Орман шаруашылығы жайында
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ОРМАН ШАРУАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Орман туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
ІІ. ЖАС АҒАШТАРДЫ САҚТАЙ ОТЫРЫП ОРМАНДЫ ОТАУ ... ... .. 7
2.1 Күту кесулерінің негізгі мақсаттары мен мәселелері, түрлері ... ... ... 7
2.2 Орманды басты қолдану және қалпына келтірудегі кесу жұмыстарының технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Шаруашылықта құнды түрлердің өзі өсетін және жас ұрпақтарын сақтау жұмыстарының технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.4 Орман күтіміндегі механизациялық және технологиялық жұмыстарды ұйымдастыру және кескен орынды тазалау ... ... ... ... ... .. 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
І. ОРМАН ШАРУАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Орман туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
ІІ. ЖАС АҒАШТАРДЫ САҚТАЙ ОТЫРЫП ОРМАНДЫ ОТАУ ... ... .. 7
2.1 Күту кесулерінің негізгі мақсаттары мен мәселелері, түрлері ... ... ... 7
2.2 Орманды басты қолдану және қалпына келтірудегі кесу жұмыстарының технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Шаруашылықта құнды түрлердің өзі өсетін және жас ұрпақтарын сақтау жұмыстарының технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.4 Орман күтіміндегі механизациялық және технологиялық жұмыстарды ұйымдастыру және кескен орынды тазалау ... ... ... ... ... .. 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
Орманды қалпына келтіру - әр түрлі себептермен, соның ішінде көбінесе адамның теріс іс-әрекеттерінен бұрын болып, кейін жойылып кеткен орманды өсімдіктерді қалпына келтіру. Орман өсімдіктері адамға,жалпы тіршілікке табиғаттың берген аса бір құнды байлығы. Сондықтан ол ормандарды күтіп, қорғау адам қоғамының парызы. Өкінішке орай Қазақстанның көп жерлерінде бағалы ормандарымыз өртке шалынып немесе отын үшін қырқылып,оталып,бұрынғы орманды жерлер ормансыз болып, сол аймақтардың табиғи экологиялық жағдайларын нашарлатуда. Ондай алқаптардың орман жамылғылары,соларды жойып жіберген мекеме,адамдардың есебіне қайтадан қалпына келтірілуі қажет. Ормандарды қайта қалпына келтіру және оларды дамыту шаралары шаруашылық шараларды жүргізіуге болмайиын жерлерден басқа мемлекеттік орман қорының барлық рұқсат етілген жер категорияларында жүзеге асырылады.
Жобалау жұмыстарда орманды пайдаланушылардың көп жылдар бойы,орман екпелері мен табиғи жаңаруды зерттеу жұмыстары кезінде жиналған мәліметтеріне сәйкес жүргізіледі.
Ұдайы өндіру мен орман өсіруді талап ететін және шаруашылық әсер етуге қолайлы учаскелерге енетін орман екпелерінің қоры аралап көріп таксияцалау мәліметтері бойынша анықталады:
1) шарушылық құнды тұқымдылардың табиғи жолмен өсуі мүмкін емес орманмен қамтылмаған учаскелер;
2) тексеру кезеңінде жаппай кесуге жіберілген басым тұқымдылардың толымдылығы бойынша, табиғи жаңаруы мүмкін емес кеспеағаштар;
3) қалпына келтірілген және басқада орманмен қамтылмаған жерлер (орман мелиорациясы ретінде белгіленген,құмдар,жырлар,балкалар,карьерлер);
4) өнімділігі,толымдығы төмен алқа ағаштары мен екпе ормандарды отырғызу жолымен қалпына келтірілген бұталы өсімдіктер.
Орман орналастыру кезеңіндегі кеспеағаштардың жасанды жолмен қайта қалпына келтіруді қажет ететін ауданы пісіп жетілген орман астарындағы табиғи жаңару және есепті кепеағаштың нақты және болашақтағы пайдаланылуын ескере отырып есептеу арқылы анықталады.
Басты пайдалануға кесу жетілген және ескі ағашты кесу үшін ағаштың сүрегін дайындаумен қалпына келтіру болып табылады. Қазіргі заманда осындай ағаш кесу орманда басты және белсенді ықпал етеді. Сонымен қатар кесудің басты пайдасы халық шаруашылығымен және орманның экологиялық маңызына тәуелді болуы, олардың тұрған жері мен қызметінің орындалуы әр түрлі рөл атқарады. Басты міндетінен басқа орман материалдарын дайындау осындай оқиға қатарында кесу су қоймасының күшеюіне орманның қорғаныш және санитарлық-гигиеналақ қасиеттеріне байланысты. Сөйтіп, кесудің басты пайдасы орманды пайдалану қызығушылығымен, орманды қалпына келтіруге байланысты.
Жобалау жұмыстарда орманды пайдаланушылардың көп жылдар бойы,орман екпелері мен табиғи жаңаруды зерттеу жұмыстары кезінде жиналған мәліметтеріне сәйкес жүргізіледі.
Ұдайы өндіру мен орман өсіруді талап ететін және шаруашылық әсер етуге қолайлы учаскелерге енетін орман екпелерінің қоры аралап көріп таксияцалау мәліметтері бойынша анықталады:
1) шарушылық құнды тұқымдылардың табиғи жолмен өсуі мүмкін емес орманмен қамтылмаған учаскелер;
2) тексеру кезеңінде жаппай кесуге жіберілген басым тұқымдылардың толымдылығы бойынша, табиғи жаңаруы мүмкін емес кеспеағаштар;
3) қалпына келтірілген және басқада орманмен қамтылмаған жерлер (орман мелиорациясы ретінде белгіленген,құмдар,жырлар,балкалар,карьерлер);
4) өнімділігі,толымдығы төмен алқа ағаштары мен екпе ормандарды отырғызу жолымен қалпына келтірілген бұталы өсімдіктер.
Орман орналастыру кезеңіндегі кеспеағаштардың жасанды жолмен қайта қалпына келтіруді қажет ететін ауданы пісіп жетілген орман астарындағы табиғи жаңару және есепті кепеағаштың нақты және болашақтағы пайдаланылуын ескере отырып есептеу арқылы анықталады.
Басты пайдалануға кесу жетілген және ескі ағашты кесу үшін ағаштың сүрегін дайындаумен қалпына келтіру болып табылады. Қазіргі заманда осындай ағаш кесу орманда басты және белсенді ықпал етеді. Сонымен қатар кесудің басты пайдасы халық шаруашылығымен және орманның экологиялық маңызына тәуелді болуы, олардың тұрған жері мен қызметінің орындалуы әр түрлі рөл атқарады. Басты міндетінен басқа орман материалдарын дайындау осындай оқиға қатарында кесу су қоймасының күшеюіне орманның қорғаныш және санитарлық-гигиеналақ қасиеттеріне байланысты. Сөйтіп, кесудің басты пайдасы орманды пайдалану қызығушылығымен, орманды қалпына келтіруге байланысты.
1. Қазахстан - 2030 - Процветание, безопасность, и улучшение благосостояния всех казахстанцев //Казахстанская правда// 11.10.97 -116с.
2. Пояснительная записка к материалам единовременного гос. учета лесного фонда РК на 1 января 2004 г.
3. «2009-2010ж. Қазақстан ормандары бағдарламасын бекіту туралы»14 мамыр 2009 №542 Қазақстан Республикасы Парламентінің қаулысы Юрист анықтама жүйесі. 2010.
4. Белов С.В. Лесоводство. – М.: 1983. – 321 с.
5. Мелехов И.С. Лесоведение. – М.: 1980. – 133 с.
6. Сүлейменов А.А. Орман шаруашылығы: курстық жұмысты орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар.- Павлодар: Кереку,2008.- 20 б.
7. Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология құқығы. Тараз. 2003. ІІ том. 88-89бет.
8. ҚР Қызыл кітабы туралы ереже, ҚР Министрлер Кабинетінің 2009 ж.13 қыркүйектегі № 1258 қаулысы. Қоршаған ортаны қорғау. Нормативтік актілер жинағы. Алматы. Юрист. 2010. 105-109 бет.
9. Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 2009 жылғы 19 тамыздағы 918 санды қаулысының "Қазақстан Республикасының биологиялық сан алуандық туралы Конвенцияны мақұлдауы және онда көзделген міндеттемелерді орындауды ұйымдастыру жөніндегі" қаулы Юрист анықтама жүйесі. 2010
10. Сахипов М.С. Правовая охрана лесов. Алма-Ата. Наука. 2004. 86 с.
11. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң. 1991ж. 16 желтоқсан. Жеке басылым. Алматы. 2008.
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Астана: Елорда, 2009.- 56 б.
13. 1сәуір 2004 жылы 539 санды «Ормандарды сақтау және ормандық аумақтарды көбейту жобасындағы Қазақстан Реслубликасы мен Халықаралық қайта құру жене даму банк ісінің арасындағы грант бөлу ратификациясы туралы» Қазақстан Републикасының заңы қабылданды Юрист анықтама жүйесі 2010
14. Мемлекеттік орман қорының учасклерінде орман және орман өсіруді қорғау және күзету нормативтері мен нормаларын бекіту туралы» 19 қаңтар 2009ж. №53 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы Юрист анықтама жүйесі 2010.
15. Ормандарда шөп шабу мен мал жаю тәртібі 2008 жылы 14 қазанда Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің "Қазақстан Республикасының орман қоры аумағында шөп шабу мен мал жаю" Ереже // Юрист анықтама жүйесі 2010
16. Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қорғау туралы. 15 шілде 2008 // Юрист анықтама жүйесі 2010
17. Асылбеков А.П. Проблемы правового регулирование экологического контроля в РК. з.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. Алматы, 1998
18. 6 сәуір 2009 жылы 310 санды ҚР Үкіметінің қабылданған Ауыл шаруашылық министрлігінің Орман және аңшаруашылық комитеті туралы Ереже // Юрист анықтама жүйесі 2010
19. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2004 жылы 17 сәуірде бекіткен 118 санды «Мемлекеттік орман кадастрын және мемлекеттік орман мониторингін енгізу ережесін бекіту туралы» Қаулысы
20.Тілешова Г.Ж. Нарықты қатынастар жағдайында Қазақстан Республикасында орман қорын қорғаудың құқықтық негіздері. з.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. Алматы. 2001. 12 бет
21. «Қазақстан Республикасының 2004-2015ж.ж экологиялық қауіпсіздік концепциясын жүзеге асырудағы 2004-2009 ж.ж іс-шаралардың жоспары туралы» 3 ақпан 2004ж. №131 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы Юрист анықтама жүйесі 2010.
22. С.Т. Культелеев, Е.Ш.Рахметов Қазақстан Республикасының Экологиялық құқығы Оқулық Алматы, 2008. 245бет
23. ҚР Үкіметінің 2007ж 17 ақпандағы (Мемелекеттік орман кадастрымен ормандардың мемелекеттік мониторингін жүргізу ережелерін бекіту туралы қаулысымен бекітілген) Юрист анықтама жүйесі 2010.
23. Атрохин В.Г., Гурский А.А., Аманбаев А.К., Токтасынов Ж.Н. Леса и лесное хозяйство Казахстана.Алматы.1996.-244 с.
24. Морозов Г.Ф. Учение о лесе. Изд.5 – М.Л.:1949. – 75 с.
25. Набатов Н.М. Лесоводство. – М.: 1997. – 325 с.
26. Нестеров В.Г. Общее лесоводство. – М.: 1954. – 432 с.
27. Эйтинген Г.Р. Лесоводство. – М.: 1953. – 426 с.
2. Пояснительная записка к материалам единовременного гос. учета лесного фонда РК на 1 января 2004 г.
3. «2009-2010ж. Қазақстан ормандары бағдарламасын бекіту туралы»14 мамыр 2009 №542 Қазақстан Республикасы Парламентінің қаулысы Юрист анықтама жүйесі. 2010.
4. Белов С.В. Лесоводство. – М.: 1983. – 321 с.
5. Мелехов И.С. Лесоведение. – М.: 1980. – 133 с.
6. Сүлейменов А.А. Орман шаруашылығы: курстық жұмысты орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар.- Павлодар: Кереку,2008.- 20 б.
7. Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология құқығы. Тараз. 2003. ІІ том. 88-89бет.
8. ҚР Қызыл кітабы туралы ереже, ҚР Министрлер Кабинетінің 2009 ж.13 қыркүйектегі № 1258 қаулысы. Қоршаған ортаны қорғау. Нормативтік актілер жинағы. Алматы. Юрист. 2010. 105-109 бет.
9. Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 2009 жылғы 19 тамыздағы 918 санды қаулысының "Қазақстан Республикасының биологиялық сан алуандық туралы Конвенцияны мақұлдауы және онда көзделген міндеттемелерді орындауды ұйымдастыру жөніндегі" қаулы Юрист анықтама жүйесі. 2010
10. Сахипов М.С. Правовая охрана лесов. Алма-Ата. Наука. 2004. 86 с.
11. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң. 1991ж. 16 желтоқсан. Жеке басылым. Алматы. 2008.
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Астана: Елорда, 2009.- 56 б.
13. 1сәуір 2004 жылы 539 санды «Ормандарды сақтау және ормандық аумақтарды көбейту жобасындағы Қазақстан Реслубликасы мен Халықаралық қайта құру жене даму банк ісінің арасындағы грант бөлу ратификациясы туралы» Қазақстан Републикасының заңы қабылданды Юрист анықтама жүйесі 2010
14. Мемлекеттік орман қорының учасклерінде орман және орман өсіруді қорғау және күзету нормативтері мен нормаларын бекіту туралы» 19 қаңтар 2009ж. №53 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы Юрист анықтама жүйесі 2010.
15. Ормандарда шөп шабу мен мал жаю тәртібі 2008 жылы 14 қазанда Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің "Қазақстан Республикасының орман қоры аумағында шөп шабу мен мал жаю" Ереже // Юрист анықтама жүйесі 2010
16. Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қорғау туралы. 15 шілде 2008 // Юрист анықтама жүйесі 2010
17. Асылбеков А.П. Проблемы правового регулирование экологического контроля в РК. з.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. Алматы, 1998
18. 6 сәуір 2009 жылы 310 санды ҚР Үкіметінің қабылданған Ауыл шаруашылық министрлігінің Орман және аңшаруашылық комитеті туралы Ереже // Юрист анықтама жүйесі 2010
19. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2004 жылы 17 сәуірде бекіткен 118 санды «Мемлекеттік орман кадастрын және мемлекеттік орман мониторингін енгізу ережесін бекіту туралы» Қаулысы
20.Тілешова Г.Ж. Нарықты қатынастар жағдайында Қазақстан Республикасында орман қорын қорғаудың құқықтық негіздері. з.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. Алматы. 2001. 12 бет
21. «Қазақстан Республикасының 2004-2015ж.ж экологиялық қауіпсіздік концепциясын жүзеге асырудағы 2004-2009 ж.ж іс-шаралардың жоспары туралы» 3 ақпан 2004ж. №131 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы Юрист анықтама жүйесі 2010.
22. С.Т. Культелеев, Е.Ш.Рахметов Қазақстан Республикасының Экологиялық құқығы Оқулық Алматы, 2008. 245бет
23. ҚР Үкіметінің 2007ж 17 ақпандағы (Мемелекеттік орман кадастрымен ормандардың мемелекеттік мониторингін жүргізу ережелерін бекіту туралы қаулысымен бекітілген) Юрист анықтама жүйесі 2010.
23. Атрохин В.Г., Гурский А.А., Аманбаев А.К., Токтасынов Ж.Н. Леса и лесное хозяйство Казахстана.Алматы.1996.-244 с.
24. Морозов Г.Ф. Учение о лесе. Изд.5 – М.Л.:1949. – 75 с.
25. Набатов Н.М. Лесоводство. – М.: 1997. – 325 с.
26. Нестеров В.Г. Общее лесоводство. – М.: 1954. – 432 с.
27. Эйтинген Г.Р. Лесоводство. – М.: 1953. – 426 с.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ОРМАН
ШАРУАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1 Орман туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 5
ІІ. ЖАС АҒАШТАРДЫ САҚТАЙ ОТЫРЫП ОРМАНДЫ ОТАУ ... ... .. 7
2.1 Күту кесулерінің негізгі мақсаттары мен мәселелері, түрлері ... ... ...
7
2.2 Орманды басты қолдану және қалпына келтірудегі кесу жұмыстарының
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 15
2.3 Шаруашылықта құнды түрлердің өзі өсетін және жас ұрпақтарын сақтау
жұмыстарының
технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 18
2.4 Орман күтіміндегі механизациялық және технологиялық жұмыстарды
ұйымдастыру және кескен орынды тазалау ... ... ... ... ... .. 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
29
КІРІСПЕ
Орманды қалпына келтіру - әр түрлі себептермен, соның ішінде көбінесе
адамның теріс іс-әрекеттерінен бұрын болып, кейін жойылып кеткен орманды
өсімдіктерді қалпына келтіру. Орман өсімдіктері адамға,жалпы тіршілікке
табиғаттың берген аса бір құнды байлығы. Сондықтан ол ормандарды күтіп,
қорғау адам қоғамының парызы. Өкінішке орай Қазақстанның көп жерлерінде
бағалы ормандарымыз өртке шалынып немесе отын үшін қырқылып,оталып,бұрынғы
орманды жерлер ормансыз болып, сол аймақтардың табиғи экологиялық
жағдайларын нашарлатуда. Ондай алқаптардың орман жамылғылары,соларды жойып
жіберген мекеме,адамдардың есебіне қайтадан қалпына келтірілуі қажет.
Ормандарды қайта қалпына келтіру және оларды дамыту шаралары шаруашылық
шараларды жүргізіуге болмайиын жерлерден басқа мемлекеттік орман қорының
барлық рұқсат етілген жер категорияларында жүзеге асырылады.
Жобалау жұмыстарда орманды пайдаланушылардың көп жылдар бойы,орман екпелері
мен табиғи жаңаруды зерттеу жұмыстары кезінде жиналған мәліметтеріне сәйкес
жүргізіледі.
Ұдайы өндіру мен орман өсіруді талап ететін және шаруашылық әсер етуге
қолайлы учаскелерге енетін орман екпелерінің қоры аралап көріп таксияцалау
мәліметтері бойынша анықталады:
1) шарушылық құнды тұқымдылардың табиғи жолмен өсуі мүмкін емес орманмен
қамтылмаған учаскелер;
2) тексеру кезеңінде жаппай кесуге жіберілген басым тұқымдылардың
толымдылығы бойынша, табиғи жаңаруы мүмкін емес кеспеағаштар;
3) қалпына келтірілген және басқада орманмен қамтылмаған жерлер (орман
мелиорациясы ретінде белгіленген,құмдар,жырлар,балкалар, карьерлер);
4) өнімділігі,толымдығы төмен алқа ағаштары мен екпе ормандарды отырғызу
жолымен қалпына келтірілген бұталы өсімдіктер.
Орман орналастыру кезеңіндегі кеспеағаштардың жасанды жолмен қайта қалпына
келтіруді қажет ететін ауданы пісіп жетілген орман астарындағы табиғи
жаңару және есепті кепеағаштың нақты және болашақтағы пайдаланылуын ескере
отырып есептеу арқылы анықталады.
Басты пайдалануға кесу жетілген және ескі ағашты кесу үшін ағаштың
сүрегін дайындаумен қалпына келтіру болып табылады. Қазіргі заманда осындай
ағаш кесу орманда басты және белсенді ықпал етеді. Сонымен қатар кесудің
басты пайдасы халық шаруашылығымен және орманның экологиялық маңызына
тәуелді болуы, олардың тұрған жері мен қызметінің орындалуы әр түрлі рөл
атқарады. Басты міндетінен басқа орман материалдарын дайындау осындай оқиға
қатарында кесу су қоймасының күшеюіне орманның қорғаныш және санитарлық-
гигиеналақ қасиеттеріне байланысты. Сөйтіп, кесудің басты пайдасы орманды
пайдалану қызығушылығымен, орманды қалпына келтіруге байланысты.
Басты пайдалануға кесу орманды басты пайдаланудың бір түрі, ішкі
ресурстарды пайдаланудың басты бөлігі болып табылады. Орманды дұрыс
пайдалануда, кесудің пайдасын негізге алып, олар ағаштың өлшемі мен сапасын
алады, халық шаруашылығымен тұрғындардықажеттілігін толық қанағаттандырады.
Ағашты тұтастай кесу, бұл ағаш кесетін жерде бір амалмен ағашты кесіп
алуды, басты пайдалануға кесу мен қалпына келтіруін айтады. Кесуден кейін
тұқым ағаштарын отырғызатын жер қалдырады көлемі 0,5 тен 1,5 га дейін,
көлденеңі 10 - 15 метр. Ресейде ағашты тұтастай кесу тәсілі басты кесудің
түрі болып табылады, себебі осының көмегі арқылы 95 % орман материалдарын
дайындайды.
Тұтастай ағашты кесу көбінесе ІІІ және ІІ топ ормандарында кеңінен
қолданылады және көптеген сорттардың көлем сұранысына байланысты. Олар ағаш
кесетін учаскенің өлшемі жағынан өзгеше және тар жерде ағаш кесу
айырмашылығы байқалады, онда ағаш кесетін жердің ұзындығы 100 м аспайтын
және ауданы 50 га жерде құнарландырылған кесумен көлік жол магистралында
болу керек, құнарлы ағаш кесетін жердің ұзындығы 200 м-ге дейін жетеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Жас ағаштарды(өскіндерді) сақтай отырып
ағаштарды кесу арқылы орманды күту жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
1) орманмен қамтылмаған аумақтарда екпе ормандарын отырғызу;
2) өнімділігі төмен және бұталы ормандарды жаңарту үшін, жасанды алқа
ағаштарға құру;
3) орманды басты мақсатқа пайдалану үшін кесу кезінде жас өскіндерді
ескере отырып, олардың табиғи жаңаруының артуына әсер ету;
4) табиғи жаңарудың келешекте орман құруына мумкіншілігі бар
аудандарды қалдыру;
5) мелиоративтік орман өсіру.
І. ОРМАН ШАРУАШЫЛЫҒЫ
1. Орман туралы түсінік
Ағаш өсімдіктерін ботаника бөлімі немесе өсімдіктер туралы ғылым
-дендрология зерттейді, ол ғылыми көзқараспен көп жылдық ағаш
өсімдіктерінің – сыртқы және ішкі құрылысын, таксономиялық жағдайын, түр
ішілік жүйеленуін, физиологиясын, экологиясын, географиялық орналасуын және
шаруашылық мағнасын зерттейді. Ормандық ағаш өсімдіктері келесі өмірлік
формаларына немесе топтарына бөлінеді: ағаштар, бұталар, бұташықтар,
шалабұталар.
Әсіресе кеңінен тарап және шаруашылықта мағналы болған ағаштар – жан
– жағында бұталары мен жоғарыда өркені бар айқын діңді көп жылдық
өсімдіктер. Олардың орман қалыптасуында және шаруашылық пен халыққа сүрік
алуда маңызды орны бар. Ағаштардың биіктігі 8...10 м биік болады.
Есейген бұталарда басты дің болмайды, оның орнына бірнеше діңшелер
қалыптастырып 5 м биіктікке дейін өседі. Бұташалар тармақталған 80 см
дейінгі биіктікке өсетін өсімдіктер, ал лиандар - иілгіш, ұзын, тұрақсыз,
тіреу тілейтін сабақтары бар өсімдіктер.
Орман түсінігі көп қырлы. Орман биосфераның құрамдарының бір
бөлігі болып есептеледі, жер шары өмірінің белсенді орны болып құралады,
өйткені құрамы, құрылымдары тірі ағзалардың тіршілігімен байланысты;
географиялық ландшафттың элементі ретінде оны орман ауқымы (массив) және
орман қоры ж. т.б. құрастырады.
Орман – жер шарының негізгі түрлерінің біреуі, яғни әртүрлі аралас
өсімдіктердің күрделі қарым – қатынасы, бірақта көлемі, құрылымы,
құрамы, көбеюі, көректенуі және басқа белгілері бойынша айырмашылығы
бар. Ал өсімдіктер ішінде ағаштар басты орында. Бірақта көп ағаштарды
орман деп атауға болмайды. Өйткені олар бір-бірінен алшақ орналасып ,
қатар-қатар тұруы мүмкін, сондықтан олар саябақ немесе демалыс бағын
құрастырады.
Орман тек сандық белгілерімен емес, сапалық көрсеткіштерімен
анықталады. Орманда өскен ағаштардың өте жоғары орналасқан бөрікбасы
болады. Олар жоғарыда қосылып жарықты, жылуды, жауын-шашынды жерге
түсірмейді. Сондықтан төменгі бұтақтар солып қалады, ал өсетіндері
діңдері. Ол ағаштардың бағалылығы және шаруашылық мағынасы мол
көрсеткіші.
Еркін өсетін ағаштардың бұтақтары солбырап, бөрікбасы шашыраңқы
болады. Ағаштың діңі бұтақты, қысқа болады, оларда жақсы тауарлық түр
болмайды. Ормандағы ағаштар, еркіндегі өсетіндерге қарағанда, 10 ... 20
жыл кеш тұқым береді және дән беретін кезеңдері болады. Ол жылдар
ағаштардың тұқымы мен табиғи жағдайларымен байланысты, сонымен қатар
тұқым беру ағаштардың көлемдерімен байланысты. Өте ірі ағаштар 80% көп
дәндер береді, ал нашар өсетіндері – 0,5 % көп бермейді.
Орманда, ағаштармен қатар бұталар, шөптер, мүктер, қыналар және
т.б. өсімдіктер өседі. Ол әсерлер жарық, көректік заттар және су үшін
бәсекелестікте.
Сонымен, орман тек көптеген ағаштар араласы емес, ол бұталардың,
шөптердің, мүктердің, қыналардың және т.б. өсімдіктердің қарым-қатынасы,
онда ағаштар, ең бірінші болып, қоршаған ортаға әсер етеді: жарық , жылу,
ылғал, ауа құрамы, жел және басқа экологиялық жағдайларға. Орман өз
ортасын құрастыра отырып, қоршаған егістіктерге, шабындықтарға, су
қоймаларына және т.б. әсер етеді.
Орман тек өсімдіктер құрылымы емес, ол биологиялық жүйе, оның
қатарында әртүрлі жануарлар бар, орман фаунасын құрастыратын, сонымен
қатар микроағзалар дамитын орта. Ормандық аңдар мен құстар өздеріне
жайлы жағдай табады, өйткені олар қоректене және көбейе алады. Ал
көптеген аңдармен құстар ағаштардың өсіп-дамуына әсер етеді, өйткені
зиянды жәндіктердің көбейюін азайтып, орманның санитарлық жағадайын
жақсартады. Жер қазатын жануарлар (борсық, көртышқан) топырақ құрамын
жақсартады, қарағай тұқымдастарының қауіпті зиянкесі мамыр зауда
қоңызының дернәсілін азайтады.
Ормандағы топырақта көптеген құрттар мен микроағзалар бар. Олар
топырақтың құрамын жақсартады және ағаштар мен бұталардың қоректенуін
қамтамасыз етеді, өйткені түскен қылқандарды, жапырақтарды, бұтақтарды,
қабықтарды өңдеп пайдалы қылдырады.
Орман шаруашылығының негізін қалаушы Г.Ф. Морозов орманға жан-жақтық
түсінік берген, яғни орман тек ағаш өсімдіктерінің бір-біріне әсер
етумен емес, ал топырақтың және ауаның құбылыстарымен жаңа өзгерістер
әкеледі.
В.Н. Сукачев орманды ормандық биогеоценоз (грек. био - өмір, гео-
жер, ценоз-жалпы) ретінде қарастырған, яғни барлық тіршіліктің,
топырақтың, жалпы дамудың әсерімен болатын өзгерістер ретінде.
Қазақстан Республикасының Орман кодексінде орманға келесі түсінік
берілген. Орман – ағаш пен бұта өсімдіктерінің және жанды табиғаттың басқа
да компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан,
қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономикалық
және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен .
ІІ. ЖАС АҒАШТАРДЫ САҚТАЙ ОТЫРЫП ОРМАНДЫ ОТАУ
2.1 Күту кесулерінің негізгі мақсаттары мен мәселелері
Күту мақсатындағы кесу жұмыстарының биологиялық негіздерінің бірі
болып келесі басты жағдайлар есептеледі: а) қолайлы өнімділікті орман
бітімін құрастыруда, ағаш бөрікбастарының физиологиялық белсенділігі көп
мөлшерде пайдаланылуы; б) өз кезегінде егіліп өсіп тұрған екпелердің
көлемін ағаштармен толықтыру; в) ағаштарды олардың биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты және орман өсіру талаптарына сай келетіндей етіп
орналастыру; г) төзімді, көп жылдық, жоғары сапалы қарқынды дамитын
ағаштардан құралған екпелер өсіру; д) орман фаунасына пайдалы және орманға
көп пайда әкелетін микроорганизмдерге қолайлы жағдай жасау. Таза
отырғылардағы түрішілік байланысын реттеу .
Күтудің экономикалық негіздері халық шаруашылық маңыздылықтарымен
тұқымдастарының орман шаруашылық қасиетіне және нақты табиғи жағдайларға
байланысты күту кесулерін жүргізу үшін, ағаштың негізгі тұқымдасы
анықталып, кесу жұмыстарының басталу және қайталану уақыты белгіленіп,
кесуге жарамды ағаштарды іріктеу, өсіруге жарамды ағаш іріктеу принциптері
оның қарқындылығы, кесуге арналған жұмыс құру және оның технологиясы
анықталады. Халық шаруашылығына және тұрғындарға қажетті қосымша ағаштарды
іріктеп алу орман қоймаларын тиімді пайдалану, қосымша шикі заттар алу,
яғни қылқанды және дәруменді ұнтақ алу жағдайлары күту кесулерінің басты
экономикалық алғы шарттары болып табылады.
Қазіргі кезде қылқан жапырақты және қатты жапырақтылар тұқымдастарына
аса назар аударуда, сондықтан оларды ең басты ағаш тұқымдары деп біледі.
Бұл жерде басқа қайың және көктерек ағашы тұқымдардың ең басты ағаш
тұқымдарына жатпайды дегені емес егерде орман шикізат базасы сіріңке
комбинаты мен күшейіп тұрса, онда әрине бұл жерде көктерек ағашы тұқымдасы
ең басты тұқымдас болар еді, сондықтан ең басты тұқымдарына көп өнім
беретін, шикізат базасын көтеретін тұқымдар жатады және оларға көп назар
аударылып, күтім жасалады. Бұрын орман шаруашылығында бекіп қалған қағида
болған, онда күту кесулері ерте басталуы керек делінген, бірақ мөлшерленген
қарқынмен жиі орындалып тұруы керек. Мұнда, қағида таза екпелерде жасалатын
күту кесулерінде, әсіресе, жас қарағайлы екпелерде қалыптасқан. Қазіргі
кезде көптеген аралас ағаш бітімдері өсіп тұрған жерлерде орман шаруашылық
және экономикалық жағдайлары келесіні көрсетеді: күту кесулерін кешірек
бастап, оны жоғары қарқынмен, сирек қайталап тұру керек дейді бұл принцип
солтүстік аудан ормандарында биологиялық тұрғыдан дәлелденеді, онда орман
оңтүстікке қарағанда баяу өседі.
Күту кесулері арқылы аумаққа тиісті ағаш санын анықтауға болады,
сонымен қатар олардың орналасуын анықтауға да болады. Сондықтан басты
ағаштарға өсуге бөгет жасайтын тиімсіз ағаш тұқымдары алып тасталады,
ішінен тек қоректік заттыларын алып қалады, ол орманның өсуін жақсартады.
Ағаштарды кесуге іріктеп алумен бірге оның орындалу қарқындылығы да
қатар жүреді. Егер біз көп ағаш кесетін болсақ, онда ағаш бітімінің
тұрақтылығын жойып, т.б. қолайсыз өзгерістер әкелуіміз мүмкін. Ал егер біз
мөлшерімен аз ағаш кессек, онда кесудің мақсаты өз шешіміне жетпейді және
ол экономикалық жағынан аяқталмайды. Сондықтан ағаштарды кесуге іріктеу
принципі мен оның қарқынын таңдау орман шаруашылық іс-шараларында өте
маңызды міндет атқарады
Күту кесулері кезінде жұмысты ұйымдастыру және территорияны
белгілеу алдын-ала кесу жұмыстарының орындалу технологиясын анықтайды және
ормандар ауданын үлкейту мен күту кесулеріне деген жаңа амал-тәсілдерін
қолдану алдында кесу жұмыстарындағы жұмыскерлердің өндіру мүмкіншіліктерін
қарастырады.
Күту кесулерінің түрлері және әдістері.
Ағаш жасы және шаруашылық мақсатына байланысты күту кесулерінің келесі
түрлерін ажыратады: жарықтандыру, тазарту, сиректендіру, өтпелі кесулер.
Күту кесулерінің түрлері ағаштың жас ерекшеліктері мен тұқымдастарына
байланысты анықталады. Жарықтандыру – бұл жұмыс жас ағаш бітімінде
вегетация кезеңінде ағаштың тұқымдық және сапалық құрамының, басты ағаш
тұқымдарының өсу жағдайларын жақсарту мақсатында жасалады. Жарықтандыру
жұмысы жасы 10-дағы, кейде 20-дағы қылқанды орман аймақтарында, тұқымдардың
орман түзу ерекшеліктеріне байланысты, сонымен қатар ағаш бітімінің
өнімділігіне және орман түзу аймағына байланысты жасалады. Жас ағаштар
ішінен жақсы дамып, өсіп келе жатқан ағашқа өз септігін тигізетін жағымсыз,
аралас ағаштардың көзін жояды. Кесетін кезде ағаш тұқымдасына, оның
биіктігімен диаметріне қарамастан, тіреп тұрған және жарықты түсірмей,
жауып тұрған ағаштарды кеседі.
Тазарту жұмыстары-бұл күту кесулері жас ағаш бітімінде жүргізіледі. Ол
кесу жұмыстары ағаштардың жақсы өсіп, басты ағаш тұқымдардың аумаққа дұрыс
орналасуын реттейді. Тазарту жұмыстарын жарықтандырудан кейін 20 немесе 40
жастағы ағаш бітімінде жасалып, құнды ағаш екпелерінің ары қарай өркендеп
өсуін қамтамассыз етеді. Кейде орман шаруашылық практикасында жарықтандыру
мен тазарту жұмыстарын бір күту кесулері түріне біріктіреді, себебі
екеуінің де мақсаты бір бағытта, яғни басты ағаш тұқымдары басым болып
келетін ағаш бітімін құру болып табылады. Тазарту жұмыстары кезінде кесуге
алынатын ағаштарды іріктеу мен оларды өсіру принциптері жарықтандыру
жұмыстарымен бірдей болады. Аралас орман және орманды-далалы аймақтарда
жарықтандыру жұмыстары қарағайлы, балқарағайлы, шыршалы және майқарағайлы
ағаш бітімдерінде көп жағдайларда 10 жасқа дейінгі, тоғайда – 20 жасқа
дейінгі ағаштарда жасалады. Ал тазарту жұмыстары 11 жастан 20 жасқа дейінгі
және 40 жасқа дейінгі ағаштарда жасалады. Сібірдің тойғайлы ормандарында
ағаштар өте бояу өсетін болғандықтан оларда жарықтандыру жұмыстары
жүргізілмейді.Еменді шағанды, үйеңкі ағаш бітімді далалы және орманды-
далалы аймақтардағы жарықтандыру мен тазарту жұмыстарының жасалу мерзімі
аралас орман аймағындағы жарықтандыру мен тазарту жұмыстарымен бірдей
болады.
Сиректендіру жұмыстары – бұл күту кесулері, ағаштары ІІ класс
жасындағы және орта жастағы ағаш бітімдерінде жүргізіледі. Сиректендіру
жұмыстары ең жақсы ағаштардың бөрік басы мен діңінің дұрыс қалыптасуы үшін
қолайлы жағдай жасау мақсатында жүргізіледі. Сиректендіру жұмысы тазарту
жұмысынан кейін жасы 30-40 жастағы немемсе 60 жастағы ағаш бітімінде
жасалады. Сиректендіру жұмыстары суалу кезеңіндегі, өліп бара жатқан,
зиянкестер және аурумен зақымдалған ағаштарға белгіленеді. Мұнда қисайған
ұзын өскен бұтасы көп, бөрік басы төмен салбырап кеткен ағаштар кесіледі.
Орман шаруашылық тәжірибесінде сиректендіру жұмыстары аралас орман,
орманды-далалы және далалы аймақтардың қылқанды екпелерінде тағы қатты
жапырақтылар тұқымдарының туысында және бірінші генерация кезінде
жүргізіледі, ерекшелігі желектер 21 жастан 40 жасқа дейінгі ағаш
бітімдерінен құралу керек. Мұндай аймақтардың қылқанды екпелеріндегі басты
кесу жұмыстары жасы 101 жас және одан жоғары, ал басқа тұқымдар үшін басты
кесу жұмыстары жасы 61-ден және 21 жастан 40 жасқа дейін жүргізіледі.
Өтпелі кесулер – бұл күту кесулерін орта жастардағы ағаш бітімдерінде,
ең жақсы ағаш өскіндерінің көлемін үлкейту мақсатында оларға қолайлы жағдай
жасайды. Бұл күту кесулері сиректендіру жұмысынан кейін басталып, басты
қолданыс кесулеріне дейін 5...10 жыл бұрын аяқталады. өтпелі кесулердің
басты мақсаты, ол ағаштың пісу кезеңіне дейін басты қолданыс кесулерінен
көбірек техникалық сапасы жоғары ағаштарды өндіріп алу болып табылады.
Соңында діңінің жағдайы, сапасы және пішіндері жағынан толықтай шаруашылық
мақсаттарына сай келетін ең жақсы ағаштарды алып қалады.
Ұсақ жапырақты ағаш бітімінде, тағы да емен, шаған және үйеңкі
ағаштары бар жерлерде келесі жұмыстар жүргізіледі. Басты қолданыс
кесулерінің жасы 41-дегі және одан жоғары жастағы ағаштарда, жарықтандыру
10 жасқа дейінгі ормандарда, тазарту жұмыстарын 11-ден 30 жасқа дейінгі,
жол салу кесулерін 31-ден жоғары жастағы ағаштарда жасайды.
Аралас жас өскіндерде жасалатын күту кесулері түрлерінің ішіндегі ең
бастылары жарықтандыру мен тазарту жұмыстары болып табылады. Сиректендіру
кезінде ағаш діңімен бөрік басының пішініне күтім жасалады және ағаш
бітімінің құрамын күту жұмыстары жалғасады. Өтпелі кесулер ең жақсы
ағаштардың пісіп келе жатқан екпелеріндегі өскіндердің көлемін үлкейту және
ағаш бітімдерінің сапасын жақсарту мақсатында жасалады. Сиректендіру мен
өтпелі кесулер арқылы ең жақсы ағаштардың өсуі үшін қолайлы жағдайлар
жасалады.
Күту кесулерінің негізгі түрлерінің бірі санитарлық кесулер, ағаш
бітіміндегі бұталарды кесу, майда тоғайларды жаңғырту және ашық алаңдарды
күту жұмыстары кіреді. Санитарлық кесулер – орман жағдайларын жақсарту
мақсатындағы кесулер, ол кесу жұмыстарында ауырған, зақымданған және қурап
қалған жеке ағаштарды немесе бүкіл ағаш бітімін алып тастайды. Ағаш
бітіміндегі санитарлық кесулер, өздік іс-шаралары сияқты негізгі күту
кесулерінің бір түрі уақытында жасалмаған кезде, көп жағдайларда зиянды
жәндіктер мен саңырауқұлақ ауруларының ошақтары пайда болған кезде, көп
жағдайларда зиянды жәндіктер мен саңырауқұлақ ауруларының ошақтары пайда
болған кезде, санитарлық кесулердің тапсырмалары да қоса жасалынады. Бірақ
мұндай санитарлық жағдайларына қанағатсызданатын ағаш бітімдері болады,
оларға міндетті түрде көптеген ауруларға және зиянды жәндіктердің көбінесе
көбеюіне қарсы белгі беретін санитарлық кесулер тағайындалуы тиіс. Ол
екпелерді сауықтыру үшін және келешекте жақсы сүрек алу үшін өте қажет.
Санитарлық кесулерді іріктемелі және тұтас деп 2-ге бөледі. Іріктемелі
санитарлық кесулер ағаш бітімінің барлық жас класстарында жасалады. Олардың
ішінен жел сұлатпаларға, сұламаларға, қар сұлатпаларға ұшыраған, суалу
кезіндегі және өліп қалған ағаштарды іріктеп, сонымен қатар саңырауқұлақ
ауруларымен зақымдалған және зиянды жәндіктермен жауланған ағаш даналарын
кеседі. Өндірілетін ағаш бітімдерінің сапасын түсірмейтін негізгі
белгілерінің бірі іріктелмелі санитарлық кесулерден кейінгі ағаш
бітімдерінің толықтығы болып табылады. Кесілген ағаштар орта жастағы
ағаштардың толықтығын кем дегенде 0,7-ден артық, ал пісіп келе жатқан және
пісіп болған ағаш бітімдерін кем дегенде 0,6-дан артық төмендетпеуі тиіс.
Тұтас санитарлық кесулер - бұл кесулерді өртке шалдыққан екпелерде,
жел сұлатпаларға және сұламаларға ұшыраған орман аймақтарында, сонымен
қатар діңдердің 40% -нан астамын зиянды жәндіктер мекендеп алған ормандарда
жасалады. Мұндай ағаш бітімдерінде іріктемелі санитарлық кесулерін жүргізу
экономикалық жағынан тиімді емес және орман шаруашылығында қолайлы емес,
себебі мұндай кесулер кезінде тым қатты кескіленген екпелер айтарлықтай
көптеген қорғаныс қасиеттерін жоғалтады және ол өз кезегінде орманның сапа
көрсеткіштерін төмендетеді.
Ағаш бітіміндегі бұталарды кесу – бұл ең жақсы ағаштарда жасалатын
күту кесулері, ол кесулер ағаш діңдеріндегі бұталар мен ұштар басының
төменгі бөліктерін кесу арқылы жүзеге асырылады. Бұл кесулер орман ағаш
сапасын жоғарлату үшін және бұтасыз сүректерді көбірек алу үшін, өрт
қауіпін төмендету үшін өте қажетті бұталар мен сабақтарды кесу жұмыстары
көбінесе жоғары қарқындылықты шаруашылықтарды немесе арнайы тағайындалған
плантанцияларда өсірілетін құнды техникалық сүрек сортименттерін алу
мақсатында жүргізіледі. Күту кесулерінің бұл тәсілін ең жақсы ағаштарда
15 ... 20 жата діннің өсуіне қатар, қабығы сыдырылмайтын етіп кеседі.
Бұталарды кесу жұмыстарын жақсы көретін ағаш тұқымдастар, қылқан
жапырақтылардан киіз жапырақтылар, ал жапырақтылар ішінен – емен, бүк
ағашы, жөке, қайың және терек болып табылады. Бұталар мен сабақтарды кесу
көп еңбектенуді және өте қымбатқа түсетін іс - шаралардың бірі, сондықтан
ол жұмыстарды жоғары сапада жасау керек.
Майда тоғайларды жаңғырту – майда тоғайды келешекте кесудің бұл түрін
көбінесе Ресейдің орманды- далалы және далалы аймақтарында жүргізеді. Майда
тоғайды жаңғырту жұмыстары орманның климатпен топырақ қорғау қасиеттерін
жоғарылатады Бұта тұқымдастарын күзде немесе ерте көктемде тамыр мойны
деңгейінен кесіп тастайды, оның ұйқыдағы немесе бүрлерінен жас өскіндер
өсіп шығады.
Ашық алаңды күту, яғни бұл жұмыс 200 м болатын ашық алаң шекарасымен
бойлай орналасқан орман жолақтарында жүргізіледі. Оны жоғары қарқынды
шаруашылықтарда мынадай ең басты мақсаттарды көздейді, олар: орман
бітімдеріндегі болатын сұлатпалардың алдын алу, олардың су қорғау
функцияларын күшейту және әсемдік және рекреациялық қасиеттерін жақсарту.
Ашық алаңдарды күту, алуан түрлі белгілі бір пайдалы функцияларды
орындайтын ағаш құрамын өсіруді көздейді. Ол мақсат ашық алаңдарды
бірқалыпты кесу арқылы, яғни жағымсыз, жел сұламаларды, суалу кезіндег және
т.б. екпелаердің әсемділігі мен төзімділігін төмендететін ағаш түрлерін
кесіп тастау арқылы жүзеге асырады.
Күту кесулеріне ландшафтық кесулер де жатады. Ландшафтық кесулер
– рекреациялық тағайындалған, ормандардағы орман парктік ландшафтарды
құруға және олардың эстетикалық, сауықтыру құндылықтарын және төзімділігін
арттыруға бағытыталған күту кесулері. Бұл кесулердің арқасында ағаш
бітімдірінің әр жасында әр түрлі композициялар құрылады, олар төзімді
ландшафтар құрастыруды, өйткені керек тұқымдар арқасында жасалады.
Ландшафтық кесулерді рекреациялық ормандарда жасайды, ол тұрғындардың
демалуына арналған орын болып табылады.
Ландшафтық кесу бойынша кесу мөлшері әлсіз ауытқудан (15%-ға дейін)
өте күшті ауытқуға дейін (36%-ға дейін) барады, ол кесулер ландшафтың жабық
(толықтығы 0,6 және жоғары), жартылай ашық (0,3...0,5) және ашық (0,2 және
төмен) типтерін жасау үшін қолданылады. Ол типтер демалушыларға ыңғайлы
болуын, орманның сауықтыру қасиеттерін жақсартуды қамтамассыз етеді. Мұнда
ағаш сүрегін өндіру басты мақсат емес, сондықтан олардың ішінен кесуге
арналған ағаштарды іріктеп алу және өндіру типтері олардың ағаш бітімінде
орналасу жағдайымен және орман парктік ландшафт құрудағы алатын орнына
байланысты анықталады.
Басты қолданыс кесулері жүріп жатқан ормандардың пісіп келе жатқан
піскен және ағаш бітімдерінде жаңарту кесулері жүреді. Оның мақсаты,
ауыстыру арқылы жас ағаштардың өсуге деген қолайлы жағдайларын жасау болып
табылады. Пайда болған орта жастардағы, пісіп келе жатқан және піскен ағаш
бітімдерінде қайта құрастыру кесулерін жүргізеді. Қайта құрастырудың
мақсаты тамыр жүйесін жақсарту, құрамы мен құрылымын жақсарту болып
табылады. Ол мақсат орман компоненттерін реттеу, құнды ағаш тұқымдарына
қолайлы жағдай жасау арқылы жүзеге асырылады. Мұндай кесулер бойынша бір
жастағы екпелер әр түрлі жастағы екпелерге, қарапайымдары күрделі
екпелерге, ал көшіруге тағайындалған ормандардағы жұмсақ жапырақты екпелер
және қылқандылар өскіндері бар ағаштар- қылқанды екпелерге ауыстырылады.
Қайта құрастыру кесулерін су қорғауға, қорғанысқа, санитарлы-гигиеналық,
сауықтыруға тағайындалған ормандарда жүргізу қажет. Әр күту кесулері
түрлерін кезекпен жасалған сайын немесе орман шаруашылық мүмкіншіліктері
сақталып қалған кезде (керекті кездері) алдағы жасалатын күту кесулерінің
тапсырмаларының бір бөлшегі орындалып отырады.
Күту кесулерін жүргізу үшін көптеген ағаштар жіктемелері жасалған,
олардың ішіндегі ең көп таралғаны өсуі бойынша жіктеу және арнайы соған
бағытталған шаруашылық –биологиялық белгілері бойынша жіктеу. Бұл жіктеме
барлық ағаштарды 3 түрге бөледі: ең жақсы, қосымша (пайдалы) және жағымсыз
(кесуге арналған) ағаштар.
Ең жақсы ағаштарға сау, діңі түзу, толық сүректі, ұшар басы жақсы
дамыған даналарды жатқызады. Олар тұқымнан пайда болған және І және ІІ ,
көбінесе ІІІ-ші өсу классындағы ағаштардан таңдалады. Ең жақсы ағаштар
басты ағаштар болып табылады, себебі олар шаруашылық мақсаттарға сай
келеді.
Қосымша ағаштар. Оған бұталары кесілген ең жақсы ағаштардың түзу
діңді, ұшар басы жақсы дамыған ағаштар жатады. Олар топырақ қорғау және
топырақ жақсарту функцияларын орындайды, екпенің кез келген бөлігінде
орналасады, көбінесе ІІ - қатар құрастырады.
Жағымсыз ағаштар. Ол ең жақсы және қосымша ағаштардың ұшар басының
өсіп дамуына өз септігін тигізетін ағаштар(оратылады, көлеңкелейді,
қысады). Бұл ағаш түрлеріне суалмалы, сұламалы, қар сұлатпаға ұшыраған,
өліп бара жатқан, саңырауқұлақ ауруларымен және зиянкестермен зақымдалған
ағаштар жатады. Бұл ағаш түрлеріне қисайған, ірі өгей бұтақтары
қалыптасқан, яғни ірі бұталы және діңінің қалыптасуы ірі ағаштар да жатады.
Кесуге жарамды ағаштарға: жағымсыз және қосымша ағаш тұқымдастары ең басты
ағаштарға қарағанда шаруашылық құндылығы аз, сонымен қатар өте тығыз өскен
жақсы ағаштар даналары жатады.
Түзілген ағаш бітімінің құрылысы мен сапасына ағаш тұқымдастарының
орман түзу қасиетіне, олардың өсу класстары бойынша бөлінуіне, орман түзу
жағдайларына және т.б. жағдайларға байланысты ағаш шығымдығының әр
бөлігінен ағаштарды кесіп тастайды, осыған баланысты 2 негізгі күту
кесулері әдіс те бөліп көрсетеді: төменгі және жоғарғы. Бұл күту кесулері
әдістерін қолдануда ағаштарды өсіруге реттеу типтері және ағаш бітімдерін
қалытастыруға құрам жасау мақсатында белгіленетін кесу типтері
түсіндіріледі. Одан басқа ағаш іріктеу принциптері бойынша көп мәні бар
екпелер пайда болады, осыған байланысты ағаш бітімінің вертикаль профилі
құралады. Төменгі күту кесулері әдісіне бір қатарлы шымылдық пайда болады,
ал жоғарғы күту кесулері әдісіне – көп қатарлы шымылдық түзіледі (2 және
одан көп қатарлар).
Төменгі күту кесулері әдісіне ағаш діңінің құрастыру тапсырмаларын
және топырақ қорғау функцияларын негізгі шымылдық атқарады. Сондықтан ол
ашылмайды, өйткені ағаш шымылдығында терезелерді қалыптастыру болмайды.
Бұл әдіс таза ағаш бітімдерінде жасалады, ағаш бітіміне бағынышты ағаштар
жойылады, яғни IV...V өсу класстарындағы және сирек – ІІІ өсу класындағы
ағаштар жойылады. Егер І, ІІ кластың ағаштарының діңі қисық болса әр түрлі
зақымдануы болса, оларды орманнан алғанда, жоғарғы шымылдықтың ашылуына
соқтырмаса, оларды да кеседі.
Жоғарғы күту кесулері әдісін көбінесе аралас ағаш бітімдерінде
қолданады, мұнда жоғарғы шымылдық ағаштарын алып тастайды. Олар жағымсыз
және екінші ретті ағаш тұқымдастарымен, сонымен қатар ұшар басының пішіні
дұрыс емес және діңінің сапасы төмен басты ағаштармен сипатталады. Бұл
әдіспен қатар ағаш бітіміне бағынышты ағаштарға да күтім жүргізіледі.
Жоғарғы қатары қайың мен көктеректен болған, ал ІІ қатары қылқанды ағаш
тұқымдастарынан құралған ІІ қатарлы шыршалы ағаш бітімдеріндегі күту
кесулері, жоғарғы күту кесулері принципіне мысал ретінде бола алады. Бұл
жерде көлеңкелер, ортайып тұрған жапырақты ағаш тұқымдастарын кесу арқылы
шыршаны жоғарғы қатарға көтеру мақсаты көзделген.
Орман шаруашылық практикасында кешенді немесе біріктірілген күту
кесулері әдістерін жиі пайдаланылуда. Бұл әдістерде жоғарғы және төменгі
кесу принциптері біріктіріліп жасалады. Мұндай кесулерді екі немесе одан да
көп қатарлы күрделі ағаш бітімдерінде, әсіресе, шаруашылықта құнды ағаш
тұқымдастарында жүргізіліп отыруы талап етіледі. Бұл жағдайда әр бір
қатарларға күту жұмысы жасалады. Мұндай ағаш бітімдеріне мысал ретінде ІІ
қатарлы емен ағашынан құралған қарағайлы ормандарды алуға болады.
Орманды күту кесулерінде төменгі, жоғарғы және кешенді кесу
принциптері орманның вертикаль профилін және іріктемелі немесе селециялық
кесу тәсілдерін айқындай түседі. Ағаштарды кесуге іріктеу жұмыстары кезінде
әр бір ағаш данасына аса көп назар аударылуы қажет, өйткені осыны қадағалау
арқылы қол еңбегінің, дайындық жұмыстары және әсіресе орман кесу
жұмыстарының ақшалай шығындарын төмендетеді. Сондықтан, еңбек шығындарын,
әсіресе, машина және механизмдердің шығындарын азайту үшін практикаға
сызықтық және жолақтық кесулер енгізіледі.
Сызықтық кесулер. Оны көбінесе жас өскіндермен жас екпелерден пайда
болған жасанды жас ағаш бітімдерінде жүргізіледі. Бұл тәсілде анықталған
бір қатар толығымен кесіледі, ал қалған қатарларда көбінесе кесу
жүргізілмейді. Мұндай территориялық кесу принципі тауарлық сүрек алуға
мүмкіндік береді. Практикада ағаштарды құлатып, тасымалдау кезінде кез
келген машиналар мен механизмдерді қолдануға болады, бұған қарағанда кесу
жұмыстарын және технологиясын құрған жөн, себебі ол өсіп тұрған ағаштарды
аз зақымдайды. Сызықтық кесу жұмыстары біраз тұрғыдан ақталады, әсіресе,
орман шаруашылық тұрғыдан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ОРМАН
ШАРУАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1 Орман туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 5
ІІ. ЖАС АҒАШТАРДЫ САҚТАЙ ОТЫРЫП ОРМАНДЫ ОТАУ ... ... .. 7
2.1 Күту кесулерінің негізгі мақсаттары мен мәселелері, түрлері ... ... ...
7
2.2 Орманды басты қолдану және қалпына келтірудегі кесу жұмыстарының
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 15
2.3 Шаруашылықта құнды түрлердің өзі өсетін және жас ұрпақтарын сақтау
жұмыстарының
технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 18
2.4 Орман күтіміндегі механизациялық және технологиялық жұмыстарды
ұйымдастыру және кескен орынды тазалау ... ... ... ... ... .. 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
29
КІРІСПЕ
Орманды қалпына келтіру - әр түрлі себептермен, соның ішінде көбінесе
адамның теріс іс-әрекеттерінен бұрын болып, кейін жойылып кеткен орманды
өсімдіктерді қалпына келтіру. Орман өсімдіктері адамға,жалпы тіршілікке
табиғаттың берген аса бір құнды байлығы. Сондықтан ол ормандарды күтіп,
қорғау адам қоғамының парызы. Өкінішке орай Қазақстанның көп жерлерінде
бағалы ормандарымыз өртке шалынып немесе отын үшін қырқылып,оталып,бұрынғы
орманды жерлер ормансыз болып, сол аймақтардың табиғи экологиялық
жағдайларын нашарлатуда. Ондай алқаптардың орман жамылғылары,соларды жойып
жіберген мекеме,адамдардың есебіне қайтадан қалпына келтірілуі қажет.
Ормандарды қайта қалпына келтіру және оларды дамыту шаралары шаруашылық
шараларды жүргізіуге болмайиын жерлерден басқа мемлекеттік орман қорының
барлық рұқсат етілген жер категорияларында жүзеге асырылады.
Жобалау жұмыстарда орманды пайдаланушылардың көп жылдар бойы,орман екпелері
мен табиғи жаңаруды зерттеу жұмыстары кезінде жиналған мәліметтеріне сәйкес
жүргізіледі.
Ұдайы өндіру мен орман өсіруді талап ететін және шаруашылық әсер етуге
қолайлы учаскелерге енетін орман екпелерінің қоры аралап көріп таксияцалау
мәліметтері бойынша анықталады:
1) шарушылық құнды тұқымдылардың табиғи жолмен өсуі мүмкін емес орманмен
қамтылмаған учаскелер;
2) тексеру кезеңінде жаппай кесуге жіберілген басым тұқымдылардың
толымдылығы бойынша, табиғи жаңаруы мүмкін емес кеспеағаштар;
3) қалпына келтірілген және басқада орманмен қамтылмаған жерлер (орман
мелиорациясы ретінде белгіленген,құмдар,жырлар,балкалар, карьерлер);
4) өнімділігі,толымдығы төмен алқа ағаштары мен екпе ормандарды отырғызу
жолымен қалпына келтірілген бұталы өсімдіктер.
Орман орналастыру кезеңіндегі кеспеағаштардың жасанды жолмен қайта қалпына
келтіруді қажет ететін ауданы пісіп жетілген орман астарындағы табиғи
жаңару және есепті кепеағаштың нақты және болашақтағы пайдаланылуын ескере
отырып есептеу арқылы анықталады.
Басты пайдалануға кесу жетілген және ескі ағашты кесу үшін ағаштың
сүрегін дайындаумен қалпына келтіру болып табылады. Қазіргі заманда осындай
ағаш кесу орманда басты және белсенді ықпал етеді. Сонымен қатар кесудің
басты пайдасы халық шаруашылығымен және орманның экологиялық маңызына
тәуелді болуы, олардың тұрған жері мен қызметінің орындалуы әр түрлі рөл
атқарады. Басты міндетінен басқа орман материалдарын дайындау осындай оқиға
қатарында кесу су қоймасының күшеюіне орманның қорғаныш және санитарлық-
гигиеналақ қасиеттеріне байланысты. Сөйтіп, кесудің басты пайдасы орманды
пайдалану қызығушылығымен, орманды қалпына келтіруге байланысты.
Басты пайдалануға кесу орманды басты пайдаланудың бір түрі, ішкі
ресурстарды пайдаланудың басты бөлігі болып табылады. Орманды дұрыс
пайдалануда, кесудің пайдасын негізге алып, олар ағаштың өлшемі мен сапасын
алады, халық шаруашылығымен тұрғындардықажеттілігін толық қанағаттандырады.
Ағашты тұтастай кесу, бұл ағаш кесетін жерде бір амалмен ағашты кесіп
алуды, басты пайдалануға кесу мен қалпына келтіруін айтады. Кесуден кейін
тұқым ағаштарын отырғызатын жер қалдырады көлемі 0,5 тен 1,5 га дейін,
көлденеңі 10 - 15 метр. Ресейде ағашты тұтастай кесу тәсілі басты кесудің
түрі болып табылады, себебі осының көмегі арқылы 95 % орман материалдарын
дайындайды.
Тұтастай ағашты кесу көбінесе ІІІ және ІІ топ ормандарында кеңінен
қолданылады және көптеген сорттардың көлем сұранысына байланысты. Олар ағаш
кесетін учаскенің өлшемі жағынан өзгеше және тар жерде ағаш кесу
айырмашылығы байқалады, онда ағаш кесетін жердің ұзындығы 100 м аспайтын
және ауданы 50 га жерде құнарландырылған кесумен көлік жол магистралында
болу керек, құнарлы ағаш кесетін жердің ұзындығы 200 м-ге дейін жетеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Жас ағаштарды(өскіндерді) сақтай отырып
ағаштарды кесу арқылы орманды күту жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
1) орманмен қамтылмаған аумақтарда екпе ормандарын отырғызу;
2) өнімділігі төмен және бұталы ормандарды жаңарту үшін, жасанды алқа
ағаштарға құру;
3) орманды басты мақсатқа пайдалану үшін кесу кезінде жас өскіндерді
ескере отырып, олардың табиғи жаңаруының артуына әсер ету;
4) табиғи жаңарудың келешекте орман құруына мумкіншілігі бар
аудандарды қалдыру;
5) мелиоративтік орман өсіру.
І. ОРМАН ШАРУАШЫЛЫҒЫ
1. Орман туралы түсінік
Ағаш өсімдіктерін ботаника бөлімі немесе өсімдіктер туралы ғылым
-дендрология зерттейді, ол ғылыми көзқараспен көп жылдық ағаш
өсімдіктерінің – сыртқы және ішкі құрылысын, таксономиялық жағдайын, түр
ішілік жүйеленуін, физиологиясын, экологиясын, географиялық орналасуын және
шаруашылық мағнасын зерттейді. Ормандық ағаш өсімдіктері келесі өмірлік
формаларына немесе топтарына бөлінеді: ағаштар, бұталар, бұташықтар,
шалабұталар.
Әсіресе кеңінен тарап және шаруашылықта мағналы болған ағаштар – жан
– жағында бұталары мен жоғарыда өркені бар айқын діңді көп жылдық
өсімдіктер. Олардың орман қалыптасуында және шаруашылық пен халыққа сүрік
алуда маңызды орны бар. Ағаштардың биіктігі 8...10 м биік болады.
Есейген бұталарда басты дің болмайды, оның орнына бірнеше діңшелер
қалыптастырып 5 м биіктікке дейін өседі. Бұташалар тармақталған 80 см
дейінгі биіктікке өсетін өсімдіктер, ал лиандар - иілгіш, ұзын, тұрақсыз,
тіреу тілейтін сабақтары бар өсімдіктер.
Орман түсінігі көп қырлы. Орман биосфераның құрамдарының бір
бөлігі болып есептеледі, жер шары өмірінің белсенді орны болып құралады,
өйткені құрамы, құрылымдары тірі ағзалардың тіршілігімен байланысты;
географиялық ландшафттың элементі ретінде оны орман ауқымы (массив) және
орман қоры ж. т.б. құрастырады.
Орман – жер шарының негізгі түрлерінің біреуі, яғни әртүрлі аралас
өсімдіктердің күрделі қарым – қатынасы, бірақта көлемі, құрылымы,
құрамы, көбеюі, көректенуі және басқа белгілері бойынша айырмашылығы
бар. Ал өсімдіктер ішінде ағаштар басты орында. Бірақта көп ағаштарды
орман деп атауға болмайды. Өйткені олар бір-бірінен алшақ орналасып ,
қатар-қатар тұруы мүмкін, сондықтан олар саябақ немесе демалыс бағын
құрастырады.
Орман тек сандық белгілерімен емес, сапалық көрсеткіштерімен
анықталады. Орманда өскен ағаштардың өте жоғары орналасқан бөрікбасы
болады. Олар жоғарыда қосылып жарықты, жылуды, жауын-шашынды жерге
түсірмейді. Сондықтан төменгі бұтақтар солып қалады, ал өсетіндері
діңдері. Ол ағаштардың бағалылығы және шаруашылық мағынасы мол
көрсеткіші.
Еркін өсетін ағаштардың бұтақтары солбырап, бөрікбасы шашыраңқы
болады. Ағаштың діңі бұтақты, қысқа болады, оларда жақсы тауарлық түр
болмайды. Ормандағы ағаштар, еркіндегі өсетіндерге қарағанда, 10 ... 20
жыл кеш тұқым береді және дән беретін кезеңдері болады. Ол жылдар
ағаштардың тұқымы мен табиғи жағдайларымен байланысты, сонымен қатар
тұқым беру ағаштардың көлемдерімен байланысты. Өте ірі ағаштар 80% көп
дәндер береді, ал нашар өсетіндері – 0,5 % көп бермейді.
Орманда, ағаштармен қатар бұталар, шөптер, мүктер, қыналар және
т.б. өсімдіктер өседі. Ол әсерлер жарық, көректік заттар және су үшін
бәсекелестікте.
Сонымен, орман тек көптеген ағаштар араласы емес, ол бұталардың,
шөптердің, мүктердің, қыналардың және т.б. өсімдіктердің қарым-қатынасы,
онда ағаштар, ең бірінші болып, қоршаған ортаға әсер етеді: жарық , жылу,
ылғал, ауа құрамы, жел және басқа экологиялық жағдайларға. Орман өз
ортасын құрастыра отырып, қоршаған егістіктерге, шабындықтарға, су
қоймаларына және т.б. әсер етеді.
Орман тек өсімдіктер құрылымы емес, ол биологиялық жүйе, оның
қатарында әртүрлі жануарлар бар, орман фаунасын құрастыратын, сонымен
қатар микроағзалар дамитын орта. Ормандық аңдар мен құстар өздеріне
жайлы жағдай табады, өйткені олар қоректене және көбейе алады. Ал
көптеген аңдармен құстар ағаштардың өсіп-дамуына әсер етеді, өйткені
зиянды жәндіктердің көбейюін азайтып, орманның санитарлық жағадайын
жақсартады. Жер қазатын жануарлар (борсық, көртышқан) топырақ құрамын
жақсартады, қарағай тұқымдастарының қауіпті зиянкесі мамыр зауда
қоңызының дернәсілін азайтады.
Ормандағы топырақта көптеген құрттар мен микроағзалар бар. Олар
топырақтың құрамын жақсартады және ағаштар мен бұталардың қоректенуін
қамтамасыз етеді, өйткені түскен қылқандарды, жапырақтарды, бұтақтарды,
қабықтарды өңдеп пайдалы қылдырады.
Орман шаруашылығының негізін қалаушы Г.Ф. Морозов орманға жан-жақтық
түсінік берген, яғни орман тек ағаш өсімдіктерінің бір-біріне әсер
етумен емес, ал топырақтың және ауаның құбылыстарымен жаңа өзгерістер
әкеледі.
В.Н. Сукачев орманды ормандық биогеоценоз (грек. био - өмір, гео-
жер, ценоз-жалпы) ретінде қарастырған, яғни барлық тіршіліктің,
топырақтың, жалпы дамудың әсерімен болатын өзгерістер ретінде.
Қазақстан Республикасының Орман кодексінде орманға келесі түсінік
берілген. Орман – ағаш пен бұта өсімдіктерінің және жанды табиғаттың басқа
да компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан,
қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономикалық
және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен .
ІІ. ЖАС АҒАШТАРДЫ САҚТАЙ ОТЫРЫП ОРМАНДЫ ОТАУ
2.1 Күту кесулерінің негізгі мақсаттары мен мәселелері
Күту мақсатындағы кесу жұмыстарының биологиялық негіздерінің бірі
болып келесі басты жағдайлар есептеледі: а) қолайлы өнімділікті орман
бітімін құрастыруда, ағаш бөрікбастарының физиологиялық белсенділігі көп
мөлшерде пайдаланылуы; б) өз кезегінде егіліп өсіп тұрған екпелердің
көлемін ағаштармен толықтыру; в) ағаштарды олардың биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты және орман өсіру талаптарына сай келетіндей етіп
орналастыру; г) төзімді, көп жылдық, жоғары сапалы қарқынды дамитын
ағаштардан құралған екпелер өсіру; д) орман фаунасына пайдалы және орманға
көп пайда әкелетін микроорганизмдерге қолайлы жағдай жасау. Таза
отырғылардағы түрішілік байланысын реттеу .
Күтудің экономикалық негіздері халық шаруашылық маңыздылықтарымен
тұқымдастарының орман шаруашылық қасиетіне және нақты табиғи жағдайларға
байланысты күту кесулерін жүргізу үшін, ағаштың негізгі тұқымдасы
анықталып, кесу жұмыстарының басталу және қайталану уақыты белгіленіп,
кесуге жарамды ағаштарды іріктеу, өсіруге жарамды ағаш іріктеу принциптері
оның қарқындылығы, кесуге арналған жұмыс құру және оның технологиясы
анықталады. Халық шаруашылығына және тұрғындарға қажетті қосымша ағаштарды
іріктеп алу орман қоймаларын тиімді пайдалану, қосымша шикі заттар алу,
яғни қылқанды және дәруменді ұнтақ алу жағдайлары күту кесулерінің басты
экономикалық алғы шарттары болып табылады.
Қазіргі кезде қылқан жапырақты және қатты жапырақтылар тұқымдастарына
аса назар аударуда, сондықтан оларды ең басты ағаш тұқымдары деп біледі.
Бұл жерде басқа қайың және көктерек ағашы тұқымдардың ең басты ағаш
тұқымдарына жатпайды дегені емес егерде орман шикізат базасы сіріңке
комбинаты мен күшейіп тұрса, онда әрине бұл жерде көктерек ағашы тұқымдасы
ең басты тұқымдас болар еді, сондықтан ең басты тұқымдарына көп өнім
беретін, шикізат базасын көтеретін тұқымдар жатады және оларға көп назар
аударылып, күтім жасалады. Бұрын орман шаруашылығында бекіп қалған қағида
болған, онда күту кесулері ерте басталуы керек делінген, бірақ мөлшерленген
қарқынмен жиі орындалып тұруы керек. Мұнда, қағида таза екпелерде жасалатын
күту кесулерінде, әсіресе, жас қарағайлы екпелерде қалыптасқан. Қазіргі
кезде көптеген аралас ағаш бітімдері өсіп тұрған жерлерде орман шаруашылық
және экономикалық жағдайлары келесіні көрсетеді: күту кесулерін кешірек
бастап, оны жоғары қарқынмен, сирек қайталап тұру керек дейді бұл принцип
солтүстік аудан ормандарында биологиялық тұрғыдан дәлелденеді, онда орман
оңтүстікке қарағанда баяу өседі.
Күту кесулері арқылы аумаққа тиісті ағаш санын анықтауға болады,
сонымен қатар олардың орналасуын анықтауға да болады. Сондықтан басты
ағаштарға өсуге бөгет жасайтын тиімсіз ағаш тұқымдары алып тасталады,
ішінен тек қоректік заттыларын алып қалады, ол орманның өсуін жақсартады.
Ағаштарды кесуге іріктеп алумен бірге оның орындалу қарқындылығы да
қатар жүреді. Егер біз көп ағаш кесетін болсақ, онда ағаш бітімінің
тұрақтылығын жойып, т.б. қолайсыз өзгерістер әкелуіміз мүмкін. Ал егер біз
мөлшерімен аз ағаш кессек, онда кесудің мақсаты өз шешіміне жетпейді және
ол экономикалық жағынан аяқталмайды. Сондықтан ағаштарды кесуге іріктеу
принципі мен оның қарқынын таңдау орман шаруашылық іс-шараларында өте
маңызды міндет атқарады
Күту кесулері кезінде жұмысты ұйымдастыру және территорияны
белгілеу алдын-ала кесу жұмыстарының орындалу технологиясын анықтайды және
ормандар ауданын үлкейту мен күту кесулеріне деген жаңа амал-тәсілдерін
қолдану алдында кесу жұмыстарындағы жұмыскерлердің өндіру мүмкіншіліктерін
қарастырады.
Күту кесулерінің түрлері және әдістері.
Ағаш жасы және шаруашылық мақсатына байланысты күту кесулерінің келесі
түрлерін ажыратады: жарықтандыру, тазарту, сиректендіру, өтпелі кесулер.
Күту кесулерінің түрлері ағаштың жас ерекшеліктері мен тұқымдастарына
байланысты анықталады. Жарықтандыру – бұл жұмыс жас ағаш бітімінде
вегетация кезеңінде ағаштың тұқымдық және сапалық құрамының, басты ағаш
тұқымдарының өсу жағдайларын жақсарту мақсатында жасалады. Жарықтандыру
жұмысы жасы 10-дағы, кейде 20-дағы қылқанды орман аймақтарында, тұқымдардың
орман түзу ерекшеліктеріне байланысты, сонымен қатар ағаш бітімінің
өнімділігіне және орман түзу аймағына байланысты жасалады. Жас ағаштар
ішінен жақсы дамып, өсіп келе жатқан ағашқа өз септігін тигізетін жағымсыз,
аралас ағаштардың көзін жояды. Кесетін кезде ағаш тұқымдасына, оның
биіктігімен диаметріне қарамастан, тіреп тұрған және жарықты түсірмей,
жауып тұрған ағаштарды кеседі.
Тазарту жұмыстары-бұл күту кесулері жас ағаш бітімінде жүргізіледі. Ол
кесу жұмыстары ағаштардың жақсы өсіп, басты ағаш тұқымдардың аумаққа дұрыс
орналасуын реттейді. Тазарту жұмыстарын жарықтандырудан кейін 20 немесе 40
жастағы ағаш бітімінде жасалып, құнды ағаш екпелерінің ары қарай өркендеп
өсуін қамтамассыз етеді. Кейде орман шаруашылық практикасында жарықтандыру
мен тазарту жұмыстарын бір күту кесулері түріне біріктіреді, себебі
екеуінің де мақсаты бір бағытта, яғни басты ағаш тұқымдары басым болып
келетін ағаш бітімін құру болып табылады. Тазарту жұмыстары кезінде кесуге
алынатын ағаштарды іріктеу мен оларды өсіру принциптері жарықтандыру
жұмыстарымен бірдей болады. Аралас орман және орманды-далалы аймақтарда
жарықтандыру жұмыстары қарағайлы, балқарағайлы, шыршалы және майқарағайлы
ағаш бітімдерінде көп жағдайларда 10 жасқа дейінгі, тоғайда – 20 жасқа
дейінгі ағаштарда жасалады. Ал тазарту жұмыстары 11 жастан 20 жасқа дейінгі
және 40 жасқа дейінгі ағаштарда жасалады. Сібірдің тойғайлы ормандарында
ағаштар өте бояу өсетін болғандықтан оларда жарықтандыру жұмыстары
жүргізілмейді.Еменді шағанды, үйеңкі ағаш бітімді далалы және орманды-
далалы аймақтардағы жарықтандыру мен тазарту жұмыстарының жасалу мерзімі
аралас орман аймағындағы жарықтандыру мен тазарту жұмыстарымен бірдей
болады.
Сиректендіру жұмыстары – бұл күту кесулері, ағаштары ІІ класс
жасындағы және орта жастағы ағаш бітімдерінде жүргізіледі. Сиректендіру
жұмыстары ең жақсы ағаштардың бөрік басы мен діңінің дұрыс қалыптасуы үшін
қолайлы жағдай жасау мақсатында жүргізіледі. Сиректендіру жұмысы тазарту
жұмысынан кейін жасы 30-40 жастағы немемсе 60 жастағы ағаш бітімінде
жасалады. Сиректендіру жұмыстары суалу кезеңіндегі, өліп бара жатқан,
зиянкестер және аурумен зақымдалған ағаштарға белгіленеді. Мұнда қисайған
ұзын өскен бұтасы көп, бөрік басы төмен салбырап кеткен ағаштар кесіледі.
Орман шаруашылық тәжірибесінде сиректендіру жұмыстары аралас орман,
орманды-далалы және далалы аймақтардың қылқанды екпелерінде тағы қатты
жапырақтылар тұқымдарының туысында және бірінші генерация кезінде
жүргізіледі, ерекшелігі желектер 21 жастан 40 жасқа дейінгі ағаш
бітімдерінен құралу керек. Мұндай аймақтардың қылқанды екпелеріндегі басты
кесу жұмыстары жасы 101 жас және одан жоғары, ал басқа тұқымдар үшін басты
кесу жұмыстары жасы 61-ден және 21 жастан 40 жасқа дейін жүргізіледі.
Өтпелі кесулер – бұл күту кесулерін орта жастардағы ағаш бітімдерінде,
ең жақсы ағаш өскіндерінің көлемін үлкейту мақсатында оларға қолайлы жағдай
жасайды. Бұл күту кесулері сиректендіру жұмысынан кейін басталып, басты
қолданыс кесулеріне дейін 5...10 жыл бұрын аяқталады. өтпелі кесулердің
басты мақсаты, ол ағаштың пісу кезеңіне дейін басты қолданыс кесулерінен
көбірек техникалық сапасы жоғары ағаштарды өндіріп алу болып табылады.
Соңында діңінің жағдайы, сапасы және пішіндері жағынан толықтай шаруашылық
мақсаттарына сай келетін ең жақсы ағаштарды алып қалады.
Ұсақ жапырақты ағаш бітімінде, тағы да емен, шаған және үйеңкі
ағаштары бар жерлерде келесі жұмыстар жүргізіледі. Басты қолданыс
кесулерінің жасы 41-дегі және одан жоғары жастағы ағаштарда, жарықтандыру
10 жасқа дейінгі ормандарда, тазарту жұмыстарын 11-ден 30 жасқа дейінгі,
жол салу кесулерін 31-ден жоғары жастағы ағаштарда жасайды.
Аралас жас өскіндерде жасалатын күту кесулері түрлерінің ішіндегі ең
бастылары жарықтандыру мен тазарту жұмыстары болып табылады. Сиректендіру
кезінде ағаш діңімен бөрік басының пішініне күтім жасалады және ағаш
бітімінің құрамын күту жұмыстары жалғасады. Өтпелі кесулер ең жақсы
ағаштардың пісіп келе жатқан екпелеріндегі өскіндердің көлемін үлкейту және
ағаш бітімдерінің сапасын жақсарту мақсатында жасалады. Сиректендіру мен
өтпелі кесулер арқылы ең жақсы ағаштардың өсуі үшін қолайлы жағдайлар
жасалады.
Күту кесулерінің негізгі түрлерінің бірі санитарлық кесулер, ағаш
бітіміндегі бұталарды кесу, майда тоғайларды жаңғырту және ашық алаңдарды
күту жұмыстары кіреді. Санитарлық кесулер – орман жағдайларын жақсарту
мақсатындағы кесулер, ол кесу жұмыстарында ауырған, зақымданған және қурап
қалған жеке ағаштарды немесе бүкіл ағаш бітімін алып тастайды. Ағаш
бітіміндегі санитарлық кесулер, өздік іс-шаралары сияқты негізгі күту
кесулерінің бір түрі уақытында жасалмаған кезде, көп жағдайларда зиянды
жәндіктер мен саңырауқұлақ ауруларының ошақтары пайда болған кезде, көп
жағдайларда зиянды жәндіктер мен саңырауқұлақ ауруларының ошақтары пайда
болған кезде, санитарлық кесулердің тапсырмалары да қоса жасалынады. Бірақ
мұндай санитарлық жағдайларына қанағатсызданатын ағаш бітімдері болады,
оларға міндетті түрде көптеген ауруларға және зиянды жәндіктердің көбінесе
көбеюіне қарсы белгі беретін санитарлық кесулер тағайындалуы тиіс. Ол
екпелерді сауықтыру үшін және келешекте жақсы сүрек алу үшін өте қажет.
Санитарлық кесулерді іріктемелі және тұтас деп 2-ге бөледі. Іріктемелі
санитарлық кесулер ағаш бітімінің барлық жас класстарында жасалады. Олардың
ішінен жел сұлатпаларға, сұламаларға, қар сұлатпаларға ұшыраған, суалу
кезіндегі және өліп қалған ағаштарды іріктеп, сонымен қатар саңырауқұлақ
ауруларымен зақымдалған және зиянды жәндіктермен жауланған ағаш даналарын
кеседі. Өндірілетін ағаш бітімдерінің сапасын түсірмейтін негізгі
белгілерінің бірі іріктелмелі санитарлық кесулерден кейінгі ағаш
бітімдерінің толықтығы болып табылады. Кесілген ағаштар орта жастағы
ағаштардың толықтығын кем дегенде 0,7-ден артық, ал пісіп келе жатқан және
пісіп болған ағаш бітімдерін кем дегенде 0,6-дан артық төмендетпеуі тиіс.
Тұтас санитарлық кесулер - бұл кесулерді өртке шалдыққан екпелерде,
жел сұлатпаларға және сұламаларға ұшыраған орман аймақтарында, сонымен
қатар діңдердің 40% -нан астамын зиянды жәндіктер мекендеп алған ормандарда
жасалады. Мұндай ағаш бітімдерінде іріктемелі санитарлық кесулерін жүргізу
экономикалық жағынан тиімді емес және орман шаруашылығында қолайлы емес,
себебі мұндай кесулер кезінде тым қатты кескіленген екпелер айтарлықтай
көптеген қорғаныс қасиеттерін жоғалтады және ол өз кезегінде орманның сапа
көрсеткіштерін төмендетеді.
Ағаш бітіміндегі бұталарды кесу – бұл ең жақсы ағаштарда жасалатын
күту кесулері, ол кесулер ағаш діңдеріндегі бұталар мен ұштар басының
төменгі бөліктерін кесу арқылы жүзеге асырылады. Бұл кесулер орман ағаш
сапасын жоғарлату үшін және бұтасыз сүректерді көбірек алу үшін, өрт
қауіпін төмендету үшін өте қажетті бұталар мен сабақтарды кесу жұмыстары
көбінесе жоғары қарқындылықты шаруашылықтарды немесе арнайы тағайындалған
плантанцияларда өсірілетін құнды техникалық сүрек сортименттерін алу
мақсатында жүргізіледі. Күту кесулерінің бұл тәсілін ең жақсы ағаштарда
15 ... 20 жата діннің өсуіне қатар, қабығы сыдырылмайтын етіп кеседі.
Бұталарды кесу жұмыстарын жақсы көретін ағаш тұқымдастар, қылқан
жапырақтылардан киіз жапырақтылар, ал жапырақтылар ішінен – емен, бүк
ағашы, жөке, қайың және терек болып табылады. Бұталар мен сабақтарды кесу
көп еңбектенуді және өте қымбатқа түсетін іс - шаралардың бірі, сондықтан
ол жұмыстарды жоғары сапада жасау керек.
Майда тоғайларды жаңғырту – майда тоғайды келешекте кесудің бұл түрін
көбінесе Ресейдің орманды- далалы және далалы аймақтарында жүргізеді. Майда
тоғайды жаңғырту жұмыстары орманның климатпен топырақ қорғау қасиеттерін
жоғарылатады Бұта тұқымдастарын күзде немесе ерте көктемде тамыр мойны
деңгейінен кесіп тастайды, оның ұйқыдағы немесе бүрлерінен жас өскіндер
өсіп шығады.
Ашық алаңды күту, яғни бұл жұмыс 200 м болатын ашық алаң шекарасымен
бойлай орналасқан орман жолақтарында жүргізіледі. Оны жоғары қарқынды
шаруашылықтарда мынадай ең басты мақсаттарды көздейді, олар: орман
бітімдеріндегі болатын сұлатпалардың алдын алу, олардың су қорғау
функцияларын күшейту және әсемдік және рекреациялық қасиеттерін жақсарту.
Ашық алаңдарды күту, алуан түрлі белгілі бір пайдалы функцияларды
орындайтын ағаш құрамын өсіруді көздейді. Ол мақсат ашық алаңдарды
бірқалыпты кесу арқылы, яғни жағымсыз, жел сұламаларды, суалу кезіндег және
т.б. екпелаердің әсемділігі мен төзімділігін төмендететін ағаш түрлерін
кесіп тастау арқылы жүзеге асырады.
Күту кесулеріне ландшафтық кесулер де жатады. Ландшафтық кесулер
– рекреациялық тағайындалған, ормандардағы орман парктік ландшафтарды
құруға және олардың эстетикалық, сауықтыру құндылықтарын және төзімділігін
арттыруға бағытыталған күту кесулері. Бұл кесулердің арқасында ағаш
бітімдірінің әр жасында әр түрлі композициялар құрылады, олар төзімді
ландшафтар құрастыруды, өйткені керек тұқымдар арқасында жасалады.
Ландшафтық кесулерді рекреациялық ормандарда жасайды, ол тұрғындардың
демалуына арналған орын болып табылады.
Ландшафтық кесу бойынша кесу мөлшері әлсіз ауытқудан (15%-ға дейін)
өте күшті ауытқуға дейін (36%-ға дейін) барады, ол кесулер ландшафтың жабық
(толықтығы 0,6 және жоғары), жартылай ашық (0,3...0,5) және ашық (0,2 және
төмен) типтерін жасау үшін қолданылады. Ол типтер демалушыларға ыңғайлы
болуын, орманның сауықтыру қасиеттерін жақсартуды қамтамассыз етеді. Мұнда
ағаш сүрегін өндіру басты мақсат емес, сондықтан олардың ішінен кесуге
арналған ағаштарды іріктеп алу және өндіру типтері олардың ағаш бітімінде
орналасу жағдайымен және орман парктік ландшафт құрудағы алатын орнына
байланысты анықталады.
Басты қолданыс кесулері жүріп жатқан ормандардың пісіп келе жатқан
піскен және ағаш бітімдерінде жаңарту кесулері жүреді. Оның мақсаты,
ауыстыру арқылы жас ағаштардың өсуге деген қолайлы жағдайларын жасау болып
табылады. Пайда болған орта жастардағы, пісіп келе жатқан және піскен ағаш
бітімдерінде қайта құрастыру кесулерін жүргізеді. Қайта құрастырудың
мақсаты тамыр жүйесін жақсарту, құрамы мен құрылымын жақсарту болып
табылады. Ол мақсат орман компоненттерін реттеу, құнды ағаш тұқымдарына
қолайлы жағдай жасау арқылы жүзеге асырылады. Мұндай кесулер бойынша бір
жастағы екпелер әр түрлі жастағы екпелерге, қарапайымдары күрделі
екпелерге, ал көшіруге тағайындалған ормандардағы жұмсақ жапырақты екпелер
және қылқандылар өскіндері бар ағаштар- қылқанды екпелерге ауыстырылады.
Қайта құрастыру кесулерін су қорғауға, қорғанысқа, санитарлы-гигиеналық,
сауықтыруға тағайындалған ормандарда жүргізу қажет. Әр күту кесулері
түрлерін кезекпен жасалған сайын немесе орман шаруашылық мүмкіншіліктері
сақталып қалған кезде (керекті кездері) алдағы жасалатын күту кесулерінің
тапсырмаларының бір бөлшегі орындалып отырады.
Күту кесулерін жүргізу үшін көптеген ағаштар жіктемелері жасалған,
олардың ішіндегі ең көп таралғаны өсуі бойынша жіктеу және арнайы соған
бағытталған шаруашылық –биологиялық белгілері бойынша жіктеу. Бұл жіктеме
барлық ағаштарды 3 түрге бөледі: ең жақсы, қосымша (пайдалы) және жағымсыз
(кесуге арналған) ағаштар.
Ең жақсы ағаштарға сау, діңі түзу, толық сүректі, ұшар басы жақсы
дамыған даналарды жатқызады. Олар тұқымнан пайда болған және І және ІІ ,
көбінесе ІІІ-ші өсу классындағы ағаштардан таңдалады. Ең жақсы ағаштар
басты ағаштар болып табылады, себебі олар шаруашылық мақсаттарға сай
келеді.
Қосымша ағаштар. Оған бұталары кесілген ең жақсы ағаштардың түзу
діңді, ұшар басы жақсы дамыған ағаштар жатады. Олар топырақ қорғау және
топырақ жақсарту функцияларын орындайды, екпенің кез келген бөлігінде
орналасады, көбінесе ІІ - қатар құрастырады.
Жағымсыз ағаштар. Ол ең жақсы және қосымша ағаштардың ұшар басының
өсіп дамуына өз септігін тигізетін ағаштар(оратылады, көлеңкелейді,
қысады). Бұл ағаш түрлеріне суалмалы, сұламалы, қар сұлатпаға ұшыраған,
өліп бара жатқан, саңырауқұлақ ауруларымен және зиянкестермен зақымдалған
ағаштар жатады. Бұл ағаш түрлеріне қисайған, ірі өгей бұтақтары
қалыптасқан, яғни ірі бұталы және діңінің қалыптасуы ірі ағаштар да жатады.
Кесуге жарамды ағаштарға: жағымсыз және қосымша ағаш тұқымдастары ең басты
ағаштарға қарағанда шаруашылық құндылығы аз, сонымен қатар өте тығыз өскен
жақсы ағаштар даналары жатады.
Түзілген ағаш бітімінің құрылысы мен сапасына ағаш тұқымдастарының
орман түзу қасиетіне, олардың өсу класстары бойынша бөлінуіне, орман түзу
жағдайларына және т.б. жағдайларға байланысты ағаш шығымдығының әр
бөлігінен ағаштарды кесіп тастайды, осыған баланысты 2 негізгі күту
кесулері әдіс те бөліп көрсетеді: төменгі және жоғарғы. Бұл күту кесулері
әдістерін қолдануда ағаштарды өсіруге реттеу типтері және ағаш бітімдерін
қалытастыруға құрам жасау мақсатында белгіленетін кесу типтері
түсіндіріледі. Одан басқа ағаш іріктеу принциптері бойынша көп мәні бар
екпелер пайда болады, осыған байланысты ағаш бітімінің вертикаль профилі
құралады. Төменгі күту кесулері әдісіне бір қатарлы шымылдық пайда болады,
ал жоғарғы күту кесулері әдісіне – көп қатарлы шымылдық түзіледі (2 және
одан көп қатарлар).
Төменгі күту кесулері әдісіне ағаш діңінің құрастыру тапсырмаларын
және топырақ қорғау функцияларын негізгі шымылдық атқарады. Сондықтан ол
ашылмайды, өйткені ағаш шымылдығында терезелерді қалыптастыру болмайды.
Бұл әдіс таза ағаш бітімдерінде жасалады, ағаш бітіміне бағынышты ағаштар
жойылады, яғни IV...V өсу класстарындағы және сирек – ІІІ өсу класындағы
ағаштар жойылады. Егер І, ІІ кластың ағаштарының діңі қисық болса әр түрлі
зақымдануы болса, оларды орманнан алғанда, жоғарғы шымылдықтың ашылуына
соқтырмаса, оларды да кеседі.
Жоғарғы күту кесулері әдісін көбінесе аралас ағаш бітімдерінде
қолданады, мұнда жоғарғы шымылдық ағаштарын алып тастайды. Олар жағымсыз
және екінші ретті ағаш тұқымдастарымен, сонымен қатар ұшар басының пішіні
дұрыс емес және діңінің сапасы төмен басты ағаштармен сипатталады. Бұл
әдіспен қатар ағаш бітіміне бағынышты ағаштарға да күтім жүргізіледі.
Жоғарғы қатары қайың мен көктеректен болған, ал ІІ қатары қылқанды ағаш
тұқымдастарынан құралған ІІ қатарлы шыршалы ағаш бітімдеріндегі күту
кесулері, жоғарғы күту кесулері принципіне мысал ретінде бола алады. Бұл
жерде көлеңкелер, ортайып тұрған жапырақты ағаш тұқымдастарын кесу арқылы
шыршаны жоғарғы қатарға көтеру мақсаты көзделген.
Орман шаруашылық практикасында кешенді немесе біріктірілген күту
кесулері әдістерін жиі пайдаланылуда. Бұл әдістерде жоғарғы және төменгі
кесу принциптері біріктіріліп жасалады. Мұндай кесулерді екі немесе одан да
көп қатарлы күрделі ағаш бітімдерінде, әсіресе, шаруашылықта құнды ағаш
тұқымдастарында жүргізіліп отыруы талап етіледі. Бұл жағдайда әр бір
қатарларға күту жұмысы жасалады. Мұндай ағаш бітімдеріне мысал ретінде ІІ
қатарлы емен ағашынан құралған қарағайлы ормандарды алуға болады.
Орманды күту кесулерінде төменгі, жоғарғы және кешенді кесу
принциптері орманның вертикаль профилін және іріктемелі немесе селециялық
кесу тәсілдерін айқындай түседі. Ағаштарды кесуге іріктеу жұмыстары кезінде
әр бір ағаш данасына аса көп назар аударылуы қажет, өйткені осыны қадағалау
арқылы қол еңбегінің, дайындық жұмыстары және әсіресе орман кесу
жұмыстарының ақшалай шығындарын төмендетеді. Сондықтан, еңбек шығындарын,
әсіресе, машина және механизмдердің шығындарын азайту үшін практикаға
сызықтық және жолақтық кесулер енгізіледі.
Сызықтық кесулер. Оны көбінесе жас өскіндермен жас екпелерден пайда
болған жасанды жас ағаш бітімдерінде жүргізіледі. Бұл тәсілде анықталған
бір қатар толығымен кесіледі, ал қалған қатарларда көбінесе кесу
жүргізілмейді. Мұндай территориялық кесу принципі тауарлық сүрек алуға
мүмкіндік береді. Практикада ағаштарды құлатып, тасымалдау кезінде кез
келген машиналар мен механизмдерді қолдануға болады, бұған қарағанда кесу
жұмыстарын және технологиясын құрған жөн, себебі ол өсіп тұрған ағаштарды
аз зақымдайды. Сызықтық кесу жұмыстары біраз тұрғыдан ақталады, әсіресе,
орман шаруашылық тұрғыдан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz