруашылығының танаптарын үнемі және уақытша жер пайдалануға бөлуде белгілі бір қағидаларды ұстану қажет қағидалар астарында жетекші методологиялық жағдай немесе іс-шаралардың негізіне жататын аса маңызды міндеттер жатыр. Әдебиеттерде жерге орналастыруға ғана қатысты емес, сондай-ақ оның шегінен тыс және жерге орналастыруға тікелей қатысты жалпы қағидалармен шектейді.
Жалпы қағидалар: ауылшаруашылық өндірісін үнемі өнімділігін арттыру, оның салаларының тұрақты рентабелдігі; өмірсүру жағдайын және адамның енбегін үздіксіз жақсарту; заңды және нормативті актілерді қатаң қадағалау; минималды капитал салымы және оның тез өтілі.
Жеке қағидаларға ҚР Ата заңы және жер заңнамалары нормаларға сәйкес жер қатынастарын жетілдіру, жерлерді жоғары интенсивті пайдалану; ауыл шаруашылығының басымдылығын барлық халық шарушылығы мудделері есебінен максималды қадағалау, жерге меншік және шаруашылық формаларын еркін таңдау, жер иеленушілер және жер пайдаланушылар тұрақтылығы, олардың шекаралары және ауданы, аумақтың ішкі шаруашылық ұйымдастыру, зона, аудан, шаруашылық, табиғи, экологиялық, әлеуметтік және экономикалық жағдайын бөлшекті есепке алу, әрбір жер телімінің жай-күйін және пайдалануын жақсарту мақсатында жерлердің кеңістік қасиеттерін қадағалау.
Жерге орналастыруда әр түрлі табиғи, экономикалық және әлеуметтік факторларды ескеріп отырған әрқашан қажетті. Бұл - жерге орналастырудың негізгі принциптерінің бірі.
Жерге орналастыру факторларын 3 топқа түйістіріп қарастыруға болады:
oo жердің кеңістік қасиеттері мен экологиялық жағдайлар;
oo климат жағдайлары;
oo әлеуметтік-экономикалық жағдайлар.
Жердің кеңістік қасиеттері мен ландшафттың экологиялық жағдайларына мыналары жатады:
oo топырақ қыртысы мен оның күйі;
oo бедер;
oo гидрографиялық тармақ пен ландшафттың сипаттамасы;
oo табиғи өсімдік жамылғысы.
Климат жағдайларының арасындааса маңызды факторлар ретінде жауын-шашын мөлшері мен жеодің ылғалдану деңгейін, желдің күші мен бағытын, ауаның температуралық режимін бөліп қараған дұрыс.
Әлеуметтік-экономикалық факторларға жерге орналастыру объектісінің қаржы-шаруашылық іс-әрекеттерінің көрсеткіштері, елдімекендерінің саны мен орналасуы, жабдықталғандығы, су, энергия керекті қорлармен қамтамасы елілгендігі, негізі ауыл шаруашылық дақылдарының соңғы 5 жыл ішіндегі орташа түсімділігі, өнімінің өзіндік құны және т.с.с. жатады.
Топырақтың қүнарлылығы, әсіресе экономикалық (тиімділік) құнарлылығы диқан еңбегінің нәтижелігіне, дақылдардың түсімділігіне және мал азығы алаптарының өнімділігіне тікелей өсер етеді, Су мен жел эрозияларының өршуі топырақ құрылымынан, оның экологиялық төзімділігінен тәуелді. Сондықтан да қазіргі кезде ішкішаруашылық жерге орналастырудың басты бағытының бірі болып табылатын территорияны эрозияға қарсы бейімдеу топырақтың түрлерін, физикалық-химиялық және механикалық қасиеттерін, эрозияга ұшырағандығын, ұшырауға ықтималдығын сипаттайтын нақты материалдарға негізделеді. Сонымен қатар топырақ қыртысының түзданған және сортаңданған мөлшері, ластанғандығы және басқа жағымсыз құбылыстарға ұшырағаны ескеріліп отырады. Ауылшаруашылық мақсаттағы жерлерді тиісті түрде орналастыру, жоғары тиімді ауылшаруашылық өндірісті ұйымдастыруға, сондай-ақ, агроландшафттың экологиялық тепе-теңдігін қамтамасыз етуге, топырақтың құнарлылығын арттыруға және ұдайы өндіруге қолайлы территориялық жағдайларды жасауды көздейді. Бұндай методологиялық амал, жердің ауылшаруашылық өндірістің негізгі құралы ретіндегі басты ерекшелігінен - дұрыс пайдаланғанда өндіргіш қасиеттерін (кұнарлылығын) жоғалтпай, қалпына келіп отыру қабілеттілігінен туындайды.
Бонитет және құндылық бағалау балымен сипатталатын топырақ күйін ескеру, бірінші кезекте, жер алаптарының құрамы мен орналасуын белгілеуге, оларды бір-біріне ауыстыруға, жыртылған жерде ауыспалы егістіктер жүйесін (ауыспалы егістердің түрлері мен типтерін таңдау, олардың танаптары мен жұмыс учаскелерін, мал азығы алаптарын орналастыру) жобалауға қажет.
Казіргі нарықтық жағдайда жер жөніндегі әр түрлі келісім-шарттарды жүргізуде, салық салуда, мемлекеттік жер кадастрын жасауда және көптеген басқа да жер қатынастарын реттеуге байланысты мәселерді шешкенде, кең қолданылатын жер учаскелерінің бағалау балын топырақтың күйі себептейді.
Шаруашылық жүргізу жағдайлары мен жердің пайдалануына бедер саналуан ықпал жасайды.
Жер қыртысының топыраққа айналу процесі бедердің әр түрлі элементтерінде (суайрық, тальвег, баурайдың басы мен етегі) өзіне тән сипатқа ие болады.
Сонымен бірге бедер су эрозиясының басты себебі, топырақтың шайылуы, оның табиғи құнарлылығын жоғалтуы, қордасының азаюы, жыра-жырақалардың пайда болуы бедердің кеңістік қасиеттеріне байланысты.
Макро-, мезо- жөне микробедер саналуан жағдайлармен сипатталатын және әр түрлі көлемді агроландшафттарды құрайды. Жерге орналастыру шешімдерін қабылдау барысында олардың ерекшеліктерін ескеру мақсатымен түрлі-түрлі амалдарды іздестіру керек. Бүл шешімдердің дәлелді болуы үшін жер бедері көрсетілген план-картографиялық материалдар міндетті түрде қолданылуы қажет.
Ландшафттар, сонымен бірге агроландшафттар гидрографиялық тармақты да қамтиды. Өз кезегінде соңғысы (өзен-өзек, көлтоған, сай-жыра жүйесі) ландшафттың жалпы сипатын себептейді. Ландшафттарды айтарлықтай өзгертіп отыратын жерге орналастыру шешімдері өте жоғары дәрежеде территорияның гидрография лық тармақпен кескіленуінен тәуелді.
1.2 Мелиорация және территорияны мелиоративтік аудандастыру
Мелиорация сөзі латынның melioration деген сөзінен шыққан, ол жақсарту деп аударылады.
Топырақпен өсімдікке әсер етуі бойынша гидротехникалық, агротехникалық, ормантехникалық, химиялық және мәдени-техникалық мелиорациялардың түрлерін ажыратады.
Гидротехникалық мелиорация (суару, суландыру және құрғату) топырақтың сулық-ауа режимін өзгертуге бағытталған негізгі шаралардың бірі болып табылады. Гидротехникалық мелиорацияның ерекшелігі бөгеттер, насостық станция, каналдар, құбырлар, лотоктарды қамтитын ірі суландыру немесе құрғату жүйелер болып табылады. Гидротехникалық мелиорацияны жүргізу көп көлемде капиталдық салымдарды салумен байланысты. Оларды ұйымдастыру үшін жүргізілген шараның тиімділігін көрсететін техникалық-экономикалық негіздемесі қажет болады. Мелиорациялаудың жоғары тиімділігіне суаруды дренаждаумен, ал құрғатуды - жерлерді ауқытылы суландырумен оларды кешенді жүргізгенде қол жеткізуге болады. Бұл мелиорациялық жұмыстар еңбекті дұрыс ұйымдастырылуы, агротехниканың жоғары деңгейі, тыңайтқыштарды енгізу және т.б. арқылы жүзеге асырылады.
Агротехникалық мелиорация (агромелиорация) топыраққа агротехникалық тәсілдер жиынтығын қолдана отырып, ауылшаруашылық дақылдарының өсіп өнуі жағдайын жақсартуды және олардың топырақ құнарлылығына жасалынған әсерлерін бірнеше жылға жеткізуді қамтамасыз етеді.
Агротехникалық мелиорацияға жерлерді жыртудың бағыттары мен тереңдігін таңдауды, топырақты тереңдеп жыртуды, тік беткейлерді шалғындандыру, жайылым мен шалғындарды жақсарту, қар ұстау шаралары кіреді.
Орман-техникалық мелиорация (орман мелиорациясы) ағаш көшеттерін отырғызу арқылы, топырақты су мен желдің әсерінен қорғайды және аймақ климатының жақсаруын қамтамасыздандырады. Оған жергілікті ормандандыру, жылжымалы құмдарды бекіту, орман жолақтарын отырғызу шаралары кіреді.
Химиялық мелиорация топыраққа қажетті химиялық элементтерді енгізу арқылы, топырақтың химиялық құрамын жақсартуды қамтамасыз етеді және топырақтың сулы физикалық қасиеті мен оның құнарлылығын арттыру жолын қарастырады. Химиялық мелиорациялауда жерді жақсарту кезінде, әсіресе тұзданған топырақтарға гипс, ізбес, күкірт қышқылын енгізу, дефекациондық қоспа, фосфор ұндарын енгізеді. Сонымен бірге химиялық мелиорацияға гербицидтерді пайдалануда жатады.
Мәдени-техникалық мелиорация өңделетін топырақ бетін тал, ағаш, тас т.б. элементтерден тазартып, тегістеу жұмыстарын іске асырады.
Мелиорация саласында ірі масштабтағы шараларды ұйымдастыру және жүргізу үшін әрбір аймақтың табиғи ерекшеліктерін білулері қажет болады.
Гидромелиорациялық жұмыстарды жүргізу әдістерін таңдағанда жергілікті жердің табиғи жағдайларын - климат, топырақ, жер бедері т.б. білу қажет болады. Табиғи жағдайлары, жылу мен ылғалдың мөлшері бойынша Қазақстан аймақтары бірдей емес. Республиканың көптеген суғармалы территориялары дала және жартылай шөлейтті аймақтарда орналасқан. Далалық аймақтың климаты континентальды, жауын шашын мөлшері 200 мм - ден 350 мм-ге дейін ауытқиды. Қаңтардағы орташа температура 15°С аяз, ал шілдеде 30°С дейін көтеріледі. Өсімдіктердің вегетациялық кезеңдері 185 күннен 240 күнге дейін болады. Көптеген жерде қою-қоңыр және қою-сұр топырақ жамылғысы болуларына қарамастан кейбір жерлерде сортаңданған және тұзданған топырақтар кездеседі. Көлтабандап суарылатын учаскелер саздақты болып келеді. Табиғи жер отының өнімділігі гектарына 10 центнерден аспайды.
Жартылай шөлейтті аймақ негізінен континентальды климатты территорияларда орналасқан. Қыстағы орташа ауа температурасы 15-17 °С шамасында, ал жазда 30-35 °С дейін көтеріледі. Орташа жылдық ауа температурасы 100-200 мм - ден аспайды. Қысқы және жазғы кезеңдерде жауын-шашынның мөлшері көп түседі. Сондықтан ауаның жоғары температурасы жауын-шашынның аз мөлшерімен бірлесе отырып, өсімдіктердің вегетациялық кезеңінде топырақ пен ауаның ылғалдылығын төмендетеді. Сортаңданған және тұзданған топырақтар көптеп кездеседі. Табиғи жер отының өнімділігі гектарына 5 центнерден аспайды.
Мелиорацияның негізін салушы А.Н. Костяков әр түрлі ылғалдану аймақтарын бөліп көрсетуде су балансының коэффициентін пайдалануды ұсынды:
К=uРЕ,
мұнда u - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті; Р - жылдық жауын шашын, мм; Е - булану, мм.
ТМД-ның Еуропалық бөлігін А.Н. Костяков үш аймаққа бөлген: шамадан тыс ылғалдану - К1; тұрақсыз ылғалдану - К=1 және жеткіліксіз ылғалдану - К1.
Г.Т. Селянинов климаттық және ауылшаруашылықтық аймақтарды бөлгенде гидротермиялық коэффициентті (ГТК) пайдалануды ұсынды:
К=10РƩt,
мұнда Р - вегетациялық кезең бойынша жауын-шашын мөлшері, мм; Ʃt - осы кезең бойынша ауаның орташа жылдық температурасының суммасы, °С.
Егер ГТК 1,5 асса онда ылғалды азайту үшін дренажды кеңінен қолдану керек. Егер ГТК 1...1,5 аралығында болса, мелиорация керек емес; ал ГТК 0,8 ...1,0 аралығында болса топырақтағы ылғал агротехникалық әдістермен жүргізіледі. Егер ГТК 0,8 төмен болса, егіншілікті тек суару арқылы жүргізуге болады.
Д. И. Шашко территорияға ылғалдануы бойынша сипаттама бере отырып, жауын-шашын мен ауаның ылғалдылығының жетіспеушілігінің жиынтығының ара қатынасын анықтады:
К=РƩd,
мұнда Р - жауын-шашын, мм; Ʃd - ауаның ылғалдылығының жетіспеушілігінің жиынтығы, мб.
К ылғалдану коэффициентінің мәніне байланысты өсімдіктерді ылғалмен қамтамасыз ететін т-мендегі аймақтарды ажыратады: шамадан тыс ылғалданған (0.6); ылғалданған (0,45...0,60); әлсіз құрғақ (0,25...0,45); құрғақ (0,15...0,25); өте құрғақ (0,15). Мелиорация үшін тек қана ылғал емес, жылуда қажет болады. Сондықтан Д.И.Шашко дақылдардың жылу алмасуларын есепке алуды ұсынады. Мәдени жайылымдар, азықтық дәнді дақылдар өсіретін алқаптарды тиімді құрғатудың солтүстік шекарасы болып орташа ауа температурасы 10 °С - 1200 °С болатын белсенді температуралар жиынтығының изосызығы бойымен беріледі. Күріш өсірудің солтүстік шекарасы температуралардың жиынтығы 3000°С, ал мақта өсіруде - 4000 °С изосызығы бойымен өтеді.
0.3 Суғарудың топырақтың сулық-физикалық қасиеттеріне әсері
Агротехникалық шаралармен бірлесе жүргізілген жүйелі суғару топырақтың сулық-физикалық және химиялық қасиеттерін жақсартады, топырақ қабаттарындағы микробиологиялық процестерге және тамыр жүйесі орналасқан қабатының жылу режиміне зор әсер етеді. Жүйелі суғару күндізгі сағаттарда топырақ пен ауаның температурасын төмендеті, тәуілік ішіндегі ауытқуын азайтады, топырақтың жылу сыйымдылығы мен жылу өткізгіштігін артады. Суғармалы су тұздарды еріткіш болып табылады, топырақта болып жатқан химиялық процестерге әсер етеді, топырақ ерітіндісінің концентрациясын азайтып, топырақтың жоғарғы қабаттарындағы зиянды тұздардың көлемін төмендетеді. Тасқынды сумен суғарғанда наностар жиналады, олар жаңа жасанды қабаттың пайда болуына әкеліп соғады.
Суғару топырақта болатын қоректік заттардың еруіне және олардың өсімдіктерге тез жеткізілуіне себеп болады. Топырақта ылғал жеткіліксіз болса микробиологиялық процестер төмендейді. Сонымен қатар дәлелсіз мол көлемде ылғалданғанда топырақ структурасы бұзылады, борпылдақтығы азайяды және су алмасуы нашарлайды. Шектен тыс ылғалданған жағдайда топырақтың беткі қабатынан зиянды мен бірге пайдалы тұздар шайылады, грунт суларының деңгейі көтеріліп суармалы жерлердің батпақтануына әкеліп соғады, ал грунт суларының минералдануы кезінде - тұздануына алып келеді.
Топырақтың сулық-физикалық қасиеттеріне: а) топырақтың ылғалдығы, б) топырақтың ылғал сыйымдылығы, в) топырақтың сүзу қабілеті, (сіңіру және сүзүлу), г) топырақтың ылғалды көтеру қабілеті.
Топырақ ылғалдылығы топырақтағы судың мөлшерімен сипатталады. Өлшем бірлігіне қарай салмақтық және көлемдік ылғалдықты ажыратады. Салмақтық ылғалдылық топырақтың құрғақ массасына қатынасымен, ал көлемдік ылғалдылық топырақтың борпылдақтығынан пайыз мөлшерімен анықталады.
Топырақтың далалық ылғалдылығы келесі формуламен анықталады:
W =а*100 в,
мұнда W - топырақтың далалық ылғалдылығы; а - 105 0С температурада кептіргенде буланған ылғалдың салмағы, г; в - топырақтың құрғақ массасы, г.
Топырақтың ылғал сыйымдылығы деп топырақтың ылғал бөлігін ұстап қалу қабілетін айтады. Топырақтың ылғал сыйымдылығының түрлері: а) толық ылғал сыйымдылығы (ПВ), б) кішігірім ылғал сыйымдылығы (НВ); в) капиллярлық ылғал сыйымдылығы, г) гигроскопиялық ылғал сыйымдылығы.
Толық ылғал сыйымдылығы дегеніміз топырақтың өз кеуектерінде максималды мөлшерде суды ұстап тұру қабілеті. Толық ылғал сыйымдылықты жаңбыр жауғаннан кейін, қар ерігеннен кейін, көлтабандық суғарылғаннан кейін 2-3 күнде бақылауға болады. Толық ылғал сыйымдылығы ұзақ сақталғаннан кейін топырақта анаэробты процесс жүреді, өсімдіктердің тамыр жүйесіне ауаның жетіспеушілігі байқалады. Ұзақ уақыт су басуды тек күріш ғана көтере алады.
Кішігірім ылғал сыйымдылығы - максималды көлемде ылғалды төменгі қабатына жібермей ұстап тұру қабілеті. Далалық жағдайда ылғал сыйымдылығы топырақтың механикалық құрамы мен гумус мөлшеріне байланысты. Шамамен, НВ мөлшері ауыр топырақтар үшін 24-30%, орташа топырақтар үшін - 19-23%, жеңіл топырақтар үшін 12-18%.
Топырақтың далалық ылғалдылығы НВ 60-80 % дейін азайғанда егістік алқаптарды суаруды жүргізу қажет. Бұл ылғалдылық топырақтың суғару ылғалдылығы деп аталады. Суғару ылғалдылығы дақылдың биологиялық ерекшелігіне және топырақтың механикалық құрамына байланысты. Мысалы, механикалық құрамы бойынша жеңіл топырақтың суғару ылғалдылығы НВ-дан 60%, орташа - 70 %, ауыр топырақтарда - 80 % болады. Суғару кезінде суғару топырақтың НВ ылғалына сәйкес нормасымен жүргізіледі. Ол өсімдіктер үшін топырақтың ауа және су режімдерін қолайлы жағдайда ұстауға көмектеседі.
Топырақтың сүзу жылдамдығы (сүзу сіңіруден кейін жүреді) - жер беті суларының қысымының есебінен судың топырақтың төменгі қабатындана ығысу қабілеті. Судың сүзу қабілеті (мммин) келесі факторларға байланысты болады: топырақтың механикалық құрамы, тұздану дәрежесі, топырақтың ылғалдылығы, суғару әдісі және т.б.
0.4 Ауылшаруашылық дақылдарын суғарудың жүргісі
Ауылшаруашылық дақылдарының өсу кезеңі мен дамуында топырақтағы ылғал транспирацияға Т және булануға И жұмсалады. Тәжірибеде есептеулерді жеңілдету үшін бұл екі өлшем бірліктерді біртұтас қарастырады. Судың мұндай санын суды тұтыну немесе су пайдалану жиынтығы деп атайды:
Е = Т + И
Тәжірибеде булану жиынтығы түзету К коэффициентін енгізумен буланушылық арқылы анықтайды:
Е = К*Е0.
Е0 буланушылықтың Е суды тұтынуға арақатынасы әр дәрежедегі құрғақшылық жылдарында және әр түрлі климаттық аудандарда өзге.
Жиынтық булануды тікелей булануды бақылау арқылы және есептеу әдістерімен анықтауға болады.
Су пайдалану жиынтығын тікелей бақылау әдістері жобаланатын объектілерге жақын аналогтарды зерттеуге негізделеді және оларға: су балансы әдісі, монолиттің су балансының әдістері (буландырғыш әдісі және лизиметр әдістері), жылулық әдістер кіреді.
Есептеу әдістері су пайдалану жиынтығының әр түрлі климаттық жағдайлармен байланысын анықтауға негізделген. Оларға А.Н. Костяковтың, Д.А. Штойканың, С.М. Алпатьевтің, Н.Н. Ивановтың есептеу әдістерін жатқызуға болады.
Суғару жүргілірі - ауыл шаруашылық дақылдарын суару мерзімдерінің, санының және мөлшерінің жиынтығы. Суғару жргілері далалық жағдайларда бақылаулар жүргізу арқылы немесе ғылыми мекемелердің тәжірибелік мәліметтері бойынша бекітіледі.
Қазіргі мелиоративтік тәжірибелер бойынша суғару жүргілерін есептеудің бірнеше әдістері бар. Солардың ішінде АН. Костяковтың графоаналитикалық әдісі кең таралған. Ол әдіс су-баланстық есептеулерге, ал графикалық әдіс топырақтың есептелетін қабатындағы ылғалдылықтың жетіспеушілігің қисығын пайдалануға негізделген.
А.Н. Костяковдың әдісі бойынша әрбір дақыл үшін алдын ала топырақта болуы тиіс ылғалдың Wmin ең төменгі қажетті қорын анықтайды. Ылғалдың нақты қорын Wф анықтап, оны Wmin салыстырады. Егер Wф Wmin болса, онда суғаруды қажет етпейді.
Жауын-шашынды, жиынтық буланудың жүрісін, вегетациялық кезең бойынша топырақтың есептік қабатын біле отырып, топырақтың есептік қабатындағы ылғал қорын анықтай отырып, аналитикалық және графикалық әдістер арқылы суғару нормасы мен суғару санын анықтауға болады. Егер топырақтың есептеу қабатында ылғалдың нақты қоры ең төменгі шегіне дейін азайса, суғару тағайынды және суару мөлшері мен орташа күнін анықтайды.
Ауылшаруашылық дақылдарын суарудың жүргісін топырақтың есептеу қабатындағы ылғалдың жетіспеушілігінің қисығын пайдалана отырып, графикалық әдіспен анықтайды. Ертеректе анықталған алаңның су балансының жетіспеушілігінің (биоклиматтық әдіс) мәндерімен кезеңдер бойынша интегралды қисықты тұрғызады.
Бұл қисықтың басы тұқымды себу алдындағы немесе вегетациялық жаңару кезіндегі топырақтағы ылғал қорының ең төменгі мөлшеріне сәйкес келуі тиіс. Бірінші суару мерзімін анықтау үшін топырақтағы ылғалдың жұмсалған қорын Wбас білуіміз тиіс және оны Wмин шекті төменгі мөлшерімен салыстыру керек.
Егер топырақтағы ылғал мөлшері ең төменгі мөлшерден жоғары болса, ылғалдың өнімді қорын W анықтайды, оның жұмсалуынан кейін бірінші суғаруды бастайды. Мұны Wбас көрсетілетін шкаладағы нүкте арқылы жүргізілген горизонталды сызықпен жалпы булану қисығының қыйылысы көрсетеді.
Егер ылғалдың жұмсалған қоры ең төменгі мөлшерден аз болса, онда сол мезгілде суғаруды бастайды, ал келесі суару мерзімін жоғарыдағыдай анықтайды.
Бұл әдістер арқылы алынған мерзімдер суарудың орташа күні болып табылады. Суғарудың басталуын және аяқталуын анықтау үшін суғару тапаптарындағы суару технологиясы мен ұйымдастыруына байланысты суғару кезеңінің ұзақтығын анықтайды. Суғарудың ұзақтығы 3...6, ал ылғалдап суаруда - 10...15 тәулікті құрайды.
Суғару жүргісін өсімдіктің суға қажеттілігін, яғни жиынтық су пайдалану жиынтығына байланысты есептейді.
Суару жүргісін есептеу үшін А.Н. Костяков ұсынған есептеу қабатындағы су балансын теңестіру негізінде беріледі:
M + P + Wгр - E + ∆W = 0,
мұнда М - суғару кезінде 1 га топыраққа беру керек судың мөлшері (маусымдық нормасы), м[3]га; Р - 1 га топыраққа түсетін ылғал, м[3]га; Wгр - грунт суларынан 1 га топыраққа түсетін ылғал, м[3]га; ∆W - 1 га топырақтың есептеу қабатындағы ылғал қорының өзгерісі, м[3]га Е - ауылшаруашылық дақылдарының суды тұтынуы, м[3]га.
Суғармалы жүйелерді жобалау кезінде топырақтың есептеу қабатындағы су балансының жетіспеушілігін жылына 75% етіп қамтамасыз етуді ескеру керек.
Топырақтың есептелетін қабатындағы су балансының жетіспеушілігі (Д) теңдеуінің (21) оң жақ бөлігі болып табылады. Нақты жағдай бойынша су балансының жетіспеушілігі маусымдық нормасына сәйкес келеді. Оны келесі түрде бейнелеуге болады:
Д = М = Е - Р - Wгp - ∆W.
Ауылшаруашылық дақылдарының жиынтықты суды тұтынуы А.М. және С.М. Альпатьевтар әдісі арқылы анықтауға болады. Ол ауаның ылғал жетіспеушілігінің суды тұтынуына эмпирикалық байланысына негізделеді. Есептеу формуласы келесі көрініске ие болады:
Е=β*К*Σd,
мұнда К - биоклиматтық коэффициент, мэга I м барға (Қосымша 1); β* - микроклиматтық түзету өлшемі, 0,85 тең; Σd - есептеу мерзіміндегі ауа ылғалдылығының жетіспеушілігінің суммасы, мбар (Қосымша 2).
Маусымдық нормасы (суармалау нормасы). Маусымдық норма дегеніміз топырақтың есептеу қабатындағы ылғал жетіспеушілігін қалпына келтіру және есептеу жылындағы дақылдың өнімділігін арттыру үшін 1 га алқапқа вегетациялық кезеңде берілетін судың көлемі.
Маусымдық нормасын алаңның су балансының теңдеуі бойынша анықтайды, (м, м3га):
М = Е - αР +- ∆W - Wгр + Wпот.
Суғару нормасы. Суғару нормасы топырақтың есептеу қабатындағы оптимальды режимді ұстап тұру үшін 1 га алаңға берілетін судың көлемі. Суғару нормасын мына формуламен анықтайды:
m = Wmax - Wmin,
мұнда Wmax және Wmin - суғаруға дейінгі және суарудан кейінгі топырақтың есептеу қабатындағы ылғал қоры, м[3]га.
Топырақтың есептеу қабаты (h, м) өсімдіктер тамырларының негізгі массасы дамитын тереңдік болып табылады. Өсімдіктердің даму фазасына, оның дамуына, агротехниканың деңгейіне және т.б. жағдайларға байланысты болады. Ол бақшалық дақылдар үшін 0,3...0,7 м, дәнді дақылдар үшін 0,7...1,0 м болады.
Суғаруды топырақтағы ылғалдың қоры шекті мөлшерден азайған сәттен бастап жүргізеді және оны бұрынғы деңгейге дейін жеткізеді. Суғару нормасы (м[3]га) мына формулалармен анықталады:
m=100γН (βНВ - βmin),
немесе
m =100hr(γп.п.в - γн.п.в ),
мұнда h, Н - топырақтың есептеу қабатының өлшемі, м (Қосымша 6); r - тығыздық, тм[э] (см. Қосымша 7); γп.п.в - шекті далалық ылғал сыйымдылығы, % (Қосымша 7); γн.п.в - ылғалдылықтың төменгі шегіне сәйкес келетін ылғалдылық, %; γ - есептеу қабатының көлемдік массасы, тм[3]; β - топырақтың құрғақ массасына есептегендегі қабатының ылғалдылығы, %.
2 Жобалау объектісінің орналасуы мен табиғи-климаттық жағдайы
2.1 Жолбалау объектісінің орналасуы
Ақтөбе облысы республиканың солтүстік-батыс өңірінде орналасқан, Ресей Федерациясының Орынбор облысымен, оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен, батысында - Атырау және Батыс Қазақстан, шығысында Қостанай, оңтүстік - шығысында - Қызылорда облыстарымен шектесіп жатыр. Облыс 12 әкімшілік аудандарға бөлінген. Аумағында 6 қала, 2 қала типті қалашық бар. Әкімшілік орталығы - Ақтөбе қаласы.
Благодар селолық округінің Пригородный поселкесі Ақтөбе қаласының оңтүстік бөлігінде - 21 км қашықтықта орналасқан.
Поселкенің жалпы ауданы - 20087 га.
Оның ішінде - 7679 га егістік
Оның ішінде суару жүйесімен - 676 га
Жайылымдар - 12172 га
Оның ішінде мәдени, тамырлық жақсартуды қосқанда - 943 га.
Жалпы ауыл шаруашылық жерлер - 19841 га.
Поселкенің негізгі өндірістік бағыты - көкөніс-сүтті, қосымша картоп өсіру саласы.
Территорияның климаттық жағдайы ауыл шаруашылық дақылдарының өсу шарттарына өз әсерін тигізеді. Ылғалдылығы жеткілікті жылдары ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігі жоғары болады және керісінше.
Ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін көтеруде жерді пайдалану жүйесі үлкен роль атқарады. Өнімділікке теріс әсерін картоп пен көкөністерді өсіру технологиясын дұрыс қадағаламау, топырақ қорғау шаралар кешенін жасамау, органикалық және минералды тыңайтқыштарды жеткіліксіз қолдану тигізеді.
2.2 Жобалау аймағының табиғи-шаруашылық орналасу сипаттамасы
Климат. Табиғи-климаттық жағдайы бойынша шаруашылықтың территориясы өте шөлді жылы агроклиматтық аймаққа жатады. Климаттық жағдайы бойынша бұл белдеу шұғыл континеталдылықпен, айқын көрінетін шөлмен, үнемі соғатын желмен, шамалы қар жамылғысымен және қатты буланумен сипатталады.
Қыс салқын және аз қарды, оның ұзақтығы 5 айға тең (қарашадан наурызға дейін). Ең салқын ай болып қаңтар саналады. Температураның абсолютті минимумы -42-47°. Тұрақты қар жамылғысы қарашаның ортасы-желтоқсанның басында пайда болады, оның қалыңдығы 25-35 см-ге жетеді.
Қар жамылғысының тегіс жатпауы мен ауаның төмен температурасы ашық учаскелерде 100 см тереңдіктегі топырақтың қатуына алып келеді, ал бұл өз кезегінде күздік дақылдар мен көпжылдық өсімдіктерді егуге айрықша қатерін тигізеді. Қар жамылғысының құрамындағы су қоры жылдық жауын-шашынның біршама бөлігін құрайды.
Көктем сәуірдің бірінші онкүндігінде басталады, аса құрғақтықпен, атмосфералық жауын-шашынның аз түсуімен сипатталады. Көктемдік процесстер топырақ пен ауаның қарқынды жылынуымен айқындалады.
Жазғы кез біршама ұзақ, ыстық және құрғақ. Жазда жауын-шашынның ең көп мөлшері түседі, бірақ олар нөсерлі сипатта болады.
Күзгі кезең температуралық ерекшеліктері бойынша қыркүйектің бірінші онкүндігінде басталып, қарашаның басына дейін созылады. Күз жауын-шашынның мол мөлшерімен, бұлттанудың көбеюі, желдің қатты соғуымен сипатталады.
Сонымен, осы аймақтың климаттық жағдайы шұғыл континенталдылықпен, жауын-шашынның жеткіліксіздігі мен тұрақсыздығымен, жазғы жоғары температура мен булану процесстердің қарқындылығымен сипатталады.
Климат, басқа да табиғи факторлар сияқты өсімдіктердің дамуына, топырақта болып жатқан биологиялық процесстердің жүруіне, зерттелген аймақтың топырақ түзілуіне тікелей әсер етеді [].
Геоморфолия мен рельеф.
Поселкенің территориясы Мұғалжар тауларының геоморфологиялық ауданына жатады, сондықтан аймақтың жері әртүрлі және күрделі.
Аймақтың негізгі бөлігі төбелі - құламалы рельефті, мұндай рельеф бұрынғы биік және қуатты төбелердің қалдығы болып келеді.
Біршама бөлікте аз ғана элювиалды - делювилды шөгінділердің астында тау жыныстары орналасқан, ал кейде бұл жыныстар беткейлер бойымен шыңдар ретінде көрінеді.
Рельефтің күрделілігі топырақ жамылғысының күрделілігіне әсерін тигізеді, бұл жерде аз-толық емес дамыған топырақ таралған. Рельеф жөнінен ең қарапайым болып Жаксы Қарғалы өзенінің алқабы жатады. Алқаб үсті террасалардың топырақ жамылғысы жайылмалы-шабындық топырақпен беріледі. Олар құнарлы топырақ түрлеріне жатады және олар ауыл шаруашылық айналымға, яғни көкөністер, картоп және жемшөптік дақылдар өсіру үшін пайдаланылады.
Мұндай сілемдердің топырақ жамылғысы өте әртүрлі: суайрықтарда орта және азқуатты (қызғылт) топырақ, ал төменгі учаскелерде сортаң мен сор топырақ таралған.
Сонымен, зерттеліп отырған аймақтың жер бедері күрделі де әртүрлі болып келгендіктен, топырақ жамылғысы да өте қызықты болып келеді.
Геология мен топырақ жамылғысының сипаттамасы.
Берілген ауданның геологиялық құрылымына негіз болып жатқан, алғашқы элементтер болып, Орал қырқасын түзген тау түзуші процесстердің қабаттарының сериясы табылады.
Геоморфологиялық тұрғыдан, бұл аймақ Мұғалжар тауларының ауданында орналасқан, сондықтан өте күрделі геологиялық құрылымымен ерекшеленеді.
Ең көп таралған топырақ түзуші жыныстар болып, механикалық құрамды төрттік шөгінділер есептеледі. Түзу суайрықтар мен үстірт түзуші жазықтарда топырақ түзуші жыныстар карбонатты сарғыш саз бен саздақтар кездеседі.
Төбелер мен дөңдердің беткейлерінде эллювиалды-делювиалды шөгінділер бар. Мұндай жыныстарда аз дамыған, қиыршық тасты топырақ түрлері кездеседі.
Үлкен масштабты топырақ зерттеулерінің негізгі шарты - топырақ жамылғысын толығымен бөлшектеп талдау болып табылады.
Топырақ зерттеуінің нәтижелері жерлерді пайдаланудың ең нәтижелі және тиімді іс-әрекеттерін дайындауға, топырақ құнарлығын, ауыл шаруашылық дақылдардың өнімділігі мен жерді пайдалану мәдениетін жоғарылату бойынша агротехникалық, агрохимиялық және мелиоративтік шараларды жасауға негіз болады.
Жалпы топырақ зерттеулері шаруашылықтар шегінде түрлі топырақ түрлерінің аумақтық таралуының ерекшеліктерін, топырақтың сапалық құрамы мен сипаттамаларының физико-химиялық қасиеттерін айқындау үшін жасалады.
Соңғы жылдары топырақты картаға түсірудің әдістері мен техникасы өзгерді, бұл картаға түсірудің технологияларының дамуына байланысты болды. Ауыл шаруашылық жерлері трансформацияға ұшырады. Жерлерді тиімсіз және бұрыс пайдалануына байланысты кейбір егістік жерлерінде эрозиялық процесстер пайда болды - дефляция мен шаю.
Осының нәтижесінде топырақ қорғау шаралар кешенін дайындау және игеру қажеттілігі туды. Соңғы жылдары жеке топырақтардың классификациясында өзгерістер болды, олардың агроөндірістік қасиеттері анықталды
Зерттеліп отырған аймақ құрғақ дала зонасында орналасқан, бұл өз кезегінде топырақ пен өсімдік жалығысының дамуына әсерін тигізді.
Топырақ ерекшеліктеріне келетін болсақ бұл аймақтың күңгірт қара қоңыр топырақ негізінен қысылған топырақтық профильде болады, себебі біріншіден жауын-шашын мөлшерінің аз болу салдарынан және жер жағдайына байланысты ылғал топыраққа терең сіңбейді, сондықтан да өсімдіктердің тамыр жүйесі негізінен топырақтың бетінде дамиды. Өсімдіктер қурап кеткен соң тамыр шіріп қарашірікке айналады, ол өсімдік үшін қорек болып табылады.
Күңгірт қара қоңыр топырақтың жыртылу көкжиегі механикалық құрамының күштілігіне байланысты 18-22 см құрайды және 1.8-3% қарашірікті иемденеді, ал қарашіріктің көкжиегінің күштілігі А+В алғанда 28-35 см болады. Тез ұнтақталатын қазбалардың жер бетіне жақын жатуына байланысты немесе басқа да түрінің болуына байланысты толық емес немесе аз дамыған топырақ пайда болады,ол өнім алуға кері әсерін тигізеді. Шаруашылықтың топырақ құрамында сортаң өте коп кездеседі, ол жалпы топырақ бетінде дақ болып келеді, ал кейбір жерлерде өз алдына контур болып кездеседі. Сортаң жерлердің негізгі қасиеті ол топырақтың құрамы орналасу және тұздануы, алмасу натрийдің көп болуы [].
1. Күңгірт қара қоңыр орташа қуатты топырақ
Бұл топырақ аталған шаруашылықта бір тұтас болып немесе басқа топырақпен араласып көп тарамаған. Аталған топырақ түрі бірнеше контурда кездеседі және олар жер пайдаланудың әр жерінде орналасқан. Негізінен, толқынды жазықтықтың тегістелген су айырық учаскелері мен тегістелген сәл төмендетілген учаскелеріне жатады.
Топырақ құрушы жыныстар ретінде сары қоңыр карбонатты саздар мен ауыр саздақтар қызмет етеді. Жер асты сулары терең жатады және қазiргi үдерістерге ешқандай әсер тигізбейді.
2. Күңгірт қара қоңыр аз күшті топырақ
Аталған топырақтар зерттелген аймақта кеңінен таралған, бірақ бөлек пішін түрінде аз кездеседі, көбінесе сортаң және басқа да топырақтармен араласып келеді. Көбінесе еңістік-толқынды жерлерде және аз толқынды учаскелердің төрттік шөгінділерінде, ал кейде ертеден қалыптасқан қосындылар болып келеді. Басқа топырақтан айырмашылығы қарашірік көкжиегі А+В алғанда төмен болуы, ол 25-29 см болып келеді. Қарашірік мөлшеріне келетін болсақ ол орташа күшті топырақтан айырмашылығы жоқ. Бұл топыраққа тән нәрсе ол бетінде қиыршақ тастардың аз болуы, ал кейде топырақтың құрамында болмауы.
Орташа күшті және аз күшті күңгірт қара қоңыр топырақты егістікте пайдалану олардың механикалық құрамына байланысты. Балшықты, ауыр сазды және саздақ құрамы аймақтық агротехникалық жыртуға қолайлы. Жеңіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Ермұрат Жандос Ермұратұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Ақтобе облысы Қарғалы ауданындағы суармалы жер учаскесін жобалау
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы
Орал, 2016
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Қорғауға жіберілді
Механикаландыру технологиялары
және жерге орналастыру кафедрасының
меңгерушісі _________ Бралиев М.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Ақтобе облысы Қарғалы ауданындағы суармалы жер учаскесін жобалау
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы бойынша
Орындаған ___________________________________ ________ Ж.Е. Ермұрат
Ғылыми жетекшісі
т. ғ. к., доцент ___________________________________ ______ М.Қ. Оңаев
Орал, 2016
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Факультет: Политехникалық
Кафедра: Механикаландыру технологиялары және жерге орналастыру
Мамандығы: 5В090300 - Жерге орналастыру
Бекітемін
МТ же ЖО кафедрасының меңгерушісі
______________________ М.К.Бралиев
_________________________ 2015 ж.
Студенттің дипломдық жобасы (жұмысы) бойынша
Т А П С Ы Р М А
___________________________________ ___________________________________ _______
(тегі, аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.Жобаның тақырыбы___________________________________ _______________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ________________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
__________________университеттің 2015 ж. № бұйрығымен бекітілген
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Аяқталған жобаны студенттің тапсыру мерзімі ___________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Жобаның бастапқы мәліметтері ___________________________________ _____________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ________________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Есептік-түсіндірмелік жазбаның мазмұны (зерттелетін мәселелердің тізімі)___________
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ______________________________________
5. Міндетті сызбалар нұсқалған графикалық материалдардың тізімі___________________
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ______________________________________
6. Әдиебеттер тізімі ___________________________________ _________________________
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ____________________
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ ________________________
___________________________________ ___________________________________ ________ ___________________________________ ________ _________________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
7. Жобаның кеңесшілері
Бөлім Кеңесші
Қолы, күні
Тапсырма
берді
Тапсырма
қабылдады
1.
2.
Тапсырма берілген күн _______________________________
Жетекшісі ________________________
Тапсырманы орындауға қабылдаған ______________
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1
Жер қатыныстары және жерге орналастыру негіздері ... ... ... ... ... ... .
9
1.1
Жерге орналастырудағы жер қатыныстары реформасы ... ... ... ... ... ..
9
1.2
Жер учаскелерін пайдалану заңдылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
12
1.3
1.4
Жерге орналастыру ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Батыс Қазақстан облысының жер ресурстарының пайдалануы ... ... .
14
17
2
Жобалау объектісінің орналасуы мен табиғи-климаттық жағдайы...
21
2.1
Жолбалау объектісінің орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.2
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
2.3
Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2.4
Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.5
Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.6
Гидрография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
3
Орал-Кушум суару-суармалау жүйесінің және жер учаскелерінің сипаттамасы
28
4
Көлтабандап суару учаскесін жобалау
31
4.1
Алгабас ауылдық округінің ішкі шаруашылық орналасуы
31
4.2
Көлтабандап суғару негізі
34
4.3
Көлтабандап суғару учаскесін жобалау
36
4.4
Суғару режимі
39
4.5
Алқаптарды ұйымдастыру
41
4.6
Ашық каналдар және оларды орналастыру
49
5
Экология
52
6
Экономикалық негіздеме
55
Қорытынды:
58
Қолданылған әдебиеттер
59
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыруда ерекше маңызға ие нәрсе ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасы. Онда прогрессивтік технология, жердің құрылымы, ауыспалы егіс жүйесі көрініс тауып, жобаның өзі кәсіпорынның экономикалық және әлеуметтік даму жоспарының негізін құрайды. Ендеше, жерге орналастыру жобасы - бұл жерге орналастырудың жаңа формаларын жасауға, осы техника-экономикалық және заңды негіздеуге арналған құжаттардың жиынтығы деп білеміз.
Жер пайдалануда алдағы уақытта енгізілуге жоспарланған өзгерістер, олардың экономикалық және техникалық негіздемелері, осы жұмыстардың нәтижесінде аумақтың жаңадан кеңістік ұйымдастырылуы жер пайдалануда жобалаудың негізгі мазмұнын құрайды. Оның нақты нәтижелері: массивтер мен учаскелерге бөлінген, жоспарда графиктік тәсілмен көрсетіліп, есепке негізделген экономикалық тиімді алқаптар, жер пайдалану орны мен шекаралары, ауыспалы егістік, мал жайылымдары мен шабындықтар, жеміс-жидек, жүзім учаскелері, басқа да учаскелер, сондай-ақ линиялық контурлар жерде өндірісті ұйымдастыру технологиясына белсенді ықпал етеді.
Жер - өндірудің негізгі қолданысы. Оны басқа өндірістер құралдарынан кем дегенде төрт ерекшелігі айырады, мысалға машиналардан. Жер - өндірістің мәңгі және өзгертілмейтін құралы. Ал өзінің мөлшері жағынан тұрақты және ұлғайту мүмкін емес, екінші жағынан өндіріс құралы кез елген көлемде, қажеттілікте өндіріле алады. Бұл ерекшелігінде басты шешім келеді: ол егер әрбір машинаға тыңғылықты қарауды талап етсе, оның мерзімінен бұрын тозуына, шашылуына жол бермесе, мұның сыртында жерге жауаптылықпен қарау қажеттілігі айтпасада да белгілі болады. Өкінішке орай қазіргі кезге дейін бұл ереже сақталмай келеді. Бұл орайда бізге берілген байлықты жауапкерсіздікпен, ал кейбір жағдайда оған қарақшылықпен қарау сезіледі. Басқа қозғалмалы өндіріс құралдарына қарағанда, жер өзі орналасқан жерінде пайдаланылады. Оған жұмыс күші, машиналар, тыңайтқыштар мен басқа да қажетті материалдар қосылады. Ол жылжымайтын мүлік ретінде ғимараттар мен құрылыстар, екпелер, былайша басқа өнім өндірумен тығыз байланысты құралдар. Бұл орайда көп жол шығындары келтіретін үлкен қашықтықтағы жер кеңістіктерімен байланысты ауыл шаруашылық өндірісі үшін көліктің үлкен маңызы бар. Физикалық және моральдық амортизацияға ұшыраған басқа өндіріс құралдарына қарағанда жер, егер ол ғылыми ұсыныстарға сәйкес жүргізілсе, қолданыс кезінде жақсарады. Бұл негізде бүкіл тыс топырақ құнарлығын қалпына келтіретін және оны жақсартуды қамтамасыз ететін дұрыс жер қолданысы баршылық өркендеу перспективасында жатыр.
Жердің құрылымымен, технологиясымен және оны пайдалануды ұйымдастыру басқа да өндірістің ықпалымен байланысты ұтымды орналастырады. Олардың толық шешімін - әртүрлі ғылымдар иелігінде. Осымен қатар жылжымайтын және өндіріс бағытында өзгеретін (ауыл шаруашылық машиналар, тракторлар, транспорт құралдары) орналасқан жер учаскелерін ұтымды пайдаланып және оларды қорғауды ұйымдастыру методикасын жерге орналастыру ғылыми байланыста болады.
Батыс Қазақстан облысында көлтабандап суғармалардың негізгі жүйелері шоғырланған. Жергілікті жердің тұйық табақ тәріздес ойпаңдары бар тегіс ландшафтысы шалғынды өсімдікті көлтабандардың қалыптасуына ықпал етті.
Ірі суғару-суландыру жүйелерінің құрылысы, су ресурстарының орасан зор қоры бар жасанды су қоймаларында су қорларын жинақтау мүмкіндіктеріне ие бола отырып, облыстың едәуір аумағын суландыру үшін жағдай жасауға, егілетін азықтық дақылдардың тұрақты өнімін алу үшін көлтабандап суғаруды пайдалануға және дамытуға бағытталды [1].
Мелиорация - ауыл шаруашылығының дамыту және жергілікті жердің жалпы жақсартылуы үшін қолайлы жағдай ұйымдастыру максатында жерлерді түбегейлі жақсартуға бағытталған ұйымдастырушылық-шаруашылықтық және әлеуметтік-экономикалық шаралардың жүйесі болып табылады.
35 жыл аралығанда (1965-1990 жж.) Қазақстанда жаңа суғармалы жерлерді игеру, жерлер мен сулардың өнімділігін арттыру бойынша үлкен жұмыстар жасалды. Ондаған ірі ирригациялық объектілер, гидротехникалық құрылғылар, өзендерде гидротүйіндер, ірі су өткізуші объектілер, су өткізуші жүйелер құрылыстары салынып, бірнеше миллиондаған жайылымды алқаптар суландырылды. 1990 жылдарға қарай республикада суғармалы жерлердің ауданы 2100 мың га жетті. 600 мың гектардан астам территориялар жоғары өндіргішті Кубань, Фрегат, Днепр, Волжанка және т.б. жаңбырлатқыш машиналар мен құрылғылармен суғарылды. Олардың саны республика бойынша 10 мың данадан асты.
Жер қатынастарында көптеген қайта құрулар болуына және жер учаскелеріне меншік формаларының өзгерулеріне қарамастан ауылшаруашылығы өндірісін интенсификациялау қоғам мен мемлекет мүддесі үшін жер және су ресурстарын тиімді, ұтымды пайдалануды талап етеді.
Болашақ жерге орналастырушылар жер ресурстарын кешенді пайдаланудың практикалық міндеттерін шешуге, суармалы жерлерде табиғат қорғау шараларын ұйымдастыруға, мелиоративтік жұмыстардың жүргізуге және тиімдігінің бағалауға міндетті.
Болашақ мамандардан көптеген пәндердің байланысындағы мәселелерді шеше білуді талап етеді. Сондықтан жерге орналастырушы мамандар жерлерді мелиорациялаудың заманауи әдістерін, суармалы учаскелерді жобалауды, мелиоративтік объектілерді орналастыру үшін жерлерді алуды үйренулері керек. Осыған байланысты бұл әдістемелік құрал 6М090300- Жерге орналастыру мамандығының оқу жоспарына және элективті пәндер каталогына толықтай сай келеді.
Бұл оқу құралына жерлерді мелиорациялаудың теориялық негіздері, топырақтың сулық-физикалық қасиеттерін зерттеу мақсатында зертханалық жұмыстар мен практикалық жаттығулар кіреді. Кейбір зартханалық жұмыстарды университеттің полигонында далалық жағдайда орындауға болады.
1 Жерге орналастыру және мелиорация негіздері
1.1 Жерге орналастыру ережелері
Жерге орналастыру - жер қатынастарын мемлекеттік реттеу құралы ретінде жер қорының санаттары, салалары, облыстары, аудандары, сонымен қатар жер телімдерін бөлу және беру, олардың аумағын ұйымдастыру, жерді тіркеу, куәләндіру құжаттарын құқығын толтыру, жай күйі мониторингісін жүргізу, жерлерді түгендеу және есепке алу арқылы тарату және қайта тарату бойынша әрекет жасау болып табылады. Жерге орналастыру мақсаты - жоғары білімділікті, өнімділікті қамтамасыз ету, әсіресе ауыл шаруашылығының кез келген еңбек өнімділігін арттыру. Жерге орналастыру кез келген өнеркәсіп, көлік, энергетика және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдар құрылысы мен қызметі үшін қажетті аумақ негізделуін жасайды және экономикалық немесе әлеуметтік тиімділіктеріне жету үшін ғылыми негізін ұйымдастырады. Жерге орналастырудың ерекше әсері ауылшаруашылығының өндірісінің тиімділігін және жерді өндірістің негізгі құралы ретінде, тек операциялық базисі ғана емес, сондай-ақ өзінің барлық кеңістіктік қасиеттері, алдымен топырақ құнарлығымен қатысады. Жерге орналастыру ауылшаруашылығы салаларында танаптардың құрылымы мен орналасуы, жер алқаптары, далалары, ауыспалы егістік жұмыс белгілері жайылым-шабындық айналымы, жол желісі және шаруашылық орталықтары құрылып өндірістік ұйымдарға сол немесе басқа материалдық игіліктерді бекітілген мамандануына және дамудың болашақ жоспарына қарай жасайды [2, 3].
Жерге орналастыру көп жағдайда жер ресурстарын ұтымды пайдалану, оларды желініп шығындалуынан қорғау, жерге ауыл шаруашылығының басымдығын қадағалау, егін дақылдары деңгейін қамтамасыз ету. Бұл міндеттер ауыспалы егістіктің белгілі бір жүйесін еңгізу және игеру, топырақ құнарлығын сақтау, аумақтың эрозияға қарсы ұйымдастырылуын басқада іс-шараларының нәтижелерін орындау.
Жерге орналастыру өндірісі барысында агроқұрылым аумағын ұйымдастыру, сондай-ақ ауыл шаруашылығының танаптарын үнемі және уақытша жер пайдалануға бөлуде белгілі бір қағидаларды ұстану қажет қағидалар астарында жетекші методологиялық жағдай немесе іс-шаралардың негізіне жататын аса маңызды міндеттер жатыр. Әдебиеттерде жерге орналастыруға ғана қатысты емес, сондай-ақ оның шегінен тыс және жерге орналастыруға тікелей қатысты жалпы қағидалармен шектейді.
Жалпы қағидалар: ауылшаруашылық өндірісін үнемі өнімділігін арттыру, оның салаларының тұрақты рентабелдігі; өмірсүру жағдайын және адамның енбегін үздіксіз жақсарту; заңды және нормативті актілерді қатаң қадағалау; минималды капитал салымы және оның тез өтілі.
Жеке қағидаларға ҚР Ата заңы және жер заңнамалары нормаларға сәйкес жер қатынастарын жетілдіру, жерлерді жоғары интенсивті пайдалану; ауыл шаруашылығының басымдылығын барлық халық шарушылығы мудделері есебінен максималды қадағалау, жерге меншік және шаруашылық формаларын еркін таңдау, жер иеленушілер және жер пайдаланушылар тұрақтылығы, олардың шекаралары және ауданы, аумақтың ішкі шаруашылық ұйымдастыру, зона, аудан, шаруашылық, табиғи, экологиялық, әлеуметтік және экономикалық жағдайын бөлшекті есепке алу, әрбір жер телімінің жай-күйін және пайдалануын жақсарту мақсатында жерлердің кеңістік қасиеттерін қадағалау.
Жерге орналастыруда әр түрлі табиғи, экономикалық және әлеуметтік факторларды ескеріп отырған әрқашан қажетті. Бұл - жерге орналастырудың негізгі принциптерінің бірі.
Жерге орналастыру факторларын 3 топқа түйістіріп қарастыруға болады:
oo жердің кеңістік қасиеттері мен экологиялық жағдайлар;
oo климат жағдайлары;
oo әлеуметтік-экономикалық жағдайлар.
Жердің кеңістік қасиеттері мен ландшафттың экологиялық жағдайларына мыналары жатады:
oo топырақ қыртысы мен оның күйі;
oo бедер;
oo гидрографиялық тармақ пен ландшафттың сипаттамасы;
oo табиғи өсімдік жамылғысы.
Климат жағдайларының арасындааса маңызды факторлар ретінде жауын-шашын мөлшері мен жеодің ылғалдану деңгейін, желдің күші мен бағытын, ауаның температуралық режимін бөліп қараған дұрыс.
Әлеуметтік-экономикалық факторларға жерге орналастыру объектісінің қаржы-шаруашылық іс-әрекеттерінің көрсеткіштері, елдімекендерінің саны мен орналасуы, жабдықталғандығы, су, энергия керекті қорлармен қамтамасы елілгендігі, негізі ауыл шаруашылық дақылдарының соңғы 5 жыл ішіндегі орташа түсімділігі, өнімінің өзіндік құны және т.с.с. жатады.
Топырақтың қүнарлылығы, әсіресе экономикалық (тиімділік) құнарлылығы диқан еңбегінің нәтижелігіне, дақылдардың түсімділігіне және мал азығы алаптарының өнімділігіне тікелей өсер етеді, Су мен жел эрозияларының өршуі топырақ құрылымынан, оның экологиялық төзімділігінен тәуелді. Сондықтан да қазіргі кезде ішкішаруашылық жерге орналастырудың басты бағытының бірі болып табылатын территорияны эрозияға қарсы бейімдеу топырақтың түрлерін, физикалық-химиялық және механикалық қасиеттерін, эрозияга ұшырағандығын, ұшырауға ықтималдығын сипаттайтын нақты материалдарға негізделеді. Сонымен қатар топырақ қыртысының түзданған және сортаңданған мөлшері, ластанғандығы және басқа жағымсыз құбылыстарға ұшырағаны ескеріліп отырады. Ауылшаруашылық мақсаттағы жерлерді тиісті түрде орналастыру, жоғары тиімді ауылшаруашылық өндірісті ұйымдастыруға, сондай-ақ, агроландшафттың экологиялық тепе-теңдігін қамтамасыз етуге, топырақтың құнарлылығын арттыруға және ұдайы өндіруге қолайлы территориялық жағдайларды жасауды көздейді. Бұндай методологиялық амал, жердің ауылшаруашылық өндірістің негізгі құралы ретіндегі басты ерекшелігінен - дұрыс пайдаланғанда өндіргіш қасиеттерін (кұнарлылығын) жоғалтпай, қалпына келіп отыру қабілеттілігінен туындайды.
Бонитет және құндылық бағалау балымен сипатталатын топырақ күйін ескеру, бірінші кезекте, жер алаптарының құрамы мен орналасуын белгілеуге, оларды бір-біріне ауыстыруға, жыртылған жерде ауыспалы егістіктер жүйесін (ауыспалы егістердің түрлері мен типтерін таңдау, олардың танаптары мен жұмыс учаскелерін, мал азығы алаптарын орналастыру) жобалауға қажет.
Казіргі нарықтық жағдайда жер жөніндегі әр түрлі келісім-шарттарды жүргізуде, салық салуда, мемлекеттік жер кадастрын жасауда және көптеген басқа да жер қатынастарын реттеуге байланысты мәселерді шешкенде, кең қолданылатын жер учаскелерінің бағалау балын топырақтың күйі себептейді.
Шаруашылық жүргізу жағдайлары мен жердің пайдалануына бедер саналуан ықпал жасайды.
Жер қыртысының топыраққа айналу процесі бедердің әр түрлі элементтерінде (суайрық, тальвег, баурайдың басы мен етегі) өзіне тән сипатқа ие болады.
Сонымен бірге бедер су эрозиясының басты себебі, топырақтың шайылуы, оның табиғи құнарлылығын жоғалтуы, қордасының азаюы, жыра-жырақалардың пайда болуы бедердің кеңістік қасиеттеріне байланысты.
Макро-, мезо- жөне микробедер саналуан жағдайлармен сипатталатын және әр түрлі көлемді агроландшафттарды құрайды. Жерге орналастыру шешімдерін қабылдау барысында олардың ерекшеліктерін ескеру мақсатымен түрлі-түрлі амалдарды іздестіру керек. Бүл шешімдердің дәлелді болуы үшін жер бедері көрсетілген план-картографиялық материалдар міндетті түрде қолданылуы қажет.
Ландшафттар, сонымен бірге агроландшафттар гидрографиялық тармақты да қамтиды. Өз кезегінде соңғысы (өзен-өзек, көлтоған, сай-жыра жүйесі) ландшафттың жалпы сипатын себептейді. Ландшафттарды айтарлықтай өзгертіп отыратын жерге орналастыру шешімдері өте жоғары дәрежеде территорияның гидрография лық тармақпен кескіленуінен тәуелді.
1.2 Мелиорация және территорияны мелиоративтік аудандастыру
Мелиорация сөзі латынның melioration деген сөзінен шыққан, ол жақсарту деп аударылады.
Топырақпен өсімдікке әсер етуі бойынша гидротехникалық, агротехникалық, ормантехникалық, химиялық және мәдени-техникалық мелиорациялардың түрлерін ажыратады.
Гидротехникалық мелиорация (суару, суландыру және құрғату) топырақтың сулық-ауа режимін өзгертуге бағытталған негізгі шаралардың бірі болып табылады. Гидротехникалық мелиорацияның ерекшелігі бөгеттер, насостық станция, каналдар, құбырлар, лотоктарды қамтитын ірі суландыру немесе құрғату жүйелер болып табылады. Гидротехникалық мелиорацияны жүргізу көп көлемде капиталдық салымдарды салумен байланысты. Оларды ұйымдастыру үшін жүргізілген шараның тиімділігін көрсететін техникалық-экономикалық негіздемесі қажет болады. Мелиорациялаудың жоғары тиімділігіне суаруды дренаждаумен, ал құрғатуды - жерлерді ауқытылы суландырумен оларды кешенді жүргізгенде қол жеткізуге болады. Бұл мелиорациялық жұмыстар еңбекті дұрыс ұйымдастырылуы, агротехниканың жоғары деңгейі, тыңайтқыштарды енгізу және т.б. арқылы жүзеге асырылады.
Агротехникалық мелиорация (агромелиорация) топыраққа агротехникалық тәсілдер жиынтығын қолдана отырып, ауылшаруашылық дақылдарының өсіп өнуі жағдайын жақсартуды және олардың топырақ құнарлылығына жасалынған әсерлерін бірнеше жылға жеткізуді қамтамасыз етеді.
Агротехникалық мелиорацияға жерлерді жыртудың бағыттары мен тереңдігін таңдауды, топырақты тереңдеп жыртуды, тік беткейлерді шалғындандыру, жайылым мен шалғындарды жақсарту, қар ұстау шаралары кіреді.
Орман-техникалық мелиорация (орман мелиорациясы) ағаш көшеттерін отырғызу арқылы, топырақты су мен желдің әсерінен қорғайды және аймақ климатының жақсаруын қамтамасыздандырады. Оған жергілікті ормандандыру, жылжымалы құмдарды бекіту, орман жолақтарын отырғызу шаралары кіреді.
Химиялық мелиорация топыраққа қажетті химиялық элементтерді енгізу арқылы, топырақтың химиялық құрамын жақсартуды қамтамасыз етеді және топырақтың сулы физикалық қасиеті мен оның құнарлылығын арттыру жолын қарастырады. Химиялық мелиорациялауда жерді жақсарту кезінде, әсіресе тұзданған топырақтарға гипс, ізбес, күкірт қышқылын енгізу, дефекациондық қоспа, фосфор ұндарын енгізеді. Сонымен бірге химиялық мелиорацияға гербицидтерді пайдалануда жатады.
Мәдени-техникалық мелиорация өңделетін топырақ бетін тал, ағаш, тас т.б. элементтерден тазартып, тегістеу жұмыстарын іске асырады.
Мелиорация саласында ірі масштабтағы шараларды ұйымдастыру және жүргізу үшін әрбір аймақтың табиғи ерекшеліктерін білулері қажет болады.
Гидромелиорациялық жұмыстарды жүргізу әдістерін таңдағанда жергілікті жердің табиғи жағдайларын - климат, топырақ, жер бедері т.б. білу қажет болады. Табиғи жағдайлары, жылу мен ылғалдың мөлшері бойынша Қазақстан аймақтары бірдей емес. Республиканың көптеген суғармалы территориялары дала және жартылай шөлейтті аймақтарда орналасқан. Далалық аймақтың климаты континентальды, жауын шашын мөлшері 200 мм - ден 350 мм-ге дейін ауытқиды. Қаңтардағы орташа температура 15°С аяз, ал шілдеде 30°С дейін көтеріледі. Өсімдіктердің вегетациялық кезеңдері 185 күннен 240 күнге дейін болады. Көптеген жерде қою-қоңыр және қою-сұр топырақ жамылғысы болуларына қарамастан кейбір жерлерде сортаңданған және тұзданған топырақтар кездеседі. Көлтабандап суарылатын учаскелер саздақты болып келеді. Табиғи жер отының өнімділігі гектарына 10 центнерден аспайды.
Жартылай шөлейтті аймақ негізінен континентальды климатты территорияларда орналасқан. Қыстағы орташа ауа температурасы 15-17 °С шамасында, ал жазда 30-35 °С дейін көтеріледі. Орташа жылдық ауа температурасы 100-200 мм - ден аспайды. Қысқы және жазғы кезеңдерде жауын-шашынның мөлшері көп түседі. Сондықтан ауаның жоғары температурасы жауын-шашынның аз мөлшерімен бірлесе отырып, өсімдіктердің вегетациялық кезеңінде топырақ пен ауаның ылғалдылығын төмендетеді. Сортаңданған және тұзданған топырақтар көптеп кездеседі. Табиғи жер отының өнімділігі гектарына 5 центнерден аспайды.
Мелиорацияның негізін салушы А.Н. Костяков әр түрлі ылғалдану аймақтарын бөліп көрсетуде су балансының коэффициентін пайдалануды ұсынды:
К=uРЕ,
мұнда u - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті; Р - жылдық жауын шашын, мм; Е - булану, мм.
ТМД-ның Еуропалық бөлігін А.Н. Костяков үш аймаққа бөлген: шамадан тыс ылғалдану - К1; тұрақсыз ылғалдану - К=1 және жеткіліксіз ылғалдану - К1.
Г.Т. Селянинов климаттық және ауылшаруашылықтық аймақтарды бөлгенде гидротермиялық коэффициентті (ГТК) пайдалануды ұсынды:
К=10РƩt,
мұнда Р - вегетациялық кезең бойынша жауын-шашын мөлшері, мм; Ʃt - осы кезең бойынша ауаның орташа жылдық температурасының суммасы, °С.
Егер ГТК 1,5 асса онда ылғалды азайту үшін дренажды кеңінен қолдану керек. Егер ГТК 1...1,5 аралығында болса, мелиорация керек емес; ал ГТК 0,8 ...1,0 аралығында болса топырақтағы ылғал агротехникалық әдістермен жүргізіледі. Егер ГТК 0,8 төмен болса, егіншілікті тек суару арқылы жүргізуге болады.
Д. И. Шашко территорияға ылғалдануы бойынша сипаттама бере отырып, жауын-шашын мен ауаның ылғалдылығының жетіспеушілігінің жиынтығының ара қатынасын анықтады:
К=РƩd,
мұнда Р - жауын-шашын, мм; Ʃd - ауаның ылғалдылығының жетіспеушілігінің жиынтығы, мб.
К ылғалдану коэффициентінің мәніне байланысты өсімдіктерді ылғалмен қамтамасыз ететін т-мендегі аймақтарды ажыратады: шамадан тыс ылғалданған (0.6); ылғалданған (0,45...0,60); әлсіз құрғақ (0,25...0,45); құрғақ (0,15...0,25); өте құрғақ (0,15). Мелиорация үшін тек қана ылғал емес, жылуда қажет болады. Сондықтан Д.И.Шашко дақылдардың жылу алмасуларын есепке алуды ұсынады. Мәдени жайылымдар, азықтық дәнді дақылдар өсіретін алқаптарды тиімді құрғатудың солтүстік шекарасы болып орташа ауа температурасы 10 °С - 1200 °С болатын белсенді температуралар жиынтығының изосызығы бойымен беріледі. Күріш өсірудің солтүстік шекарасы температуралардың жиынтығы 3000°С, ал мақта өсіруде - 4000 °С изосызығы бойымен өтеді.
0.3 Суғарудың топырақтың сулық-физикалық қасиеттеріне әсері
Агротехникалық шаралармен бірлесе жүргізілген жүйелі суғару топырақтың сулық-физикалық және химиялық қасиеттерін жақсартады, топырақ қабаттарындағы микробиологиялық процестерге және тамыр жүйесі орналасқан қабатының жылу режиміне зор әсер етеді. Жүйелі суғару күндізгі сағаттарда топырақ пен ауаның температурасын төмендеті, тәуілік ішіндегі ауытқуын азайтады, топырақтың жылу сыйымдылығы мен жылу өткізгіштігін артады. Суғармалы су тұздарды еріткіш болып табылады, топырақта болып жатқан химиялық процестерге әсер етеді, топырақ ерітіндісінің концентрациясын азайтып, топырақтың жоғарғы қабаттарындағы зиянды тұздардың көлемін төмендетеді. Тасқынды сумен суғарғанда наностар жиналады, олар жаңа жасанды қабаттың пайда болуына әкеліп соғады.
Суғару топырақта болатын қоректік заттардың еруіне және олардың өсімдіктерге тез жеткізілуіне себеп болады. Топырақта ылғал жеткіліксіз болса микробиологиялық процестер төмендейді. Сонымен қатар дәлелсіз мол көлемде ылғалданғанда топырақ структурасы бұзылады, борпылдақтығы азайяды және су алмасуы нашарлайды. Шектен тыс ылғалданған жағдайда топырақтың беткі қабатынан зиянды мен бірге пайдалы тұздар шайылады, грунт суларының деңгейі көтеріліп суармалы жерлердің батпақтануына әкеліп соғады, ал грунт суларының минералдануы кезінде - тұздануына алып келеді.
Топырақтың сулық-физикалық қасиеттеріне: а) топырақтың ылғалдығы, б) топырақтың ылғал сыйымдылығы, в) топырақтың сүзу қабілеті, (сіңіру және сүзүлу), г) топырақтың ылғалды көтеру қабілеті.
Топырақ ылғалдылығы топырақтағы судың мөлшерімен сипатталады. Өлшем бірлігіне қарай салмақтық және көлемдік ылғалдықты ажыратады. Салмақтық ылғалдылық топырақтың құрғақ массасына қатынасымен, ал көлемдік ылғалдылық топырақтың борпылдақтығынан пайыз мөлшерімен анықталады.
Топырақтың далалық ылғалдылығы келесі формуламен анықталады:
W =а*100 в,
мұнда W - топырақтың далалық ылғалдылығы; а - 105 0С температурада кептіргенде буланған ылғалдың салмағы, г; в - топырақтың құрғақ массасы, г.
Топырақтың ылғал сыйымдылығы деп топырақтың ылғал бөлігін ұстап қалу қабілетін айтады. Топырақтың ылғал сыйымдылығының түрлері: а) толық ылғал сыйымдылығы (ПВ), б) кішігірім ылғал сыйымдылығы (НВ); в) капиллярлық ылғал сыйымдылығы, г) гигроскопиялық ылғал сыйымдылығы.
Толық ылғал сыйымдылығы дегеніміз топырақтың өз кеуектерінде максималды мөлшерде суды ұстап тұру қабілеті. Толық ылғал сыйымдылықты жаңбыр жауғаннан кейін, қар ерігеннен кейін, көлтабандық суғарылғаннан кейін 2-3 күнде бақылауға болады. Толық ылғал сыйымдылығы ұзақ сақталғаннан кейін топырақта анаэробты процесс жүреді, өсімдіктердің тамыр жүйесіне ауаның жетіспеушілігі байқалады. Ұзақ уақыт су басуды тек күріш ғана көтере алады.
Кішігірім ылғал сыйымдылығы - максималды көлемде ылғалды төменгі қабатына жібермей ұстап тұру қабілеті. Далалық жағдайда ылғал сыйымдылығы топырақтың механикалық құрамы мен гумус мөлшеріне байланысты. Шамамен, НВ мөлшері ауыр топырақтар үшін 24-30%, орташа топырақтар үшін - 19-23%, жеңіл топырақтар үшін 12-18%.
Топырақтың далалық ылғалдылығы НВ 60-80 % дейін азайғанда егістік алқаптарды суаруды жүргізу қажет. Бұл ылғалдылық топырақтың суғару ылғалдылығы деп аталады. Суғару ылғалдылығы дақылдың биологиялық ерекшелігіне және топырақтың механикалық құрамына байланысты. Мысалы, механикалық құрамы бойынша жеңіл топырақтың суғару ылғалдылығы НВ-дан 60%, орташа - 70 %, ауыр топырақтарда - 80 % болады. Суғару кезінде суғару топырақтың НВ ылғалына сәйкес нормасымен жүргізіледі. Ол өсімдіктер үшін топырақтың ауа және су режімдерін қолайлы жағдайда ұстауға көмектеседі.
Топырақтың сүзу жылдамдығы (сүзу сіңіруден кейін жүреді) - жер беті суларының қысымының есебінен судың топырақтың төменгі қабатындана ығысу қабілеті. Судың сүзу қабілеті (мммин) келесі факторларға байланысты болады: топырақтың механикалық құрамы, тұздану дәрежесі, топырақтың ылғалдылығы, суғару әдісі және т.б.
0.4 Ауылшаруашылық дақылдарын суғарудың жүргісі
Ауылшаруашылық дақылдарының өсу кезеңі мен дамуында топырақтағы ылғал транспирацияға Т және булануға И жұмсалады. Тәжірибеде есептеулерді жеңілдету үшін бұл екі өлшем бірліктерді біртұтас қарастырады. Судың мұндай санын суды тұтыну немесе су пайдалану жиынтығы деп атайды:
Е = Т + И
Тәжірибеде булану жиынтығы түзету К коэффициентін енгізумен буланушылық арқылы анықтайды:
Е = К*Е0.
Е0 буланушылықтың Е суды тұтынуға арақатынасы әр дәрежедегі құрғақшылық жылдарында және әр түрлі климаттық аудандарда өзге.
Жиынтық булануды тікелей булануды бақылау арқылы және есептеу әдістерімен анықтауға болады.
Су пайдалану жиынтығын тікелей бақылау әдістері жобаланатын объектілерге жақын аналогтарды зерттеуге негізделеді және оларға: су балансы әдісі, монолиттің су балансының әдістері (буландырғыш әдісі және лизиметр әдістері), жылулық әдістер кіреді.
Есептеу әдістері су пайдалану жиынтығының әр түрлі климаттық жағдайлармен байланысын анықтауға негізделген. Оларға А.Н. Костяковтың, Д.А. Штойканың, С.М. Алпатьевтің, Н.Н. Ивановтың есептеу әдістерін жатқызуға болады.
Суғару жүргілірі - ауыл шаруашылық дақылдарын суару мерзімдерінің, санының және мөлшерінің жиынтығы. Суғару жргілері далалық жағдайларда бақылаулар жүргізу арқылы немесе ғылыми мекемелердің тәжірибелік мәліметтері бойынша бекітіледі.
Қазіргі мелиоративтік тәжірибелер бойынша суғару жүргілерін есептеудің бірнеше әдістері бар. Солардың ішінде АН. Костяковтың графоаналитикалық әдісі кең таралған. Ол әдіс су-баланстық есептеулерге, ал графикалық әдіс топырақтың есептелетін қабатындағы ылғалдылықтың жетіспеушілігің қисығын пайдалануға негізделген.
А.Н. Костяковдың әдісі бойынша әрбір дақыл үшін алдын ала топырақта болуы тиіс ылғалдың Wmin ең төменгі қажетті қорын анықтайды. Ылғалдың нақты қорын Wф анықтап, оны Wmin салыстырады. Егер Wф Wmin болса, онда суғаруды қажет етпейді.
Жауын-шашынды, жиынтық буланудың жүрісін, вегетациялық кезең бойынша топырақтың есептік қабатын біле отырып, топырақтың есептік қабатындағы ылғал қорын анықтай отырып, аналитикалық және графикалық әдістер арқылы суғару нормасы мен суғару санын анықтауға болады. Егер топырақтың есептеу қабатында ылғалдың нақты қоры ең төменгі шегіне дейін азайса, суғару тағайынды және суару мөлшері мен орташа күнін анықтайды.
Ауылшаруашылық дақылдарын суарудың жүргісін топырақтың есептеу қабатындағы ылғалдың жетіспеушілігінің қисығын пайдалана отырып, графикалық әдіспен анықтайды. Ертеректе анықталған алаңның су балансының жетіспеушілігінің (биоклиматтық әдіс) мәндерімен кезеңдер бойынша интегралды қисықты тұрғызады.
Бұл қисықтың басы тұқымды себу алдындағы немесе вегетациялық жаңару кезіндегі топырақтағы ылғал қорының ең төменгі мөлшеріне сәйкес келуі тиіс. Бірінші суару мерзімін анықтау үшін топырақтағы ылғалдың жұмсалған қорын Wбас білуіміз тиіс және оны Wмин шекті төменгі мөлшерімен салыстыру керек.
Егер топырақтағы ылғал мөлшері ең төменгі мөлшерден жоғары болса, ылғалдың өнімді қорын W анықтайды, оның жұмсалуынан кейін бірінші суғаруды бастайды. Мұны Wбас көрсетілетін шкаладағы нүкте арқылы жүргізілген горизонталды сызықпен жалпы булану қисығының қыйылысы көрсетеді.
Егер ылғалдың жұмсалған қоры ең төменгі мөлшерден аз болса, онда сол мезгілде суғаруды бастайды, ал келесі суару мерзімін жоғарыдағыдай анықтайды.
Бұл әдістер арқылы алынған мерзімдер суарудың орташа күні болып табылады. Суғарудың басталуын және аяқталуын анықтау үшін суғару тапаптарындағы суару технологиясы мен ұйымдастыруына байланысты суғару кезеңінің ұзақтығын анықтайды. Суғарудың ұзақтығы 3...6, ал ылғалдап суаруда - 10...15 тәулікті құрайды.
Суғару жүргісін өсімдіктің суға қажеттілігін, яғни жиынтық су пайдалану жиынтығына байланысты есептейді.
Суару жүргісін есептеу үшін А.Н. Костяков ұсынған есептеу қабатындағы су балансын теңестіру негізінде беріледі:
M + P + Wгр - E + ∆W = 0,
мұнда М - суғару кезінде 1 га топыраққа беру керек судың мөлшері (маусымдық нормасы), м[3]га; Р - 1 га топыраққа түсетін ылғал, м[3]га; Wгр - грунт суларынан 1 га топыраққа түсетін ылғал, м[3]га; ∆W - 1 га топырақтың есептеу қабатындағы ылғал қорының өзгерісі, м[3]га Е - ауылшаруашылық дақылдарының суды тұтынуы, м[3]га.
Суғармалы жүйелерді жобалау кезінде топырақтың есептеу қабатындағы су балансының жетіспеушілігін жылына 75% етіп қамтамасыз етуді ескеру керек.
Топырақтың есептелетін қабатындағы су балансының жетіспеушілігі (Д) теңдеуінің (21) оң жақ бөлігі болып табылады. Нақты жағдай бойынша су балансының жетіспеушілігі маусымдық нормасына сәйкес келеді. Оны келесі түрде бейнелеуге болады:
Д = М = Е - Р - Wгp - ∆W.
Ауылшаруашылық дақылдарының жиынтықты суды тұтынуы А.М. және С.М. Альпатьевтар әдісі арқылы анықтауға болады. Ол ауаның ылғал жетіспеушілігінің суды тұтынуына эмпирикалық байланысына негізделеді. Есептеу формуласы келесі көрініске ие болады:
Е=β*К*Σd,
мұнда К - биоклиматтық коэффициент, мэга I м барға (Қосымша 1); β* - микроклиматтық түзету өлшемі, 0,85 тең; Σd - есептеу мерзіміндегі ауа ылғалдылығының жетіспеушілігінің суммасы, мбар (Қосымша 2).
Маусымдық нормасы (суармалау нормасы). Маусымдық норма дегеніміз топырақтың есептеу қабатындағы ылғал жетіспеушілігін қалпына келтіру және есептеу жылындағы дақылдың өнімділігін арттыру үшін 1 га алқапқа вегетациялық кезеңде берілетін судың көлемі.
Маусымдық нормасын алаңның су балансының теңдеуі бойынша анықтайды, (м, м3га):
М = Е - αР +- ∆W - Wгр + Wпот.
Суғару нормасы. Суғару нормасы топырақтың есептеу қабатындағы оптимальды режимді ұстап тұру үшін 1 га алаңға берілетін судың көлемі. Суғару нормасын мына формуламен анықтайды:
m = Wmax - Wmin,
мұнда Wmax және Wmin - суғаруға дейінгі және суарудан кейінгі топырақтың есептеу қабатындағы ылғал қоры, м[3]га.
Топырақтың есептеу қабаты (h, м) өсімдіктер тамырларының негізгі массасы дамитын тереңдік болып табылады. Өсімдіктердің даму фазасына, оның дамуына, агротехниканың деңгейіне және т.б. жағдайларға байланысты болады. Ол бақшалық дақылдар үшін 0,3...0,7 м, дәнді дақылдар үшін 0,7...1,0 м болады.
Суғаруды топырақтағы ылғалдың қоры шекті мөлшерден азайған сәттен бастап жүргізеді және оны бұрынғы деңгейге дейін жеткізеді. Суғару нормасы (м[3]га) мына формулалармен анықталады:
m=100γН (βНВ - βmin),
немесе
m =100hr(γп.п.в - γн.п.в ),
мұнда h, Н - топырақтың есептеу қабатының өлшемі, м (Қосымша 6); r - тығыздық, тм[э] (см. Қосымша 7); γп.п.в - шекті далалық ылғал сыйымдылығы, % (Қосымша 7); γн.п.в - ылғалдылықтың төменгі шегіне сәйкес келетін ылғалдылық, %; γ - есептеу қабатының көлемдік массасы, тм[3]; β - топырақтың құрғақ массасына есептегендегі қабатының ылғалдылығы, %.
2 Жобалау объектісінің орналасуы мен табиғи-климаттық жағдайы
2.1 Жолбалау объектісінің орналасуы
Ақтөбе облысы республиканың солтүстік-батыс өңірінде орналасқан, Ресей Федерациясының Орынбор облысымен, оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен, батысында - Атырау және Батыс Қазақстан, шығысында Қостанай, оңтүстік - шығысында - Қызылорда облыстарымен шектесіп жатыр. Облыс 12 әкімшілік аудандарға бөлінген. Аумағында 6 қала, 2 қала типті қалашық бар. Әкімшілік орталығы - Ақтөбе қаласы.
Благодар селолық округінің Пригородный поселкесі Ақтөбе қаласының оңтүстік бөлігінде - 21 км қашықтықта орналасқан.
Поселкенің жалпы ауданы - 20087 га.
Оның ішінде - 7679 га егістік
Оның ішінде суару жүйесімен - 676 га
Жайылымдар - 12172 га
Оның ішінде мәдени, тамырлық жақсартуды қосқанда - 943 га.
Жалпы ауыл шаруашылық жерлер - 19841 га.
Поселкенің негізгі өндірістік бағыты - көкөніс-сүтті, қосымша картоп өсіру саласы.
Территорияның климаттық жағдайы ауыл шаруашылық дақылдарының өсу шарттарына өз әсерін тигізеді. Ылғалдылығы жеткілікті жылдары ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігі жоғары болады және керісінше.
Ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін көтеруде жерді пайдалану жүйесі үлкен роль атқарады. Өнімділікке теріс әсерін картоп пен көкөністерді өсіру технологиясын дұрыс қадағаламау, топырақ қорғау шаралар кешенін жасамау, органикалық және минералды тыңайтқыштарды жеткіліксіз қолдану тигізеді.
2.2 Жобалау аймағының табиғи-шаруашылық орналасу сипаттамасы
Климат. Табиғи-климаттық жағдайы бойынша шаруашылықтың территориясы өте шөлді жылы агроклиматтық аймаққа жатады. Климаттық жағдайы бойынша бұл белдеу шұғыл континеталдылықпен, айқын көрінетін шөлмен, үнемі соғатын желмен, шамалы қар жамылғысымен және қатты буланумен сипатталады.
Қыс салқын және аз қарды, оның ұзақтығы 5 айға тең (қарашадан наурызға дейін). Ең салқын ай болып қаңтар саналады. Температураның абсолютті минимумы -42-47°. Тұрақты қар жамылғысы қарашаның ортасы-желтоқсанның басында пайда болады, оның қалыңдығы 25-35 см-ге жетеді.
Қар жамылғысының тегіс жатпауы мен ауаның төмен температурасы ашық учаскелерде 100 см тереңдіктегі топырақтың қатуына алып келеді, ал бұл өз кезегінде күздік дақылдар мен көпжылдық өсімдіктерді егуге айрықша қатерін тигізеді. Қар жамылғысының құрамындағы су қоры жылдық жауын-шашынның біршама бөлігін құрайды.
Көктем сәуірдің бірінші онкүндігінде басталады, аса құрғақтықпен, атмосфералық жауын-шашынның аз түсуімен сипатталады. Көктемдік процесстер топырақ пен ауаның қарқынды жылынуымен айқындалады.
Жазғы кез біршама ұзақ, ыстық және құрғақ. Жазда жауын-шашынның ең көп мөлшері түседі, бірақ олар нөсерлі сипатта болады.
Күзгі кезең температуралық ерекшеліктері бойынша қыркүйектің бірінші онкүндігінде басталып, қарашаның басына дейін созылады. Күз жауын-шашынның мол мөлшерімен, бұлттанудың көбеюі, желдің қатты соғуымен сипатталады.
Сонымен, осы аймақтың климаттық жағдайы шұғыл континенталдылықпен, жауын-шашынның жеткіліксіздігі мен тұрақсыздығымен, жазғы жоғары температура мен булану процесстердің қарқындылығымен сипатталады.
Климат, басқа да табиғи факторлар сияқты өсімдіктердің дамуына, топырақта болып жатқан биологиялық процесстердің жүруіне, зерттелген аймақтың топырақ түзілуіне тікелей әсер етеді [].
Геоморфолия мен рельеф.
Поселкенің территориясы Мұғалжар тауларының геоморфологиялық ауданына жатады, сондықтан аймақтың жері әртүрлі және күрделі.
Аймақтың негізгі бөлігі төбелі - құламалы рельефті, мұндай рельеф бұрынғы биік және қуатты төбелердің қалдығы болып келеді.
Біршама бөлікте аз ғана элювиалды - делювилды шөгінділердің астында тау жыныстары орналасқан, ал кейде бұл жыныстар беткейлер бойымен шыңдар ретінде көрінеді.
Рельефтің күрделілігі топырақ жамылғысының күрделілігіне әсерін тигізеді, бұл жерде аз-толық емес дамыған топырақ таралған. Рельеф жөнінен ең қарапайым болып Жаксы Қарғалы өзенінің алқабы жатады. Алқаб үсті террасалардың топырақ жамылғысы жайылмалы-шабындық топырақпен беріледі. Олар құнарлы топырақ түрлеріне жатады және олар ауыл шаруашылық айналымға, яғни көкөністер, картоп және жемшөптік дақылдар өсіру үшін пайдаланылады.
Мұндай сілемдердің топырақ жамылғысы өте әртүрлі: суайрықтарда орта және азқуатты (қызғылт) топырақ, ал төменгі учаскелерде сортаң мен сор топырақ таралған.
Сонымен, зерттеліп отырған аймақтың жер бедері күрделі де әртүрлі болып келгендіктен, топырақ жамылғысы да өте қызықты болып келеді.
Геология мен топырақ жамылғысының сипаттамасы.
Берілген ауданның геологиялық құрылымына негіз болып жатқан, алғашқы элементтер болып, Орал қырқасын түзген тау түзуші процесстердің қабаттарының сериясы табылады.
Геоморфологиялық тұрғыдан, бұл аймақ Мұғалжар тауларының ауданында орналасқан, сондықтан өте күрделі геологиялық құрылымымен ерекшеленеді.
Ең көп таралған топырақ түзуші жыныстар болып, механикалық құрамды төрттік шөгінділер есептеледі. Түзу суайрықтар мен үстірт түзуші жазықтарда топырақ түзуші жыныстар карбонатты сарғыш саз бен саздақтар кездеседі.
Төбелер мен дөңдердің беткейлерінде эллювиалды-делювиалды шөгінділер бар. Мұндай жыныстарда аз дамыған, қиыршық тасты топырақ түрлері кездеседі.
Үлкен масштабты топырақ зерттеулерінің негізгі шарты - топырақ жамылғысын толығымен бөлшектеп талдау болып табылады.
Топырақ зерттеуінің нәтижелері жерлерді пайдаланудың ең нәтижелі және тиімді іс-әрекеттерін дайындауға, топырақ құнарлығын, ауыл шаруашылық дақылдардың өнімділігі мен жерді пайдалану мәдениетін жоғарылату бойынша агротехникалық, агрохимиялық және мелиоративтік шараларды жасауға негіз болады.
Жалпы топырақ зерттеулері шаруашылықтар шегінде түрлі топырақ түрлерінің аумақтық таралуының ерекшеліктерін, топырақтың сапалық құрамы мен сипаттамаларының физико-химиялық қасиеттерін айқындау үшін жасалады.
Соңғы жылдары топырақты картаға түсірудің әдістері мен техникасы өзгерді, бұл картаға түсірудің технологияларының дамуына байланысты болды. Ауыл шаруашылық жерлері трансформацияға ұшырады. Жерлерді тиімсіз және бұрыс пайдалануына байланысты кейбір егістік жерлерінде эрозиялық процесстер пайда болды - дефляция мен шаю.
Осының нәтижесінде топырақ қорғау шаралар кешенін дайындау және игеру қажеттілігі туды. Соңғы жылдары жеке топырақтардың классификациясында өзгерістер болды, олардың агроөндірістік қасиеттері анықталды
Зерттеліп отырған аймақ құрғақ дала зонасында орналасқан, бұл өз кезегінде топырақ пен өсімдік жалығысының дамуына әсерін тигізді.
Топырақ ерекшеліктеріне келетін болсақ бұл аймақтың күңгірт қара қоңыр топырақ негізінен қысылған топырақтық профильде болады, себебі біріншіден жауын-шашын мөлшерінің аз болу салдарынан және жер жағдайына байланысты ылғал топыраққа терең сіңбейді, сондықтан да өсімдіктердің тамыр жүйесі негізінен топырақтың бетінде дамиды. Өсімдіктер қурап кеткен соң тамыр шіріп қарашірікке айналады, ол өсімдік үшін қорек болып табылады.
Күңгірт қара қоңыр топырақтың жыртылу көкжиегі механикалық құрамының күштілігіне байланысты 18-22 см құрайды және 1.8-3% қарашірікті иемденеді, ал қарашіріктің көкжиегінің күштілігі А+В алғанда 28-35 см болады. Тез ұнтақталатын қазбалардың жер бетіне жақын жатуына байланысты немесе басқа да түрінің болуына байланысты толық емес немесе аз дамыған топырақ пайда болады,ол өнім алуға кері әсерін тигізеді. Шаруашылықтың топырақ құрамында сортаң өте коп кездеседі, ол жалпы топырақ бетінде дақ болып келеді, ал кейбір жерлерде өз алдына контур болып кездеседі. Сортаң жерлердің негізгі қасиеті ол топырақтың құрамы орналасу және тұздануы, алмасу натрийдің көп болуы [].
1. Күңгірт қара қоңыр орташа қуатты топырақ
Бұл топырақ аталған шаруашылықта бір тұтас болып немесе басқа топырақпен араласып көп тарамаған. Аталған топырақ түрі бірнеше контурда кездеседі және олар жер пайдаланудың әр жерінде орналасқан. Негізінен, толқынды жазықтықтың тегістелген су айырық учаскелері мен тегістелген сәл төмендетілген учаскелеріне жатады.
Топырақ құрушы жыныстар ретінде сары қоңыр карбонатты саздар мен ауыр саздақтар қызмет етеді. Жер асты сулары терең жатады және қазiргi үдерістерге ешқандай әсер тигізбейді.
2. Күңгірт қара қоңыр аз күшті топырақ
Аталған топырақтар зерттелген аймақта кеңінен таралған, бірақ бөлек пішін түрінде аз кездеседі, көбінесе сортаң және басқа да топырақтармен араласып келеді. Көбінесе еңістік-толқынды жерлерде және аз толқынды учаскелердің төрттік шөгінділерінде, ал кейде ертеден қалыптасқан қосындылар болып келеді. Басқа топырақтан айырмашылығы қарашірік көкжиегі А+В алғанда төмен болуы, ол 25-29 см болып келеді. Қарашірік мөлшеріне келетін болсақ ол орташа күшті топырақтан айырмашылығы жоқ. Бұл топыраққа тән нәрсе ол бетінде қиыршақ тастардың аз болуы, ал кейде топырақтың құрамында болмауы.
Орташа күшті және аз күшті күңгірт қара қоңыр топырақты егістікте пайдалану олардың механикалық құрамына байланысты. Балшықты, ауыр сазды және саздақ құрамы аймақтық агротехникалық жыртуға қолайлы. Жеңіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz