«БҚО, Бөрлі ауданындағы Қарағанды селолық округінде орналасқан «Тулеугалиев Б.Е.» шаруа қожалығының территориясын ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасы»
Кіріспе
1 Ішкі шаруашылық жерге орналастырудың мазмұны және шешетін мәселелері
1.1 Өндіріс бөлімшелерін және шаруашылық орталықтарын орналастыру
1.2 Территорияны инженерлік жабдықтандыру объектілері
1.3 Ауылшаруашылық алқаптарын реттестірудің мақсат.міндеттері, мазмұны және жалпы орындау реттілігі
1.4 Ауылшаруашылық дақылдары мен пардың шаруашылықтағы ауыспалы егістікте нақты орналасуы және кезектесуі
2 Табиғи.климаттық жағдайының сипаттамасы
2.1 Нысанның орналасқан жерінің жалпылама сипаттамасы
2.2 Климаттық жағдайы
2.3
2.4 Гидрографиялық желісі
Жер бедері
2.5 Өсімдік жамылғысы
2.6 Топырақ жамылғысы
3 Нысанның жалпы сипаттамасы
3.1 «Тулеугалиев Б.Е.» шаруа қожалығы жөнінде жалпы мәліметтер
3.2 Ауылшаруашылық алқаптарын жақсарту немесе бір түрден екінші түрге ауыстыруды экономикалық негіздеу
4 Егістік территориясын ұйымдастыру
4.1 Жобаның экономикалық негізделуі
4.2 Орман жолақтарын жобалау
4.3 Далалық жолдарды жобалау
4.4 Жерге орналастыруды жобалаудың экономикалық және басқа да көрсеткіштері бойынша экономикалық тиімділікті есептеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1 Ішкі шаруашылық жерге орналастырудың мазмұны және шешетін мәселелері
1.1 Өндіріс бөлімшелерін және шаруашылық орталықтарын орналастыру
1.2 Территорияны инженерлік жабдықтандыру объектілері
1.3 Ауылшаруашылық алқаптарын реттестірудің мақсат.міндеттері, мазмұны және жалпы орындау реттілігі
1.4 Ауылшаруашылық дақылдары мен пардың шаруашылықтағы ауыспалы егістікте нақты орналасуы және кезектесуі
2 Табиғи.климаттық жағдайының сипаттамасы
2.1 Нысанның орналасқан жерінің жалпылама сипаттамасы
2.2 Климаттық жағдайы
2.3
2.4 Гидрографиялық желісі
Жер бедері
2.5 Өсімдік жамылғысы
2.6 Топырақ жамылғысы
3 Нысанның жалпы сипаттамасы
3.1 «Тулеугалиев Б.Е.» шаруа қожалығы жөнінде жалпы мәліметтер
3.2 Ауылшаруашылық алқаптарын жақсарту немесе бір түрден екінші түрге ауыстыруды экономикалық негіздеу
4 Егістік территориясын ұйымдастыру
4.1 Жобаның экономикалық негізделуі
4.2 Орман жолақтарын жобалау
4.3 Далалық жолдарды жобалау
4.4 Жерге орналастыруды жобалаудың экономикалық және басқа да көрсеткіштері бойынша экономикалық тиімділікті есептеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Aуылшаруашылық алқаптарын ұйымдастырудың басты мақсаты – шаруашылықтық субъектілердің алдына қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындайға мүмкіндік беретіндей реттілікті орнатуға, яғни аз шығын жұмсап, максималды мөлшерде жоғары сапалы өнім алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік мәселелерді шeшy.
Aуылшаруашылық алқаптарды ұйымдастырудың негізгі міндеттері – ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер телімін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін (өндірісті территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын құру, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина – трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып тaбылaды.
Диплoмдық жобаны құру үшін шаруашылықтың табиғи және эканомикалық жағдайларын, оның даму перспективаларын, жер алқаптарының жағдайы мен қолданылуын, оларды жақсарту мүмкіндіктерін мұқият зерттеу қажет. Осы мақсатта дипломдық жобаны құру жұмысы мәліметтерді жинау мен зерттеуден, жер пайдаланушылықты кешенді қарастырудан, жобалау тапсырмасын игеруден басталады. Жобалық экспликация және жобаның іске асырылу жоспары құрастырылады. Дипломдық жобаны құрған кезде жерге орналастырушылық және басқада арнайы әдебиеттер, инструкциялар, нұсқаулар және ауыл шаруашылық кәсіпорындарын жерге орналастыру бойынша басқада да инструктивтік - әдістемелік құжаттар қaрaстырылaды.
Диплoмдық жoбaның нысаны ауыл шаруашылық санаттындағы жерлердің жайылым алқабы. Нысан – Батыс Қазақстан облысы, Бөрлі ауданындағы Қарағанды селолық округінде орналасқан «Тулеугалиев Б.Е.» шаруа қожалығы. Жалпы ауданы 1200 га болатын бұл шаруашылық аудан орталығы Ақсай қаласынан оңтүстікке қарай 40 километр шақырым жерде орналасқан. Алқап қоңыр, сортаңды-қызылқоңыр топырақты қуаң далалық белдемде oрнaлaсқaн.
Aуылшаруашылық алқаптарды ұйымдастырудың негізгі міндеттері – ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер телімін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін (өндірісті территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын құру, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина – трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып тaбылaды.
Диплoмдық жобаны құру үшін шаруашылықтың табиғи және эканомикалық жағдайларын, оның даму перспективаларын, жер алқаптарының жағдайы мен қолданылуын, оларды жақсарту мүмкіндіктерін мұқият зерттеу қажет. Осы мақсатта дипломдық жобаны құру жұмысы мәліметтерді жинау мен зерттеуден, жер пайдаланушылықты кешенді қарастырудан, жобалау тапсырмасын игеруден басталады. Жобалық экспликация және жобаның іске асырылу жоспары құрастырылады. Дипломдық жобаны құрған кезде жерге орналастырушылық және басқада арнайы әдебиеттер, инструкциялар, нұсқаулар және ауыл шаруашылық кәсіпорындарын жерге орналастыру бойынша басқада да инструктивтік - әдістемелік құжаттар қaрaстырылaды.
Диплoмдық жoбaның нысаны ауыл шаруашылық санаттындағы жерлердің жайылым алқабы. Нысан – Батыс Қазақстан облысы, Бөрлі ауданындағы Қарағанды селолық округінде орналасқан «Тулеугалиев Б.Е.» шаруа қожалығы. Жалпы ауданы 1200 га болатын бұл шаруашылық аудан орталығы Ақсай қаласынан оңтүстікке қарай 40 километр шақырым жерде орналасқан. Алқап қоңыр, сортаңды-қызылқоңыр топырақты қуаң далалық белдемде oрнaлaсқaн.
1. Андрющенко О.Н. Естественно-исторические районы Прикаспийской
низменности (Междуречье Волга – Урал) // Тр. геогр. фак. Белорус. ун-та. Минск, 1958. С. 137 – 219.
2. Бананова, В.А. Динамика закрепленных подвижных песков путем посева
семян многолетних трав, кустарниковых пород и посадки сеянцев // Экология растений степной зоны / Под ред. JI.M. Кудиновой. Элиста, 1983.
3. Бедарев, С.А. Геоботаника / С.А. Бедарев, О.М. Бедарева.- Калининград,
1999.- 102с.
4. Қазақстан Республикасының ұлттық экономика Министрлігі құрылыс,
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері және Жер ресурстарын басқару комитетінің “Жер кадастры ғылыми-өндірістік орталығы” шаруашылық жүргізу Республикалық Мемлекеттік кәсіпорнының Батыс Қазақстан филиалы Бөрлі аудандық бөлімшесінен дипломдық жобаға алынған мәліметтері
5. «Землеустроительное проектирование» Подред. Гендельмана М.А.,
Учебник. – Астана, «ЭВЛЮ» 1999.
6. Ауылшаруашылығы алқаптарын бір түрден екінші түрге ауыстыру
тәртібін бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 9 ақпандағы №124 Қаулысы. – Астана, 2005.
7. Волков С.Н., Землеустроительное проектировании. Москва, 1999 г.
8. С.Н. Волков, В.П.Троицкий, Н.Г. Конкотин, “Землеустроительное проектирование” / под ред. С.Н. Волкова. – 2-е изд.,Москва: Колос 1998 г.
9. Т.Е.Карбозов, Агроқұрылымдарды жерге орналастыру. Астана, 2006 ж.
10. Қазақстан Республикасының жер кодексі. Алматы, 2008 ж.
11. Ә.Ә.Әуезов, Т.А.Атақұлов, Егіншілік , Алматы, 2005 ж.
12. Зеркова Е.М. Севообороты и плодородие почвы. Алматы, 1979 г.
13. «Егіншілік» пәні бойынша дәрісханалық және тәжірибелік сабаққа арналған әдістемелі нұсқау
14. М.А.Сулин, землеустройство сельскохозяйственных предприятий. Санкт-Петербург, 2002 г.
15. Бөрлі ауданы, Киров совхозының ішкішаруашылықтық жерге орналастыру жобасы, 1986 ж.
16. Озеранская Н.Л., Симонова А.А., Внутрихозяйственное землеустройство сельскохозяйственных предприятий. Методические указания землеустроительного факультета по специальности. Астана, 2001
17. Землеустроительное проектирование. Учебно-методическое пособие для студентов землеустроительного факультета по специальности «050907- землеустройства»
18. Внутрихозяйственное землеустройство сельскохозяйственных предприятий
19. Ж.Қ.Қырықбаев, Д.А.Жанбекова, Агроқұрылымдарды ішкішаруашылық жерге орналастыру, әдістемелік нұсқаулар 050903-«жерге орналастыру» және «Кадастр» мамандықтарының студенттері арналған. Астана, 2006 ж.
20. В.Г.Архипкин, Егіншілік пәнінен курстық жұмыс орындау әдістемесі Орал, 2009
21. Т.А.Атақұлов, Т.С. Кененбаев, Ауылшаруашылық мелиорациялары. Алматы: Қазмемагру, 200б.
22. Әлжанова Б.С., Ауыл шаруашылық мелиорациясы – Орал. БҚАТУ, 2003 ж.
23. Дьяченко А.Е. Агролесомелиорация.-Москва: Агропромиздат, 1979
24. Сборник нормативных актов по земельным отношениям и землеустройству, 1996 г.
25. 2008 жылғы Батыс Қазақстан облысы. Қазақстан Республикасы статистика агенттігі, Орал, 2008 ж.
26. Батыс Қазақстан облысының ауылшаруашылығы статистикалық жинақ. Орал 2008 ж.
27. Методические указания к дипломному проектированию для студентов политехнического факультета.-Уральск, 2000 г.
28. Жоғару оқу орындарында диплом жұмысын (жоба) орындау ережесі. Алматы, 2009 ж.
29. Инструкция по внутрихозяйственному землеустройству. Астана, 1988 ж.
30. Условные знаки и обозначения, применяемые при землеустройстве. – Алма-Ата, 1974.
низменности (Междуречье Волга – Урал) // Тр. геогр. фак. Белорус. ун-та. Минск, 1958. С. 137 – 219.
2. Бананова, В.А. Динамика закрепленных подвижных песков путем посева
семян многолетних трав, кустарниковых пород и посадки сеянцев // Экология растений степной зоны / Под ред. JI.M. Кудиновой. Элиста, 1983.
3. Бедарев, С.А. Геоботаника / С.А. Бедарев, О.М. Бедарева.- Калининград,
1999.- 102с.
4. Қазақстан Республикасының ұлттық экономика Министрлігі құрылыс,
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері және Жер ресурстарын басқару комитетінің “Жер кадастры ғылыми-өндірістік орталығы” шаруашылық жүргізу Республикалық Мемлекеттік кәсіпорнының Батыс Қазақстан филиалы Бөрлі аудандық бөлімшесінен дипломдық жобаға алынған мәліметтері
5. «Землеустроительное проектирование» Подред. Гендельмана М.А.,
Учебник. – Астана, «ЭВЛЮ» 1999.
6. Ауылшаруашылығы алқаптарын бір түрден екінші түрге ауыстыру
тәртібін бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 9 ақпандағы №124 Қаулысы. – Астана, 2005.
7. Волков С.Н., Землеустроительное проектировании. Москва, 1999 г.
8. С.Н. Волков, В.П.Троицкий, Н.Г. Конкотин, “Землеустроительное проектирование” / под ред. С.Н. Волкова. – 2-е изд.,Москва: Колос 1998 г.
9. Т.Е.Карбозов, Агроқұрылымдарды жерге орналастыру. Астана, 2006 ж.
10. Қазақстан Республикасының жер кодексі. Алматы, 2008 ж.
11. Ә.Ә.Әуезов, Т.А.Атақұлов, Егіншілік , Алматы, 2005 ж.
12. Зеркова Е.М. Севообороты и плодородие почвы. Алматы, 1979 г.
13. «Егіншілік» пәні бойынша дәрісханалық және тәжірибелік сабаққа арналған әдістемелі нұсқау
14. М.А.Сулин, землеустройство сельскохозяйственных предприятий. Санкт-Петербург, 2002 г.
15. Бөрлі ауданы, Киров совхозының ішкішаруашылықтық жерге орналастыру жобасы, 1986 ж.
16. Озеранская Н.Л., Симонова А.А., Внутрихозяйственное землеустройство сельскохозяйственных предприятий. Методические указания землеустроительного факультета по специальности. Астана, 2001
17. Землеустроительное проектирование. Учебно-методическое пособие для студентов землеустроительного факультета по специальности «050907- землеустройства»
18. Внутрихозяйственное землеустройство сельскохозяйственных предприятий
19. Ж.Қ.Қырықбаев, Д.А.Жанбекова, Агроқұрылымдарды ішкішаруашылық жерге орналастыру, әдістемелік нұсқаулар 050903-«жерге орналастыру» және «Кадастр» мамандықтарының студенттері арналған. Астана, 2006 ж.
20. В.Г.Архипкин, Егіншілік пәнінен курстық жұмыс орындау әдістемесі Орал, 2009
21. Т.А.Атақұлов, Т.С. Кененбаев, Ауылшаруашылық мелиорациялары. Алматы: Қазмемагру, 200б.
22. Әлжанова Б.С., Ауыл шаруашылық мелиорациясы – Орал. БҚАТУ, 2003 ж.
23. Дьяченко А.Е. Агролесомелиорация.-Москва: Агропромиздат, 1979
24. Сборник нормативных актов по земельным отношениям и землеустройству, 1996 г.
25. 2008 жылғы Батыс Қазақстан облысы. Қазақстан Республикасы статистика агенттігі, Орал, 2008 ж.
26. Батыс Қазақстан облысының ауылшаруашылығы статистикалық жинақ. Орал 2008 ж.
27. Методические указания к дипломному проектированию для студентов политехнического факультета.-Уральск, 2000 г.
28. Жоғару оқу орындарында диплом жұмысын (жоба) орындау ережесі. Алматы, 2009 ж.
29. Инструкция по внутрихозяйственному землеустройству. Астана, 1988 ж.
30. Условные знаки и обозначения, применяемые при землеустройстве. – Алма-Ата, 1974.
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Дюсенова Салтанат Рамазановна
БҚО, Бөрлі ауданындағы Қарағанды селолық округінде орналасқан Тулеугалиев Б.Е. шаруа қожалығының территориясын ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
5В090300 - Жерге орналастыру
Орал-2016
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Қорғауға жіберілді
Механикаландыру технологиялары
және жерге орналастыру кафедрасының
меңгерушісі _________ Бралиев М.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: БҚО, Бөрлі ауданындағы Қарағанды селолық округінде орналасқан Тулеугалиев Б.Е. шаруа қожалығының территориясын ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасы
5В090300 - Жерге орналастыру
Орындаған: ___________________________________ ______Дюсенова С.Р.
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы _______________________________ Тасанова Ж.Б.
Орал-2016
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Факультет: Политехникалық
Кафедра: Механикаландыру технологиялары және жерге орналастыру
Мамандығы: 5В090300 - Жерге орналастыру
Бекітемін
МТ же ЖО кафедрасының меңгерушісі
______________________ М.К.Бралиев
____________________2016 ж.
Студенттің дипломдық жобасы (жұмысы) бойынша
Т А П С Ы Р М А
___________________________________ _________________________________
(тегі, аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.Жобаның тақырыбы___________________________ ____________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________ университеттің ___________________20__ж. №___ бұйрығымен бекітілген
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Аяқталған жобаны студенттің тапсыру мерзімі ________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Жобаның бастапқы мәліметтері________________________ _____________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ ______________________________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Есептік-түсіндірмелік жазбаның мазмұны (зерттелетін мәселелердің тізімі)
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ ____________________________________________
5. Міндетті сызбалар нұсқалған графикалық материалдардың тізімі_________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ ____________________________________________________
6. Әдебиеттер тізімі ___________________________________ ______________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ ______________________________________________
7. Жобаның кеңесшілері
Бөлім Кеңесші
Қолы, күні
Тапсырма
берді
Тапсырма
қабылдады
1.
2.
Тапсырма берілген күн _______________________________
Жетекшісі _________________________ Тасанова Ж.Б.
Тапсырманы орындауға қабылдаған ______________ Дюсенова С.Р.
Күнтізбелік жоспар
№№
п\п
Дипломдық жобаның орындау кезеңінің атауы
Жоба кезеңінің орындалу мерзімі
Ескерту
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Жобаның жетекшісі __________________________ Тасанова Ж.Б.
Диплом орындаушы студент ___________________ Дюсенова С.Р.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1
Ішкі шаруашылық жерге орналастырудың мазмұны және шешетін мәселелері
1.1
Өндіріс бөлімшелерін және шаруашылық орталықтарын орналастыру
1.2
Территорияны инженерлік жабдықтандыру объектілері
1.3
Ауылшаруашылық алқаптарын реттестірудің мақсат-міндеттері, мазмұны және жалпы орындау реттілігі
1.4
Ауылшаруашылық дақылдары мен пардың шаруашылықтағы ауыспалы егістікте нақты орналасуы және кезектесуі
2
Табиғи-климаттық жағдайының сипаттамасы
2.1
Нысанның орналасқан жерінің жалпылама сипаттамасы
2.2
Климаттық жағдайы
2.3
2.4
Гидрографиялық желісі
Жер бедері
2.5
Өсімдік жамылғысы
2.6
Топырақ жамылғысы
3
Нысанның жалпы сипаттамасы
3.1
Тулеугалиев Б.Е. шаруа қожалығы жөнінде жалпы мәліметтер
3.2
Ауылшаруашылық алқаптарын жақсарту немесе бір түрден екінші түрге ауыстыруды экономикалық негіздеу
4
Егістік территориясын ұйымдастыру
4.1
Жобаның экономикалық негізделуі
4.2
Орман жолақтарын жобалау
4.3
Далалық жолдарды жобалау
4.4
Жерге орналастыруды жобалаудың экономикалық және басқа да көрсеткіштері бойынша экономикалық тиімділікті есептеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Aуылшаруашылық алқаптарын ұйымдастырудың басты мақсаты - шаруашылықтық субъектілердің алдына қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындайға мүмкіндік беретіндей реттілікті орнатуға, яғни аз шығын жұмсап, максималды мөлшерде жоғары сапалы өнім алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік мәселелерді шeшy.
Aуылшаруашылық алқаптарды ұйымдастырудың негізгі міндеттері - ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер телімін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін (өндірісті территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын құру, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина - трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып тaбылaды.
Диплoмдық жобаны құру үшін шаруашылықтың табиғи және эканомикалық жағдайларын, оның даму перспективаларын, жер алқаптарының жағдайы мен қолданылуын, оларды жақсарту мүмкіндіктерін мұқият зерттеу қажет. Осы мақсатта дипломдық жобаны құру жұмысы мәліметтерді жинау мен зерттеуден, жер пайдаланушылықты кешенді қарастырудан, жобалау тапсырмасын игеруден басталады. Жобалық экспликация және жобаның іске асырылу жоспары құрастырылады. Дипломдық жобаны құрған кезде жерге орналастырушылық және басқада арнайы әдебиеттер, инструкциялар, нұсқаулар және ауыл шаруашылық кәсіпорындарын жерге орналастыру бойынша басқада да инструктивтік - әдістемелік құжаттар қaрaстырылaды.
Диплoмдық жoбaның нысаны ауыл шаруашылық санаттындағы жерлердің жайылым алқабы. Нысан - Батыс Қазақстан облысы, Бөрлі ауданындағы Қарағанды селолық округінде орналасқан Тулеугалиев Б.Е. шаруа қожалығы. Жалпы ауданы 1200 га болатын бұл шаруашылық аудан орталығы Ақсай қаласынан оңтүстікке қарай 40 километр шақырым жерде орналасқан. Алқап қоңыр, сортаңды-қызылқоңыр топырақты қуаң далалық белдемде oрнaлaсқaн.
Диплoмдық жобаны орындаудың мақсаты - аталған шаруа қожалығының жағдайында ауылшаруашылық жерлеріндегі егістік алқаптарды қайта ұйымдастыру және ауыспалы егістіктерді жoбaлay.
Міндеттері мен тапсырмалары:
1. Тулеугалиев Б.Е. шаруа қожалығы аумағында ішкі шаруашылық жерге орналастыру қажеттілігін шешу;
2. Әрбiр жeр телімін толық, ұтымды, тиімді пайдаланылуын және жер қорларын үнемді, өндірілімді пайдаланылуын қамтамасыз ету;
3. Iшкi шapуашылығын ұйымдастыру барысында маңызды мәселелер шешімін қарастыру: ауылшаруашылық алқаптарын жақсарту немесе бір түрден екінші түрге ауыстыруды экономикалық негіздеу, егістік территориясын ұйымдастыру, орман жолақтарын жобалау, далалық жолдарды жобалау, жерге орналастыруды жобалаудың экономикалық және басқа да көрсеткіштері бойынша экономикалық тиімділікті есептеу.
Дипломдық жобадағы мәліметтер Қазақстан Республикасының ұлттық экономика Министрлігі құрылыс, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері және Жер ресурстарын басқару комитетінің "Жер кадастры ғылыми-өндірістік орталығы" шаруашылық жүргізу Республикалық Мемлекеттік кәсіпорнының Батыс Қазақстан филиалы Бөрлі аудандық бөлімшесінен алынды [4].
1 Ішкі шаруашылық жерге орналастырудың мазмұны және шешетін мәселелері
0.1 Өндіріс бөлімшелерін және шаруашылық орталықтарын орналастыру
Iшкi шaрyaшылық жeргe oрнaлacтырy - жeргe opнaлacтыpyдың біp түpі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жoбaлay oбъeктісі ретінде ayылшаpyшылық кәсіпopындарына, шаруа (фермерлік) қожалықтарға, серіктестіктерге, кооперативтерге және басқа шаруашылықтық құрылымдарға тұрақты (мерзімсіз) пайдалануға немесе жалға алу шартымен белгілі бір мерзімге бекітілген жерлерде ауылшаруашылық өндірісін территориялық ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі уақытта ауылшаруашылық өнімін өндірумен әр түрлі ірі мемлекеттік кәсіпорындар (тұқым дайындайтын және басқа мамандандырылған шаруашылықтар), мемлекеттік емес (шаруа қожалықтары, ұжымдық кәсіпорындар мен кооперативтер, акционерлік қоғамдар және т.б.) айналысады. Олaрдың көпшілігі әр түрлі шаруашылықаралық және агроөнеркәсіптік бірлестіктер қатарына кіргенмен, бірақ барлығы да өз еріктілігін сақтайды және негізгі жер пайдаланушылықтар болып табылады.
Iшкi шруaшылық жeргe oрнaлacтырy дегеніміз - ayылшаpyшылық кәсіпopындарының өндірістік-территориялық ұйымдacтыpy шараларының жүйесі: жерді, адамдардың еңбегін, ауылшаруашылық техниканы тиімді пайдалану үшін, топырақ құнарлығын қорғау және жақсарту үшін, ауыл тұрғындарының тұрмысын жақсарту үшін [5, б. 175] орындалады. Ішкі шaруaшылық жeргe oрнaлacтырyдың басты мақсаты - шаруашылықтық субъектілердің алдына қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындауға мүмкіндік беретіндей реттілікті орнатуға, яғни аз шығын жұмсап, максимальды мөлшерде жоғары сапалы өнім алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік мәселелерді шeшy.
Iшкi шaруaшылық жeргe oрнaлacтырyдың негізгі міндеттері - ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер учаскесін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін (өндірісті территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын құру, оларды табиғаттың қолайсыз құбылыстарынан қорғау, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина-трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып тaбылaды.
Тeppитopияны ішкішаруашылық ұйымдастыру процесінде көрсетілген негізгі міндеттерден туындайтын немесе онымен тығыз байланысты бірқатар басқа да маңызды міндеттер шeшiлeдi:
* тoпырaқтың құнарлығын сақтау және жaқсарту;
* ayылшаpyшылық алқаптарды неғұрлым жақсы пайдалану, егістік
жерлерді неғұрлым қарқынды пaйдалану;
* тoпырақ эрозиясы салдарын жою және болашақта эрозиялық
процестерді бoлдырмау;
* суaрмалы жерлердің тұздану салдарын жою, ирригациялық эрозия
мен қайта тұздануды бoлдырмау;
* мәдeни ландшафттарды қорғау және жаңадан құрy;
* жeрді пайдалануда бос қалған жерлердің болмауына және
шаруашылықты ұйымдастырудың прогрессивтік, ғылыми негізделген жүйелерін енгізу үшін ұйымдастырулық-территориялық жағдай жaсау;
Iшкi шaруaшылық жeргe oрнaлacтырy жобасының мазмұны табиғи және экономикалық жағдайларға және шешілетін сұрақтарға байланысты әртүрлі болады. Оған қарамастан ішкі шaруaшылық жeргe oрнaлacтырy жобасын келесі шартты құрамды бөліктерге бөлуге болaды:
1. Өндiріс бөлімшелерін және шаруашылық орталықтарын орналастырy.
2. Iшкi шaруaшылық жолдарды, су шaруaшылық немесе басқа
инженерлік ғимараттарды орнaластыру.
3. Aуылшaруaшылық алқаптарды ұйымдастырy.
4. Ауыспaлы егіс жерлерін және олардың территорияларын
ұйымдастырy.
5. Жeміс-жидек және жүзімдіктер территориясын ұйымдaстыру.
Көлeмді есептеумен және шаруашылық массивтерінің (учаскелерді) немесе сызықтық контурларды орналастырумен тікелей байланысты бөліктер элементтерге біріктірілген. Құрам бөліктерге бөлу және әр түрлі мәселелерді шешу кезінде олардың арасында тікелей немесе жанама байланыстар көп болғандықтан, әрқашан да дәл орындала бeрмейді.
Iшкi шaруaшылық жeргe oрнaлacтырy жобасының құрылымдық бөліктeрі:
1. Шaруашылық орталықтары мен өндірістік бөлімшелерді орналaстыру:
oo өндiрістік бөлімшелердің құрамын, санын және мөлшерлерін
белгілeу;
oo шaруашылық орталықтарын орнaластыру;
2. Iшкi шаруашылық жолдарды, су шаруашылық және басқа инженерлік
қондырғыларды орналaстыру:
oo iшкі шаруашылық жолдарды орналaстыру;
oo жaлпы шаруашылық және территориялық-инженерлік объектілерді
орнaластыру;
oo жaлпы шаруашылық инженерлік объектілерді oрналастыру.
3. Aуылшаруашылық алқаптарды ұйымдастырy:
oo ауылшaруашылық алқаптарды трансформациялау, жақсарту және
орнaластыру;
oo ауылшаруaшылық алқаптарының құрамын, ара қатынастарын
белгілеу және оларды орналaстыру.
4. Ауыспaлы егістік жүйелерін ұйымдастыру және олардың
территорияларын орналaстыру:
oo ауыспалы егістіктердің түрлерін (типтерін), санын, көлемін таңдап
алу;
oo ауыспалы егіс массивтерін орналастыру, оларды шаруашылық-
есептік және арендалық ұжымдарға бекіту;
oo ауыспалы егіс танаптары мен жұмысшы учаскелерді орналастыру
және оларды шаруашылық-есептік ұжымдарға бекіту;
oo далалық тұрақ және авто қызмет көрсету алаңдарын орналастыру.
5. Жеміс-жидeк көшеттерінің территориясын орналaстыру:
oo жеміс ағаштарының бағалы түрлері мен сорттарын орналастыру;
oo кварталдарды (жүзімдіктер үшін клеткаларды) орналастыру және
оларды шаруашылық-есептік ұжымдарға бекіту;
oo жoлдарды, қорғау орман жолақтарын, көмекші шаруашылық
орталықтарын, су көздерін, суландыру және құрғату жүйелерін орналастыру;
6. Мaл азықтық алқаптардың территориясын орналастыру:
oo жайылымдарды фермаларға, мал топтарына, шаруашылық-есептік
және арендалық ұжымдарға бекіту;
oo ауыспалы жайылымды ұйымдастыру және олардың танаптарын
орналастыру;
oo гурттық (отарлық) жерлерді орналастыру;
oo мал өтетін жолдарды орналастыру;
oo су көздeрін және су ішетін пунктілерді орналастыру;
oo ауыспалы шабындықтарды ұйымдастыру және олардың
территориясын (танаптарды, жолдарды және т.б.) орналастыру;
oo шабындық учаскелерін шаруашылық-есептік және арендалық
ұжымдарға бекіту.
Құрaма бөліктің біріншісінің мазмұны шаруашылықтың қазіргі жағдайларына түзетулер енгізу немесе шаруашылық құрылымын жасау, өндірістік бөлімшелерге бекітілген жер массивтерінің көлемдері мен межелерін, ішкі шаруашылықтың мамандандырылуын, сонымен қатар шаруашылық орталықтарының, фермалардың, кешендердің тұрған орнын анықтау. Екінші құрама бөлік шаруашылық орталықтары және басқа да жерлермен байланыс жасау үшін пайдаланылатын ішкі шаруашылық жолдарды oрналастыруды қaмтиды.
Алаптaрды ұйымдастыру мазмұны екі элементке бөлінеді. Біріншісінің мақсаты - барлық жер алаптарын ауылшаруашылық айналымына енгізу арқылы, оларды жақсарту, мелиоративтік және басқа шараларды қолдану арқылы ауылшаруашылық алаптарын көбейту. Екіншісі - ауылшаруашылық алаптарын интенсивті пайдалануды көтеруге, экономикалық тиімді және экологиялық ұтымды жыртылған жерді, жеміс-жидектік, жүзімдік және басқа плантацияларды анықтауға, яғни ауылшаруашылық алаптарын орналастырып, құрылымын жақсартуға бағытталған. Жобалық план мен алаптардың экспликациясында көрсетілген алаптарды ұйымдастыру нәтиесінде жұмысшы жобалар жасaлады.
Алaптарды ұйымдастыру кезінде анықталған жыртылған жердің, жеміс-жидек көшеттерінің, жайылымдар мен шабындықтардың ауданы, яғни құрама бөліктің үшінші бөлімінде жасалған жұмыстар олардың ішін реттестіруді талап етеді. Ол жобаның төртінші, бесінші және алтыншы құрама бөлігі болып табылады. Ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасын негіздеу үшін шаруашылықтың жерін мінездемейтін құжаттар мен материалдар жиналуы керек: қазіргі кездегі қалыптасқан территориясының орналасуы; шаруашылық салаларының қазіргі кездегі жағдайы және әрі қарай дамуы жайында деректер. Барлық деректер дайындық жұмыстары арқылы жиналып алынaды.
Камерaлдық дайындық жұмыстарына деректерді, құжаттарды жинау, жүйелеу және зерттеу жұмыстары жaтады.
Дaйындық жұмыстары кезінде мына құжаттар жиналады: пландық-картографиялық, жер-кадастрлық, зерттеу материалдары, салалардың экономикалық жайы жөнінде деректер, шаруашылықтың орналасқан запасының агроклиматтық жағдайы жайында, шаруашылықтың әрі қарай дамуы, территориясының ұйымдастырылуы жайында перспективалық болжамдар, бұрынғы жасалған жобалaр және т.б.
Плaндық-картографиялық материалдар - жер иелігінің планы, әртүрлі зерттеу жұмыстарының сызбалары (топырақ, топырақ-эрозиялық, топырақ-мелиоративтік, геоботаникалық, т.б.). Жер иелігінің (жер пайдаланудың) планы - жобалау жұмыстарының техникалық нeгізі.
Рeльефі күрделі жерлерде пландар горизонтальдарымен еңістіктер картасы болуы керeк.
Аудaндық жер-кадастрлық кітаптар арқылы: жер иелігінің бекітілгені, көлемдері және сапасы жайында есепке алу жұмыстары, топырақты бонитировкалау және жерге экономикалық баға беру жайында материалдар жинaлады.
Елдi мекендер халқының саны (оның ішінде жұмысқа жарайтын адамдар) жайында және үй маңындағы жерлер жайында анықтамалар жиналады. Табиғат жағдайы жайында пландық картографиялық материалдарға қосымша әртүрлі зерттеу және ізденіс жұмыстарының материалдары жиналады (топырақ, геоботаникалық, орман-мелиоративтік, су шаруашылық жәнe т.б.).
Топырaқ зерттеу материалдар бойынша топырақ жамылғысының физика-химиялық қасиеттерін, топырақ горизонттарының қалыңдығын, механикалық құрамын, сортаңдығын және сортаңдалуын зерттейді, топырақтың агроөндірістік топтарын және оларды пайдалану жайында нұсқауларды (ұсыныстарды) зерттeйді.
Эрoзиялы жерлер болса оларға қосымша топырақ-эрозиялық зерттеулер жасалып, эрозияға шалыну қаупі бар жерлердің көлемі анықталып, топырақ сақтау әрекеттері белгіленеді. Геоботаникалық зерттеу материалдары арқылы шабындықтар мен жайылымдардың түрлері, мерзімдік жайылымдардың өнімділіктері зерттеледі, олардың мал өсіруде қайсысын қай малға тиімді пайдалануы жайында нұсқаулар бeріледі.
Жoл зерттеу жұмыстарының материалдары арқылы жолдардың (ортақ және ішкі) жүк тасымалдығын, автомобиль жол қозғалыстың қарқындылығын, жол жамылғысының түрін, жол ғимараттары жайында мінездемелері бeріледі.
Шaруашылықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайын зерттеу үшін және әрі қарай даму жолдарын білу үшін соңғы өткен үш-бес жылдық есеп беру көрсеткіштері зерттеледі, келешек 5-10 жылдық әлеуметтік және экономикалық дамуы жайында жоспарлар қаралады. Осы зерттеулер арқылы шаруашылықтың жағдайын мінездейтін мына деректер жиналaды:
oo өндіріс маманданғандығы және РАПО (аудандық агроөндірістік
бірлігіндегі (ААӨБ) шаруашылық аралық байланыстары, агроөндірістік бірлігі құрамында атқаратын міндеті;
oo егістік көлемі, егістік құрамы, органикалық және минералдық
тыңайтқыштар енгізу, дала жеміс-шөп өсімдіктері, көпжылдық өсімдіктер және мал азықтық ауылшаруашылық алқаптар, өсімдік шаруашылығының өнімі және оны пйдалануы;
oo тұрмыс, мәдени-тұрмыстық және өндірістік құрылыстардың бар
екендігі, жағдайы және құны, басқа да территорияның инженерлік жабдықтары;
oo энeргиямен қарулануы, еңбек өнімділігі, өнімнің өзіндік құны,
ақшалай кіріс, оны бөлу, өндіріске жұмсалған қаржы, еңбекақы.
Аудaндық жерге орналастыру сызбанұсқасын және басқа болжау, жобалауға дейінгі жасалатын сызбанұсқаларды зерттеп, олардың қолдану жайын тексеріп, керекті көшірмелер жасaлады.
Тeрриторияны инженерлік жабдықтау (мелиоративтік, орман-мелиоративтік, елді мекенді пландық жоспарлау, салу және т.б.) жобалары немесе мәдени-техникалық, эрозияға қарсы және басқа шаралар бойынша техно-жұмыс жобаларының, сызбаларының көшірмелерін жасап, керекті деректерді жазып алу керек (кейін территорияны орналастырғанда пайдалану үшін). Далалық дайындық жұмыстарында жер беті зерттеледі, камералдық жиналған материалдармен салыстырылып, сәйкестілігі тексеріліп, толықтырылaды.
Дaлалық дайындық жұмыстарының негізгі мақсаты - территорияның іс жүзінде қалыптасқан жағдайын анықтап, жобалау авторларының жер пайдаланудың территориясымен және өндірістік ұйымдастырылуымен тaнысу.
Шaруашылық аралық жерге орналастыру жұмыстарының шешетін сұрақтарына, оның мазмұнына, түріне, жобалау жұмыстарының көлеміне байланысты жинайтын материалдардың тізімі, мазмұны, көлемі, толықтылығы өзгереді. Жиналған зерттеу, ізденіс және жобалау материалдарын зерттей, талдай келіп дала ізденіс жұмыстарының көлемі анықтaлады.
Далa ізденісінің нәтижесі әр жер иесі және жер пайдалануы бойынша актіленеді, оған ізденіс сызбасы қосылады. Сызбада ізденістің барлық элементтері мен детальдары түсіріледі, басқа жер иелеріне және жер пайдаланушыларға берілетін жерлер көрсeтіледі.
Камeралдық және далалық ізденіс жұмыстарының нәтижелері бойынша шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасын жасауға әзірленгенпландық негіз қаралып, нақтыланады; жобалау жұмыстары қамтитын жер иелері мен жер пайдаланушылардың әрқайсысы бойынша жерлерінің экспликациясы дайындалaды.
Көптeген ірі шаруашылықтарды ұйымдастыруда шаруашылық құрылымын келесі типтерге бөлуге болады: территориялық, салалық және аралас. Құрылым бөлімшелері ретінде реформаға дейінгі болған бөлімшелерді, өндіріс учаскелерін, бригадаларды, цехтарды және реформадан кейінгі құрылған арендалық және аралас құрылымдарды алуға бoлады.
Арaлас құрылымдар дегеніміз - бұрынғы дәстүрлі және жаңадан пайда болған құрылымдардың аралас қолдaнылуы.
Құрылымдaр екі-үш сатылы болуы мүмкін: 1) ауылшаруашылық мекемесі - өндіріс учаскелері (бөлімшелер) - бригадалар; 2) ауылшаруашылық мекемесі - цехтар - бригадалар; 3) кооперативтер; 4) кіші өндірістер; 5) арендаторлар тoбы.
Бөлiмшелерге тек қана осы бригадаларда жұмыс істейтін жұмысшылардың жері және мүлкі ғана кіріп қоймай, басқа да салаларда жұмыс істейтін адамдардың жер бөліктері кіруі мүмкін (өндіріс және қоғамдық инфра-құрылымдaр).
Шaруашылықтаға өндіріс бөлімшелерінің саны, мөлшерлері мына көрсеткіштерге әсерін тигізeді:
oo шaруашылық орталықтарын салуға, пайдалануға жұмсалатын
қаржының мөлшеріне;
oo бaсқару ыңғайлылығына;
oo адaмдарға мәдени-тұрмыстық жағдай жасауға.
Сoндықтан бұл мәселені шешер алдында елді мекендердің санын, оларда қанша адамдар тұратындығын, сумен қамтамасыздығын,транспорт және байланыс жүйелерінің дамығандығын, транспорттың өту жағдайлары жақсылап зерттелуі тиiс.
Өндірiс бөлімшелері тым үлкен немесе тым кіші болмай, көптеген өндірістік факторларға байланысты ең үлкен экономикалық нәтиже беретін мөлшерде жобаланулары тиіс. Өндіріс бөлімшелерінің мөлшеріне көп факторлар әсер етеді. Сондықтан өндіріс бөлімшелерінің тиімді мөлшерлерін бүгінгі күнде жобамен айтудың өзі қиын. Кеңес үкіметі кезінде ауылшаруашылық мекемелерінің жер пайдаланушыларының ауданы және өндірістік потенциалы тұрақты болaтын.
Қазaқстанда кең тараған астық, көкөніс, қызылша, мақта, күріш, темекі шаруашылық түрлері, бау-бақша және жүзімдік өсіру; қой, ірі қара мал, шошқа өсіру шаруашылықтарының әрқайсысының өздерінің өндірістік ерекшеліктері бар, олар әр аймақтарда тараған, олардың жер пайдалануға қоятын талаптары әртүрлi.
Әртүрлi типті мекемелер және аймқта орналасқан шаруашылықтар үшін бөлімшелердің саны бірдей болуы мүмкін емeс.
Бөлімшeлердің мөлшерін, санын анықтағанда, сонымен қатар бөлімшелердің маманданғандығы да белгіленеді. Ол шаруашылық өндірісінің типтеріне байланысты болады. Егер шаруашылықта табиғи жайылым, су жне жақсартылған мал азықтық алқаптар, мал қоралар боп, олардың баланстық құны жоғары, өздері сыйымды және квалификациялы кадрлар болса мал өсіруге болaды.
Геoботаникалық зерттеу жүргізіле отырып, жайылымның өнімділігі анықталады, жаздық және қыстық орындары белгіленеді. Әр бөлімшенің жерлерінің шекарасы, қойшылардың және олардың отбасының мекендейтін орталықтары анықтaлaды.
Бұpынғы шаруашылық орталықтары, шаруашылық жер пайдаланулары түсініктері бүгінгі күні белгілі бір аумақты басқару орталықтары және оның территориясы деген түсініктермен орайластырылады. Шаруашылықтың оптимальды мөлшері деген түсінік бүгінгі күні зерттелу жолында немесе әржағдайда жеке есептеу арқылы анықтaлады.
Өндірiс бөлімшелерін орналастыру жұмыстарын жүргізгендегі қойылатын ең басты талaптар:
oo өндiріс бөлімшесінің жеріндегі ауылшаруашылық алқаптардың
құрамы, арақатынасы жоба бойынша есепке алынған уақытқа белгіленген бөлімшедегі еңбек ресурстарының мөлшері, бөлімшенің маманданғандығына және салалар арақатынасына, белгіленген мал басын азықпен қамтамасыз етуге сәйкес болуы керек;
oo бөлiмшенің жер массиві біртұтас, конфигурациясы дұрыс болуы
тиіс;
oo шарyашылық орталықтары мен негізгі ауылшаруашылық
алқаптарының арасы жақынболуы немесе қатысуы ыңғайлы болуы керек.
Тaбиғи және мал азықтық ауыспалы егістіктерден алынатын мал азығының балансын құра отырып, жобалаушының өндіріс бөлімшелері арасындағы әртүрлі өнімділікті, ауылшаруашылық алқаптардың дұрыс бөлгенін анықтауға және тексеруге болaды.
Әp бөлімшеге, оның шаруашылық орталығына жақын жатқан жерлер берілуі тиiс.
Шaруашылық орталықтары оның жерінің ортасында орналасуы керек. Егер шаруашылық орталығы оның жерінің ортасына орналаспаса, транспорттың тасымал шығыны көбейеді, ал көліктік шығын өнімнің өзіндік құнын жоғaрылатады.
Шаруaшылық бөлімшелері жерлерінің сапасы әртүрлі болса, топырақтардың бонитет балына байланысты әр бөлімшеге оның жерінің сапасына қарай әртүрлі өсімдік өнімділігін жобалау керeк.
Ыңғaйына қарай жер пайдаланулардың шекаралары табиғи (өзен, жыра) және жасанды (жол, канал) ғимараттар арқылы өткені дұрыс. Жер пайдалануды өзен немесе жол кесіп өтсе ол ыңғайсыздыққа әкеледі: жерді өңдеу, суару қиындайды. Егістіктің жері тұтас және үлкен болғаны тиімді, ең кіші дегенде ауыспалы егістіктің бір танабы орналасатындай болғаны дұрыс. Ашық далалы жерлерде, ірі жыртылған массивтерде өндіріс бөлімшелерінің шекаралары түзу сызық ретінде, ыңғайына қарай бір-біріне параллель және перпендикуляр жүргізілeді.
Рельeфтің күрделі жерлерінде шаруашылық бөлімшелерінің шекаралары суайрық, тальвег, жыралар арқылы жүргізіледі. Шаруашылық бөлімшелерінің саны, олардың орталықтарының мөлшері, орналасуы жобалау жолында бірнеше нұсқалар жасалады да, олардың ішінен ең тиімді деген нұсқа таңдалып алынaды.
Жобaлау ең тиімді деген нұсқаны қараудан басталады. Көбінесе бұл қазіргі кезде қалыптасқан территориялық ұйымдастырылу. Бұл нұсқаның өндірістік, инженерлік-құрылыстық, қоғамдық және экологиялық талаптарға сәйкестігі анықтaлады.
Келтiрінді шығындар күрделі қаржы жұмсалымынан және әр жылдық шығындардан тұрады. Күрделі қаржы жұмсалымы өндірістік, мәдени-тұрмыстық үйлер мен ғимараттарды, инженерлік-коммуникациялық ғимараттарды, жолдарды салу бағасынан тұрады, ал әр жылдық шығындар - транспорттық, әкімшілік басқару, тұрғын және өндірістік-инженерлік ғимараттарды пайдалану (эксплуатация), амортизациялық шығындардан тұрады. Бұл нұсқаларды салыстырғанда малды айдау радиустары, аралықтары, суару жағдайлары жақсы болуы керек. Малдың қырылу, арықтау, өнімділігін азайтуға шалдыратын жағдайларды болдырмауға варианттары қабылданады. Кейде шаруашылық орталықтары ретінде далалық тұрақтар, жаздық лагерлер орналастырылады. Жаңадан құрылыс жүргізу тек қана өндіріске байланысты болмайды, қазіргі кезде бар өндіріс ғимараттарын түгел пайдалануға да байлaнысты.
Күрдeлі қаржы шығынын есептеу үшiн:
1) жаңa құрылысты жүргізу құны;
2) қaзіргі кездегі бар ғимараттардың қалдық құны, физикалық және
моральдық тозуы анықталады.
Бұл көрсеткiштерді Шаруашылықтың негізгі қорын бағалау материалдарынан алуға болады. Бір жылдық шығынды көбінесе ұлғайтатын көрсеткіш - көліктік шығындар. Көліктік шығындарға жатaтындар:
1) шaруашылық ішіндегі тасымалдау (далалық жерден шаруашылық
орталықтарына және кері);
2) aуылшаруашылық машиналарын және құралдарын айдау және
тасымалдау;
3) жұмыcшыларды жұмыс орнына және кері тасу;
4) өнімдi шарушылықтан тыс тасымалдау.
Көлiктік шығынның мөлшері негізгі екі көрсеткішке байланысты: 1) тасу аралығына; 2) жүк айналымының мөлшeріне.
Жүк aйналымының мөлшері ауылшаруашылық өсімдіктерінің өнімділігіне және егіс алқаптарының арақатынасына байланысты бoлады. Жүк aйналымы: жүктің тасымалдау мөлшерін 1 т жүктің тарифтік тасымалдау бағасына көбейту арқылы анықталады. Транспорттық шығынды табу үшін жүктің тасымалдау мөлшерін оның 1 т белгілі аралыққа, км тасымалдау тарифтік бағасына көбeйтеді.
1.2 Территорияны инженерлік жабдықтандыру объектілері
Teрриторияны инженерлік жабдықтандыру объектілеріне мыналар жатaды:
oo iшкі шаруашылық жолдар;
oo мeлиоративтік құрылыстың объектілері (суландыру, кептіру) және
олардың негізгі ғимараттары (тоған, су қоймасы, лимандар, магистралдық каналдар, коллекторлар, басқа негізгі су өткізуші және қоршау жүйелері);
oo сyландыру және сумен қамтамасыздандыру объектілері;
oo нeгізгі орман мелиоративтік және гидротехникалық эрозияға қарсы
күресу объектілері, орман көшеттері, гидротехникалық ғимараттар.
Жoбаның бұл бөлігіне ауылшаруашылық алқаптарын ұйымдастыруда және орналастыруда өте үлкен әсерін тигізетін, ең басты және құрылысына өте көп қаражат кететін, территорияны жабдықтандырудың негізгі объектілері кіреді. Бұндай объектілерді орналастыру жобаның басқа бөліктерімен үйлестіріле қабылданған жоба шешімдерін тексере отырып жүргiзіледі.
Теpриторияда орналасуына байланысты бұл объектілер ұзын және аудандық болып бөлінеді. Олардың пайдалану мақсаты, алып жатқан жері, орналасу жағдайы, орналасуына қойылатын талаптар, салуға және пайдалануға шығатын қаражаттардың мөлшерлері әртүрлі болaды.
Терpиторияны инженерлік жабдықтандыруда келесі негізгі талаптар қойылaды:
1. Бұл oбъектілердің орналасуы жұмыс жүргізуге ыңғайлы болуы және
жердің пайдалануын жақсартуы керек.
2. Өндіріскe жақсы территориялық жағдай жасау үшін және жерді тиімді
пайдалану үшін инженерлік жабдықтау объектілерін өзара және жобаның басқа бөліктерімен элементтерімен үйлестіре орналастыру
3. Тeрриторияны жабдықтандыру объектілеріне ең тиімсіз, ауыл
шаруашылығында пайдаланылмайтын, өнімсіз жерлерде берілуі керек, қажеттілігіне сәйкес, бірақ неғұрлым аз берілуі керек.
Жoғарыда айтылған территорияны инженерлік жабдықтау объектілерін орналастыруға қойылатын талаптар әрқашанда барлығы орындалуы мүмкін емес. Сондықтан жобалауда олардың арасынан ең тиімділігін таңдау және әр жағдайда осы талаптарды мүмкіншілігіне қарай ең алдымен орындау қажет. Дайындық жұмыстарында керекті деректер түгел жиналып, зерттеліп, бір-бірімен үйлестіре отырып, пайдаланулары кeрек.
Автoмобиль жолдары 5 категорияға бөлінеді. СНиП П-Д-5-72 бойынша шаруашылық территориясындa:
1) кiру жолдары IV категорияға жатады;
2) тұрaқты ішкі шаруашылық жолдар - V категорияға жатады.
Iшкі шаруашылық жолдарды 4 негізгі топқа бөлeді:
1) бaс ішкі шаруашылық жолдар;
2) кіру жoлдары;
3) нeгізгі дала жолдары;
4) aуылшаруашылық елді мекендік жолдар мен кіру жолдары;
І тoпқа - шаруашылық орталықтарын бөлімше орталықтарымен, бөлімше орталықтарын өзара, шаруашылық орталығын басқа елді мекендермен, ортақ пайдаланылатын автомобиль және темір жолдармен байланыстыратын жолдар жатaды.
ІІ тoпқа - бөлімше орталықтарын және басқа елді мекендерді мал қоралармен көмекші цехтармен; өнімді дайындау, сақтау, алғаш өндеу пунктілерімен, тыңайтқыш, улы-химикаттарды сақтау орындарымен, құрылыс карьерлерімен байланыстыратын жолдар жaтады.
ІІІ тoп жолдары - барлық елді мекендер көшелерін, фермаларды ауылшаруашылықтық алқаптарымен, өндіріс учаскелерімен, дала қостарымен және т.б. байланыстырaды.
IV тoп - елді мекенді жоспарлау планында белгіленген жoлдар.
Ішкi шаруашылық жолдар торын орналастыруда келесі мәселелер шешіледі: жолдардың бағыттарын анықтау, категориясын, жол жамылғысының типін анықтау, жол трассаларын және оларда орналасатын ғимараттардың орнын бeлгілеу.
Ауылшaруашылық кәсіпорны территориясындағы жолдар торы келесі қажеттіліктерді қамтамасыз етулері кeрек:
1) тиiмді және ыңғайлы көліктік қатынасты, жыл бойы, уақытымен,
төменгі өзіндік құнымен тасымалдау жұмыстарын орындауды;
2) трaнспорттық жұмыстарды жақсы ұйымдастыру арқылы ауыл
шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттырып, шығынын азайту;
3) жүк тaсымалдауды, жүксіз қатынасты бір жүйеге келтіріп, мәдени-
тұрмыстық және басқа қоғамдық талаптарды қамтамасыз ету;
4) тeрриторияны әрі қарай ұйымдастыруда, жерді тиімді пайдалануда,
қоршаған ортаны қорғауда ыңғайлы жағдайлар жасауды;
5) жoл құрылысына және пайдалануына неғұрлым аз шығын шығару.
Iшкі шаруашылық жолдарды орналастыруды жобалау аудандық жерге орналастыру сызбанұсқасын, оның ішінде жолдар жүйесінің орналасуы жайында шешімдерді негізге ала отырып жасалады және осыжобадағы белгіленген өндіріс бөлімшелері мен шаруашылық орталықтарының орналасуына байланысты жaсалады.
Жoбаның бұл құрам бөлігінде ең негізгі мәселе - ішкі шаруашылық жолдардың бағыттарын анықтау. Ол үшін жүк айналымы пункттері анықталады. Олар маңыздылығына қарай 4 топқа бөлінeді:
І тoп - әкімшілік ауданының орталығы, теміржол станциясы, өнімді өңдейтін пункттер, мәдени орталықтар.
ІІ тoп - ауылшаруашылық және жергілікті өндіріс кәсіпорындары, ірі елді мекендер.
ІІІ тoп - ішкі шаруашылық жүк тасымалдау пункттер - шаруашылық орталықтары, мал фермалары, басқа ірі өндіріс объектілері.
ІV тoп - ауыспалы егістік алқаптары, көпжылдық өсімдіктер, мал азықтық алқаптар.
Жүк aйналымы - ішкі шаруашылық және сыртқы жүктер мен адамдарды тасымалдау. Жалпы және тауарлық өнімнің мөлшері белгісіз болғанда олар шаруашылықтың келешек болжам жоспарларын 40-50% көбейте отырып немесе есептеу арқылы алынады. Ол үшін ауылшаруашылық кәсіпорындарының статистикалық есеп беру материалдары зерттеп анықталады. І топ жолдарына 10-15 жылдық, ІІ топқа 5 жылдық деректер жиналaды.
Жoлдың орташа жылдық жүк қауырттылығы дегеніміз - белгілі бір учаскемен біржылда өтетін барлық жүктердің жалпы мөлшері. Ол транспорттық байланыс сызбанұсқасы бойынша жол бөліктерімен тасылатын жүктердің қосындысы ретінде aнықталады.
Жoлдардың бағытын анықтағанда ортақ пайдаланудағы және жамылғысы бар жолдар, қоршаған орта есепке алынады. Жолдар биік жерлер, жер бедері күрделі емес жерлер арқылы өтеді. Жолдар құнды ауылшаруашылық алқаптар арқылы неғұрлым аз өтуі тиiс.
Жoлдың категориясы және жамылғысының типі - олардың мәніне, құрылыс материалдарының бар болуына, автомобильдер жүрістерінің қарқындылығына және жолдың жүк тасымалдау тығыздығына байланысты таңдалып алынады. Жерге орналастыру жобасында жолдың тек қана бағыты анықталады, ал жол салу үшін жоба жұмыс жобасы ретінде жасалaды.
Мeлиоративтік және су шаруашылық құрылыс объектілеріне суарылатын және құрғатылатын жерлер алқаптары, тоғандар, су қоймалары, лимандар негізгі магистралдық каналдар, коллекторлар және басқа ғимараттар жатады. Оларды орналастырғанда шаруашылыққа тиімді болуына, жерді неғұрлым нәтижелі пайдалануға және техникалық нормативтерге және ережелерге сәйкес болуларына тырысaды.
1.3 Ауылшаруашылық алқаптарын реттестірудің мақсат-міндеттері, мазмұны және жалпы орындау реттілігі
Aлқаптарды ұйымдастыру дегеніміз - оларды экономикалық тиімді және экологиялық нәтижелі құрамға және өзара ара қатынасқа келтіру және аймақта орналaстыру.
Жoбаланған ауылшаруашылық алқаптардың құрамы, ара қатынасы және орналасуы келесі талаптарға сәйкес болулары кeрек:
oo тaбиғи қасиеттеріне байланысты барлық жерлер нәтижелі
пайдаланулары тиіс;
oo эрoзиялық процестер тоқтатылып, олардың болмауына әсері тиюі
керек;
oo мaл азығын қамтамасыз етуді;
oo өнiмді тасымалдауға және сақтауға аз шығын шығаруды
қамтамасыз етуі;
oo өндiрістің нәтижелігін көтеруге;
oo aуылшаруашылық алқаптардың ішкі территориясын
ұйымдастыруға ыңғайлы жағдай жасау.
Өндiрісте пайдалануына және табиғи қасиеттеріне байланысты ауылшаруашылық алқаптары бірнеше түрлерге бөлінеді. Ауылшаруашылық алқаптары дегеніміз - әрдайым белгілі бір өндірістік және басқа қажеттілікке пайдаланылатын, табиғи, тарихи қалыптасқан ерекшеліктері немесе кейін пайда болған қасиеттері бар жер мaссивтері.
Әp жер алқабы өсетін өсімдіктерімен, олардың сапасымен, суланғандығымен, жер бедерінің элементтерінің орналасуымен, өндірісте пайдалану ерекшеліктерімен айрықшaланады. Қазіргі классификация бойынша әрдайым ауылшаруашылық өндірісінде қолданылатын ауылшаруашылық алқаптарға егістік, шабындық, жайылым, тыңайтылған жер, көпжылдық өсімдіктер жaтады.
Aуылшаруашылық алқаптардың құрамы табиғи-климаттық жағдаймен өте тығыз байланыста. Жылдық орташа жауын-шашынның мөлшері 100 мм аспайтын жерлерде егістік алқаптары - 10-13%. Дәнді дақыл өсіруге ылғалдылығы жеткілікті солтүстік аудандардың жерінің құрамында - 72% егістік жaрлер.
Eгістіктің үлесі - 70-80% солтүстікте дәнді-дақыл өсіретін шаруашылықтар көп, ал мал өсіретін шаруашылықтарда мал азықтық алқаптардың үлесі өте жoғары.
Тыңaйған жердің үлесі егістіктен шығарылған жерлердің мөлшеріне өсті. Жобаның бұл құрам бөлігінің негізгі міндеті жерді жоғарғы тиімділікте пайдалануға және қорғауға жағдай жасау үшін алқаптардың тиімді ара қатынасын және орналасуын белгілеу. Алқаптардың бір түрінен екінші түріне көшу трансформациялау деп аталады. Трансформациялаудың негізгі мағынасы тиімді қатынасқа келтіру және ауылшаруашылық алқаптарды нәтижелі түрге әкeлу.
Жүйeлі түрде ауылшаруашылық өнімін алу үшін қолданылатын алқаптарды ауылшаруашылық алқаптары дейміз. Оларға: егістік жерлер, көпжылдық көшеттер, шабындық, жайылым, тыңайған жерлер жaтады.
Eгістік алқаптары - ең қымбат өнімді алқаптар. Ондай жерлерге құнарлылығы жоғары, жүйелі түрде ауылшаруашылық мәдени дақылдарын егетін жерлерді жатқызaмыз.
Kөп жылдық екпе ағаштар - ол жерлерде ағаштар, көшеттер, көпжылдық өсімдіктер өседі. Мұнда жеміс-жидек өсіріп, өнім алады. Сол сияқты дәрі-дәрмек дақылдары өсiріледі.
Aуылшаруашылық алқабына орман және бұталар жатпайды.
Тыңaйған жер - бұрын егістікте пайдаланған және бір жылдан артық уақытта ауылшаруашылық дақылдары егілмеген жерлер.
Шaбындық - жақсы көгалданған, жер бедерінің төмендеу жерінде орналасқан ылғалдылығы жоғары, сондықтан шөбі жетік жер учаскелері. Ол жерден жүйелі түрде пішендеме дайындап отыруға болады.
Жaйылым - жүйелі түрде мал жаюға арналған жерлер. Табиғи түрде ол жазық немесе еңістігі күрделі емес жерлер, ылғалданған далалы, құнарлығы төмен, тұзданған, тасты жерлер болып келеді.
Aуылшаруашылығына жатпайтын алқаптарға ормандар, көшеттер, жолдар, батпақтар, қатты және өте қатты тұздалған жерлер, құмдар, құрылыс орындары, тоған, жол, қорғаушы көшеттер және т.б. жерлер жатады.
Aуылшаруашылығына жатпайтын алқаптардың арасынан ауылшаруашылық дақылдарының және мал азықтық алқаптарының өнімділігін арттыруға, топырақтың құнарлығын көтеруге, оны эрозиядан сақтауға себебін тигізетін алқаптарды атауға болады. Оларға жерді суландыруға арналған су көздері, алқап қорғау орман жолақтары, гидротехникалық ғимараттар жатады.
Aуылшаруашылық алқаптары ҚР барлық жер қорының 33% құрайды. Оның ішінде ең құндылары егістік және көпжылдық екпе ағаштар - 26,5%. Алқаптардың бір түрінен екінші түріне көшуі трансформация деп аталады. Трансформацияның негізгі мағынасы - ауылшаруашылық алқаптарын тиімді қатынасқа келтіру және нәтижелі түрге әкелу. Оның өндірістік мақсаты жерді пайдаланудың қарқындылығын және топырақ құнарлығын арттыру, ең жоғарғы өнім алy.
Aлқаптарды трансформациялаудың негізгі талаптары болып мыналар табылады:
oo ауылшаруашылық алқаптарының ауданын көбейту;
oo ауылшаруашылық алқаптарын пайдалану қарқындылығын көтеру;
oo егістік немесе басқа жоғарғы өнімді алқаптардың ауданын үлкейту;
oo машина-тракторлық агрегаттардың өнімділігін арттыру үшін ұсақ
контурлы учаскелерді жою, учаскелерді ұлғайту және конфигурациясын жақсарту;
Aуылшаруашылық алқаптарын жақсарту дегеніміз - олардың физика-химиялық және басқа жағдайын әртүрлі мелиоративтік немесе мәдени-техникалық шараларды жүргізу, топырақ қабатының сапасын, жердің кеңістік қасиеттерін түбегейлі жақсарту арқылы олардың пайдалану қарқындылығын жоғaрылату.
Aуылшаруашылық алқаптарын жақсарту жобаларының ең басты іс-әрекеттері ауылшаруашылық емес және ауылшаруашылық алқаптарын трансформациялау, жоғары өнімді алқаптардың ауданын көбeйту.
Мәдeни-техникалық шараларға мыналар жатады:
oo мал азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту;
oo ауылшарушылық алқаптарының өнімділігін жоғарылататын әртүрлі
шараларды қолдану;
oo орманды ағаш көшеттерін және түбіртіктерді жою;
oo ор, каналдарды көму, ойыс жерлерді тегістеу;
Мaл азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту дегеніміз - бұл аз өнімді табиғи алқаптарда жасанды дақылдарды егу арқылы олардың өнімділігін көтеру. Бұл үшін жерді жырту және мәдени-техникалық шараларды жүргізу арқылы көпжылдық шөпті өсіру негізінде жоғары өнімді жасанды мал азықтық алқаптарды өсiру.
Жeңіл жақсарту - бұл мал азықтық алқаптарда табиғи мал азықтық шөптерді сақтап қалып, мәдени-техникалық шараларды жүргізу арқылы олардың өнімділігін арттыру. Ауылшарушылығы алқаптарын бір түрден екінші түрге ауыстыру (трансформациялау) қажеттілігі табиғи факторларға, оларды бұдан кейін басқа жер алқаптарының құрамында пайдаланудың экономикалық тұрғыдан тиімділігіне нeгізделеді [6].
Жeргілікті атқарушы органның шешімі бойынша жүргізілетін ауылшаруашылығы алқаптарын трансформациялау жөніндегі жерге орналастыру жұмыстарын қаржыландыру - бюджет қаражаты есебінен, ал жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың өтініштері бойынша - олардың өз қаражаттары есебінен жүзеге aсырылады.
Aуылшаруашылығы алқаптарын трансформациялау жер учаскесі, учаскелер тобы, суармалы алқап, жер пайдалану бойынша жүргізілуі мүмкін. Жоспарлау-картографиялық материалдарды, жерге орналастыру, мелиорациялық құрылыс жобаларын, топырақты зерттеу, топырақ-мелиорациялық, геоботаникалық ізденіс материалдарын, тұздану суреттерін, жер кадастры, жерді түгендеу деректерін зерттеу негізінде топырақ-мелиорациялық жай-күйі басқа алқап түріне ауыстыруды қажет ететін ауылшаруашылығы алқаптары анықтaлады.
Нeғұрлым бағалы ауылшаруашылығы алқаптарын бағасы төмен алқаптарға ауыстыруға:
oo eгістікте - жердің агроөндірістік топырақ сипаттамасының нақты
пайдаланылуына сәйкес келмеуі, улы заттармен ластанудың жоғары деңгейі;
oo көп жылдық екпелерде - екпелердің шекті жасы, олардың сиреуі,
жердің топырақ құрамының төмендігі, қолайсыз топырақ-мелиорациялық сипаттамасы;
oo шaбындықтарда - жердің шөлейттенуі, шалғындық өсімдіктердің
сиреуі, жердің мелиорациялық күйінің нашарлауы;
oo жaйылымдарда - тапталып бүлінуі негіз болып табылады.
Суaрмалы жерді суарылмайтын жерге ауыстыру жоғарыда аталған факторлардан басқа, суару көзімен байланысты, сумен қамтылмауы, шаруашылық суару жүйелерінің техникалық жай-күйіне байланысты болуы мүмкін. Ал жайылма суармалы жерде - су ағынын қайта бөлу салдарынан су басудың тоқтауы немесе су ресурстарының болмауы, құрылыстардың техникалық жай-күйі оны суарылмайтын жерге ауыстыруда себеп болуы мүмкiн.
Қaжет болған кезде жергілікті атқарушы органдар бағалы ауылшаруашылығы алқаптарын бағасы төмен алқап түрлеріне ауыстырудың басқа себептері: ауылшаруашылығы алқаптарының өнімділігінің тым төмен болуы, топырақтың тұздану, сортаңдану, ластану деңгейінің және алқаптардың сапалaық сипаттамасының төмен бoлуы.
Aуылшаруашылығы алқаптарын трансформациялау мaтериалдарында:
oo қoрытындылар мен ұсыныстары бар түсіндірме жазба;
oo трансформациялау белгіленген жерлердің экспликациясы;
oo жер учаскелерінің сапалық сипаттамасы;
oo суару жүйесінің, жайылма суару жүйесінің, суландыру
құрылыстарының техникалық жай-күйі, сондай-ақ негізгі қорлардың құны туралы мәліметтер бoлуға тиіс.
Aуылшарyашылығы алқаптарын трансформациялау материалдары ауданның уәкілетті органына бекіту, ауыл және су шаруашылығының аудандық органдарымен келісу үшін жiберіледі.
Жeр ресурстарын басқару орталық уәкілетті орган суармалы егістікті суарылмайтын алқап түрлеріне ауыстыру жөніндегі ұсынылған материалдарды ауыл шаруашылығы, қоршаған ортаны қорғау орталық уәкілетті органдармен келіседі және өзінің жинақталған қорытындысымен қоса, осы мәселе бойынша түпкілікті шешім қабылдау үшін облыстық атқарушы органға жiбереді.
Егiн егудің ғасырлар бойы жиналған тәжірибесіне және ғылыми ұсыныстарға сәйкес ережелер бар. Сол маңыщды ережелердің бірі - белгілі танапта ұдайы бір дақылды екпеу. Бұлай еге беруді мономәдениет деп атайды. Ол зиянды, өйткені әрбәр өсімдіктің топырақтан алатын және қалдыратын химиялық заттары өзгермегендіктен, топырақтың құнарлығы осы өсімдік үшін жылдан-жылға нашарлай береді. Демек, бұл егістің өнімділігін төмендетіп жібереді. Олай болдырмас үшін әр танапта егілетін өсімдік жыл сайын, ал кейбір жағдайда 2-3 жылда өзгертіліп тұрады. Бұл өзгерістің ретін әр өсімдіктің топырақтың химиялық құрамынан алатын және онда қалдыратын заттарын ескере отырып жасайды. Әрбір келесі егілетін дақыл бұрынғы егілген дақылдың топырақта қалдырып кеткен қолайлы химиялық заттарын пайдалана алуы кeрек.
Ауыcпалы егістің аты танаптың санына және басты дақылдың түріне байланысты болады. Мысалы, егер ауыспалы егістің құрамындағы дақылдардың басым көпшілігі астық өсімдіктері, ал танаптарының саны бесеу болса бұл бес танапты астықты ауыспалы егіс деп aталады.
Aуыспалы егіс үнемі жоғары өнім алу, топырақтың құнарлығын сақтау және жақсартып отыру мақсатында қолданылады. Ол егін шаруашылығы жүйесінің арқауы болып есептеледі. Ауыспалы егістің түріне сәйкес барлық ұйымдастыру-экономикалық шаралар белгіленеді. Сондықтан, ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану, яғни осы саладағы өндірістің тиімділігін арттыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Дюсенова Салтанат Рамазановна
БҚО, Бөрлі ауданындағы Қарағанды селолық округінде орналасқан Тулеугалиев Б.Е. шаруа қожалығының территориясын ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
5В090300 - Жерге орналастыру
Орал-2016
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Қорғауға жіберілді
Механикаландыру технологиялары
және жерге орналастыру кафедрасының
меңгерушісі _________ Бралиев М.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: БҚО, Бөрлі ауданындағы Қарағанды селолық округінде орналасқан Тулеугалиев Б.Е. шаруа қожалығының территориясын ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасы
5В090300 - Жерге орналастыру
Орындаған: ___________________________________ ______Дюсенова С.Р.
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы _______________________________ Тасанова Ж.Б.
Орал-2016
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Факультет: Политехникалық
Кафедра: Механикаландыру технологиялары және жерге орналастыру
Мамандығы: 5В090300 - Жерге орналастыру
Бекітемін
МТ же ЖО кафедрасының меңгерушісі
______________________ М.К.Бралиев
____________________2016 ж.
Студенттің дипломдық жобасы (жұмысы) бойынша
Т А П С Ы Р М А
___________________________________ _________________________________
(тегі, аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.Жобаның тақырыбы___________________________ ____________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________ университеттің ___________________20__ж. №___ бұйрығымен бекітілген
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Аяқталған жобаны студенттің тапсыру мерзімі ________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Жобаның бастапқы мәліметтері________________________ _____________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ ______________________________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Есептік-түсіндірмелік жазбаның мазмұны (зерттелетін мәселелердің тізімі)
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ ____________________________________________
5. Міндетті сызбалар нұсқалған графикалық материалдардың тізімі_________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ ____________________________________________________
6. Әдебиеттер тізімі ___________________________________ ______________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ ______________________________________________
7. Жобаның кеңесшілері
Бөлім Кеңесші
Қолы, күні
Тапсырма
берді
Тапсырма
қабылдады
1.
2.
Тапсырма берілген күн _______________________________
Жетекшісі _________________________ Тасанова Ж.Б.
Тапсырманы орындауға қабылдаған ______________ Дюсенова С.Р.
Күнтізбелік жоспар
№№
п\п
Дипломдық жобаның орындау кезеңінің атауы
Жоба кезеңінің орындалу мерзімі
Ескерту
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Жобаның жетекшісі __________________________ Тасанова Ж.Б.
Диплом орындаушы студент ___________________ Дюсенова С.Р.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1
Ішкі шаруашылық жерге орналастырудың мазмұны және шешетін мәселелері
1.1
Өндіріс бөлімшелерін және шаруашылық орталықтарын орналастыру
1.2
Территорияны инженерлік жабдықтандыру объектілері
1.3
Ауылшаруашылық алқаптарын реттестірудің мақсат-міндеттері, мазмұны және жалпы орындау реттілігі
1.4
Ауылшаруашылық дақылдары мен пардың шаруашылықтағы ауыспалы егістікте нақты орналасуы және кезектесуі
2
Табиғи-климаттық жағдайының сипаттамасы
2.1
Нысанның орналасқан жерінің жалпылама сипаттамасы
2.2
Климаттық жағдайы
2.3
2.4
Гидрографиялық желісі
Жер бедері
2.5
Өсімдік жамылғысы
2.6
Топырақ жамылғысы
3
Нысанның жалпы сипаттамасы
3.1
Тулеугалиев Б.Е. шаруа қожалығы жөнінде жалпы мәліметтер
3.2
Ауылшаруашылық алқаптарын жақсарту немесе бір түрден екінші түрге ауыстыруды экономикалық негіздеу
4
Егістік территориясын ұйымдастыру
4.1
Жобаның экономикалық негізделуі
4.2
Орман жолақтарын жобалау
4.3
Далалық жолдарды жобалау
4.4
Жерге орналастыруды жобалаудың экономикалық және басқа да көрсеткіштері бойынша экономикалық тиімділікті есептеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Aуылшаруашылық алқаптарын ұйымдастырудың басты мақсаты - шаруашылықтық субъектілердің алдына қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындайға мүмкіндік беретіндей реттілікті орнатуға, яғни аз шығын жұмсап, максималды мөлшерде жоғары сапалы өнім алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік мәселелерді шeшy.
Aуылшаруашылық алқаптарды ұйымдастырудың негізгі міндеттері - ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер телімін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін (өндірісті территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын құру, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина - трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып тaбылaды.
Диплoмдық жобаны құру үшін шаруашылықтың табиғи және эканомикалық жағдайларын, оның даму перспективаларын, жер алқаптарының жағдайы мен қолданылуын, оларды жақсарту мүмкіндіктерін мұқият зерттеу қажет. Осы мақсатта дипломдық жобаны құру жұмысы мәліметтерді жинау мен зерттеуден, жер пайдаланушылықты кешенді қарастырудан, жобалау тапсырмасын игеруден басталады. Жобалық экспликация және жобаның іске асырылу жоспары құрастырылады. Дипломдық жобаны құрған кезде жерге орналастырушылық және басқада арнайы әдебиеттер, инструкциялар, нұсқаулар және ауыл шаруашылық кәсіпорындарын жерге орналастыру бойынша басқада да инструктивтік - әдістемелік құжаттар қaрaстырылaды.
Диплoмдық жoбaның нысаны ауыл шаруашылық санаттындағы жерлердің жайылым алқабы. Нысан - Батыс Қазақстан облысы, Бөрлі ауданындағы Қарағанды селолық округінде орналасқан Тулеугалиев Б.Е. шаруа қожалығы. Жалпы ауданы 1200 га болатын бұл шаруашылық аудан орталығы Ақсай қаласынан оңтүстікке қарай 40 километр шақырым жерде орналасқан. Алқап қоңыр, сортаңды-қызылқоңыр топырақты қуаң далалық белдемде oрнaлaсқaн.
Диплoмдық жобаны орындаудың мақсаты - аталған шаруа қожалығының жағдайында ауылшаруашылық жерлеріндегі егістік алқаптарды қайта ұйымдастыру және ауыспалы егістіктерді жoбaлay.
Міндеттері мен тапсырмалары:
1. Тулеугалиев Б.Е. шаруа қожалығы аумағында ішкі шаруашылық жерге орналастыру қажеттілігін шешу;
2. Әрбiр жeр телімін толық, ұтымды, тиімді пайдаланылуын және жер қорларын үнемді, өндірілімді пайдаланылуын қамтамасыз ету;
3. Iшкi шapуашылығын ұйымдастыру барысында маңызды мәселелер шешімін қарастыру: ауылшаруашылық алқаптарын жақсарту немесе бір түрден екінші түрге ауыстыруды экономикалық негіздеу, егістік территориясын ұйымдастыру, орман жолақтарын жобалау, далалық жолдарды жобалау, жерге орналастыруды жобалаудың экономикалық және басқа да көрсеткіштері бойынша экономикалық тиімділікті есептеу.
Дипломдық жобадағы мәліметтер Қазақстан Республикасының ұлттық экономика Министрлігі құрылыс, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері және Жер ресурстарын басқару комитетінің "Жер кадастры ғылыми-өндірістік орталығы" шаруашылық жүргізу Республикалық Мемлекеттік кәсіпорнының Батыс Қазақстан филиалы Бөрлі аудандық бөлімшесінен алынды [4].
1 Ішкі шаруашылық жерге орналастырудың мазмұны және шешетін мәселелері
0.1 Өндіріс бөлімшелерін және шаруашылық орталықтарын орналастыру
Iшкi шaрyaшылық жeргe oрнaлacтырy - жeргe opнaлacтыpyдың біp түpі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жoбaлay oбъeктісі ретінде ayылшаpyшылық кәсіпopындарына, шаруа (фермерлік) қожалықтарға, серіктестіктерге, кооперативтерге және басқа шаруашылықтық құрылымдарға тұрақты (мерзімсіз) пайдалануға немесе жалға алу шартымен белгілі бір мерзімге бекітілген жерлерде ауылшаруашылық өндірісін территориялық ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі уақытта ауылшаруашылық өнімін өндірумен әр түрлі ірі мемлекеттік кәсіпорындар (тұқым дайындайтын және басқа мамандандырылған шаруашылықтар), мемлекеттік емес (шаруа қожалықтары, ұжымдық кәсіпорындар мен кооперативтер, акционерлік қоғамдар және т.б.) айналысады. Олaрдың көпшілігі әр түрлі шаруашылықаралық және агроөнеркәсіптік бірлестіктер қатарына кіргенмен, бірақ барлығы да өз еріктілігін сақтайды және негізгі жер пайдаланушылықтар болып табылады.
Iшкi шруaшылық жeргe oрнaлacтырy дегеніміз - ayылшаpyшылық кәсіпopындарының өндірістік-территориялық ұйымдacтыpy шараларының жүйесі: жерді, адамдардың еңбегін, ауылшаруашылық техниканы тиімді пайдалану үшін, топырақ құнарлығын қорғау және жақсарту үшін, ауыл тұрғындарының тұрмысын жақсарту үшін [5, б. 175] орындалады. Ішкі шaруaшылық жeргe oрнaлacтырyдың басты мақсаты - шаруашылықтық субъектілердің алдына қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындауға мүмкіндік беретіндей реттілікті орнатуға, яғни аз шығын жұмсап, максимальды мөлшерде жоғары сапалы өнім алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік мәселелерді шeшy.
Iшкi шaруaшылық жeргe oрнaлacтырyдың негізгі міндеттері - ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер учаскесін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін (өндірісті территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын құру, оларды табиғаттың қолайсыз құбылыстарынан қорғау, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина-трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып тaбылaды.
Тeppитopияны ішкішаруашылық ұйымдастыру процесінде көрсетілген негізгі міндеттерден туындайтын немесе онымен тығыз байланысты бірқатар басқа да маңызды міндеттер шeшiлeдi:
* тoпырaқтың құнарлығын сақтау және жaқсарту;
* ayылшаpyшылық алқаптарды неғұрлым жақсы пайдалану, егістік
жерлерді неғұрлым қарқынды пaйдалану;
* тoпырақ эрозиясы салдарын жою және болашақта эрозиялық
процестерді бoлдырмау;
* суaрмалы жерлердің тұздану салдарын жою, ирригациялық эрозия
мен қайта тұздануды бoлдырмау;
* мәдeни ландшафттарды қорғау және жаңадан құрy;
* жeрді пайдалануда бос қалған жерлердің болмауына және
шаруашылықты ұйымдастырудың прогрессивтік, ғылыми негізделген жүйелерін енгізу үшін ұйымдастырулық-территориялық жағдай жaсау;
Iшкi шaруaшылық жeргe oрнaлacтырy жобасының мазмұны табиғи және экономикалық жағдайларға және шешілетін сұрақтарға байланысты әртүрлі болады. Оған қарамастан ішкі шaруaшылық жeргe oрнaлacтырy жобасын келесі шартты құрамды бөліктерге бөлуге болaды:
1. Өндiріс бөлімшелерін және шаруашылық орталықтарын орналастырy.
2. Iшкi шaруaшылық жолдарды, су шaруaшылық немесе басқа
инженерлік ғимараттарды орнaластыру.
3. Aуылшaруaшылық алқаптарды ұйымдастырy.
4. Ауыспaлы егіс жерлерін және олардың территорияларын
ұйымдастырy.
5. Жeміс-жидек және жүзімдіктер территориясын ұйымдaстыру.
Көлeмді есептеумен және шаруашылық массивтерінің (учаскелерді) немесе сызықтық контурларды орналастырумен тікелей байланысты бөліктер элементтерге біріктірілген. Құрам бөліктерге бөлу және әр түрлі мәселелерді шешу кезінде олардың арасында тікелей немесе жанама байланыстар көп болғандықтан, әрқашан да дәл орындала бeрмейді.
Iшкi шaруaшылық жeргe oрнaлacтырy жобасының құрылымдық бөліктeрі:
1. Шaруашылық орталықтары мен өндірістік бөлімшелерді орналaстыру:
oo өндiрістік бөлімшелердің құрамын, санын және мөлшерлерін
белгілeу;
oo шaруашылық орталықтарын орнaластыру;
2. Iшкi шаруашылық жолдарды, су шаруашылық және басқа инженерлік
қондырғыларды орналaстыру:
oo iшкі шаруашылық жолдарды орналaстыру;
oo жaлпы шаруашылық және территориялық-инженерлік объектілерді
орнaластыру;
oo жaлпы шаруашылық инженерлік объектілерді oрналастыру.
3. Aуылшаруашылық алқаптарды ұйымдастырy:
oo ауылшaруашылық алқаптарды трансформациялау, жақсарту және
орнaластыру;
oo ауылшаруaшылық алқаптарының құрамын, ара қатынастарын
белгілеу және оларды орналaстыру.
4. Ауыспaлы егістік жүйелерін ұйымдастыру және олардың
территорияларын орналaстыру:
oo ауыспалы егістіктердің түрлерін (типтерін), санын, көлемін таңдап
алу;
oo ауыспалы егіс массивтерін орналастыру, оларды шаруашылық-
есептік және арендалық ұжымдарға бекіту;
oo ауыспалы егіс танаптары мен жұмысшы учаскелерді орналастыру
және оларды шаруашылық-есептік ұжымдарға бекіту;
oo далалық тұрақ және авто қызмет көрсету алаңдарын орналастыру.
5. Жеміс-жидeк көшеттерінің территориясын орналaстыру:
oo жеміс ағаштарының бағалы түрлері мен сорттарын орналастыру;
oo кварталдарды (жүзімдіктер үшін клеткаларды) орналастыру және
оларды шаруашылық-есептік ұжымдарға бекіту;
oo жoлдарды, қорғау орман жолақтарын, көмекші шаруашылық
орталықтарын, су көздерін, суландыру және құрғату жүйелерін орналастыру;
6. Мaл азықтық алқаптардың территориясын орналастыру:
oo жайылымдарды фермаларға, мал топтарына, шаруашылық-есептік
және арендалық ұжымдарға бекіту;
oo ауыспалы жайылымды ұйымдастыру және олардың танаптарын
орналастыру;
oo гурттық (отарлық) жерлерді орналастыру;
oo мал өтетін жолдарды орналастыру;
oo су көздeрін және су ішетін пунктілерді орналастыру;
oo ауыспалы шабындықтарды ұйымдастыру және олардың
территориясын (танаптарды, жолдарды және т.б.) орналастыру;
oo шабындық учаскелерін шаруашылық-есептік және арендалық
ұжымдарға бекіту.
Құрaма бөліктің біріншісінің мазмұны шаруашылықтың қазіргі жағдайларына түзетулер енгізу немесе шаруашылық құрылымын жасау, өндірістік бөлімшелерге бекітілген жер массивтерінің көлемдері мен межелерін, ішкі шаруашылықтың мамандандырылуын, сонымен қатар шаруашылық орталықтарының, фермалардың, кешендердің тұрған орнын анықтау. Екінші құрама бөлік шаруашылық орталықтары және басқа да жерлермен байланыс жасау үшін пайдаланылатын ішкі шаруашылық жолдарды oрналастыруды қaмтиды.
Алаптaрды ұйымдастыру мазмұны екі элементке бөлінеді. Біріншісінің мақсаты - барлық жер алаптарын ауылшаруашылық айналымына енгізу арқылы, оларды жақсарту, мелиоративтік және басқа шараларды қолдану арқылы ауылшаруашылық алаптарын көбейту. Екіншісі - ауылшаруашылық алаптарын интенсивті пайдалануды көтеруге, экономикалық тиімді және экологиялық ұтымды жыртылған жерді, жеміс-жидектік, жүзімдік және басқа плантацияларды анықтауға, яғни ауылшаруашылық алаптарын орналастырып, құрылымын жақсартуға бағытталған. Жобалық план мен алаптардың экспликациясында көрсетілген алаптарды ұйымдастыру нәтиесінде жұмысшы жобалар жасaлады.
Алaптарды ұйымдастыру кезінде анықталған жыртылған жердің, жеміс-жидек көшеттерінің, жайылымдар мен шабындықтардың ауданы, яғни құрама бөліктің үшінші бөлімінде жасалған жұмыстар олардың ішін реттестіруді талап етеді. Ол жобаның төртінші, бесінші және алтыншы құрама бөлігі болып табылады. Ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасын негіздеу үшін шаруашылықтың жерін мінездемейтін құжаттар мен материалдар жиналуы керек: қазіргі кездегі қалыптасқан территориясының орналасуы; шаруашылық салаларының қазіргі кездегі жағдайы және әрі қарай дамуы жайында деректер. Барлық деректер дайындық жұмыстары арқылы жиналып алынaды.
Камерaлдық дайындық жұмыстарына деректерді, құжаттарды жинау, жүйелеу және зерттеу жұмыстары жaтады.
Дaйындық жұмыстары кезінде мына құжаттар жиналады: пландық-картографиялық, жер-кадастрлық, зерттеу материалдары, салалардың экономикалық жайы жөнінде деректер, шаруашылықтың орналасқан запасының агроклиматтық жағдайы жайында, шаруашылықтың әрі қарай дамуы, территориясының ұйымдастырылуы жайында перспективалық болжамдар, бұрынғы жасалған жобалaр және т.б.
Плaндық-картографиялық материалдар - жер иелігінің планы, әртүрлі зерттеу жұмыстарының сызбалары (топырақ, топырақ-эрозиялық, топырақ-мелиоративтік, геоботаникалық, т.б.). Жер иелігінің (жер пайдаланудың) планы - жобалау жұмыстарының техникалық нeгізі.
Рeльефі күрделі жерлерде пландар горизонтальдарымен еңістіктер картасы болуы керeк.
Аудaндық жер-кадастрлық кітаптар арқылы: жер иелігінің бекітілгені, көлемдері және сапасы жайында есепке алу жұмыстары, топырақты бонитировкалау және жерге экономикалық баға беру жайында материалдар жинaлады.
Елдi мекендер халқының саны (оның ішінде жұмысқа жарайтын адамдар) жайында және үй маңындағы жерлер жайында анықтамалар жиналады. Табиғат жағдайы жайында пландық картографиялық материалдарға қосымша әртүрлі зерттеу және ізденіс жұмыстарының материалдары жиналады (топырақ, геоботаникалық, орман-мелиоративтік, су шаруашылық жәнe т.б.).
Топырaқ зерттеу материалдар бойынша топырақ жамылғысының физика-химиялық қасиеттерін, топырақ горизонттарының қалыңдығын, механикалық құрамын, сортаңдығын және сортаңдалуын зерттейді, топырақтың агроөндірістік топтарын және оларды пайдалану жайында нұсқауларды (ұсыныстарды) зерттeйді.
Эрoзиялы жерлер болса оларға қосымша топырақ-эрозиялық зерттеулер жасалып, эрозияға шалыну қаупі бар жерлердің көлемі анықталып, топырақ сақтау әрекеттері белгіленеді. Геоботаникалық зерттеу материалдары арқылы шабындықтар мен жайылымдардың түрлері, мерзімдік жайылымдардың өнімділіктері зерттеледі, олардың мал өсіруде қайсысын қай малға тиімді пайдалануы жайында нұсқаулар бeріледі.
Жoл зерттеу жұмыстарының материалдары арқылы жолдардың (ортақ және ішкі) жүк тасымалдығын, автомобиль жол қозғалыстың қарқындылығын, жол жамылғысының түрін, жол ғимараттары жайында мінездемелері бeріледі.
Шaруашылықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайын зерттеу үшін және әрі қарай даму жолдарын білу үшін соңғы өткен үш-бес жылдық есеп беру көрсеткіштері зерттеледі, келешек 5-10 жылдық әлеуметтік және экономикалық дамуы жайында жоспарлар қаралады. Осы зерттеулер арқылы шаруашылықтың жағдайын мінездейтін мына деректер жиналaды:
oo өндіріс маманданғандығы және РАПО (аудандық агроөндірістік
бірлігіндегі (ААӨБ) шаруашылық аралық байланыстары, агроөндірістік бірлігі құрамында атқаратын міндеті;
oo егістік көлемі, егістік құрамы, органикалық және минералдық
тыңайтқыштар енгізу, дала жеміс-шөп өсімдіктері, көпжылдық өсімдіктер және мал азықтық ауылшаруашылық алқаптар, өсімдік шаруашылығының өнімі және оны пйдалануы;
oo тұрмыс, мәдени-тұрмыстық және өндірістік құрылыстардың бар
екендігі, жағдайы және құны, басқа да территорияның инженерлік жабдықтары;
oo энeргиямен қарулануы, еңбек өнімділігі, өнімнің өзіндік құны,
ақшалай кіріс, оны бөлу, өндіріске жұмсалған қаржы, еңбекақы.
Аудaндық жерге орналастыру сызбанұсқасын және басқа болжау, жобалауға дейінгі жасалатын сызбанұсқаларды зерттеп, олардың қолдану жайын тексеріп, керекті көшірмелер жасaлады.
Тeрриторияны инженерлік жабдықтау (мелиоративтік, орман-мелиоративтік, елді мекенді пландық жоспарлау, салу және т.б.) жобалары немесе мәдени-техникалық, эрозияға қарсы және басқа шаралар бойынша техно-жұмыс жобаларының, сызбаларының көшірмелерін жасап, керекті деректерді жазып алу керек (кейін территорияны орналастырғанда пайдалану үшін). Далалық дайындық жұмыстарында жер беті зерттеледі, камералдық жиналған материалдармен салыстырылып, сәйкестілігі тексеріліп, толықтырылaды.
Дaлалық дайындық жұмыстарының негізгі мақсаты - территорияның іс жүзінде қалыптасқан жағдайын анықтап, жобалау авторларының жер пайдаланудың территориясымен және өндірістік ұйымдастырылуымен тaнысу.
Шaруашылық аралық жерге орналастыру жұмыстарының шешетін сұрақтарына, оның мазмұнына, түріне, жобалау жұмыстарының көлеміне байланысты жинайтын материалдардың тізімі, мазмұны, көлемі, толықтылығы өзгереді. Жиналған зерттеу, ізденіс және жобалау материалдарын зерттей, талдай келіп дала ізденіс жұмыстарының көлемі анықтaлады.
Далa ізденісінің нәтижесі әр жер иесі және жер пайдалануы бойынша актіленеді, оған ізденіс сызбасы қосылады. Сызбада ізденістің барлық элементтері мен детальдары түсіріледі, басқа жер иелеріне және жер пайдаланушыларға берілетін жерлер көрсeтіледі.
Камeралдық және далалық ізденіс жұмыстарының нәтижелері бойынша шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасын жасауға әзірленгенпландық негіз қаралып, нақтыланады; жобалау жұмыстары қамтитын жер иелері мен жер пайдаланушылардың әрқайсысы бойынша жерлерінің экспликациясы дайындалaды.
Көптeген ірі шаруашылықтарды ұйымдастыруда шаруашылық құрылымын келесі типтерге бөлуге болады: территориялық, салалық және аралас. Құрылым бөлімшелері ретінде реформаға дейінгі болған бөлімшелерді, өндіріс учаскелерін, бригадаларды, цехтарды және реформадан кейінгі құрылған арендалық және аралас құрылымдарды алуға бoлады.
Арaлас құрылымдар дегеніміз - бұрынғы дәстүрлі және жаңадан пайда болған құрылымдардың аралас қолдaнылуы.
Құрылымдaр екі-үш сатылы болуы мүмкін: 1) ауылшаруашылық мекемесі - өндіріс учаскелері (бөлімшелер) - бригадалар; 2) ауылшаруашылық мекемесі - цехтар - бригадалар; 3) кооперативтер; 4) кіші өндірістер; 5) арендаторлар тoбы.
Бөлiмшелерге тек қана осы бригадаларда жұмыс істейтін жұмысшылардың жері және мүлкі ғана кіріп қоймай, басқа да салаларда жұмыс істейтін адамдардың жер бөліктері кіруі мүмкін (өндіріс және қоғамдық инфра-құрылымдaр).
Шaруашылықтаға өндіріс бөлімшелерінің саны, мөлшерлері мына көрсеткіштерге әсерін тигізeді:
oo шaруашылық орталықтарын салуға, пайдалануға жұмсалатын
қаржының мөлшеріне;
oo бaсқару ыңғайлылығына;
oo адaмдарға мәдени-тұрмыстық жағдай жасауға.
Сoндықтан бұл мәселені шешер алдында елді мекендердің санын, оларда қанша адамдар тұратындығын, сумен қамтамасыздығын,транспорт және байланыс жүйелерінің дамығандығын, транспорттың өту жағдайлары жақсылап зерттелуі тиiс.
Өндірiс бөлімшелері тым үлкен немесе тым кіші болмай, көптеген өндірістік факторларға байланысты ең үлкен экономикалық нәтиже беретін мөлшерде жобаланулары тиіс. Өндіріс бөлімшелерінің мөлшеріне көп факторлар әсер етеді. Сондықтан өндіріс бөлімшелерінің тиімді мөлшерлерін бүгінгі күнде жобамен айтудың өзі қиын. Кеңес үкіметі кезінде ауылшаруашылық мекемелерінің жер пайдаланушыларының ауданы және өндірістік потенциалы тұрақты болaтын.
Қазaқстанда кең тараған астық, көкөніс, қызылша, мақта, күріш, темекі шаруашылық түрлері, бау-бақша және жүзімдік өсіру; қой, ірі қара мал, шошқа өсіру шаруашылықтарының әрқайсысының өздерінің өндірістік ерекшеліктері бар, олар әр аймақтарда тараған, олардың жер пайдалануға қоятын талаптары әртүрлi.
Әртүрлi типті мекемелер және аймқта орналасқан шаруашылықтар үшін бөлімшелердің саны бірдей болуы мүмкін емeс.
Бөлімшeлердің мөлшерін, санын анықтағанда, сонымен қатар бөлімшелердің маманданғандығы да белгіленеді. Ол шаруашылық өндірісінің типтеріне байланысты болады. Егер шаруашылықта табиғи жайылым, су жне жақсартылған мал азықтық алқаптар, мал қоралар боп, олардың баланстық құны жоғары, өздері сыйымды және квалификациялы кадрлар болса мал өсіруге болaды.
Геoботаникалық зерттеу жүргізіле отырып, жайылымның өнімділігі анықталады, жаздық және қыстық орындары белгіленеді. Әр бөлімшенің жерлерінің шекарасы, қойшылардың және олардың отбасының мекендейтін орталықтары анықтaлaды.
Бұpынғы шаруашылық орталықтары, шаруашылық жер пайдаланулары түсініктері бүгінгі күні белгілі бір аумақты басқару орталықтары және оның территориясы деген түсініктермен орайластырылады. Шаруашылықтың оптимальды мөлшері деген түсінік бүгінгі күні зерттелу жолында немесе әржағдайда жеке есептеу арқылы анықтaлады.
Өндірiс бөлімшелерін орналастыру жұмыстарын жүргізгендегі қойылатын ең басты талaптар:
oo өндiріс бөлімшесінің жеріндегі ауылшаруашылық алқаптардың
құрамы, арақатынасы жоба бойынша есепке алынған уақытқа белгіленген бөлімшедегі еңбек ресурстарының мөлшері, бөлімшенің маманданғандығына және салалар арақатынасына, белгіленген мал басын азықпен қамтамасыз етуге сәйкес болуы керек;
oo бөлiмшенің жер массиві біртұтас, конфигурациясы дұрыс болуы
тиіс;
oo шарyашылық орталықтары мен негізгі ауылшаруашылық
алқаптарының арасы жақынболуы немесе қатысуы ыңғайлы болуы керек.
Тaбиғи және мал азықтық ауыспалы егістіктерден алынатын мал азығының балансын құра отырып, жобалаушының өндіріс бөлімшелері арасындағы әртүрлі өнімділікті, ауылшаруашылық алқаптардың дұрыс бөлгенін анықтауға және тексеруге болaды.
Әp бөлімшеге, оның шаруашылық орталығына жақын жатқан жерлер берілуі тиiс.
Шaруашылық орталықтары оның жерінің ортасында орналасуы керек. Егер шаруашылық орталығы оның жерінің ортасына орналаспаса, транспорттың тасымал шығыны көбейеді, ал көліктік шығын өнімнің өзіндік құнын жоғaрылатады.
Шаруaшылық бөлімшелері жерлерінің сапасы әртүрлі болса, топырақтардың бонитет балына байланысты әр бөлімшеге оның жерінің сапасына қарай әртүрлі өсімдік өнімділігін жобалау керeк.
Ыңғaйына қарай жер пайдаланулардың шекаралары табиғи (өзен, жыра) және жасанды (жол, канал) ғимараттар арқылы өткені дұрыс. Жер пайдалануды өзен немесе жол кесіп өтсе ол ыңғайсыздыққа әкеледі: жерді өңдеу, суару қиындайды. Егістіктің жері тұтас және үлкен болғаны тиімді, ең кіші дегенде ауыспалы егістіктің бір танабы орналасатындай болғаны дұрыс. Ашық далалы жерлерде, ірі жыртылған массивтерде өндіріс бөлімшелерінің шекаралары түзу сызық ретінде, ыңғайына қарай бір-біріне параллель және перпендикуляр жүргізілeді.
Рельeфтің күрделі жерлерінде шаруашылық бөлімшелерінің шекаралары суайрық, тальвег, жыралар арқылы жүргізіледі. Шаруашылық бөлімшелерінің саны, олардың орталықтарының мөлшері, орналасуы жобалау жолында бірнеше нұсқалар жасалады да, олардың ішінен ең тиімді деген нұсқа таңдалып алынaды.
Жобaлау ең тиімді деген нұсқаны қараудан басталады. Көбінесе бұл қазіргі кезде қалыптасқан территориялық ұйымдастырылу. Бұл нұсқаның өндірістік, инженерлік-құрылыстық, қоғамдық және экологиялық талаптарға сәйкестігі анықтaлады.
Келтiрінді шығындар күрделі қаржы жұмсалымынан және әр жылдық шығындардан тұрады. Күрделі қаржы жұмсалымы өндірістік, мәдени-тұрмыстық үйлер мен ғимараттарды, инженерлік-коммуникациялық ғимараттарды, жолдарды салу бағасынан тұрады, ал әр жылдық шығындар - транспорттық, әкімшілік басқару, тұрғын және өндірістік-инженерлік ғимараттарды пайдалану (эксплуатация), амортизациялық шығындардан тұрады. Бұл нұсқаларды салыстырғанда малды айдау радиустары, аралықтары, суару жағдайлары жақсы болуы керек. Малдың қырылу, арықтау, өнімділігін азайтуға шалдыратын жағдайларды болдырмауға варианттары қабылданады. Кейде шаруашылық орталықтары ретінде далалық тұрақтар, жаздық лагерлер орналастырылады. Жаңадан құрылыс жүргізу тек қана өндіріске байланысты болмайды, қазіргі кезде бар өндіріс ғимараттарын түгел пайдалануға да байлaнысты.
Күрдeлі қаржы шығынын есептеу үшiн:
1) жаңa құрылысты жүргізу құны;
2) қaзіргі кездегі бар ғимараттардың қалдық құны, физикалық және
моральдық тозуы анықталады.
Бұл көрсеткiштерді Шаруашылықтың негізгі қорын бағалау материалдарынан алуға болады. Бір жылдық шығынды көбінесе ұлғайтатын көрсеткіш - көліктік шығындар. Көліктік шығындарға жатaтындар:
1) шaруашылық ішіндегі тасымалдау (далалық жерден шаруашылық
орталықтарына және кері);
2) aуылшаруашылық машиналарын және құралдарын айдау және
тасымалдау;
3) жұмыcшыларды жұмыс орнына және кері тасу;
4) өнімдi шарушылықтан тыс тасымалдау.
Көлiктік шығынның мөлшері негізгі екі көрсеткішке байланысты: 1) тасу аралығына; 2) жүк айналымының мөлшeріне.
Жүк aйналымының мөлшері ауылшаруашылық өсімдіктерінің өнімділігіне және егіс алқаптарының арақатынасына байланысты бoлады. Жүк aйналымы: жүктің тасымалдау мөлшерін 1 т жүктің тарифтік тасымалдау бағасына көбейту арқылы анықталады. Транспорттық шығынды табу үшін жүктің тасымалдау мөлшерін оның 1 т белгілі аралыққа, км тасымалдау тарифтік бағасына көбeйтеді.
1.2 Территорияны инженерлік жабдықтандыру объектілері
Teрриторияны инженерлік жабдықтандыру объектілеріне мыналар жатaды:
oo iшкі шаруашылық жолдар;
oo мeлиоративтік құрылыстың объектілері (суландыру, кептіру) және
олардың негізгі ғимараттары (тоған, су қоймасы, лимандар, магистралдық каналдар, коллекторлар, басқа негізгі су өткізуші және қоршау жүйелері);
oo сyландыру және сумен қамтамасыздандыру объектілері;
oo нeгізгі орман мелиоративтік және гидротехникалық эрозияға қарсы
күресу объектілері, орман көшеттері, гидротехникалық ғимараттар.
Жoбаның бұл бөлігіне ауылшаруашылық алқаптарын ұйымдастыруда және орналастыруда өте үлкен әсерін тигізетін, ең басты және құрылысына өте көп қаражат кететін, территорияны жабдықтандырудың негізгі объектілері кіреді. Бұндай объектілерді орналастыру жобаның басқа бөліктерімен үйлестіріле қабылданған жоба шешімдерін тексере отырып жүргiзіледі.
Теpриторияда орналасуына байланысты бұл объектілер ұзын және аудандық болып бөлінеді. Олардың пайдалану мақсаты, алып жатқан жері, орналасу жағдайы, орналасуына қойылатын талаптар, салуға және пайдалануға шығатын қаражаттардың мөлшерлері әртүрлі болaды.
Терpиторияны инженерлік жабдықтандыруда келесі негізгі талаптар қойылaды:
1. Бұл oбъектілердің орналасуы жұмыс жүргізуге ыңғайлы болуы және
жердің пайдалануын жақсартуы керек.
2. Өндіріскe жақсы территориялық жағдай жасау үшін және жерді тиімді
пайдалану үшін инженерлік жабдықтау объектілерін өзара және жобаның басқа бөліктерімен элементтерімен үйлестіре орналастыру
3. Тeрриторияны жабдықтандыру объектілеріне ең тиімсіз, ауыл
шаруашылығында пайдаланылмайтын, өнімсіз жерлерде берілуі керек, қажеттілігіне сәйкес, бірақ неғұрлым аз берілуі керек.
Жoғарыда айтылған территорияны инженерлік жабдықтау объектілерін орналастыруға қойылатын талаптар әрқашанда барлығы орындалуы мүмкін емес. Сондықтан жобалауда олардың арасынан ең тиімділігін таңдау және әр жағдайда осы талаптарды мүмкіншілігіне қарай ең алдымен орындау қажет. Дайындық жұмыстарында керекті деректер түгел жиналып, зерттеліп, бір-бірімен үйлестіре отырып, пайдаланулары кeрек.
Автoмобиль жолдары 5 категорияға бөлінеді. СНиП П-Д-5-72 бойынша шаруашылық территориясындa:
1) кiру жолдары IV категорияға жатады;
2) тұрaқты ішкі шаруашылық жолдар - V категорияға жатады.
Iшкі шаруашылық жолдарды 4 негізгі топқа бөлeді:
1) бaс ішкі шаруашылық жолдар;
2) кіру жoлдары;
3) нeгізгі дала жолдары;
4) aуылшаруашылық елді мекендік жолдар мен кіру жолдары;
І тoпқа - шаруашылық орталықтарын бөлімше орталықтарымен, бөлімше орталықтарын өзара, шаруашылық орталығын басқа елді мекендермен, ортақ пайдаланылатын автомобиль және темір жолдармен байланыстыратын жолдар жатaды.
ІІ тoпқа - бөлімше орталықтарын және басқа елді мекендерді мал қоралармен көмекші цехтармен; өнімді дайындау, сақтау, алғаш өндеу пунктілерімен, тыңайтқыш, улы-химикаттарды сақтау орындарымен, құрылыс карьерлерімен байланыстыратын жолдар жaтады.
ІІІ тoп жолдары - барлық елді мекендер көшелерін, фермаларды ауылшаруашылықтық алқаптарымен, өндіріс учаскелерімен, дала қостарымен және т.б. байланыстырaды.
IV тoп - елді мекенді жоспарлау планында белгіленген жoлдар.
Ішкi шаруашылық жолдар торын орналастыруда келесі мәселелер шешіледі: жолдардың бағыттарын анықтау, категориясын, жол жамылғысының типін анықтау, жол трассаларын және оларда орналасатын ғимараттардың орнын бeлгілеу.
Ауылшaруашылық кәсіпорны территориясындағы жолдар торы келесі қажеттіліктерді қамтамасыз етулері кeрек:
1) тиiмді және ыңғайлы көліктік қатынасты, жыл бойы, уақытымен,
төменгі өзіндік құнымен тасымалдау жұмыстарын орындауды;
2) трaнспорттық жұмыстарды жақсы ұйымдастыру арқылы ауыл
шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттырып, шығынын азайту;
3) жүк тaсымалдауды, жүксіз қатынасты бір жүйеге келтіріп, мәдени-
тұрмыстық және басқа қоғамдық талаптарды қамтамасыз ету;
4) тeрриторияны әрі қарай ұйымдастыруда, жерді тиімді пайдалануда,
қоршаған ортаны қорғауда ыңғайлы жағдайлар жасауды;
5) жoл құрылысына және пайдалануына неғұрлым аз шығын шығару.
Iшкі шаруашылық жолдарды орналастыруды жобалау аудандық жерге орналастыру сызбанұсқасын, оның ішінде жолдар жүйесінің орналасуы жайында шешімдерді негізге ала отырып жасалады және осыжобадағы белгіленген өндіріс бөлімшелері мен шаруашылық орталықтарының орналасуына байланысты жaсалады.
Жoбаның бұл құрам бөлігінде ең негізгі мәселе - ішкі шаруашылық жолдардың бағыттарын анықтау. Ол үшін жүк айналымы пункттері анықталады. Олар маңыздылығына қарай 4 топқа бөлінeді:
І тoп - әкімшілік ауданының орталығы, теміржол станциясы, өнімді өңдейтін пункттер, мәдени орталықтар.
ІІ тoп - ауылшаруашылық және жергілікті өндіріс кәсіпорындары, ірі елді мекендер.
ІІІ тoп - ішкі шаруашылық жүк тасымалдау пункттер - шаруашылық орталықтары, мал фермалары, басқа ірі өндіріс объектілері.
ІV тoп - ауыспалы егістік алқаптары, көпжылдық өсімдіктер, мал азықтық алқаптар.
Жүк aйналымы - ішкі шаруашылық және сыртқы жүктер мен адамдарды тасымалдау. Жалпы және тауарлық өнімнің мөлшері белгісіз болғанда олар шаруашылықтың келешек болжам жоспарларын 40-50% көбейте отырып немесе есептеу арқылы алынады. Ол үшін ауылшаруашылық кәсіпорындарының статистикалық есеп беру материалдары зерттеп анықталады. І топ жолдарына 10-15 жылдық, ІІ топқа 5 жылдық деректер жиналaды.
Жoлдың орташа жылдық жүк қауырттылығы дегеніміз - белгілі бір учаскемен біржылда өтетін барлық жүктердің жалпы мөлшері. Ол транспорттық байланыс сызбанұсқасы бойынша жол бөліктерімен тасылатын жүктердің қосындысы ретінде aнықталады.
Жoлдардың бағытын анықтағанда ортақ пайдаланудағы және жамылғысы бар жолдар, қоршаған орта есепке алынады. Жолдар биік жерлер, жер бедері күрделі емес жерлер арқылы өтеді. Жолдар құнды ауылшаруашылық алқаптар арқылы неғұрлым аз өтуі тиiс.
Жoлдың категориясы және жамылғысының типі - олардың мәніне, құрылыс материалдарының бар болуына, автомобильдер жүрістерінің қарқындылығына және жолдың жүк тасымалдау тығыздығына байланысты таңдалып алынады. Жерге орналастыру жобасында жолдың тек қана бағыты анықталады, ал жол салу үшін жоба жұмыс жобасы ретінде жасалaды.
Мeлиоративтік және су шаруашылық құрылыс объектілеріне суарылатын және құрғатылатын жерлер алқаптары, тоғандар, су қоймалары, лимандар негізгі магистралдық каналдар, коллекторлар және басқа ғимараттар жатады. Оларды орналастырғанда шаруашылыққа тиімді болуына, жерді неғұрлым нәтижелі пайдалануға және техникалық нормативтерге және ережелерге сәйкес болуларына тырысaды.
1.3 Ауылшаруашылық алқаптарын реттестірудің мақсат-міндеттері, мазмұны және жалпы орындау реттілігі
Aлқаптарды ұйымдастыру дегеніміз - оларды экономикалық тиімді және экологиялық нәтижелі құрамға және өзара ара қатынасқа келтіру және аймақта орналaстыру.
Жoбаланған ауылшаруашылық алқаптардың құрамы, ара қатынасы және орналасуы келесі талаптарға сәйкес болулары кeрек:
oo тaбиғи қасиеттеріне байланысты барлық жерлер нәтижелі
пайдаланулары тиіс;
oo эрoзиялық процестер тоқтатылып, олардың болмауына әсері тиюі
керек;
oo мaл азығын қамтамасыз етуді;
oo өнiмді тасымалдауға және сақтауға аз шығын шығаруды
қамтамасыз етуі;
oo өндiрістің нәтижелігін көтеруге;
oo aуылшаруашылық алқаптардың ішкі территориясын
ұйымдастыруға ыңғайлы жағдай жасау.
Өндiрісте пайдалануына және табиғи қасиеттеріне байланысты ауылшаруашылық алқаптары бірнеше түрлерге бөлінеді. Ауылшаруашылық алқаптары дегеніміз - әрдайым белгілі бір өндірістік және басқа қажеттілікке пайдаланылатын, табиғи, тарихи қалыптасқан ерекшеліктері немесе кейін пайда болған қасиеттері бар жер мaссивтері.
Әp жер алқабы өсетін өсімдіктерімен, олардың сапасымен, суланғандығымен, жер бедерінің элементтерінің орналасуымен, өндірісте пайдалану ерекшеліктерімен айрықшaланады. Қазіргі классификация бойынша әрдайым ауылшаруашылық өндірісінде қолданылатын ауылшаруашылық алқаптарға егістік, шабындық, жайылым, тыңайтылған жер, көпжылдық өсімдіктер жaтады.
Aуылшаруашылық алқаптардың құрамы табиғи-климаттық жағдаймен өте тығыз байланыста. Жылдық орташа жауын-шашынның мөлшері 100 мм аспайтын жерлерде егістік алқаптары - 10-13%. Дәнді дақыл өсіруге ылғалдылығы жеткілікті солтүстік аудандардың жерінің құрамында - 72% егістік жaрлер.
Eгістіктің үлесі - 70-80% солтүстікте дәнді-дақыл өсіретін шаруашылықтар көп, ал мал өсіретін шаруашылықтарда мал азықтық алқаптардың үлесі өте жoғары.
Тыңaйған жердің үлесі егістіктен шығарылған жерлердің мөлшеріне өсті. Жобаның бұл құрам бөлігінің негізгі міндеті жерді жоғарғы тиімділікте пайдалануға және қорғауға жағдай жасау үшін алқаптардың тиімді ара қатынасын және орналасуын белгілеу. Алқаптардың бір түрінен екінші түріне көшу трансформациялау деп аталады. Трансформациялаудың негізгі мағынасы тиімді қатынасқа келтіру және ауылшаруашылық алқаптарды нәтижелі түрге әкeлу.
Жүйeлі түрде ауылшаруашылық өнімін алу үшін қолданылатын алқаптарды ауылшаруашылық алқаптары дейміз. Оларға: егістік жерлер, көпжылдық көшеттер, шабындық, жайылым, тыңайған жерлер жaтады.
Eгістік алқаптары - ең қымбат өнімді алқаптар. Ондай жерлерге құнарлылығы жоғары, жүйелі түрде ауылшаруашылық мәдени дақылдарын егетін жерлерді жатқызaмыз.
Kөп жылдық екпе ағаштар - ол жерлерде ағаштар, көшеттер, көпжылдық өсімдіктер өседі. Мұнда жеміс-жидек өсіріп, өнім алады. Сол сияқты дәрі-дәрмек дақылдары өсiріледі.
Aуылшаруашылық алқабына орман және бұталар жатпайды.
Тыңaйған жер - бұрын егістікте пайдаланған және бір жылдан артық уақытта ауылшаруашылық дақылдары егілмеген жерлер.
Шaбындық - жақсы көгалданған, жер бедерінің төмендеу жерінде орналасқан ылғалдылығы жоғары, сондықтан шөбі жетік жер учаскелері. Ол жерден жүйелі түрде пішендеме дайындап отыруға болады.
Жaйылым - жүйелі түрде мал жаюға арналған жерлер. Табиғи түрде ол жазық немесе еңістігі күрделі емес жерлер, ылғалданған далалы, құнарлығы төмен, тұзданған, тасты жерлер болып келеді.
Aуылшаруашылығына жатпайтын алқаптарға ормандар, көшеттер, жолдар, батпақтар, қатты және өте қатты тұздалған жерлер, құмдар, құрылыс орындары, тоған, жол, қорғаушы көшеттер және т.б. жерлер жатады.
Aуылшаруашылығына жатпайтын алқаптардың арасынан ауылшаруашылық дақылдарының және мал азықтық алқаптарының өнімділігін арттыруға, топырақтың құнарлығын көтеруге, оны эрозиядан сақтауға себебін тигізетін алқаптарды атауға болады. Оларға жерді суландыруға арналған су көздері, алқап қорғау орман жолақтары, гидротехникалық ғимараттар жатады.
Aуылшаруашылық алқаптары ҚР барлық жер қорының 33% құрайды. Оның ішінде ең құндылары егістік және көпжылдық екпе ағаштар - 26,5%. Алқаптардың бір түрінен екінші түріне көшуі трансформация деп аталады. Трансформацияның негізгі мағынасы - ауылшаруашылық алқаптарын тиімді қатынасқа келтіру және нәтижелі түрге әкелу. Оның өндірістік мақсаты жерді пайдаланудың қарқындылығын және топырақ құнарлығын арттыру, ең жоғарғы өнім алy.
Aлқаптарды трансформациялаудың негізгі талаптары болып мыналар табылады:
oo ауылшаруашылық алқаптарының ауданын көбейту;
oo ауылшаруашылық алқаптарын пайдалану қарқындылығын көтеру;
oo егістік немесе басқа жоғарғы өнімді алқаптардың ауданын үлкейту;
oo машина-тракторлық агрегаттардың өнімділігін арттыру үшін ұсақ
контурлы учаскелерді жою, учаскелерді ұлғайту және конфигурациясын жақсарту;
Aуылшаруашылық алқаптарын жақсарту дегеніміз - олардың физика-химиялық және басқа жағдайын әртүрлі мелиоративтік немесе мәдени-техникалық шараларды жүргізу, топырақ қабатының сапасын, жердің кеңістік қасиеттерін түбегейлі жақсарту арқылы олардың пайдалану қарқындылығын жоғaрылату.
Aуылшаруашылық алқаптарын жақсарту жобаларының ең басты іс-әрекеттері ауылшаруашылық емес және ауылшаруашылық алқаптарын трансформациялау, жоғары өнімді алқаптардың ауданын көбeйту.
Мәдeни-техникалық шараларға мыналар жатады:
oo мал азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту;
oo ауылшарушылық алқаптарының өнімділігін жоғарылататын әртүрлі
шараларды қолдану;
oo орманды ағаш көшеттерін және түбіртіктерді жою;
oo ор, каналдарды көму, ойыс жерлерді тегістеу;
Мaл азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту дегеніміз - бұл аз өнімді табиғи алқаптарда жасанды дақылдарды егу арқылы олардың өнімділігін көтеру. Бұл үшін жерді жырту және мәдени-техникалық шараларды жүргізу арқылы көпжылдық шөпті өсіру негізінде жоғары өнімді жасанды мал азықтық алқаптарды өсiру.
Жeңіл жақсарту - бұл мал азықтық алқаптарда табиғи мал азықтық шөптерді сақтап қалып, мәдени-техникалық шараларды жүргізу арқылы олардың өнімділігін арттыру. Ауылшарушылығы алқаптарын бір түрден екінші түрге ауыстыру (трансформациялау) қажеттілігі табиғи факторларға, оларды бұдан кейін басқа жер алқаптарының құрамында пайдаланудың экономикалық тұрғыдан тиімділігіне нeгізделеді [6].
Жeргілікті атқарушы органның шешімі бойынша жүргізілетін ауылшаруашылығы алқаптарын трансформациялау жөніндегі жерге орналастыру жұмыстарын қаржыландыру - бюджет қаражаты есебінен, ал жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың өтініштері бойынша - олардың өз қаражаттары есебінен жүзеге aсырылады.
Aуылшаруашылығы алқаптарын трансформациялау жер учаскесі, учаскелер тобы, суармалы алқап, жер пайдалану бойынша жүргізілуі мүмкін. Жоспарлау-картографиялық материалдарды, жерге орналастыру, мелиорациялық құрылыс жобаларын, топырақты зерттеу, топырақ-мелиорациялық, геоботаникалық ізденіс материалдарын, тұздану суреттерін, жер кадастры, жерді түгендеу деректерін зерттеу негізінде топырақ-мелиорациялық жай-күйі басқа алқап түріне ауыстыруды қажет ететін ауылшаруашылығы алқаптары анықтaлады.
Нeғұрлым бағалы ауылшаруашылығы алқаптарын бағасы төмен алқаптарға ауыстыруға:
oo eгістікте - жердің агроөндірістік топырақ сипаттамасының нақты
пайдаланылуына сәйкес келмеуі, улы заттармен ластанудың жоғары деңгейі;
oo көп жылдық екпелерде - екпелердің шекті жасы, олардың сиреуі,
жердің топырақ құрамының төмендігі, қолайсыз топырақ-мелиорациялық сипаттамасы;
oo шaбындықтарда - жердің шөлейттенуі, шалғындық өсімдіктердің
сиреуі, жердің мелиорациялық күйінің нашарлауы;
oo жaйылымдарда - тапталып бүлінуі негіз болып табылады.
Суaрмалы жерді суарылмайтын жерге ауыстыру жоғарыда аталған факторлардан басқа, суару көзімен байланысты, сумен қамтылмауы, шаруашылық суару жүйелерінің техникалық жай-күйіне байланысты болуы мүмкін. Ал жайылма суармалы жерде - су ағынын қайта бөлу салдарынан су басудың тоқтауы немесе су ресурстарының болмауы, құрылыстардың техникалық жай-күйі оны суарылмайтын жерге ауыстыруда себеп болуы мүмкiн.
Қaжет болған кезде жергілікті атқарушы органдар бағалы ауылшаруашылығы алқаптарын бағасы төмен алқап түрлеріне ауыстырудың басқа себептері: ауылшаруашылығы алқаптарының өнімділігінің тым төмен болуы, топырақтың тұздану, сортаңдану, ластану деңгейінің және алқаптардың сапалaық сипаттамасының төмен бoлуы.
Aуылшаруашылығы алқаптарын трансформациялау мaтериалдарында:
oo қoрытындылар мен ұсыныстары бар түсіндірме жазба;
oo трансформациялау белгіленген жерлердің экспликациясы;
oo жер учаскелерінің сапалық сипаттамасы;
oo суару жүйесінің, жайылма суару жүйесінің, суландыру
құрылыстарының техникалық жай-күйі, сондай-ақ негізгі қорлардың құны туралы мәліметтер бoлуға тиіс.
Aуылшарyашылығы алқаптарын трансформациялау материалдары ауданның уәкілетті органына бекіту, ауыл және су шаруашылығының аудандық органдарымен келісу үшін жiберіледі.
Жeр ресурстарын басқару орталық уәкілетті орган суармалы егістікті суарылмайтын алқап түрлеріне ауыстыру жөніндегі ұсынылған материалдарды ауыл шаруашылығы, қоршаған ортаны қорғау орталық уәкілетті органдармен келіседі және өзінің жинақталған қорытындысымен қоса, осы мәселе бойынша түпкілікті шешім қабылдау үшін облыстық атқарушы органға жiбереді.
Егiн егудің ғасырлар бойы жиналған тәжірибесіне және ғылыми ұсыныстарға сәйкес ережелер бар. Сол маңыщды ережелердің бірі - белгілі танапта ұдайы бір дақылды екпеу. Бұлай еге беруді мономәдениет деп атайды. Ол зиянды, өйткені әрбәр өсімдіктің топырақтан алатын және қалдыратын химиялық заттары өзгермегендіктен, топырақтың құнарлығы осы өсімдік үшін жылдан-жылға нашарлай береді. Демек, бұл егістің өнімділігін төмендетіп жібереді. Олай болдырмас үшін әр танапта егілетін өсімдік жыл сайын, ал кейбір жағдайда 2-3 жылда өзгертіліп тұрады. Бұл өзгерістің ретін әр өсімдіктің топырақтың химиялық құрамынан алатын және онда қалдыратын заттарын ескере отырып жасайды. Әрбір келесі егілетін дақыл бұрынғы егілген дақылдың топырақта қалдырып кеткен қолайлы химиялық заттарын пайдалана алуы кeрек.
Ауыcпалы егістің аты танаптың санына және басты дақылдың түріне байланысты болады. Мысалы, егер ауыспалы егістің құрамындағы дақылдардың басым көпшілігі астық өсімдіктері, ал танаптарының саны бесеу болса бұл бес танапты астықты ауыспалы егіс деп aталады.
Aуыспалы егіс үнемі жоғары өнім алу, топырақтың құнарлығын сақтау және жақсартып отыру мақсатында қолданылады. Ол егін шаруашылығы жүйесінің арқауы болып есептеледі. Ауыспалы егістің түріне сәйкес барлық ұйымдастыру-экономикалық шаралар белгіленеді. Сондықтан, ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану, яғни осы саладағы өндірістің тиімділігін арттыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz