Қазақстанның қазіргі тарихында еуразиялық идеяларының даму перспективасы
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЕУРАЗИЯ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Еуразия түсінігі және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.2Н.Ә.Назарбаев . Еуразия Одағы ұғымының көш басшысы ... ... ... ... ... ...23
2 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН
2.1 Президент Н.Ә.Назарбаевтың Еуразиялық Одақ жөніндегі идеясы ... ... .30
2.2 Еуразиялық Одақ XXI ғасырда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ОДАҚ . БАТЫС ПЕН ШЫҒЫСТЫҢ ДИАЛОГЫ
3.1 Еуразиялық идеяның қазіргі заманғы күрделі үрдістермен астасуы ... ... 58
3.2 Еуразияшылдық идея және Қазақстанның геосаяси стратегиясының негізгі ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..101
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЕУРАЗИЯ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Еуразия түсінігі және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.2Н.Ә.Назарбаев . Еуразия Одағы ұғымының көш басшысы ... ... ... ... ... ...23
2 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН
2.1 Президент Н.Ә.Назарбаевтың Еуразиялық Одақ жөніндегі идеясы ... ... .30
2.2 Еуразиялық Одақ XXI ғасырда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ОДАҚ . БАТЫС ПЕН ШЫҒЫСТЫҢ ДИАЛОГЫ
3.1 Еуразиялық идеяның қазіргі заманғы күрделі үрдістермен астасуы ... ... 58
3.2 Еуразияшылдық идея және Қазақстанның геосаяси стратегиясының негізгі ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..101
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
Диссертациялық жұмыс «Еуразияшылдық» идеяның негізгі түп тамырын және Кеңестік Одақтың ыдырауынан кейін құрылған тәуелсіз мемлекеттер арасындағы байланысты қайта қалыптастыруда ұсынылған Еуразиялық одақ идеясының маңыздылығын мен тәуелсіз Қазақстанның қазіргі тарихындағы еуразиялық идеялардың даму бағытын зерттеуге арналып отыр. Өйткені Еуразиялық идеяның жани жақты жүзеге асырылу үрдісі күні бүгінге дейін ғылыми айналымға тартылмай келген жаңа тың деректер негізінде қарастырылып, сараланады.
Тақырыптың өзектілігі: 2010 ж. 5-6 шілдеде ЕурАзЭҚ-ың он жылдығына арналған мүше елдерінің Президенттері Астанада өткен жиналыста Еуразиялық құрлықта осы күнге дейін қол жеткізілген әлеуметтік - экономикалық және саяси жетістіктері мен кемшіліктеріне талдау жасап, келешектегі даму бағыттарын белгіледі. Онда Н.Ә. Назарбаев қазақстандық ұстанымды дәріптеп, ЕурАзЭҚ-тың кеңестіктегі саяси-экономикалық тұрақтылықтың кепілі екендігін, 1994 ж. ұсынылған идеяның қазіргі таңда жемісті нәтижелер мен Еуропа және Азия арасында тікелей интеграциялық негіздің қаланғанын атап өтті. Елбасыны қолдаған Ресей Федерациясының Президенті Д.А. Медведев кеңестіктегі халықтардың бейбітшілік пен ынтымақ ішінде өмір сүруін жалғастыруы үшін тиісті шаралардың атқарылу қажеттілігіне тоқтап, Еуразиялық идеяның өз маңыздылығын жоғалтпағанын тілге тиек етті [1]. Дегенмен, Еуразиялық идеяның даму эволюциясы және ондағы Қазақстанның орны мен қызметіне әлі күнге дейін ғылыми баға берілмей келеді. Сондықтан бүгінгі таңда бұл тақырып өзектілігін арттыра түсті деуге толық негіз бар.
КСРО ыдырағаннан кейін жаңа халықаралық жүйе қалыптасып, оның орнына пайда болған тәуелсіз мемлекеттердің келешегіне бірқатар саясаткерлер күмәндана қарады. Себебі, одақтың ыдырауымен жаңа бой көтерген мемлекеттердің алдында өздерін халықаралық деңгейде таныту және мойындату үшін сыртқы саяси-дипломатиялық байланыстарды құру, ядролық қаруды жою, шекараны анықтау, миграция, өзара тиімді шаруашылық мәселелерін шешу міндеттері тұрды. Бұған қарамастан посткеңестік ауқымда құрылған әрбір тәуелсіз мемлекет мәдени ерекшеліктері мен идеологиялық даму стратегиясына сай тұғырын негіздей білді. Тарихи өлшеммен қарағанда осы аз уақыт ішіндегі Қарабах мәселесі, шешімін таппай келе жатқан Преднистровье статусы, Тәжікстанда өткен азамат соғысы, Грузия мен абхаздар және осетиндер арасындағы соғыс, «түрлі-түсті» революциялар, жуырда Қырғызстанда өткен ұлтаралық т.б. мәселелер еуразиялық кеңестіктегі сауатты интеграцияның әлсіздігін көрсетіп келді. Бұл мәселелердің алдын-алу мақсатында стратегиялық маңызы зор ТМД, ШЫҰ, Орталық Азия одағы, т.б. іспетті ұйымдар мен одақтар әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды жүзеге асырды. Алайда аталмыш ұйымдар мен одақтардың қолда бар бірігу әлеуетін толық көлемде орындауға мүмкіндік берді дей алмаймыз [2, 135 б.]. Оның өзіндік себептері бар, атап айтқанда, қабылданған бағдарламалардың толыққанды жүзеге асырылмауы, құрылған институттар жұмыстарының белгілі бір себептерге байланысты әлсіздігі мен сыртқы саяси факторлардың әсері.
Тақырыптың өзектілігі: 2010 ж. 5-6 шілдеде ЕурАзЭҚ-ың он жылдығына арналған мүше елдерінің Президенттері Астанада өткен жиналыста Еуразиялық құрлықта осы күнге дейін қол жеткізілген әлеуметтік - экономикалық және саяси жетістіктері мен кемшіліктеріне талдау жасап, келешектегі даму бағыттарын белгіледі. Онда Н.Ә. Назарбаев қазақстандық ұстанымды дәріптеп, ЕурАзЭҚ-тың кеңестіктегі саяси-экономикалық тұрақтылықтың кепілі екендігін, 1994 ж. ұсынылған идеяның қазіргі таңда жемісті нәтижелер мен Еуропа және Азия арасында тікелей интеграциялық негіздің қаланғанын атап өтті. Елбасыны қолдаған Ресей Федерациясының Президенті Д.А. Медведев кеңестіктегі халықтардың бейбітшілік пен ынтымақ ішінде өмір сүруін жалғастыруы үшін тиісті шаралардың атқарылу қажеттілігіне тоқтап, Еуразиялық идеяның өз маңыздылығын жоғалтпағанын тілге тиек етті [1]. Дегенмен, Еуразиялық идеяның даму эволюциясы және ондағы Қазақстанның орны мен қызметіне әлі күнге дейін ғылыми баға берілмей келеді. Сондықтан бүгінгі таңда бұл тақырып өзектілігін арттыра түсті деуге толық негіз бар.
КСРО ыдырағаннан кейін жаңа халықаралық жүйе қалыптасып, оның орнына пайда болған тәуелсіз мемлекеттердің келешегіне бірқатар саясаткерлер күмәндана қарады. Себебі, одақтың ыдырауымен жаңа бой көтерген мемлекеттердің алдында өздерін халықаралық деңгейде таныту және мойындату үшін сыртқы саяси-дипломатиялық байланыстарды құру, ядролық қаруды жою, шекараны анықтау, миграция, өзара тиімді шаруашылық мәселелерін шешу міндеттері тұрды. Бұған қарамастан посткеңестік ауқымда құрылған әрбір тәуелсіз мемлекет мәдени ерекшеліктері мен идеологиялық даму стратегиясына сай тұғырын негіздей білді. Тарихи өлшеммен қарағанда осы аз уақыт ішіндегі Қарабах мәселесі, шешімін таппай келе жатқан Преднистровье статусы, Тәжікстанда өткен азамат соғысы, Грузия мен абхаздар және осетиндер арасындағы соғыс, «түрлі-түсті» революциялар, жуырда Қырғызстанда өткен ұлтаралық т.б. мәселелер еуразиялық кеңестіктегі сауатты интеграцияның әлсіздігін көрсетіп келді. Бұл мәселелердің алдын-алу мақсатында стратегиялық маңызы зор ТМД, ШЫҰ, Орталық Азия одағы, т.б. іспетті ұйымдар мен одақтар әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды жүзеге асырды. Алайда аталмыш ұйымдар мен одақтардың қолда бар бірігу әлеуетін толық көлемде орындауға мүмкіндік берді дей алмаймыз [2, 135 б.]. Оның өзіндік себептері бар, атап айтқанда, қабылданған бағдарламалардың толыққанды жүзеге асырылмауы, құрылған институттар жұмыстарының белгілі бір себептерге байланысты әлсіздігі мен сыртқы саяси факторлардың әсері.
1 ЕврАзЭС: в фазе продвинутой интеграции. Нурсултан Назарбаев провел 27-е заседание Межгосударственного совета Евразийского экономического сообщества на уровне глав государств // Казахстанская правда. - 2010. - 15 июля.
2 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: «Атамұра», 2003. - 256 б.
3 Гальперин Ч.Д. Россия и степь. Георгий Вернадский и Евразийство / История Казахстана в западных источниках ХІІ-ХХ в.в. - Алматы: «Санат»,
2005. Т 4. - С. 65.
4 Назарбаев Н.Ә. Евразийский Союз: идея, практика, перспективы 1994¬-1997. М.: Фонд содействия развитию социальных и политических наук, 1997. - С. 480.
5 Vernadsky G. A History of Russia. 5th rev. col. - New Haven, 1961. - pp. 1-19.
6 Бердяев Н.А. Евразийцы // Евразия: Исторические взгляды русских эмигрантов. - М., 1992. - 180с.
7 Карамзин Н.М. История государства Российского. - М., 1989. - Т. І. - С. 324.
8 Пащенко В.Я. Евразийству - 80 лет // Вестник Московского университета, Серия ҮІІ. Философия. - 2001.- № 4. - C. 3-19.
9 Дугин А.Г. Евразийская платформа // Независимая газета. -2000. - 15 ноября.
10 Чесноков Г.Д. Евразийство и проблемы современной России // Социальная теория и современность. Евразийский проект модернизации России: за и против. - М., 1995.
11 Панарин. А.С Россия в цивилизационном процессе (между атлантизмом и евразийством). - М. : ИФ РАН, 1994. - C 262.
12 Пащенко В.Я. Социальная философия евразийства. - М.: Альфа, 2003.
13 Титаренко М.Л. Россия к лицом Азии. - М., 1998. - С. 24.
14 Нысанбаев А., Сулейменов Ф.М. Казахстан перед евроазийском соблазном // Восток-Запад: Диалог культур. - Алматы, 1992. - 222 с.
15 Ғабитов Т.Х. Қазақ, мәдениетінің типологиясы. - Алматы, 1998. - 194 б.
16 Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. - Алматы: ҒӨ Пбк «GAUHAR», 2002. - 568 б.
17 Толмачев Г. Елбасы. Қазақстан Республикасының түңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев туралы деректі повест / Ауд. С. Мүратбеков - Алматы: Дәуір, 2000. - 248 б.
18 Видова О. Н.А. Назарбаев портрет человека и политика. - Алматы: Білім, 1998. - С. 320.
19 Жұмағұлов Қ.Т. Идея евразийства Н.А. Назарбаева в свете современных интеграционных процессов // Материалы Международной научно¬практической конференции, посвященной 10-летию столицы «Астана: Триумф Казахстана и его лидера». - Алматы: «Қазақ университеті» - 2008. - С. 219-222
20 Қожахметов К.К. Государства Центральной Азии на пути интеграции: факторы и проблемы // Тарих ғылымдарының докторы, профессор
К. Қожахметүлының 70 жылдығына арналған халықаралық ғылыми -теориялық конференциясының жинағы - Алматы: «Қазақ университеті» - 2008. - 174 -178 бб.
21.Макашева К.Н. Халықаралық үйымдардың қазіргі халықаралық қатынастардағы рөлі // Материалы международной научно-теоретической конференции, посвященной 70-летию доктора исторических наук, профессора К. Кожахметулы. - А.: «Қазақ университеті» - 2008. - 181-183 бб.
22 Мұқаметхан Н. Қазақстан сыртқы саясатының жетістігі: Қытайдың Қазақстан туралы саяси концепциясының тарихи өзгерістері (ХХ - ХХІ ғ. басы) // Қаз ҰУ Хабаршысы. - 2009. - №4-5 (42-43). - 123-131 бб.
23 Байзакова KE. Сотрудничество Казахстана и России в рамках Договора о коллективной безопасности // Центральная Азия и Кавказ. - 2004. - №2 (32). - C. 10-16
24 Ибрашев Ж.У. Демократия как основа интеграции региональных государств // Қаз ҰУ Хабаршысы. - 2009. - №4-5 (42-43). - C. 103-105.
25 Губайдуллина М.Ш., Тасубаев С.М. В преддверии председательства в ОБСЕ: из опыта международных организаций по урегулированию Косовского конфликта // Қаз ¥У Хабаршысы. - 2009. - №4-5 (42-43). - C. 10-18.
26 Жұматай Ғ.Б. Орталық Азиядағы миграциялық процестер және Қазақстанның позициясы // әл-Фараби атындағы Қаз¥У Хабаршы. Тарих сериясы. - 2006. - №2. - 140-143 бб.
27 Есмагамбетов К.Л. Зарубежная историграфия истории Казахстана (с древнейших времен до начала 90-х годов ХХ в.): автореф. ... докт. ист. наук: 07.00.09. - Алматы: Институт истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова, 1999. - С. 38.; Әлем таныған түлға. Мүстафа Шоқайдың дүниетанымы және қайраткерлік болмысы. - Алматы: «Дайк-Пресс», 2008. -501 б.
28 Абусеитова М.Х. История Центральной Азии: концепции и реальность // SHYGYS. - Алматы, 2005. - № 1. - С. 3-7.
29 Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. - Алматы, 1997. - С. 264.; Казахская диаспора и Республика Казахстан: проблемы и перспективы // Казахстан-Спектр. Аналитические исследования. - 1998. - №1(3). - С. 73.
30 Арыстанов А. РФЦА. Будущее создает сегодня // Вестник дипломатии. -2008. - 3 (17). - С. 220-221.
31 Калиева Р. Казахстан и Азиатские страны: реалии и некоторые особенности сотрудничества // Вестник дипломатии. - 2008. - № 1 (15). - С. 254-256.
32 Кушкумбаев С.К. Международная конференция «10 лет процессу шанхайского сотрудничества и вызовы региональной безопасности в Центральной Азии // Казахстан - Спектр. - 2006 - № 1 (35). - С. 17.
33 Еркешева Л. Глобальные и региональные аспекты миграционных процессов: центрольноазиатский контекст // Миграция в Центральной Азии: проблемы и перспективы. Материалы международной конференции. - Алматы: Дайк-Пресс, 2005. - С. 77.
34 Матвеева А. Центральная Азия. Стратегический подход к построению мира. - Лондон, 2006. - С. 17.
35 Тосио Цунодзаки. Экономическая помощь Японии в Центральной Азии // Дипломатический курьер. - 2005. - 2 (4). - С. 142-143.
36 Очилов Б. Перспективы развития Центральной Азии в условиях глобализации // Центральная Азия и культура мира. - Бишкек. - 2006. - № 1-2 (19-20). - С. 81.
37 Лаумулин М. Геополитические ориентиры стран Центральной Азии на современном этапе // Центральная Азия и Кавказ. - 2008. - № 5 (59). - С. 29.; Центральная Азия - 2007: В фокусе геополитики и экономической трансформации. Узбекистан в 2007 году: обзор и анализ основных событий // Узбекистан Центральная Азия. - 2007. - № 12. - С. 18.; Центральная Азия после 10 сентября // Центральная Азия и Кавказ. - 2002. - № 4 (22). - С. 36-38.
38 Judt T. Geschichte Europas von 1945 bis zur Gegenwart. Aus dem Englischen von M. Fienbork und H. Kober. - Munchen-Wien, Carl Hanser Verl,
- 1024 S.
39 Borowsky P. Deutschland 1945-1969. - Hannover, 1993. - 495 S.
40 Weidenfeld W. (Hrsg): Wege zur Europaischen Union. Von Vertrag zur Verfassung. - Bonn, 1986. - 294 S.
41 Пискорская Л. Вчера СССР - завтра Евразийство // Мир Евразии. - 2005. - №5. - 21 c.
42 Шинтемирова Б.Г. Республика Казахстан и интеграция стран СНГ: исторический аспект (1991-2005 г.г.). дис. ... док. ист. наук. - Западно-казахстанский университет имени М. Утемисова, 2007. - 284 c.
43 Іңкәрбаев Е. Еуразия идеясының бастаулары // Саясат. - 1998. - қараша. - 89-94 бб.
44 Саудабекова Э. Орыс еуразиялығы социомәдени түлға ретінде //Ақиқат. - 1997. - №3. - 36-39 бб.
45 Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. - Москва: Издательство АСТ, 2005. -С. 548.
46 Саудабекова Э. Орыс евразиялығы социомәдени түлға ретінде. Ақиқат.1997. №3 37 6.
47 Назарбаев Н.А. Евразийский Союз: идей,практика, перспективы 1994-1997. Москва.:Фонд содёйствия развитию социальных и политическич наук, 1997.-480 стр. 455 б.
48 Саудабекова Э. Орыс евразиялығы социомәдени тұлға ретінде. Ақиқат. 1997. №3 37 б.
49 Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдық доктринасы саяси қозғалыс, мәдени құбылыс жөне интеграциялық тәсіл ретінде. Саясат/ақпан-наурыз 2000. 52-53 б.
50 Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдар және Шығыс. Саясат/қыркүйек 1999.
30-31 б.
51 Шалабаева.Г.К. Евразийство как национальная идея и социальная
стратегия. Саясат/қыркүйек. 42-46 б.
52 Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдар және Шығыс. Саясат/қыркүйек 1999.31 б.
53 Галиев А. Евразия как қультурно-исторический ареал. АльПари 2000 №2 37 б.
54 Елбасы. Алматы. "Ана тілі". 1996. 437 б.
55 Назарбаев Н. На пороге XXI вёка. Алматы. Өнер. 1996. 100 б.
56 Назарбаев Н. Пять лет независимости. Алматы. Қазақстан. 1996.526.
57 Казахстанская правда. 05.02 2000.
58 Казахстанская правда. 13.01 1998.
59 Евразия 1995. №1 27-28 б.
60 Содружество. 1994. №3 57 б.
61 Назарбаев Н. Пять лет независимости. Алматы. Қазақстан. 1996.4306.
62 Назарбаев Н. На пороге XXI века. Алматы. Өнер. 1996. 107 б.
63 Известия. 11.10.2000.
64 Извёстия. 20.10.2000.
65 Евразийское сообщество заменило СНГ.
һир:ду\у\у.угетуа.га/2001/29/6/8714/4.
66Известия. 20.10.2000.
67 Актовая лекция Президента Республики Казахстан в КазНУ имени аль- Фараби. - Алматы, 2009. - С. 52.
68 Азиялық кеңеске мүше елдерінің ІІІ саммитінде Қазақстан Президенті ғаламдық мәселелерге назар аударды // Айқын. - 2010. - 9 маусым.
69 Мансүров Т. Қазақстан және Ресей: егемендену, кірігу, стратегиялық әріптестік тәжірибесі. - Алматы: Қазақстан, 1999. - 344 б.
70 Тоқаев Қ. Нүр мен көлеңке. - Алматы: Дәуір, 2008. - 576 б.
71 Назарбаев Н. На пороге ХХІ века. - Алматы: Өнер, 1996. - С. 288
72 Мансүров Т. Қазақстан-Ресей қатынастары. 1991-1995 жылдар. - Алматы: Дәуір, 1995 - 324 б.
73 Уәлихан Қ. Бүгінгі күн - Қазақстан Президенті Нүрсүлтан Назарбаевтың күні болды // Егемен Қазақстан . - 1998. - 29 сәуір.
74 Россия в Содружестве Независимых Государств. Временное соглашение о Совете глав государст и Совете глав правительств Содружества Независимых Государств // Дипломатический вестник. - 1992. - № 2-3. –
75 Матакбаева Л. Об интеграционной политике Республики Казахстан в условиях демократических реформ // Республика Казахстан: перспективы демократических реформ. - Алматы: КИСИ, 1998. -С. 41-45.
76 Назарбаев Н. Қазақстан жолы. - Астана, 2007. - 372 б.
77 Нүрпейсова К. ТМД елдеріндегі экономикалық реинтеграция мәселелері мен ерекшеліктері // Саясат. - 2003. - №10. - 11 б.
78 Шиманский М. ТМД-да өзара төлем үшін ортақ банк болады // Известия. - 1992. - 15 желтоқсан.
79 Соглашение о создании зоны свободной торговли // Дипломатический вестник. - 1994. - № 9-10. - C 40-46.
80 Карсанов Л. ТМД елдерінің экономикалық одағы бола алады. Тек тең құқық негізінде // Росийская газета. - 1993. - 8 қыркүйек.
81 Абикенов А.А. Идея Евразийского союза в контексте интеграции старан СНГ: Автореф. ... канд. полит. наук. - Алматы, 1999. - 4 б.
82 Іңкәрбаев Е. ТМД және еуразиялық идея интеграциялық мүмкіншіліктер // Саясат. - 2002. - №5. - 70-73 б.
83 Исингарин Н.К. Проблемы интеграции в СНГ. - Алматы: Атамүра, 1998. - С. 216.
84 Исингарин Н.К. 10 лет СНГ. Проблемы, поиски, решения. - Алматы: БИС, 2001. - С. 400
85 Назарбаев Н. Қалың елім қазағым - Алматы: Өнер, 1998. - 306 б.
86 Назарбаев Н. Тәуелсіздік белестері. - Алматы: Атамүра, 2003. - 336 б.
87 Симашок М. Еуразия үлгісі немесе Президент ой мүраты / Елбасы: эсселер, ой-толғамдар, өлең, жырлар, сүхбаттар. - Алматы: Ана тілі, 1996. – 544б.
88 Колчигин С.Ю. Левиафан проив Бегемота (Неоевразийство Александра Дугина) // Евразийское сообщество: общество, политика, культура. -1998. - № 1. - C. 43-44.
89 Қозыбаев М.Қ. Өркениет және үлт. - Алматы, 2001. - 369 б.
90 Самат Мұса. Еуразилық экономиклық қауымдастық Еуразиялық Одақ құрылымына бастайтын төте жол.//Егемен Қазақстан. 11.10.2000. №250
91 Жас Алаш. 2002. №62
92 Сапиулла Абдулпаттаев. Шанхай ынтымақтастық ұйымы. Ақиқат. 2002. №3 62 б.
93 Збигнев Бжезинский. Стратегическая география Евразии меняется .
94 Сапиулла Абдулпаттаев. ВДанхай ынтымақтастық ұйымы. Ақиқат. 2002. №3 64.-65 б.
95 Назарбаев Н. Біз ғаламдастыруға бірлесіп қарсы тұра аламыз.
Ақиқат. 2001. №3
96 Алма Мүхамеджанова. ЬІқпалдастық уақыт талабы. // Егемен Қазақстан. 09.04.2002. №76
97 Егемен Қазақстан. 13.05.2002.
98 Назарбаев Н. Ұстанар қағидамыз бұлжымайды. //Егемен Қазақстан. 09.04.2002. №76
99 Әліпбай С., Түгелбай В. Жаңа идеялар алаңы // Егемен Қазақстан. - 2010. - 2 шілде.
100 Назарбаев Н. Тәуелсіздік түрақты даму арқылы нығаяды // Егемен Қазақстан. - 1995. - 16 желтоқсан.
101 Жақсыбай С. Қазақстан-Ресей достығын нығайту - ортақ парыз // Егемен Қазақстан. - 2006. - 6 сәуір.
102 Абдрахманов С. Тәуелсіздік шежіресі. - Астана: «Елорда», 2001.
- 328 б.
103 Казахстанско-российские отношение. 1991-1999 годы: Сборник документов и материалов. - Астана, 2001. - С. 248-249.
104 Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ХХІ ғасырға бағдарланған Мәңгілік достастық пен одақтастық туралы Декларация // Егемен Қазақстан. - 1998. - 8-шілде.
105 Ел өз халықмен қуатты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Труд» газетінің тілшісі Олег Квятковскийдің сүрақтарына жауабы // Егемен Қазақстан. - 1998. - 11-қыркүйек.
106 Уәлихан Қ. XXI ғасырға бағытталған сара жол // Егемен Қазақстан. -
1996. - 7 маусым.
107 Жұмағүлов Б.Т. Орталық Азиядағы мемлекетарлық интеграцияның саяси аспектілері // Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан интеграциялық форум жинағы, Түркістан, 29-30 сәуір, 2006. - Түркістан, 2006.
- 9-12 бб.
108 Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдық доктринасы саяси қозғалыс, мэдени қүбылыс және интеграциялық тәсіл ретінде // Саясат. - 2000. - Ақпан-аурыз. - 51-57 бб.
109 Бораш Қ. Туыстық туы немесе Орталық Азия елдерінің өзара ықпалдасу мүмкіндігі туралы бірер сөз // Егемен Қазақстан. - 2006. - 2 наурыз.
110 Сыздыков М. Идеи Евразийского союза и стратегические интересы Казахсана // Мир Евразии. - 2004. - №1. - С. 24.
111 Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность. - Алматы: Қазақстан. 2002. - 200 б.
112 Назарбаев Н. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы, 2005. - 46-48 бб.
113 Евразийская стратегия суверенного Казахстана. Научное издание / Под общ. Ред Б.К. Султанова. Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2005. - C. 202.
114 Қойгелдиев М. Орталық Азия халықтарының түтастығы мәселесінің тарихи негіздері жөнінде // Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан интеграциялық форум жинағы, Түркістан, 29-30 сәуір, 2006. - Түркістан, 2006. - 232 б.
115 Назарбаев Н. Тарих толқынында. - Алматы: «Атамүра», 1999. - 296 б.
116 Тоқаев Қ. Беласу. - Алматы: Дәуір, 2003. - 552 б.
117 Стратегия экономических реформ Республики Казахстан. Научное издание / Под ред. Б.К. Султанова. - Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2005. - С. 220.
118 Мансүров Т. Қазақстан мен Ресей қатынастары өзгерістер дәуірінде 1991-2001. - Алматы: «Қазақстан», 2006. - 448 б.
119 Таможенный союз Беларуси, Казахстана И Росси: состояние, проблемы, перспективы: монография / Под общ. Ред Б.К. Султанова. - Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2009. - С. 368.
120 Договор о Таможенном союзе и Единном экономическом пространстве: спец. выпуск. - Алматы, 1999. - С. 37.
121 Уәлихан Қ. Бүгінгі күн - Қазақстан Президенті Нүрсүлтан Назарбаевтың күні болды // Егемен Қазақстан . - 1998. - 29 сәуір.
122 Козлов С. Каких либо опасении относительно интеграции в СНГ у нас нет // Независимая газета. - 2000. - 1 марта.
123 Самат М. Еуразиялық экономикалық қауымдастық - еуразиялық одақ қүрылымына бастайтын төте жол // Егемен Қазақстан. - 2000. - 11қазан.
124 ХХІ ғасыр: Әлем саясаткерлері, руханият жетекшілері, зияткерлері мен кәсіпшілері Н.Ә. Назарбаев туралы. - Алматы: Атамүра, 2005. - 288 б.
125 Назарбаев Н. Біз ғаламдастыруға бірлесіп қарсы түра аламыз // Саясат. -2001. - № 6. - 5-6 б.
126 Мансүров Т. Еуразия: идеяның интеграцияға үласуы // Дала мен қала. - 2009. - 23 наурыз.
127 Мұхамеджанова А. Ықпалдастық уақыт талабы // Егемен Қазақстан. -2002. - 9 сәуір.
128 Президент Н.Ә. Назарбаев өзін билікте оптимиспін деп санайды. Независимая газетаның шолушысы Василина Васильеваға берген сүхбаты. // Егемен Қазақстан. - 2003. - 21 ақпан.
129 Самат М. Ерік жігер бір арнаға тоғысса // Егемен Қазақстан. - 2002. - 27 ақпан.
130 Разумов Я. Во время организационного становления ЕврАзЭС наблюдается стремление избежат ощибок СНГ // Панорама. - 2001. - 21 сентября.
131 Назарбаев Н. Қауымдасып күш жігерді біріктірейік // Қазақстан Заман. -2002. - 12 сәуір.
132 Абдрахманов С., Қуанышбекқызы Ж. Қауымдастық қауқары қандай? // Егемен Қазақстан. - 2003. - 20 ақпан.
133 Мүтәліп Ж. «Еуразиялық өркениет» идеясының мәдени кеңістіктегі үрдістері // Саясат. - 2003. - № 10. - 15 б.
134 Назарбаев Н. Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2004. -20 наурыз.
135 Ключевский В.О. Сочинения в девяти томах. - М.: Мысль, 1987. - Т. 1.-С. 430.
136 Ирмуханов Б.Б. Древная история Казахстана. - Алматы, 1999. - С. 576.
137 Назарбаев Н. В потоке истори. - Алматы: Атамүра, 1999. - С. 296.
138 Сейдін Н. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан халықының әл- ауқатын арттыру - мемлекеттік саясатының басты мақсаты» Жолдауындағы Қазақстанның сыртқы саяси басымдықтары // Қоға және Дәуір. - 2008. - № 3. - 5-6 бб.
139 Қарасаев Ғ. Еуразиялық бірлестік пен қауымдастық // Қазақ тарихы. -2003. - № 4. - 6 б.
140 Саиров Е. Еуразиялық кеңістіктегі мәдениет және жаһандану // Түркістан. - 2009. - 21мамыр.
141 Зәңгіров Е. Бізге қандай Одақ керек? // Ақиқат. - 2005. - № 7. - 4 б.
142 Ермекбаев Н. Азиядағы қауіпсіздікті нығайтудың қүралы ретінде сенім шарларын қолдану // Қоғам және Дәуір. - 2009. - № 1. - 8 б.
143 Тәжин М. Қауіпсіздік парадигмасы және Азиядағы түрақтылық // Казахстанская правда. - 2008. - 23 тамыз.
144 Азия кеңесі: идеядан- игілікті шараға // Егемен Қазақстан. - 2001. - 23 қазан.
145 Внешная политика Казахстана. Сборник статей / Редакционный совет Н.Ж. Данашев и др. - Алматы-Москва, 1995. - С. 208.
146 Абдулпаттаев С. Шанхай ынтымақтастық үйымы // Ақиқат. - 2002.
- № 3. - 62 б.
147 Токаев К. Внешняя политика Казахтана в условиях глобализации.
- Алматы, 2000. - С. 584.
148 Хафизова К.О. Казахстанско-китайская граница в прошлом и сегодня // Проблемы Дальнего Востока. - 1998. - № 4. - C. 35-37.
149 Послание лидер наци к народу. - Астана: Күлтегін баспасы, 2008. - Т 1.- С. 310.
150 Абдулпаттаев С. Қазақстаның Еуропа Одағы елдерімен қатынасы // Ақиқат. - 2007. - № 6. - 12-14 бб.
151 Назарбетова Ә. Елбасы Жолдауындағы «Еуропаға жол» бағдарламасының өзектілігі // Қоғам және Дәуір. - 2008. - № 1. - 4 б.
152 Путь в Европу: Информационный -имиджевый сборник. - Алматы: Құсжолы, 2008. - С. 244.
153 Сұлтанов Қ. Еуропаға жол - өркениет жолы // Егемен Қазақстан. -2008. - 21 қаңтар.
154 Казахстан И ОБСЕ: монография / Под общ. Ред Б.К. Султанова. - Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2009. - С. 288.
155 Дьяченко С. Еуропаға - Қазақстандық жолмен // Қоғам және Дәуір. - 2008. - № 2. - 8 б.
156 Сұлтанбаев Г. Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі: қоғамдық пікір демократиялық өлшемді ретінде // Қоғам және Дәуір. - 2009. - № 1. - 36 б.
157 Қазақстан: табысқа жету тарихы әлемдік қоғамдастық сөзімен. - Алматы:«Таймс», 2005. - С. 405.
158 Сейдін Н. Қауіпсіздік пен ынтымақтастық кепілі // Ақиқат. - 2008. - №9. - 12 б.
159 Назарбаев Н. ЕҚЫҰ тағдыры және перспективалары // Егемен Қазақстан. - 2010. - 29 қаңтар
160 К председательству Казахстана в ОБСЕ: сборник документов и материалов / Под общ. Ред Б.К. Султанова. - Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2009. - С. 340.
161 Қыдыр Е. Нұрсүлтан Назарбаев - Шығыс пен Батысты байланыстырушы дәнекер түлға // Егемен Қазақстан. - 1998. - 16 желтоқсан.
2 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: «Атамұра», 2003. - 256 б.
3 Гальперин Ч.Д. Россия и степь. Георгий Вернадский и Евразийство / История Казахстана в западных источниках ХІІ-ХХ в.в. - Алматы: «Санат»,
2005. Т 4. - С. 65.
4 Назарбаев Н.Ә. Евразийский Союз: идея, практика, перспективы 1994¬-1997. М.: Фонд содействия развитию социальных и политических наук, 1997. - С. 480.
5 Vernadsky G. A History of Russia. 5th rev. col. - New Haven, 1961. - pp. 1-19.
6 Бердяев Н.А. Евразийцы // Евразия: Исторические взгляды русских эмигрантов. - М., 1992. - 180с.
7 Карамзин Н.М. История государства Российского. - М., 1989. - Т. І. - С. 324.
8 Пащенко В.Я. Евразийству - 80 лет // Вестник Московского университета, Серия ҮІІ. Философия. - 2001.- № 4. - C. 3-19.
9 Дугин А.Г. Евразийская платформа // Независимая газета. -2000. - 15 ноября.
10 Чесноков Г.Д. Евразийство и проблемы современной России // Социальная теория и современность. Евразийский проект модернизации России: за и против. - М., 1995.
11 Панарин. А.С Россия в цивилизационном процессе (между атлантизмом и евразийством). - М. : ИФ РАН, 1994. - C 262.
12 Пащенко В.Я. Социальная философия евразийства. - М.: Альфа, 2003.
13 Титаренко М.Л. Россия к лицом Азии. - М., 1998. - С. 24.
14 Нысанбаев А., Сулейменов Ф.М. Казахстан перед евроазийском соблазном // Восток-Запад: Диалог культур. - Алматы, 1992. - 222 с.
15 Ғабитов Т.Х. Қазақ, мәдениетінің типологиясы. - Алматы, 1998. - 194 б.
16 Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. - Алматы: ҒӨ Пбк «GAUHAR», 2002. - 568 б.
17 Толмачев Г. Елбасы. Қазақстан Республикасының түңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев туралы деректі повест / Ауд. С. Мүратбеков - Алматы: Дәуір, 2000. - 248 б.
18 Видова О. Н.А. Назарбаев портрет человека и политика. - Алматы: Білім, 1998. - С. 320.
19 Жұмағұлов Қ.Т. Идея евразийства Н.А. Назарбаева в свете современных интеграционных процессов // Материалы Международной научно¬практической конференции, посвященной 10-летию столицы «Астана: Триумф Казахстана и его лидера». - Алматы: «Қазақ университеті» - 2008. - С. 219-222
20 Қожахметов К.К. Государства Центральной Азии на пути интеграции: факторы и проблемы // Тарих ғылымдарының докторы, профессор
К. Қожахметүлының 70 жылдығына арналған халықаралық ғылыми -теориялық конференциясының жинағы - Алматы: «Қазақ университеті» - 2008. - 174 -178 бб.
21.Макашева К.Н. Халықаралық үйымдардың қазіргі халықаралық қатынастардағы рөлі // Материалы международной научно-теоретической конференции, посвященной 70-летию доктора исторических наук, профессора К. Кожахметулы. - А.: «Қазақ университеті» - 2008. - 181-183 бб.
22 Мұқаметхан Н. Қазақстан сыртқы саясатының жетістігі: Қытайдың Қазақстан туралы саяси концепциясының тарихи өзгерістері (ХХ - ХХІ ғ. басы) // Қаз ҰУ Хабаршысы. - 2009. - №4-5 (42-43). - 123-131 бб.
23 Байзакова KE. Сотрудничество Казахстана и России в рамках Договора о коллективной безопасности // Центральная Азия и Кавказ. - 2004. - №2 (32). - C. 10-16
24 Ибрашев Ж.У. Демократия как основа интеграции региональных государств // Қаз ҰУ Хабаршысы. - 2009. - №4-5 (42-43). - C. 103-105.
25 Губайдуллина М.Ш., Тасубаев С.М. В преддверии председательства в ОБСЕ: из опыта международных организаций по урегулированию Косовского конфликта // Қаз ¥У Хабаршысы. - 2009. - №4-5 (42-43). - C. 10-18.
26 Жұматай Ғ.Б. Орталық Азиядағы миграциялық процестер және Қазақстанның позициясы // әл-Фараби атындағы Қаз¥У Хабаршы. Тарих сериясы. - 2006. - №2. - 140-143 бб.
27 Есмагамбетов К.Л. Зарубежная историграфия истории Казахстана (с древнейших времен до начала 90-х годов ХХ в.): автореф. ... докт. ист. наук: 07.00.09. - Алматы: Институт истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова, 1999. - С. 38.; Әлем таныған түлға. Мүстафа Шоқайдың дүниетанымы және қайраткерлік болмысы. - Алматы: «Дайк-Пресс», 2008. -501 б.
28 Абусеитова М.Х. История Центральной Азии: концепции и реальность // SHYGYS. - Алматы, 2005. - № 1. - С. 3-7.
29 Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. - Алматы, 1997. - С. 264.; Казахская диаспора и Республика Казахстан: проблемы и перспективы // Казахстан-Спектр. Аналитические исследования. - 1998. - №1(3). - С. 73.
30 Арыстанов А. РФЦА. Будущее создает сегодня // Вестник дипломатии. -2008. - 3 (17). - С. 220-221.
31 Калиева Р. Казахстан и Азиатские страны: реалии и некоторые особенности сотрудничества // Вестник дипломатии. - 2008. - № 1 (15). - С. 254-256.
32 Кушкумбаев С.К. Международная конференция «10 лет процессу шанхайского сотрудничества и вызовы региональной безопасности в Центральной Азии // Казахстан - Спектр. - 2006 - № 1 (35). - С. 17.
33 Еркешева Л. Глобальные и региональные аспекты миграционных процессов: центрольноазиатский контекст // Миграция в Центральной Азии: проблемы и перспективы. Материалы международной конференции. - Алматы: Дайк-Пресс, 2005. - С. 77.
34 Матвеева А. Центральная Азия. Стратегический подход к построению мира. - Лондон, 2006. - С. 17.
35 Тосио Цунодзаки. Экономическая помощь Японии в Центральной Азии // Дипломатический курьер. - 2005. - 2 (4). - С. 142-143.
36 Очилов Б. Перспективы развития Центральной Азии в условиях глобализации // Центральная Азия и культура мира. - Бишкек. - 2006. - № 1-2 (19-20). - С. 81.
37 Лаумулин М. Геополитические ориентиры стран Центральной Азии на современном этапе // Центральная Азия и Кавказ. - 2008. - № 5 (59). - С. 29.; Центральная Азия - 2007: В фокусе геополитики и экономической трансформации. Узбекистан в 2007 году: обзор и анализ основных событий // Узбекистан Центральная Азия. - 2007. - № 12. - С. 18.; Центральная Азия после 10 сентября // Центральная Азия и Кавказ. - 2002. - № 4 (22). - С. 36-38.
38 Judt T. Geschichte Europas von 1945 bis zur Gegenwart. Aus dem Englischen von M. Fienbork und H. Kober. - Munchen-Wien, Carl Hanser Verl,
- 1024 S.
39 Borowsky P. Deutschland 1945-1969. - Hannover, 1993. - 495 S.
40 Weidenfeld W. (Hrsg): Wege zur Europaischen Union. Von Vertrag zur Verfassung. - Bonn, 1986. - 294 S.
41 Пискорская Л. Вчера СССР - завтра Евразийство // Мир Евразии. - 2005. - №5. - 21 c.
42 Шинтемирова Б.Г. Республика Казахстан и интеграция стран СНГ: исторический аспект (1991-2005 г.г.). дис. ... док. ист. наук. - Западно-казахстанский университет имени М. Утемисова, 2007. - 284 c.
43 Іңкәрбаев Е. Еуразия идеясының бастаулары // Саясат. - 1998. - қараша. - 89-94 бб.
44 Саудабекова Э. Орыс еуразиялығы социомәдени түлға ретінде //Ақиқат. - 1997. - №3. - 36-39 бб.
45 Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. - Москва: Издательство АСТ, 2005. -С. 548.
46 Саудабекова Э. Орыс евразиялығы социомәдени түлға ретінде. Ақиқат.1997. №3 37 6.
47 Назарбаев Н.А. Евразийский Союз: идей,практика, перспективы 1994-1997. Москва.:Фонд содёйствия развитию социальных и политическич наук, 1997.-480 стр. 455 б.
48 Саудабекова Э. Орыс евразиялығы социомәдени тұлға ретінде. Ақиқат. 1997. №3 37 б.
49 Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдық доктринасы саяси қозғалыс, мәдени құбылыс жөне интеграциялық тәсіл ретінде. Саясат/ақпан-наурыз 2000. 52-53 б.
50 Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдар және Шығыс. Саясат/қыркүйек 1999.
30-31 б.
51 Шалабаева.Г.К. Евразийство как национальная идея и социальная
стратегия. Саясат/қыркүйек. 42-46 б.
52 Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдар және Шығыс. Саясат/қыркүйек 1999.31 б.
53 Галиев А. Евразия как қультурно-исторический ареал. АльПари 2000 №2 37 б.
54 Елбасы. Алматы. "Ана тілі". 1996. 437 б.
55 Назарбаев Н. На пороге XXI вёка. Алматы. Өнер. 1996. 100 б.
56 Назарбаев Н. Пять лет независимости. Алматы. Қазақстан. 1996.526.
57 Казахстанская правда. 05.02 2000.
58 Казахстанская правда. 13.01 1998.
59 Евразия 1995. №1 27-28 б.
60 Содружество. 1994. №3 57 б.
61 Назарбаев Н. Пять лет независимости. Алматы. Қазақстан. 1996.4306.
62 Назарбаев Н. На пороге XXI века. Алматы. Өнер. 1996. 107 б.
63 Известия. 11.10.2000.
64 Извёстия. 20.10.2000.
65 Евразийское сообщество заменило СНГ.
һир:ду\у\у.угетуа.га/2001/29/6/8714/4.
66Известия. 20.10.2000.
67 Актовая лекция Президента Республики Казахстан в КазНУ имени аль- Фараби. - Алматы, 2009. - С. 52.
68 Азиялық кеңеске мүше елдерінің ІІІ саммитінде Қазақстан Президенті ғаламдық мәселелерге назар аударды // Айқын. - 2010. - 9 маусым.
69 Мансүров Т. Қазақстан және Ресей: егемендену, кірігу, стратегиялық әріптестік тәжірибесі. - Алматы: Қазақстан, 1999. - 344 б.
70 Тоқаев Қ. Нүр мен көлеңке. - Алматы: Дәуір, 2008. - 576 б.
71 Назарбаев Н. На пороге ХХІ века. - Алматы: Өнер, 1996. - С. 288
72 Мансүров Т. Қазақстан-Ресей қатынастары. 1991-1995 жылдар. - Алматы: Дәуір, 1995 - 324 б.
73 Уәлихан Қ. Бүгінгі күн - Қазақстан Президенті Нүрсүлтан Назарбаевтың күні болды // Егемен Қазақстан . - 1998. - 29 сәуір.
74 Россия в Содружестве Независимых Государств. Временное соглашение о Совете глав государст и Совете глав правительств Содружества Независимых Государств // Дипломатический вестник. - 1992. - № 2-3. –
75 Матакбаева Л. Об интеграционной политике Республики Казахстан в условиях демократических реформ // Республика Казахстан: перспективы демократических реформ. - Алматы: КИСИ, 1998. -С. 41-45.
76 Назарбаев Н. Қазақстан жолы. - Астана, 2007. - 372 б.
77 Нүрпейсова К. ТМД елдеріндегі экономикалық реинтеграция мәселелері мен ерекшеліктері // Саясат. - 2003. - №10. - 11 б.
78 Шиманский М. ТМД-да өзара төлем үшін ортақ банк болады // Известия. - 1992. - 15 желтоқсан.
79 Соглашение о создании зоны свободной торговли // Дипломатический вестник. - 1994. - № 9-10. - C 40-46.
80 Карсанов Л. ТМД елдерінің экономикалық одағы бола алады. Тек тең құқық негізінде // Росийская газета. - 1993. - 8 қыркүйек.
81 Абикенов А.А. Идея Евразийского союза в контексте интеграции старан СНГ: Автореф. ... канд. полит. наук. - Алматы, 1999. - 4 б.
82 Іңкәрбаев Е. ТМД және еуразиялық идея интеграциялық мүмкіншіліктер // Саясат. - 2002. - №5. - 70-73 б.
83 Исингарин Н.К. Проблемы интеграции в СНГ. - Алматы: Атамүра, 1998. - С. 216.
84 Исингарин Н.К. 10 лет СНГ. Проблемы, поиски, решения. - Алматы: БИС, 2001. - С. 400
85 Назарбаев Н. Қалың елім қазағым - Алматы: Өнер, 1998. - 306 б.
86 Назарбаев Н. Тәуелсіздік белестері. - Алматы: Атамүра, 2003. - 336 б.
87 Симашок М. Еуразия үлгісі немесе Президент ой мүраты / Елбасы: эсселер, ой-толғамдар, өлең, жырлар, сүхбаттар. - Алматы: Ана тілі, 1996. – 544б.
88 Колчигин С.Ю. Левиафан проив Бегемота (Неоевразийство Александра Дугина) // Евразийское сообщество: общество, политика, культура. -1998. - № 1. - C. 43-44.
89 Қозыбаев М.Қ. Өркениет және үлт. - Алматы, 2001. - 369 б.
90 Самат Мұса. Еуразилық экономиклық қауымдастық Еуразиялық Одақ құрылымына бастайтын төте жол.//Егемен Қазақстан. 11.10.2000. №250
91 Жас Алаш. 2002. №62
92 Сапиулла Абдулпаттаев. Шанхай ынтымақтастық ұйымы. Ақиқат. 2002. №3 62 б.
93 Збигнев Бжезинский. Стратегическая география Евразии меняется .
94 Сапиулла Абдулпаттаев. ВДанхай ынтымақтастық ұйымы. Ақиқат. 2002. №3 64.-65 б.
95 Назарбаев Н. Біз ғаламдастыруға бірлесіп қарсы тұра аламыз.
Ақиқат. 2001. №3
96 Алма Мүхамеджанова. ЬІқпалдастық уақыт талабы. // Егемен Қазақстан. 09.04.2002. №76
97 Егемен Қазақстан. 13.05.2002.
98 Назарбаев Н. Ұстанар қағидамыз бұлжымайды. //Егемен Қазақстан. 09.04.2002. №76
99 Әліпбай С., Түгелбай В. Жаңа идеялар алаңы // Егемен Қазақстан. - 2010. - 2 шілде.
100 Назарбаев Н. Тәуелсіздік түрақты даму арқылы нығаяды // Егемен Қазақстан. - 1995. - 16 желтоқсан.
101 Жақсыбай С. Қазақстан-Ресей достығын нығайту - ортақ парыз // Егемен Қазақстан. - 2006. - 6 сәуір.
102 Абдрахманов С. Тәуелсіздік шежіресі. - Астана: «Елорда», 2001.
- 328 б.
103 Казахстанско-российские отношение. 1991-1999 годы: Сборник документов и материалов. - Астана, 2001. - С. 248-249.
104 Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ХХІ ғасырға бағдарланған Мәңгілік достастық пен одақтастық туралы Декларация // Егемен Қазақстан. - 1998. - 8-шілде.
105 Ел өз халықмен қуатты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Труд» газетінің тілшісі Олег Квятковскийдің сүрақтарына жауабы // Егемен Қазақстан. - 1998. - 11-қыркүйек.
106 Уәлихан Қ. XXI ғасырға бағытталған сара жол // Егемен Қазақстан. -
1996. - 7 маусым.
107 Жұмағүлов Б.Т. Орталық Азиядағы мемлекетарлық интеграцияның саяси аспектілері // Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан интеграциялық форум жинағы, Түркістан, 29-30 сәуір, 2006. - Түркістан, 2006.
- 9-12 бб.
108 Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдық доктринасы саяси қозғалыс, мэдени қүбылыс және интеграциялық тәсіл ретінде // Саясат. - 2000. - Ақпан-аурыз. - 51-57 бб.
109 Бораш Қ. Туыстық туы немесе Орталық Азия елдерінің өзара ықпалдасу мүмкіндігі туралы бірер сөз // Егемен Қазақстан. - 2006. - 2 наурыз.
110 Сыздыков М. Идеи Евразийского союза и стратегические интересы Казахсана // Мир Евразии. - 2004. - №1. - С. 24.
111 Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность. - Алматы: Қазақстан. 2002. - 200 б.
112 Назарбаев Н. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы, 2005. - 46-48 бб.
113 Евразийская стратегия суверенного Казахстана. Научное издание / Под общ. Ред Б.К. Султанова. Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2005. - C. 202.
114 Қойгелдиев М. Орталық Азия халықтарының түтастығы мәселесінің тарихи негіздері жөнінде // Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан интеграциялық форум жинағы, Түркістан, 29-30 сәуір, 2006. - Түркістан, 2006. - 232 б.
115 Назарбаев Н. Тарих толқынында. - Алматы: «Атамүра», 1999. - 296 б.
116 Тоқаев Қ. Беласу. - Алматы: Дәуір, 2003. - 552 б.
117 Стратегия экономических реформ Республики Казахстан. Научное издание / Под ред. Б.К. Султанова. - Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2005. - С. 220.
118 Мансүров Т. Қазақстан мен Ресей қатынастары өзгерістер дәуірінде 1991-2001. - Алматы: «Қазақстан», 2006. - 448 б.
119 Таможенный союз Беларуси, Казахстана И Росси: состояние, проблемы, перспективы: монография / Под общ. Ред Б.К. Султанова. - Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2009. - С. 368.
120 Договор о Таможенном союзе и Единном экономическом пространстве: спец. выпуск. - Алматы, 1999. - С. 37.
121 Уәлихан Қ. Бүгінгі күн - Қазақстан Президенті Нүрсүлтан Назарбаевтың күні болды // Егемен Қазақстан . - 1998. - 29 сәуір.
122 Козлов С. Каких либо опасении относительно интеграции в СНГ у нас нет // Независимая газета. - 2000. - 1 марта.
123 Самат М. Еуразиялық экономикалық қауымдастық - еуразиялық одақ қүрылымына бастайтын төте жол // Егемен Қазақстан. - 2000. - 11қазан.
124 ХХІ ғасыр: Әлем саясаткерлері, руханият жетекшілері, зияткерлері мен кәсіпшілері Н.Ә. Назарбаев туралы. - Алматы: Атамүра, 2005. - 288 б.
125 Назарбаев Н. Біз ғаламдастыруға бірлесіп қарсы түра аламыз // Саясат. -2001. - № 6. - 5-6 б.
126 Мансүров Т. Еуразия: идеяның интеграцияға үласуы // Дала мен қала. - 2009. - 23 наурыз.
127 Мұхамеджанова А. Ықпалдастық уақыт талабы // Егемен Қазақстан. -2002. - 9 сәуір.
128 Президент Н.Ә. Назарбаев өзін билікте оптимиспін деп санайды. Независимая газетаның шолушысы Василина Васильеваға берген сүхбаты. // Егемен Қазақстан. - 2003. - 21 ақпан.
129 Самат М. Ерік жігер бір арнаға тоғысса // Егемен Қазақстан. - 2002. - 27 ақпан.
130 Разумов Я. Во время организационного становления ЕврАзЭС наблюдается стремление избежат ощибок СНГ // Панорама. - 2001. - 21 сентября.
131 Назарбаев Н. Қауымдасып күш жігерді біріктірейік // Қазақстан Заман. -2002. - 12 сәуір.
132 Абдрахманов С., Қуанышбекқызы Ж. Қауымдастық қауқары қандай? // Егемен Қазақстан. - 2003. - 20 ақпан.
133 Мүтәліп Ж. «Еуразиялық өркениет» идеясының мәдени кеңістіктегі үрдістері // Саясат. - 2003. - № 10. - 15 б.
134 Назарбаев Н. Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2004. -20 наурыз.
135 Ключевский В.О. Сочинения в девяти томах. - М.: Мысль, 1987. - Т. 1.-С. 430.
136 Ирмуханов Б.Б. Древная история Казахстана. - Алматы, 1999. - С. 576.
137 Назарбаев Н. В потоке истори. - Алматы: Атамүра, 1999. - С. 296.
138 Сейдін Н. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан халықының әл- ауқатын арттыру - мемлекеттік саясатының басты мақсаты» Жолдауындағы Қазақстанның сыртқы саяси басымдықтары // Қоға және Дәуір. - 2008. - № 3. - 5-6 бб.
139 Қарасаев Ғ. Еуразиялық бірлестік пен қауымдастық // Қазақ тарихы. -2003. - № 4. - 6 б.
140 Саиров Е. Еуразиялық кеңістіктегі мәдениет және жаһандану // Түркістан. - 2009. - 21мамыр.
141 Зәңгіров Е. Бізге қандай Одақ керек? // Ақиқат. - 2005. - № 7. - 4 б.
142 Ермекбаев Н. Азиядағы қауіпсіздікті нығайтудың қүралы ретінде сенім шарларын қолдану // Қоғам және Дәуір. - 2009. - № 1. - 8 б.
143 Тәжин М. Қауіпсіздік парадигмасы және Азиядағы түрақтылық // Казахстанская правда. - 2008. - 23 тамыз.
144 Азия кеңесі: идеядан- игілікті шараға // Егемен Қазақстан. - 2001. - 23 қазан.
145 Внешная политика Казахстана. Сборник статей / Редакционный совет Н.Ж. Данашев и др. - Алматы-Москва, 1995. - С. 208.
146 Абдулпаттаев С. Шанхай ынтымақтастық үйымы // Ақиқат. - 2002.
- № 3. - 62 б.
147 Токаев К. Внешняя политика Казахтана в условиях глобализации.
- Алматы, 2000. - С. 584.
148 Хафизова К.О. Казахстанско-китайская граница в прошлом и сегодня // Проблемы Дальнего Востока. - 1998. - № 4. - C. 35-37.
149 Послание лидер наци к народу. - Астана: Күлтегін баспасы, 2008. - Т 1.- С. 310.
150 Абдулпаттаев С. Қазақстаның Еуропа Одағы елдерімен қатынасы // Ақиқат. - 2007. - № 6. - 12-14 бб.
151 Назарбетова Ә. Елбасы Жолдауындағы «Еуропаға жол» бағдарламасының өзектілігі // Қоғам және Дәуір. - 2008. - № 1. - 4 б.
152 Путь в Европу: Информационный -имиджевый сборник. - Алматы: Құсжолы, 2008. - С. 244.
153 Сұлтанов Қ. Еуропаға жол - өркениет жолы // Егемен Қазақстан. -2008. - 21 қаңтар.
154 Казахстан И ОБСЕ: монография / Под общ. Ред Б.К. Султанова. - Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2009. - С. 288.
155 Дьяченко С. Еуропаға - Қазақстандық жолмен // Қоғам және Дәуір. - 2008. - № 2. - 8 б.
156 Сұлтанбаев Г. Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі: қоғамдық пікір демократиялық өлшемді ретінде // Қоғам және Дәуір. - 2009. - № 1. - 36 б.
157 Қазақстан: табысқа жету тарихы әлемдік қоғамдастық сөзімен. - Алматы:«Таймс», 2005. - С. 405.
158 Сейдін Н. Қауіпсіздік пен ынтымақтастық кепілі // Ақиқат. - 2008. - №9. - 12 б.
159 Назарбаев Н. ЕҚЫҰ тағдыры және перспективалары // Егемен Қазақстан. - 2010. - 29 қаңтар
160 К председательству Казахстана в ОБСЕ: сборник документов и материалов / Под общ. Ред Б.К. Султанова. - Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2009. - С. 340.
161 Қыдыр Е. Нұрсүлтан Назарбаев - Шығыс пен Батысты байланыстырушы дәнекер түлға // Егемен Қазақстан. - 1998. - 16 желтоқсан.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің ғылыми комитеті
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
ӘОЖ
Қолжазба құқығында
САБЫРҒАЛИЕВА НАЗГҮЛ БАҚТЫҒАЛИҚЫЗЫ
Қазақстанның қазіргі тарихында Еуразиялық идеяларының даму перспективасы
6N020300 – тарих магистрі академиялық дәрежесін алу
үшін дайындалған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші
тарих ғылымдарының
докторы, профессор Т.З.Рысбеков
Қазақстан Республикасы
Орал, 2017
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЕУРАЗИЯ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Еуразия түсінігі және оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2Н.Ә.Назарбаев - Еуразия Одағы
ұғымының көш басшысы ... ... ... ... ... ... 23
2 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН
2.1 Президент Н.Ә.Назарбаевтың Еуразиялық Одақ жөніндегі идеясы ... ... .30
2.2 Еуразиялық Одақ XXI
ғасырда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..48
3 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ОДАҚ - БАТЫС ПЕН ШЫҒЫСТЫҢ ДИАЛОГЫ
3.1 Еуразиялық идеяның қазіргі заманғы күрделі үрдістермен
астасуы ... ... 58
3.2 Еуразияшылдық идея және Қазақстанның геосаяси стратегиясының негізгі
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...101
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...104
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ Америка Құрама Штаттары
АӨСШҚ Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі
Кеңесі
БҰҰ Біріккен Ұлттар ұйымы
ЕурАзЭҚ Еуразиялық экономикалық қауымдастық
ЕАО Еуразиялық одақ
ЕҚЫ¥ Еуропаның қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы
ЕО Еуропалық Одақ
КСРО Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҚР ПМ Қазақстан Республикасының Президенттік мұрағаты
ҚР Қазақстан Республикасы
ММУ Мәскеу мемлекеттік университеті
НАТО Солтүстік Атлантикалық Одақ
НАФТА Солтүстік американдық еркін сауда аймағы
РФ Ресей Федерациясы
ТМД Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ОШАЕА Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің ассоциациясы
ОАЭҚ Ортаазиялық экономикалық қауымдастық
¥ҚШ Ұжымдық Қауіпсіздік шарты
ШЫ¥ Шанхай ынтымақтастық ұйымы
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыс Еуразияшылдық идеяның негізгі түп тамырын және
Кеңестік Одақтың ыдырауынан кейін құрылған тәуелсіз мемлекеттер арасындағы
байланысты қайта қалыптастыруда ұсынылған Еуразиялық одақ идеясының
маңыздылығын мен тәуелсіз Қазақстанның қазіргі тарихындағы еуразиялық
идеялардың даму бағытын зерттеуге арналып отыр. Өйткені Еуразиялық идеяның
жани жақты жүзеге асырылу үрдісі күні бүгінге дейін ғылыми айналымға
тартылмай келген жаңа тың деректер негізінде қарастырылып, сараланады.
Тақырыптың өзектілігі: 2010 ж. 5-6 шілдеде ЕурАзЭҚ-ың он жылдығына
арналған мүше елдерінің Президенттері Астанада өткен жиналыста Еуразиялық
құрлықта осы күнге дейін қол жеткізілген әлеуметтік - экономикалық және
саяси жетістіктері мен кемшіліктеріне талдау жасап, келешектегі даму
бағыттарын белгіледі. Онда Н.Ә. Назарбаев қазақстандық ұстанымды дәріптеп,
ЕурАзЭҚ-тың кеңестіктегі саяси-экономикалық тұрақтылықтың кепілі екендігін,
1994 ж. ұсынылған идеяның қазіргі таңда жемісті нәтижелер мен Еуропа және
Азия арасында тікелей интеграциялық негіздің қаланғанын атап өтті. Елбасыны
қолдаған Ресей Федерациясының Президенті Д.А. Медведев кеңестіктегі
халықтардың бейбітшілік пен ынтымақ ішінде өмір сүруін жалғастыруы үшін
тиісті шаралардың атқарылу қажеттілігіне тоқтап, Еуразиялық идеяның өз
маңыздылығын жоғалтпағанын тілге тиек етті [1]. Дегенмен, Еуразиялық
идеяның даму эволюциясы және ондағы Қазақстанның орны мен қызметіне әлі
күнге дейін ғылыми баға берілмей келеді. Сондықтан бүгінгі таңда бұл
тақырып өзектілігін арттыра түсті деуге толық негіз бар.
КСРО ыдырағаннан кейін жаңа халықаралық жүйе қалыптасып, оның орнына
пайда болған тәуелсіз мемлекеттердің келешегіне бірқатар саясаткерлер
күмәндана қарады. Себебі, одақтың ыдырауымен жаңа бой көтерген
мемлекеттердің алдында өздерін халықаралық деңгейде таныту және мойындату
үшін сыртқы саяси-дипломатиялық байланыстарды құру, ядролық қаруды жою,
шекараны анықтау, миграция, өзара тиімді шаруашылық мәселелерін шешу
міндеттері тұрды. Бұған қарамастан посткеңестік ауқымда құрылған әрбір
тәуелсіз мемлекет мәдени ерекшеліктері мен идеологиялық даму стратегиясына
сай тұғырын негіздей білді. Тарихи өлшеммен қарағанда осы аз уақыт ішіндегі
Қарабах мәселесі, шешімін таппай келе жатқан Преднистровье статусы,
Тәжікстанда өткен азамат соғысы, Грузия мен абхаздар және осетиндер
арасындағы соғыс, түрлі-түсті революциялар, жуырда Қырғызстанда өткен
ұлтаралық т.б. мәселелер еуразиялық кеңестіктегі сауатты интеграцияның
әлсіздігін көрсетіп келді. Бұл мәселелердің алдын-алу мақсатында
стратегиялық маңызы зор ТМД, ШЫҰ, Орталық Азия одағы, т.б. іспетті ұйымдар
мен одақтар әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды жүзеге асырды. Алайда
аталмыш ұйымдар мен одақтардың қолда бар бірігу әлеуетін толық көлемде
орындауға мүмкіндік берді дей алмаймыз [2, 135 б.]. Оның өзіндік себептері
бар, атап айтқанда, қабылданған бағдарламалардың толыққанды жүзеге
асырылмауы, құрылған институттар жұмыстарының белгілі бір себептерге
байланысты әлсіздігі мен сыртқы саяси факторлардың әсері.
Осыған байланысты, еуразиялық кеңестіктегі ең маңызды болып табылатын саяси
тұрақтылық пен экономикалық даму қарқынын арттыру үшін жаңа формадағы
интеграциялық одақ құру қажеттілігі туындаған. Сондықтан, Еуразиялық Одақ
құру идеясы өміршең екендігін көрсетіп, барлық жаққа тиімді идея бола
алады.
Алғаш рет Мәскеу мемлекеттік университеті оқытушы-профессорлар
құрамының алдында Еуразиялық одақ құру идеясын ұсынған Н.Ә. Назарбаев,
ТМД мемлекеттерінің әрқайсысының әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін
ескере отырып, интеграциялық процестерді сатылы түрде жүзеге асыру
қажеттілігін атап өткен. Мұндай одақ құру идеясы ежелден қанаттас жатқан
халықтардың береке-бірлігін алдағы уақытта да сақтау мақсатынан туындаған.
Еуразиядағы тағдырлас халықтардың геосаяси бірігуі діни, мәдени және
экономикалық жүйелерден үстем екендігін кезінде Г. Вернадский де атаған
[3].
Еуразиялық одақ ең алдымен бұрынғы біртұтас мемлекет құрамында болып
бір-бірімен саяси-экономикалық және әлеуметтік жағынан жақын тұрған
халықтардағы сол тарихи сабақтастығының игі жақтарын үзіп алмай қайта
жалғастыру, оны одан әрі дамыту идеясы болып табылатыны сөзсіз. Сондықтан
бұл идея өзгелер бұрмалауға тырысып жүргендей бұрынғы одақты аңсау емес,
Еуразиялық одақтың басты мақсаты осы территориядағы елдердің интеграцияға
деген қажеттіліктерін, оған жол ашып беріп тұрған мүмкіндіктерін пайдалана
отырып, Еуропалық Одақ үлгісіндегі өзара ынтымақастықты арттыру. Еуразиялық
одақ идеясы он жылдан астам уақыт өмір сүріп келеді, дегенмен идеяның толық
жүзеге асырылуы болашақтың ісі ретінде қаралуда. Қазіргі қоғамдық пікір әлі
де таңдау жасап, ортақ тұжырымға келмеген тұста осы мәселеге ғылыми
тұрғыдан баға беріп, оның Қазақстанда жүзеге асырылу барысын тарихи ой
елегінен өткізу қажет. Еуразиялық одақтың тиімділігін қоғамға жеткізу
экономистер міндеті десек, ал Одақтың міндеті мен мақсатын түсіндіріп
қоғамдық ой-пікірді қалыптастыру тарихшылар борышы. Біз зерттеп отырған
мәселенің және өзіміздің алдымызда тұрған міндеттің өзектілігі осы айтылған
ойлардан көрініс табады.
Зертеу жұмысының нысаны - Еуразияшылдық идеясының көрнекті өкілдерінің
жарыққа шыққан еңбектері, ғылыми мақалалары және Еуразиялық одақ идеясының
авторы Н.Ә. Назарбаевтың жазған еңбектері алынған.
Зерттеу жұмысының пәні - диссертация мазмұны Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері бойынша көзқарастары және оның жалпы
тарих ғылымында алатын орны.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Еуразиялық одақ жөнінде алғаш ұсыныс
айтылып, оның мақсаты мен міндеттері анықталды. Одақ жобасы ТМД елдерінің
басшыларына ұсынылған кезде бұл мәселе көптеген саясаткерлер мен
ғалымдардың қызығушылығын арттырды. Сол кезде ТМД елдерінің басылымдарында
500-ге жуық мақалалар жарияланып, осы уақытқа дейін идеяны талқылау
толастамауда [4, 139 б.]. Бүгінде саяси, қоғамдық және ғылыми басылым
беттерінде Еуразиялық одақ идеясы тақырыбына арналған әр сала өкілдерінің
ой-толғаныстары көптеп кездеседі. Осының негізінде тақырыптың зерттелу
деңгейін екі бағытқа бөліп қарастыруға болады. Біріншісі, Еуразияшылдық
идеясының алғашқы өкілдерінің еңбектері және екіншісі, 1994 жылы Н.Ә.
Назарбаевтың Еуразиялық одақ идеясын ұсынғаннан кейін жарық көрген
еңбектер.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары тарихи философиялық ағым ретінде өмірге
келген орыс эмигранттарының Еуразияшылдық идеясы қалыптасқан кезден бастап
бұл пікір қызу талқыға түсті. Осы мәселе жайында пайымдаулар әлеуметтік-
философиялық, тарихи, саяси және аналитикалық еңбектерде жарық көрді. Сол
жылдары Г.В. Вернадскийдің идеологияландырылған формадағы еуразияшылдық
теориясын атаған жөн. Дегенмен, бастапқы кезінде оның теориясы ресейлік
және еуразияшылдық ұстанымы тұрғысынан дәріптелген. Ол Ресей империясының
отаршылдық саясатын жоққа шығарып, оның заңды географиялық сипаттағы үрдіс
ретінде қарастырған. 1961 ж. жарық көрген Г.В. Вернаскийдің бір томдық
Ресей тарихы еңбегінде ол еуразияшылдықтың белгісіз әлеуметтік-тарихи
көрінісі ұғымы ретінде қабылдамай, идеяның логикалық георгафиялық дедукция
екендігін алға тартады [5]. Алайда бұл пікірмен келісуге болады деген ойдан
біз аулақпыз.
Еуразияшылдықты ғылыми тұрғыдан зерттеген ғалымдар Н.А. Бердяев, Н.М.
Карамзин, П. Чаадаев, А.А. Кизеветтер, П.Н. Милюков, И.А. Ильин, Ф.А.
Степун өз еңбектерінде идеяның мәселелерін талдап, теориялық негізін
қалаған. Аталған ғалымдардың арасынан Н.А. Бердяев еуразияшылдардың
көзқарастарындағы дүниетанымдық негіздерін анықтай отырып, Еуразияшылдар
ұлтшылдық түсінігінде реалистер де, ал адамзаттық түсінігінде
номиналистер, - деп жазады [6].
Еуразия идеясының алғышарттары жайлы атақты орыс тарихшысы Н.М.
Карамзин: татар-монғол шапқыншылығы Ресей үшін жойқын апат болып қана
қойған жоқ, сонымен қатар орыстардың орталықтандырылған қуатты мемлекетке
айналуына да себепкер болды және орыс елі Шыңғыс ханның кейбір ел басқару
үлгілерін де қабылдады - деп, Шығыс пен Батыстың байланыстарын тарихтың
терең қойнауынан алуды жөн көреді [7, 133 б.].
Еуразияшылдардың алғашқы еңбектері Кеңес Одағында да назардан тыс
қалған жоқ. 1929 жылы Қызыл профессура институты Марксизмнің жаңа сынына
қарсы жалпы тақырыппен шыққан еңбектердің жинағында жарияланған Орыс
эмигранттарының марксизмді сынауы атты көлемді мақала тұтас
еуразияшылдыққа арналып, ол Еуропада болысып жүрген қалың тобыр ақ
эмигранттардың неғұрлым оңшыл бөлігінің, сондай-ақ КСРО-дан қуылған
неғұрлым кертартпа профессура бөлігінің ағымы ретінде сипатталды [8, 3-19
бб.].
Ресейде еуразияшылдық мәселесі төңірегінде кең көлемдегі талқылаулар
1990 жылдары басталды. Ресейдің өткен, болашағы жайында еуразияшылдық
концепциясының саяси және идеологиялық негізі Иностранная литература,
Социально-политический журнал, Вопросы философии атты ғылыми
басылымдарда пікірталастар түрінде өрбіді.
Қазіргі таңда еуразиялық жобаның жүзеге асу мәслесі жайында зеттеу
жұмыстарымен айналысып жүрген ресейлік ғалымдар А.Г. Дугин [9],
Г.Д. Чесноков [10], А.С. Панарин [11], В.Я. Пащенколар [12] бұл идеяны
қолдаушылардың қатарына жатады.
Еуразиялық идеяның Ресейдегі бүкіл өмір тұрпатына баламалығын
негіздеуде белгілі ресейлік шығыстанушы М.Титаренко ресейлік мәдениетінің
еуразиялық мәнін ашып көрсетіп, еуразиялық өркениет туралы ойын топшалайды.
Бүгінде еуразиялық идеясының орыс халқына қаншалықты маңызды екенін үнемі
көтеріп жүрген К. Мяломен, басқа да ресейлік ғалымдармен пікір таластыра
келіп: Бізге ұнаса да, ұнамаса да, әйтеуір орыс мәдениетінің
еуразияшылдығы нақты шындық - деп тұжырымын білдіреді [13, 24 б.].
ХІХ-ХХ ғасырларда ұлан-байтақ Ресей империясындағы мәдени және саяси
процестердің ұйытқысы іспетті идеялардың бірі Еуразия концепциясы
болғандығы даусыз. Тәуелсіз қазақ жерінде көрініс тапқан бұл өміршең
идеяның әлеуметтік-философиялық мәні жайында Ә. Нысанбаев пен Ф.
Сүлейменовтың пікірлері назар аудартады [14, 222 б.]. Т. Ғабитов Еуразиялық
мәдениетті тек Батыс пен Шығыстың ортасындағы буферлік аймақ ретінде
қарастыруды сыңаржақтылықтың бір түрі деп қарап, батыл сынайды [15, 194
б.].
ж. кейін тарих сахнасына қайта шыққан еуразияшылдық идеясы Н.Ә.
Назарбаевтың ұсынған Еуразиялық одақ төңірегінде өрбіді. Бұл идея сол
кездегі ең тосын оқиға ретінде бағаланғандығын айта кету қажет. Н.Ә.
Назарбаевтың Еуразиялық одақ идеясы тұңғыш рет 1994 жылы жариялағаннан
кейін, іле-шала идеяның көптеген қағидалары сол жылдың қыркүйек айында
Алматыда өткен Еуразия кеңістігі ықпалдастық мүмкіндіктері және олардың
жүзеге асуы атты ғылыми-практикалық конференцияда жан-жақты талқыға
салынды. Оған ТМД елдерінің мемлекет басшылары, қоғам және саяси
қайраткерлері, ғалымдар, БАҚ өкілдері қатысты. Конференцияға қатысушылар
өздері қабылдаған қорытынды құжатында Мемлекеттердің Еуразия одағы идеясын
және басқа ықпалдастық жобаларын пайдалана отырып, ТМД ықпалдастық
мүмкіндіктерін бекіте түсу жолында қадамдар жасау ұсынысын берілді.
Демократиялық реформалардың халықаралық қозғалысы ТМД мемлекеттері
басшыларының Мәскеудегі кездесуінде Еуразия одағы болуы керек деген үндеу
жолданды. Онда тәуелсіз мемлекеттердегі алпыстан астам ұжымдық қатысушылар
атынан Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасын
қолдау қажеттілігі айтылды [2, 99 б.]. Демократиялық реформалардың
халықаралық қозғалысының бастамасымен ұйымдасқан Жаңа келісімге атты
форум Еуразия одағын құруды толығымен қолдады. 1994 жылы 18 маусымда өткен
Еуразия қауымдастығы: әр алуандықтан туындайтын тұтастық атты
конференцияға бұрынғы посткеңестік елдерінен 30 партия мен 60 -тан астам
қоғамдық қозғалыстың өкілдері қатысты. Олар өз халықтарына,
парламенттеріне, мемлекет басшыларына жолдаған үндеуінде: Біз Қазақстан
Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев жасақтаған Еуразия Одағы
жобасын қолдаймыз және мемлекет басшыларын оған өз халықтары мүддесі
тұрғысынан қарауға шақырамыз, - деп мәлімдеді [2, 99 б.].
Мәскеу қаласында шыққан Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы
(1994 - 1997) атты еңбектің авторлары соңғы жүз жылдықтың алғашқы
жылдарында пайда болған еуразияшылдық идеясының шығу тарихын және осы
идеяны қалыптастырғандардың негізгі мақсаттарының мәнін ашуға тырысқан.
Онда ТМД елдерінің көрнекті саясаткерлерінің Еуразиялық одақ жобасы туралы
айтылған ой-пікірлері қамтылып, Н.Ә. Назарбаевтың баспасөз тілшілеріне
берген сұхбаттары, 1994-1997 жылдар аралығындағы Еуразиялық одақ жобасы
жайында айтылған көзқарастары, оның қолдау табуы және оған қарсы айтылған
сын-пікірлері, жобаның өміршеңдігі нақты дәлелдермен көрсетілген.
Еліміздің саяси және қоғам қайраткерлері де Еуразиялық одақ идеясы
жайлы өз ойларын білдіруде шет қалған жоқ. Бұл идея жөнінде әсіресе
Қазақстан Республикасының сыртқы істер министрі қызметін атқарған Қ. Тоқаев
пен дипломат Т. Мансұровтың еңбектерінің орны ерекше. Қ. Тоқаевтың
еңбектерінде мемлекетіміздің қазіргі заманғы геосаясаты және Қазақстанның
сыртқы саясаттағы басымдықтары қарастырылады [16]. Ал тәуелсіздік алған
Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясымен қарым - қатынасы жан-жақты
қарастырылып, Еуразиялық одақ идеясының мақсаты мен міндеттері Т. Мансуров
еңбектерінде айқындалып көрсетілген.
Г. Толмачевтің Елбасы атты еңбегінде Еуразиялық одақ жобасының ғылыми
ортада толық қолдау тауып, оны айғақтайтын фактіліреді мысалға келтірген
[17]. О. Видованың Н. Назарбаев портрет человека и политика еңбегінде
Еуразиялық одақ идеясының ТМД елдерінің арасында тұралап қалған мәселелерді
шешуде бастамашы жол екендігін көрсетіледі [18].
Еуразиялық одақ идеясы ұсынылған соң еуразиялық кеңістік жайлы көптеген
пікірталастар туындап, ТМД елдерінде еуразиялық орталықтар мен комитетер
ашылып, бұл идеяны насихаттау жолға қойылды. Осындай институттардың бірі
Қазақстан Республикасы стратегиялық зерттеу институтының ғылыми басылымдары
тәуелсіз Қазақстан Республикасының еуразиялық стратегиясы, Н.Ә.
Назарбаевтың еуразиялық бастамасы, Қазақстанның Орталық Азия, Еуропа
елдерімен қатынасына, еліміздің Еуропа қауіпсіздік және ынтымақтастық
ұйымына төрағалық етуіне ғылыми тұрғыда сараптаулар мен зерттеулер
жүргізеді.
Қазіргі заман тарихында Батыс пен Шығыс қатынасы мәселесі Қазақстанның
бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде біршама көрініс тапқан. Еуразия
идеясы жайында профессор Қ.Т. Жұмағұлов бұл идеяның жүзеге асқанын сенімді
түрде айта отырып, саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени байланыстарды
дамытуда бірқатар халықаралық ұйымдар жұмыс жасап отырғандығын зерттей келе
Батыс пен Шығыс бір-бірін жақсы түсіне бастады деп өз ойын топшалайды [19].
Орталық Азия елдерінің интеграциялық мәселесін зерттеген К.Қ. Қожахметов
Орталық Азия елдерінің интеграциясы аймақта тұрақтылық пен бейбітшілікті
сақтауға мүмкіндік туғызып, қысқа мерзім ішінде осы аймақтағы халықтардың
әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік беретінін терең ой елегінен өткізеді [20].
Сонымен қатар, осы мәселеде зерттеулер жүргізген ғалымдар К.Н. Макашева
[21], Н. Мұқаметхан [22], К.Е.Байзакова [23], Ж.У. Ибрашев [24], М.Ш.
Губайдуллина [25], Ғ.Б. Жұматай [26] т.б. ғылыми мақалалары мен
еңбектерінде Еуразиялық одақ идесының қазіргі интеграциялық үрдістер
барысындағы іске асырылу мәселелері, Орталық Азиядағы экономикалық
ынтымақтастық пен халықаралық деңгейдегі ұйымдардың ықпалы жіті
қарасытырылған.
Қазақстан тарихын шетел тарихнамасында қарастырып, ХХ ғ. басында
Еуразиялық кеңестіктегі түркі халықтарының өзара ынтымақтастығы туралы,
сондай-ақ патшалық Ресей мен КСРО құрылған алғашқы жылдарындағы саяси
үрдістер жайлы К.Л. Есмағамбетов еңбектерінде зерделенген [27]. Еуразиялық
құрлықтағы, әсіресе Орталық Азия халықтарының өзара саяси-экономикалық
ынтымақтастықты әрі қарай дамыту қажеттілігін М.Қ. Әбусейітова өз
еңбектерінде айқындаған. Ол Орталық Азия халықтарын біріктіре түсетін жаңа
комплексті ұстаным қажет. Бірінші кезекте әлемді бұзуға бағытталған
қақтығыстар мен аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздікке нұқсан тигізетін
мәселелерді Орталық Азия мемлекеттері біріге алдын алу қажет. Орталық
Азиядағы ынтымақтың маңыздылығы өтпелі кезеңдегі қалыптасқан геосаяси
жағдаймен, экономикалық, этникалық және мәдени-өркениеттік факторлармен
байланысты деген [28]. Орталық Азия елдері арасындағы экономикалық қарым-
қатынастардың маңыздылығы туралы және миграциялық мәселелерді жан-жақты
зерттеген ғалымдардың арасында Г.М. Мендиқұлованың еңбектерін атаған жөн
[29].
Орталық Азия аумағының интеграциялық үрдістері туралы, Қазақстан мен
Өзбекстан, Қырғызстан және Түрікменстан арасындағы экономикалық
байланыстары, олардың өзара ынтымақтастық, сондай-ақ аймақтағы қауіпті
әсерлерді зерттеген А. Арыстанованың [30], Р. Қалиеваның [31], С.К.
Кушкумбаевтың [32], Л. Еркешеваның [33], А. Матвееваның [34], жапондық
ғалым Тосио Цунодзакинің [35], өзбекстандық зерттеуші Б. Очиловтың [36]
жұмыстарын жатқызуға болады. 2001 жылдан кейін АҚШ -тың Орталық Азия
саясаты мен мұндағы интеграциялық үрдістер туралы, бұл аймақтың даму
келешігіне болжамдар жасаған және посткеңестік ауқымда Еуразиялық одақ
идеясының жүзеге асырылу барысын зерделеген ғалымдардың қатарында М.
Лаумулиннің мақалалары құнды болып табылады [37].
Батыс пен Шығыстың ықпалдастығы жайлы мәселе Еуропа ғылымында да орын
алады. Бұл зерттеулерде ғалымдардың Еуразия континентінде байланыстардың
тарихи тамыры болған деген пікірлері айтылады. Әсіресе бұл жөнінде Тони Юдт
[38], Петр Боровски [39], В. Вайденфельд [40] т.б. өз көзқарастарын
жариялаған. Еуразия мәселесі жөніндегі сарапшы Мерлин Ларюэль еуразиялық
идеясының мүмкіндіктері туралы пікірін білдіре отырып, қазақстандық еуразия
идеясы - бұл Н.Ә. Назарбаев ұсынған мемлекеттік идеология екенідігін атап
көрсетеді [41, 21 б.].
Қазақстан мен ТМД елдері арасындағы интеграциялық байланыстарды жан-
жақты зерттеп, Еуразиялық идеяның даму келешегін саралап Б.Г. Шинтемирова
докторлық диссертациясын қорғаған [42]. Жұмысын 19912005 ж.ж. аралығымен
шектеген автор, Еуразиялық одақ идеясы туралы жаңа тұжырымдар мен
тарапсыз пікірлерін білдіреді. Б.Г. Шинтемированың пайымдауынша Одақ ресми
құрылмағанымен, оның алғышарттары, мемлекетаралық келісімдер арқылы жүзеге
асуда.
Бүгінгі таңда өзіне айрықша көңіл аудартып отырған Еуразиялық жоба
жайында айтылған сын-пікірлер, ұсыныстар, оның даму болашағы жайлы
мақалалар Саясат, Ақиқат, Евразийское сообщество, Мысль, Евразия,
Қоғам және Дәуір, Отан тарихы журналдарында және Егемен Қазақстан,
Жас Алаш, Түркістан, Казахстанская правда, Известия, Заман-
Қазақстан газеттері бетінде жарық көрді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Ғылыми жұмыстың негізгі
мақсаты - Н.Ә. Назарбаевтың ұсынған Еуразиялық одақ идеясының мазмұнын
ашып, бұл идеяның Қазақстанда жүзеге асырылу барысын сараптау және оның
мемлекетаралық байланыстарда саяси тұрақтылықтың кепілі бола алатыны мен
экономикалық пайдасы мол екенін дәлелдеу. Жұмыстың мазмұнын жан-жақты ашу
үшін, алға қойылған мақсаттың негізінде төмендегі міндеттерді жүзеге
асырылу көзделді:
- ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Еуразияшылдық идеяның пайда болу тарихына
шолу жасау, еуразиялық идеясының зерттелінуінің теориялық- методологиялық
аспектілерін анықтау;
- Еуразия идеясы мәселесінің категориялық қорларына тоқталып, идеяның
жүзеге асырылу барысын айқындау;
- Н.Ә. Назарбаевтың Еуразиялық одақ идеясының негізгі мақсатын көрсету;
- Еуразиялық идеяның - еуразиялық интеграцияға ұласуын айқындау;
- Еуразиялық одақ идеясының Батыс пен Шығыстың диалогы ретінде қарастырып,
Еуразиялық идеяның қазіргі заманғы күрделі үрдістермен астасуын көрсету;
- Еуразияшылдық идея және Қазақстанның геосаяси стратегиясының негізгі
ұстанымдарын айқындау;
- Еуразиялық одақ идеясының жүзеге асуын теориялық және методологиялық
негізде жан-жақты зерделеп, бұл идеяның еліміздің экономикалық дамуына
тигізер пайдасын анықтау.
Тақырыптың деректанулық ауқымы мен хронологиялық шеңбері:
Еуразияшылдықтың рухани ағым және ерекше тарихи-философиялық мектеп ретінде
дүниеге келуі эмигранттардың бірінші толқыны - орыс ойшылдарының қызметімен
тығыз байланысты болып табылды. Себебі, олардың тарихи, идеялық-
философиялық бағыттағы теориялық ізденістері көп ұзамай өз жемісін берген
еді. Оның көш бастаушылары интелектуалды ғалымдар - филолог, лингвист Н.С.
Трубецкой, публицист П.П. Сувчинский, географ әрі экономист П.Н. Савицкий,
заңгерлер В.Н. Ильин мен Н.Н. Алексеев, діндар-философ Г.В. Флоровский,
тарихшылар М.М. Шахматов, Г.В. Вернадский, Л.П. Карсавин т.б. ғалымдардың
еңбектерінде көрініс тауып, жүзеге асты. Өздерінің баспа қызметтерін
еуразияшылдар 1920 жылы Софияда бастап, еуропалық мемлекеттердің астаналары
- Прага, Париж, Берлинде белсенді қимылдарға көшкен еді. Көп уақыт өтпей
еуразияшылдардың орыс эмигранттары арасында әртүрлі қабылданып, бағаланған
кітаптары жарық көре бастаған болатын [43, 92-93 бб.].
Мәселен 1923 жылы П.П. Сувчинский, П.Н. Савицкий және Н.С.
Трубецкойлардың редакциялық басшылығымен Евразийский временник атты
мерзімсіз басылым шықты. Еуразияшылдар өз еңбектерін Берлин мен Парижде
Евразийский временник, Прагада Евразийская хроника деген тақырыптық
жинақтарды, ал 1920 жылдардың екінші жартысынан бастап Францияда Евразия
атты газеттерін шығарған болатын. Осылайша еуразияшылдар София, Прага,
Берлин, Белград, Брюссель, Харвин және Париж қалаларында қозғалыс
орталықтарын орналастырып, белсенді түрде бастап насихат қызметіне кірісті.
Қозғалыстың өкілдері мен жақтастары еуразиялық ұйымды бекітіп, одан кейін
саяси партияға айналуға талпыныс жасады [43, 93 б.].
Еуразияшылдарға Ф.М. Достоевский, Н.Я. Данилевский, Вл. Соловьев және
К.Н. Леонтьевтің идеялары өз әсерін тигізді. Сонымен қатар, оларға белгілі
бір мағынада Батыс ойшылдары, оның ішінде Батыс өркениетін сынап, Еуропаның
әлемнен географиялық бөлінуі еш ақылға қонбайтындығын О. Шпенглер өз
еңбегінде көрсеткен [44, 37 б.].
Ресейдің қоғамдық және жаратылыстану ғылымдары ұлттық болмыстың далалық
тыныс-тіршілігіне әрдайым бұра тартып, ерекше сезімталдығы үнемі байқатып
отырған. Еуразияның географиялық әлеуметтік-тарихи сипаттамасы атақты
Л.Н.Гумилевтің Ритмы Евразий және Киевская Русь и Великая степь атты
еңбектерінде жан-жақты берілген. Этносаралық мәдениет өзара әсер мәселесіне
қатысты Л.Н.Гумилевтің этногенез теориясында мәдениетті кристалданған
пассионарлық деп атап, дәл осы өнер тұтастай халықтардың көршілермен сіңіп
кетуден, асимиляциядан және оның салдарына болатын қорлықтан сақтайды деген
ойлары дерек ретінде пайдаланылды [45, 168].
Еуразияшылдық идеясының ХХ ғасырдың соңында Еуразиялық одақ идеясымен
ұштасуында Н.Ә. Назарбаевтың жеке шығармалары дерек көзі болып табылады.
Оның Тарих тағылымдары және қазіргі заман, Қалың елім қазағым, Тарих
толқынында, Ғасырлар тоғысында т.б. жұмыстары диссертацияның негізгі
мазмұнын ашуда пайдалы болды.
Н.Ә. Назарбаевтың Еуразиялық одақ идеясын ұсынудағы негізгі мақсаты мен
міндетін анықтауда Тәуелсіздік белестері атты еңбегінің орны ерекше. Бұл
еңбегінде ТМД елдері қоғамдық өмірдің барлық салаларында - экономикада,
саясатта, идеологияда, ұлтаралық қатынастарда терең дағдарысты бастан кешіп
отырғандығы жан-жақты қарастырылған. Бүгінгі таңда осы проблемалардың бірде-
біреуін, тіпті ең ірі мемлекеттің дербес күш-жігері арасында шешу мүкін
емес. Осы тұрғада талқылау үшін Еуразия одағы деген атпен жаңа
интеграциялық бірлесуді құру жөніндегі жоба ұсынылып, онда бірлесу
принциптерінің тетіктеріне анықтама берілді.
Еуразиялық Одақ идеясының басты бағыты посткеңестік елдермен ең алдымен
Ресей және Орталық Азия елдерімен интеграциялық байланыс құру болып
табылады. Қазақстан Республикасының Президенттік мұрағатының № 5 қорынан
жұмыстың дерек көзі ретінде Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының 1991 жылғы 8-
желтоқсан және 21 желтоқсан Алматы декларациясы негізінде Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығына кіретін елдердің Тарнзиттік тәртібі туралы
келісімі, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберіндегі елдердің ғылыми-
техникалық ынтымақтастығы туралы келісімі, және өзіндік ерекше мәні бар
1992 жылы Ташкентте қол қойылған Ұжымдық қауіпсіздік келісімдері,
Қазақстан мен Ресей арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек
туралы шарты, Қазақстан Республикасының Орталық Азия елдерімен әлеуметтік-
экономикалық, сауда қатынастарына байланысты жасалған келісім шарттарының
мәтіні ғылыми айналымға тартылды.
Дерек ретінде қазақ, орыс тілдерінде жарық көрген мақалалар ғылыми
айналымға тартылды. Басылымдар ретінде Егемен Қазақстан, Казахстанская
правда газеттерінде жарияланған декларциялар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы мен хронологиялық шегі.
Еуразиялық одақ идеясы Кеңестік одақтың ыдырауымен, тәуелсіздік алған
мемлекеттердің арасында қалыптасқан әлеуметтік, экономикалық мәселелерді
шешуге бағытталған идея болып табылады. Еуразиялық одақ идеясы КСРО
ыдырағаннан кейін Н.Ә. Назарбаев тарапынан қайта жаңғырғандықтан 1991 -
2017 жылдар аралығы қамтылып, идея ұлттық мемлекеттілік ұстаным негізінде
қарастырылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негіздері мен әдістері: Зерттеу
жұмысының теориялық және методологиялық негізін қалыптастыруда отандық және
шетелдік зерттеушілердің ғылыми жұмыстары негізге алына жазылды. Ғылыми
зерттеудің жалпы тарихи -тарихи салыстырмалық, тарихи жүйелік әдістер
пайдаланылды. Ізденістің мақсаты мен міндеттерін жүзеге асырудың әдістемесі
ретінде, жоғарыда аталғандай салыстырмалы тәсіл таңдалды. Іргелі еңбектер
мен зерттеулерді, деректерді ғылыми тұрғыда сараптауда нақты тарихи
салыстырмалы, сыннан өткізу, талдау, жинақтау және қорыту әдістері
қолданылды. Мұның өзі алынған мәліметтердің толықтығы мен шынайылық
деңгейін анықтауға мұрындық болды. Жұмысты жазуда тарихилық, объективтілік,
жүйелілік тәрізді принциптер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Еуразиялық одақ идеясының жас
мемлекет тәуелсіз Қазақстанда жүзеге асырылу барысы және оның тигізер
экономикалық пайдасы мен еуразиялық аймақта саяси тұрақтылықтың кепілі бола
алатынын күні бүгінге дейінгі бұрын соңды ғылыми айналымға тартылмай келген
жаңа тың деректер негізінде қарастырылып, сараланды. Сондай ақ батыс және
ресейлік тарихнамасында бұл идеяның насихатталуы сыни тұрғыдан талдау мен
тарих ғылымының зерттеу әдістерінің барысында арнайы сараптау басшылыққа
алына, мынадай төмендегі жаңалықтарға қол жеткізілген еді:
- Еуразияшылдық идеяның даму эволюциясына салыстырмалы талдау мен алғаш рет
тұтас тарихнамалық шолу жасалды және бұл тақырыпты зерттеген ғалымдардың
теориялық-әдістемелік негізіне ғылыми тұрғыдан баға берілді;
- Бүгінгі таңда жас мемлекет тәуелсіз Қазақстан Республикасын Орталық
Азияның көшбасшы мемлекетіне айналғанын бірқатар елдер мойындағанын айтуға
болады. Осыған байланысты Қазақстанның аймақтық саясаты мен халықаралық
беделі нақты деректер негізінде сарапталып, елімізде Еуразияшылдықтың
идеялық бағыттан практикалық бағытқа бет бұрғандығы айқындалып отыр;
- Кеңес өкіметі жылдарында Батыс пен Азия арасындағы саяси - экономикалық
ынтымақтастық жүйесі құлдырап, идеологияландырылған бағытта дамыған
болатын. Жаңа мыңжылдық басталысымен екі континент арасында сауда
байланыстары жандана түсті және жаңа формадағы экономикалық байланыстар
қарқынын арттыруда заман талабына сай боп келеді. Осыған байланысты
аймақтық интеграциядан Еуразиялық ынтымақтастық интеграцияның еліміз үшін
маңызды екендігі жаңа деректер негізінде дәлелденіп отыр;
- Қазақстан Республикасы Еуразиялық интеграциялық үдерістерінің сенімді
жақтаушысы екені насихатталып, нәтижесінде Еуразия аймағының интеграциялық
қағидалары мен бағыттарын негіздейтін құжаттар алғаш рет ғылыми айналымға
енгізілді. Сонымен қатар ЕурАзЭҚ пен ЕҚЫҰ, АӨСШК, ШЫҰ, НАФТА арасындағы
байланыстарда Қазақстанның өзіндік орны мен қызметіне баға берілген еді;
- КСРО ыдырағаннан кейін екі бағытта дамып келген әлемнің бір полярлы
жүйеге көшкендігін саралай және экономикалық мұқтаждықтан туындаған
аймақтық бірлестіктердің пайда болу тарихына шолу жасап, Қазақстан
Республикасының геосаяси ұстанымы мен стратегиялық бағытына арнайығылыми
талдау жүргізілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Еуразиялық дала аймағы көне
дәуірден бастап, жан жақты қатынас континенталды транспорттық жолдарды
дамыта отыра, бүкіләлемдік сауданың орталығы болуымен ерекшеленді. Бұл идея
қалыптасуда өзінің тарихи мазмұндылығымен ерекшелене келе, ортақ тарихи
тағдыры бір халықтардың өзара татулығын, ынтымағын, геосаяси және геомәдени
кеңістіктің ерекшелігін ескеріп ғана қоймай, сондай ақ Еуразиялық
кеңістіктегі ішкі және сыртқы саяси тұрақтылық міндетін атқарып, қамтамасыз
етіп отырады. Бұл әрине тәуелсіз Қазақстан үшін маңызды болып келетін
Орталық Азия аймағында саяси тұрақтылыққа кепілдік бере отыра, еліміздің
жан жақты экономикалық өсіміне ерекше үлес қосатыны белгілі;
- ХХ ғасыр соңында пайда болған Еуразиялық одақ идеясы жалпы еуразиялық
халықтардың өзара байланысының көпғасырлық тәжірибе жиынтығы және
обьективті әлеуметтік тарихи ұғым болып табылуымен ерекше. Ал жас тәуелсіз
Қазақстандық ұстаным негізінде қарастыратын болсақ, идея тұтастай жүзеге
асқан жағдайда инфрақұрылым, мемлекеттер арасында тығыз экономикалық
байланыстар жүйесі өрістеп, халықтардың әлеуметтік жағдайы жоғарылайды;
- Еуразиялық одақ ең бірінші - тең құқылы Тәуелсіз Мемлекеттердің одағы
болып табылады. Бұл идея ортақ бірлескен әлеуеті бар әрбір қатысушы
елдердің ұлттық-мемлекеттік мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған болып
табылады. Еуразиялық одақ егемен мемлекеттердің кеңестік заманнан кейінгі
кеңістікте тұрақтылық пен қауіпсіздікті, әлеуметтік - экономикалық
жаңғыртуды нығайту мақсатымен бірлесу нысаны болып табылады;
- Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қоғамдастық мемлекеттері арасында әр алуан
ауқымдағы ынтымақтастықты нығайту жөніндегі бастамалары іс жүзіне асып
келеді. Елбасының Еуразиялық одақ құру жобасының ұсынуы, посткеңестік
ыдыраудың салдарынан арылу үшін қажет шешуші бағдарларды айқын белгілеп
берген еді. Бұл әрине Еуразия елдерінің арасындағы қатынастарды жаңа
деңгейге шығарып, нәтижесінде Еуразиялық идея жалпыадамзаттық болуымен
қатар жеке халықтардың да тарихымен және мәдениетімен тығыз байланысты
болып табылады;
- Еуразиялық одақ идеясын сөз жүзінде емес, іс жүзінде нақты іске асуы
халықтар бірлігінің интеграциясын жаңартуға, саяси, экономикалық, қорғаныс
міндеттерін шешуге және лайықты өмір сүруін қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Диссертацияда алынған ғылыми
қорытындылар мен пайдаланылған фактілік материалдарды, мұрағат құжаттарын
талдап, олардың зерделеу натижесінде алынған тұжырымдарды кеңестік
кезеңдегі Қазақстан тарихынан жоғары оқу орны дәрістерінде, семинар
сабақтарында, өлкетану бағытындағы жұмыстарда да пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация М.Өтемісов атындағы Батыс
Қазақстан мемлекеттік университетінің Қазақстан Республикасының тарихы
кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы: Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, әрбір
бөлім бөлінген екі тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
I ЕУРАЗИЯ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Еуразия түсінігі және оның дамуы
XX ғасыр соңында өз үстемдігін жүргізіп келген КСРО күйреді. Кеңестік
Одақ күйрегеннен кейін Қазақстан Рсспубликасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен Еуразиялық Одақ жөніндегі идеяның өмірге
келгені аян. Еуразиялық идея өзінің бітім-болмысы түрғысынан мүлдем жаңа ой
ма ? Тарих көрсетіп отырғандай- жоқ сонау 20-30 жылдары орыс
эмигранттарының арасында кеңінен таралған қоғамдық-саяси және идеялық
қозғалыстардың бірі - еуразиялық қозғалыс еді. Міне, сондықтан да орыс
еуразияылығының идеяларының негізіне қарап, оның қажетті және қажетсіз
тұстарын ой елегінен өткізе сараптап, бүгінгі ахуалмен екшелеп, қайсыбір
идеялық жағынан зиянды ой пікірлерге баға беру өзекті мәселелердің бірі
болып табылады (46, 37 б.(.
Қоғамдық ой ретінде XX ғасырдың 20-30 жылдары арасында орыс
эмиграциясының тарихи-философиялық ағымын өмірге келтірген еуразияшылдардың
идеясы бүгінде таза тарихқа айналып отыр. Соңғы кезде президенттер,
саясатшылар кенеттен "еуразиялық кеңістік" жайлы көп айтатын блды. Бұрынғы
Кеңес Одағының көптеген жерлерінде еуразиялық орталықтар мен комитеттер
ашылды. Еуразия институттары, оның баспа сөз органдары құрылып, еуразиялық
көзқарасты насихаттау жолға қойылды.
Еуразиялық кеңістік жайлы айтар алдын оның тарихи негіздеріне қатысты ой-
пікірлеріміз бен оған тікелей байланысты, белгілі бір түсініктер аясындағы
мәндерге иек артар мәселелерге тоқталғанымыз жөн сияқты.
Осы бір бағыттың шығу, қалыптасу кезеңі жалпы эмиграциямен тығыз байланысты
болғанымен, оның тарихи көзқарас ретінде бастауларын кейінгі славянофильдік
идеялардан алатыны шындық.
Әрбір идеялық ағымның белгілі бір негізі болатыны, оның идеялық-
теориялық қайнар көздері мен әлеументтік-тарихи себептері өзара тығыз
ұштасып жататындығы баршаға мәлім. Орыс еуразиялығына да түрткі болған 1904-
1905 жылдардағы орыс-жапон соғысы мен 1905-1907 жылдардағы алғашқы орыс
төңкерісі деуге негіз бар. Ол аз болса, бірінші дүние жүзілік соғыс орыс
зиялы қауымның батысқа деген "ләпбайлық" көзқарасын өзгертіп, олардың
шығысқа бұл жолы басқа көзбен бет бұруына тікелей әсерін тигізді. Басым
көпшілігі 1917 жылдың Ақпан және Қазан төңкерістерін қабылдаудан бас
тартқан орыс зиялыларының едәуір тобы еді. Ресейдің болашағы хақындағы жаңа
идеялар мен жолдар іздеуге кірісіп кетті. Еуразиялықтың осы ізденістер
жемістерінің бірі екендігіне шүбә жоқ (47, 455б.(.
Қоғамдық мүдделер мен саяси пікірталастар алаңынан ешқашан ғайып болмай,
осы идея әрдайым Ресей қоғамының өтпелі кезендерінде, дағдарыс
замандарында, елді одан әрі қалайша дамыту шешімі жайлы мәселе қойылғанда,
әлеуметтік және саяси құрылымдарды түбегейлі өзгертуге қажеттілік туған
сәтте өзіне ерекше назар аудартып, жаңаша мәнге ие болды.
Соңғы жүз жылдықтың алғашқы жылдары пайда болып, кейін мәнін жоғалтқан
еуразияшылдық идея енді қайта тарих сахнасына шыға бастады. Алдымен XIX
ғасырдың 70-ші жылдары (Н.Я.Данилевский және т.б.), кейін XX ғасырдың 20-30-
шы жылдары (еуразиялық идеяның жолын ұстаушы орыс эмигранттары) және XX
ғасырдың соңында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев және
осы идеяны қолдайтындардың қатары. Осы үш кезеңді не біріктіреді деген
сауал қойалық ?.Бірінші кезең. XIX .ғасырдың үшінші ширегі. 1861 жылғы
шаруалар реформасынан кейінгі уақыт. Бұл уақыт қолайлы даму жолында алға
қойылған өте маңызды мәселелер, ұлттың мәні мен оның мәдениетінің
ерекшелігі, қоғамды реформалаудағы мақсат болып табылады. Ресейдің
болашаққа сеніммен баруы жолында және бұл болашақтың бейнесі қалай
болатындығын білу үшін орыс зиялылары өмірге бейімді және мықты негіз
табуға әрекеттенді (47(.
Екінші кезең. XX ғасырдың 20 жылдары - көне әлемнің күйреуі, үлкен
өзгеріс, төңкеріс уақыты. Дін адамдары, ақсүйектер, зиялылар жойылды немесе
елден кетуге мәжбүр болған орыс эмигранттарының әлеуметтік-философиялық
қозғалысы болды. Осы қозғалыстардың негізін қалыптастырушылардың бірі князь
Н.С.Трубецкой оның пайда болуын былай түсіндіреді: "Біз айтып жүрген "орыс
мәдениетінің" кенеттен құлауының куәсі болдық. Мұндай тез күйреу көпшілікті
таң қалдырды және бұл құбылыстың себебін анықтауда көпшілігін
ойландырды"1. Діндар философ Г.В.Флоровский 20-шы жылдары
еуразияшылдарды: "Біз үшін бірінші және ең бастысы- тарихи трагизмнің
көрінуі. Ал бұл көріністі көрмейтіндерге және көруді қаламайтындарға қарсы
тұруымыз керек" (47( деп сипаттап жазды.
Орыс эмигранттарының негізгі ойлары Ресейдің гүлденуіне алып келетін
"жетекші жолды" іздеу еді.
Үшінші кезең. Бұл XX ғасырдың соңғы онжылдығы, КСРО-ның құлауы,
коммунизмнің күйреуі, бұрынғы одақ республикаларын ұлттық және сеператистік
ұмтылыстың өсіуі. Бұл кезеңнің "жетекші жолын" іздеуде кезінде бір мемлекет
болған халықтардың болашақтағы басты мақсаты - еуразияшылдық.
Еуразияшылдыққа ғылыми тұрғыдан әсер еткен ғылыми және саяси
бағыттағы ғалымдар Вл.Соловьев, А.П.Щапов, В.О.Ключевский, П.Б.Струбе,
Н.А.Бердяевтар өз еңбектерінде осы идеяның сан салалы мәселелерін жан-жақты
талдап қарастырды. Еуразияшылдардың негізгі еңбектері Батыста жарық көрді.
Еуразияшылдықтың алғашқы зерттеулері деп Н.С.Трубецкойдың 1920 жылы
Софиядан шыққан "Европа және адамзат" атты кітабын айтуымызға болады.
Кейіннен еуразиялық доктринаның: "Исход к. Востоку", "Предчувствия и
свершения" (София,1921 ж. 1 кітап), "Евразийство. Опыт систематического
изложения" (Париж- 1926 ж.) және т.б. еңбектері мен зерттеулері дүниеге
келді. Еуразиялықтың белгілі-ау дейтін өкілдерінің қатарында жоғарыда
аталған Н.С.Трубецкойдан басқа П.П.Сувчинский, Г.В.Вернадский, В.Н.Ильин,
Н.Н.Алексеев пен Л.П.Карсавин және т.б. бар еді. Еуразиялықтарға
Ф.М.Достоевский, Н.Я.Данилевский, Вл.Соловьев пен ""словяндық мәдениет"
емес "славяндық тұрандық" мәдениет туралы сөз қозғайтын К.Н.Леонтьевтердің
қайсыбір идеялары әсерін молынан тигізді. Оларға белгілі бір түсінік
аясында Батыс ойшылдары да азық болғандығы, оның ішінде Батыс өркениетін
сынап-мінеп, артында "Еуропаның батуы" еңбегін қалдырған О.Шпенглердің де
бар екені күмәнсіз. О.Шпенглер "Еуропаның әлемнен географиялық бөлінуі еш
ақылға қонбайды"-дейді (48, 37б.(.Шынында да Еуропа мен Азия арасында
табиғи шекара жоқ. Орал жотасы екі әлемнің арасын бөліп тұратындай шекараға
жатайды.
Еуразияшылдардың пікірінше, таза географиялық мағынада Еуропа түсінігі
батыс және шығыс Еуропаның жиынтығы ретінде мағынасыз және қисынсыз.
Батыста, егер географиялық суреттеме жағынан алсақ, жағалауларының дамуы
өте бай, құрлықтың түбекке айналуы байқалады; Шығыста тұтастай құрлықтық
алқап, ол теңіз жағалауларынан бөлшектеніп тиіп қашып қосылады; Батыста
тау, жота, ойпаттардың күрделі үйлесуі білінеді; Шығыста негізінен орасан
жазық, тек қана шет жағынан таулармен шектескен, климаты жағынан - батыста
теңіздік климат, жаз бен қыстың арасында аз ғана айырмашылық бар; шығыста
бұл айырмашылық бірден байқалады: ыстық жаз, қытымыр қыс. Шындығына
келгенде, еуразияшылдар "беломоркавказдық" деп атайтын шығыс-еуропалық
жазық өзінің географиялық табиғаты жағынан батыс Еуропаға қарағанда
шығысырақ жатқан Батыс Сібір және Түркістан жазықтарына жақындау. Аталмыш
үш. жазықтың өздерін бір-бірімен бөліп түрған қыраттармен бірге (Орал
таулары және Арал-Ертіс су айрығы) және оны шығыстан, оңтүстік-шығыстан
және оңтүстіктен (орыс Қиыр Шығысының, Шығыс Сібірдің, Орталық Азияның,
Парсының, Кавказдың, Кіші Азияның таулары) көмкерген таулармен ерекше бір
әлемді көз алдыңа әкеледі, бұл өзінің батысы, сондай-ақ оңтүстік шығысы мен
оңтүстігінде жатқан елдерден географиялық жағынан бөлек, біртұтас әлем.
Егер оның біріншісіне "Еуропа" екіншісіне "Азия" атын тілесек, онда
ортадағы аралық әлемге "Еуразия" атын берген жөн. Ескі әлем жерлерінің
негізгі алабынан бұрынғыдай екеу емес, үш материк бөліп алу еуразияшылдар
үшін "жаңалық"емес, ол жөнінде ертеде орыс географтары өз еңбектерінде
айтып өткен. Еуразияшылдар бұл тұжырымдаманы шиеленістіріп жіберді және
қайтадан "көрінген" материкке, яғни бұрынғыда Ескі әлемнің барлық
жерлерінің негізгі алабына, ескі "Еуропа" мен "Азияға" жататын жерлерге
жаңа ат қойды.
Еуразия дүниенің екі бөлігінен Еуропа мен Азиядан құралатын жер
шарындағы ең үлкен материк. (Еуразия деген ұғымды 1883 жылы австриялық
ғалым Э.Зюсс енгізді) Еуропа мен Азия дүниенің жеке бөліктері ретіндегі
дәстүрлі табиғи-тарихи даму жолында талай рет өзгерді. Қазіргі шартты
шекара Орал тауының шығысының етегі мен Жем өзені бойынан Каспий теңізіне
дейін, одан ары Кума және Маныч өзендерін бойлай Донның сағасына дейін
кетеді. Жері 53,4 млн км кв (бүкіл құрлықтың 37%-ы), оның 2,75 млн км кв
жуығы аралдар. Еуразияда 290 млн адам өмір сүреді және 170 ұлт өклдері бар.
Евразияның материктегі қиыр шеттері: солтүстігінде - Челюскин мүйісі,
оңтүстігінде Пиай мүйісі, батысында Рока мүйісі, шығысында Джнев мүйісі.
Негізінен солтүстік жарты шарда, тек оңтүстік-шығысындағы біраз аралдары
ғана Оңтүстік жарты шарға өтеді. Еуразияны 4 мүхит - Атлант, Солтүстік
мұзды, Үнді, Тынық мұхиттары және шеткі теңіздер қоршап жатыр. Оңтүстік
батысында Гибралтар бұғазы, Жерорта және Қызыл теңіздер. Еуразияны
Африкадан, Солтүстік-шығысында Австралия мен Азия аралығындағы теңіздер
Австралиядан бөледі.
Ал енді еуразиялықтың көтерген басты-басты мәселелері турасында қысқа түрде
шолу жасасақ. Алғашқы мәселе - Батыс пен Шығыс және онымен тығыз
байланыстағы православие мен католицизм. Батыстың ең ұлы жетістігі - ғылым
мен техника. Алайда, еуразияшылдардың ойынша, бұл жетістік дін мен
ізгіліктің жұтаңдығына алып келді. Ізгілік пен дінді экономика қанауда.
Гуманизм де экономизм мен қатар орнында тұр, себебі ол адамды құдайдан
бездіріп, тек күйкі тіршіліктің бұғауымен шырмалап тастады. Сонымен қатар
рационамизм (парасаттылық) да Батыстың күнәсі. "Батыс еуропалық әлемді
Шығыстық әлемнің ауыстыратынына ешбір күмәніміз жоқ" (49, 52-53бб.(.дейді
олар. Дін жөнінде мәселе қозғай отырып, еуразиялықтар, Батыс ("роман")
мәдениетінің негізгі католицизм екендігін және осы діннің орталық идеясы
күнә мен қылмыс маңына шоғырланғандығын тілге тиек етеді.
Екінші бір өзекті мәселе, Еуразия мәселесі. Олардың пікірінше, дәстүрлі
Батыс Еуропа, Шығыс Азия деген бөлулер шындыққа жанаспайды. Еуропа мұхитқа
шығар жолы бар - Батыс Еуропа. Азия -Азияның Оңтүстігі мен Шығысы (Қытай,
Үндістан, Шығыс Сібір т.б.). Ал Еуразия болса, ол Еуропаның континенталды
бөлігі мен Азия. Үш жазық осы Еуразияға жатады, олар: шығысеуропалық,
батыссібірлік және Түркістан жерлері. Дала, Еуразиялықтардың ойынша
Еуразияның жүрегі де, басты тірегі де. Даланы кім билесе -бүкіл Еуразияны
сол билейді. Мұны кезінеде Шыңғысхан қандай сәтті түрде шешкен болса, Ресей
империясы да осы бағытта, КСРО-да осы бірігу миссиясының жемісі болып
табылады. Ал этикалық құрам мен мәдениеттке келер болсақ, Еуразия
территориясында славяндар ежелден-ақ "тұран халықтарымен" аралас-құралас
болып кеткен. Жалпы славяндар, Батыстан гөрі Шығысқа- бір табан жақын дейді
еуразияшылдар. Еуразия кеңістігінде тұратын халықтар рухани жағынан бір-
бірімен бірігіп кеткені соншалық, осы байланыстарды жасанды түрде жою
оларды әлемдік мәдениеттің шалғай шетіне көп уақытқа лақтырып тастаумен
бірдей. Мұндай тағдырды ешкімнің қаламасы белгілі. Еуразияшылдардың ойынша
Ресейдің қасіретке бату себебі оның билеуші қауымы еуразиялықтың мәнін
түсіне алмай, Батыстың әсеріне қатты түсіп кеткендігінде. Және де олардың
үйғарымынша, "ирандық фанатизм"әсері тиген түріктер католиктік Батыстан да
сол бір қатерлі XIII ғасырда орыстарды монғолдардың жаулап алғаны дұрыс
болды. Өйткені "өзгелердің діндеріне түсіністікпен қарап, қолдарын сұқпаған
татарлар, ең бастысы, бүған дейін қырықпышақ болып өзара қырылысып жатқан
орыстардың болашақ мемлекеттілігінің іргесін қалауға сүбелі үлес қосты.
Орыстар татарлардан мемлекеттік құрылыстың әкімшілік, әскери іс, финанс
жүйесінен бастап, хат-хабар жеткізу тәсілдеріне дейін қабылдап алды, өз
керектігіне жаратты. Алайда оның ішіндегі ең құндысы, ол - мықты
мемлекеттік идеясы еді.
Славянофилдердің көсемдерінің бірі А.С.Хомяков орыс мәдениетінің
"тұрандық" элементтері жөнінде айтып, тіптен Русьті моғолдардың бағындыруы
орыстар үшін бақыт болды дейді және оған қоса Ресейдің болашағын тек
Шығыспен байланыстырады.
Татар-монғолдар мен бірге, дейді олар, орыс ұлтының тарихында жаңа
дәуір басталды. Сайып келгенде, Куликова шайқасынан соң ешқандай татар
үстемдігі жойылған жоқ, бар болғаны Орда ханының ставкасы бейбіт жолмен
Мәскеуге көшті. Мәскеу патшасы - сол ханның өзі, өйткені билік түрі - татар-
монғолша. Міне осы тұрғыдан еуразиялықтар Ресей тарихын "Петрге дейінгі"
және "Петрден соң" деп екіге бөліп қарайды. Әрине Петр Ресейді Батыс
үлгілік әскери державаға айналдырды. Дегенмен, ол оны орыс қоғамының
"жоғарыдағыларының" орыс мәдениетінен қол үзуі арқылы жүзеге асырды. Осы
кезеңнен бастап "жоғарыдағылар" мен "төмендегілер" арасындағы қайшылықтар
тарих сахынасына шығып, мұның өзі кейннен болашақ түрлі түрлі революциялық
төңкерістерге ұйытқы болды. Шынында да "төмендегілер", негізінен, Шығысқа
бұра тартса, "жоғарыдағылар" Батысқа тамсана көзін тігеді.
Еуразиялықгың қозғалыстың бастау алуына негіз болған "Исход к Востоку"
жинағы белгілі лингивист, Прага лингивистік үйірмесінің
ұйымдастырушыларының бірі Н.С.Трубецкой, сондай-ақ П.Б.Струвенің шәкірті
әрі аспиранты географ, экономист П.Н.Савицкий, діндар философ
Г.В.Флоровский, музыкант танушы П.П.Сувчинскийлерді бір арнаға тоғыстырады.
Бұл жинақ София еуразиялық қатысушылардың әңгімелері мен пікірталастарының
нәтижесі деуге болады. Шын мәнінде "Исход к Востоку" жинағы оған
қатысушылар пікірлерінің әрқилы екенін байқатты. Осы жерде еуразияшылдар
Ресейді қалай "емдей" аламыз, мемлекеттік құрылыста ма, жоқ әлде
православиелік рухты жандандыру керек пе, Шығысқа бет бұрудың қажеттілігі
неде деген мәселелер төңірегінде ой қозғады. Дегенмен еуразияда бір
орталыққа бағынған күшті идеократиялық мемлекет құру және Шығысқа жөнелу
идеясы еуразияшылдарды әрдайым толғантып отырды.
Белгілі еуразияшыл П.Н.Савицкидің жинаққа енген "Поворот к Востоку"
атты мақаласында Ресейдің өзі де енді "Шығыс" емес пе ? Русьтен тамырында
хазар немесе .қыпшақ, татар немесе башқүрт, мордова немесе чуваш қаны
араласпаған адамды таба аласыз ба ?. Қарапайым орыс бұқарасы "Шығыстың жай
халқын өзіне жақын тартатынын байқаймыз, православиеліктің көшпенділермен
ағайындасуы Ресейді шындығында православиелік-мұсылмандық, православиелік-
буддистік елге айналдырды"- деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
ӘОЖ
Қолжазба құқығында
САБЫРҒАЛИЕВА НАЗГҮЛ БАҚТЫҒАЛИҚЫЗЫ
Қазақстанның қазіргі тарихында Еуразиялық идеяларының даму перспективасы
6N020300 – тарих магистрі академиялық дәрежесін алу
үшін дайындалған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші
тарих ғылымдарының
докторы, профессор Т.З.Рысбеков
Қазақстан Республикасы
Орал, 2017
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЕУРАЗИЯ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Еуразия түсінігі және оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2Н.Ә.Назарбаев - Еуразия Одағы
ұғымының көш басшысы ... ... ... ... ... ... 23
2 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН
2.1 Президент Н.Ә.Назарбаевтың Еуразиялық Одақ жөніндегі идеясы ... ... .30
2.2 Еуразиялық Одақ XXI
ғасырда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..48
3 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ОДАҚ - БАТЫС ПЕН ШЫҒЫСТЫҢ ДИАЛОГЫ
3.1 Еуразиялық идеяның қазіргі заманғы күрделі үрдістермен
астасуы ... ... 58
3.2 Еуразияшылдық идея және Қазақстанның геосаяси стратегиясының негізгі
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...101
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...104
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ Америка Құрама Штаттары
АӨСШҚ Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі
Кеңесі
БҰҰ Біріккен Ұлттар ұйымы
ЕурАзЭҚ Еуразиялық экономикалық қауымдастық
ЕАО Еуразиялық одақ
ЕҚЫ¥ Еуропаның қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы
ЕО Еуропалық Одақ
КСРО Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҚР ПМ Қазақстан Республикасының Президенттік мұрағаты
ҚР Қазақстан Республикасы
ММУ Мәскеу мемлекеттік университеті
НАТО Солтүстік Атлантикалық Одақ
НАФТА Солтүстік американдық еркін сауда аймағы
РФ Ресей Федерациясы
ТМД Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ОШАЕА Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің ассоциациясы
ОАЭҚ Ортаазиялық экономикалық қауымдастық
¥ҚШ Ұжымдық Қауіпсіздік шарты
ШЫ¥ Шанхай ынтымақтастық ұйымы
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыс Еуразияшылдық идеяның негізгі түп тамырын және
Кеңестік Одақтың ыдырауынан кейін құрылған тәуелсіз мемлекеттер арасындағы
байланысты қайта қалыптастыруда ұсынылған Еуразиялық одақ идеясының
маңыздылығын мен тәуелсіз Қазақстанның қазіргі тарихындағы еуразиялық
идеялардың даму бағытын зерттеуге арналып отыр. Өйткені Еуразиялық идеяның
жани жақты жүзеге асырылу үрдісі күні бүгінге дейін ғылыми айналымға
тартылмай келген жаңа тың деректер негізінде қарастырылып, сараланады.
Тақырыптың өзектілігі: 2010 ж. 5-6 шілдеде ЕурАзЭҚ-ың он жылдығына
арналған мүше елдерінің Президенттері Астанада өткен жиналыста Еуразиялық
құрлықта осы күнге дейін қол жеткізілген әлеуметтік - экономикалық және
саяси жетістіктері мен кемшіліктеріне талдау жасап, келешектегі даму
бағыттарын белгіледі. Онда Н.Ә. Назарбаев қазақстандық ұстанымды дәріптеп,
ЕурАзЭҚ-тың кеңестіктегі саяси-экономикалық тұрақтылықтың кепілі екендігін,
1994 ж. ұсынылған идеяның қазіргі таңда жемісті нәтижелер мен Еуропа және
Азия арасында тікелей интеграциялық негіздің қаланғанын атап өтті. Елбасыны
қолдаған Ресей Федерациясының Президенті Д.А. Медведев кеңестіктегі
халықтардың бейбітшілік пен ынтымақ ішінде өмір сүруін жалғастыруы үшін
тиісті шаралардың атқарылу қажеттілігіне тоқтап, Еуразиялық идеяның өз
маңыздылығын жоғалтпағанын тілге тиек етті [1]. Дегенмен, Еуразиялық
идеяның даму эволюциясы және ондағы Қазақстанның орны мен қызметіне әлі
күнге дейін ғылыми баға берілмей келеді. Сондықтан бүгінгі таңда бұл
тақырып өзектілігін арттыра түсті деуге толық негіз бар.
КСРО ыдырағаннан кейін жаңа халықаралық жүйе қалыптасып, оның орнына
пайда болған тәуелсіз мемлекеттердің келешегіне бірқатар саясаткерлер
күмәндана қарады. Себебі, одақтың ыдырауымен жаңа бой көтерген
мемлекеттердің алдында өздерін халықаралық деңгейде таныту және мойындату
үшін сыртқы саяси-дипломатиялық байланыстарды құру, ядролық қаруды жою,
шекараны анықтау, миграция, өзара тиімді шаруашылық мәселелерін шешу
міндеттері тұрды. Бұған қарамастан посткеңестік ауқымда құрылған әрбір
тәуелсіз мемлекет мәдени ерекшеліктері мен идеологиялық даму стратегиясына
сай тұғырын негіздей білді. Тарихи өлшеммен қарағанда осы аз уақыт ішіндегі
Қарабах мәселесі, шешімін таппай келе жатқан Преднистровье статусы,
Тәжікстанда өткен азамат соғысы, Грузия мен абхаздар және осетиндер
арасындағы соғыс, түрлі-түсті революциялар, жуырда Қырғызстанда өткен
ұлтаралық т.б. мәселелер еуразиялық кеңестіктегі сауатты интеграцияның
әлсіздігін көрсетіп келді. Бұл мәселелердің алдын-алу мақсатында
стратегиялық маңызы зор ТМД, ШЫҰ, Орталық Азия одағы, т.б. іспетті ұйымдар
мен одақтар әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды жүзеге асырды. Алайда
аталмыш ұйымдар мен одақтардың қолда бар бірігу әлеуетін толық көлемде
орындауға мүмкіндік берді дей алмаймыз [2, 135 б.]. Оның өзіндік себептері
бар, атап айтқанда, қабылданған бағдарламалардың толыққанды жүзеге
асырылмауы, құрылған институттар жұмыстарының белгілі бір себептерге
байланысты әлсіздігі мен сыртқы саяси факторлардың әсері.
Осыған байланысты, еуразиялық кеңестіктегі ең маңызды болып табылатын саяси
тұрақтылық пен экономикалық даму қарқынын арттыру үшін жаңа формадағы
интеграциялық одақ құру қажеттілігі туындаған. Сондықтан, Еуразиялық Одақ
құру идеясы өміршең екендігін көрсетіп, барлық жаққа тиімді идея бола
алады.
Алғаш рет Мәскеу мемлекеттік университеті оқытушы-профессорлар
құрамының алдында Еуразиялық одақ құру идеясын ұсынған Н.Ә. Назарбаев,
ТМД мемлекеттерінің әрқайсысының әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін
ескере отырып, интеграциялық процестерді сатылы түрде жүзеге асыру
қажеттілігін атап өткен. Мұндай одақ құру идеясы ежелден қанаттас жатқан
халықтардың береке-бірлігін алдағы уақытта да сақтау мақсатынан туындаған.
Еуразиядағы тағдырлас халықтардың геосаяси бірігуі діни, мәдени және
экономикалық жүйелерден үстем екендігін кезінде Г. Вернадский де атаған
[3].
Еуразиялық одақ ең алдымен бұрынғы біртұтас мемлекет құрамында болып
бір-бірімен саяси-экономикалық және әлеуметтік жағынан жақын тұрған
халықтардағы сол тарихи сабақтастығының игі жақтарын үзіп алмай қайта
жалғастыру, оны одан әрі дамыту идеясы болып табылатыны сөзсіз. Сондықтан
бұл идея өзгелер бұрмалауға тырысып жүргендей бұрынғы одақты аңсау емес,
Еуразиялық одақтың басты мақсаты осы территориядағы елдердің интеграцияға
деген қажеттіліктерін, оған жол ашып беріп тұрған мүмкіндіктерін пайдалана
отырып, Еуропалық Одақ үлгісіндегі өзара ынтымақастықты арттыру. Еуразиялық
одақ идеясы он жылдан астам уақыт өмір сүріп келеді, дегенмен идеяның толық
жүзеге асырылуы болашақтың ісі ретінде қаралуда. Қазіргі қоғамдық пікір әлі
де таңдау жасап, ортақ тұжырымға келмеген тұста осы мәселеге ғылыми
тұрғыдан баға беріп, оның Қазақстанда жүзеге асырылу барысын тарихи ой
елегінен өткізу қажет. Еуразиялық одақтың тиімділігін қоғамға жеткізу
экономистер міндеті десек, ал Одақтың міндеті мен мақсатын түсіндіріп
қоғамдық ой-пікірді қалыптастыру тарихшылар борышы. Біз зерттеп отырған
мәселенің және өзіміздің алдымызда тұрған міндеттің өзектілігі осы айтылған
ойлардан көрініс табады.
Зертеу жұмысының нысаны - Еуразияшылдық идеясының көрнекті өкілдерінің
жарыққа шыққан еңбектері, ғылыми мақалалары және Еуразиялық одақ идеясының
авторы Н.Ә. Назарбаевтың жазған еңбектері алынған.
Зерттеу жұмысының пәні - диссертация мазмұны Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері бойынша көзқарастары және оның жалпы
тарих ғылымында алатын орны.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Еуразиялық одақ жөнінде алғаш ұсыныс
айтылып, оның мақсаты мен міндеттері анықталды. Одақ жобасы ТМД елдерінің
басшыларына ұсынылған кезде бұл мәселе көптеген саясаткерлер мен
ғалымдардың қызығушылығын арттырды. Сол кезде ТМД елдерінің басылымдарында
500-ге жуық мақалалар жарияланып, осы уақытқа дейін идеяны талқылау
толастамауда [4, 139 б.]. Бүгінде саяси, қоғамдық және ғылыми басылым
беттерінде Еуразиялық одақ идеясы тақырыбына арналған әр сала өкілдерінің
ой-толғаныстары көптеп кездеседі. Осының негізінде тақырыптың зерттелу
деңгейін екі бағытқа бөліп қарастыруға болады. Біріншісі, Еуразияшылдық
идеясының алғашқы өкілдерінің еңбектері және екіншісі, 1994 жылы Н.Ә.
Назарбаевтың Еуразиялық одақ идеясын ұсынғаннан кейін жарық көрген
еңбектер.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары тарихи философиялық ағым ретінде өмірге
келген орыс эмигранттарының Еуразияшылдық идеясы қалыптасқан кезден бастап
бұл пікір қызу талқыға түсті. Осы мәселе жайында пайымдаулар әлеуметтік-
философиялық, тарихи, саяси және аналитикалық еңбектерде жарық көрді. Сол
жылдары Г.В. Вернадскийдің идеологияландырылған формадағы еуразияшылдық
теориясын атаған жөн. Дегенмен, бастапқы кезінде оның теориясы ресейлік
және еуразияшылдық ұстанымы тұрғысынан дәріптелген. Ол Ресей империясының
отаршылдық саясатын жоққа шығарып, оның заңды географиялық сипаттағы үрдіс
ретінде қарастырған. 1961 ж. жарық көрген Г.В. Вернаскийдің бір томдық
Ресей тарихы еңбегінде ол еуразияшылдықтың белгісіз әлеуметтік-тарихи
көрінісі ұғымы ретінде қабылдамай, идеяның логикалық георгафиялық дедукция
екендігін алға тартады [5]. Алайда бұл пікірмен келісуге болады деген ойдан
біз аулақпыз.
Еуразияшылдықты ғылыми тұрғыдан зерттеген ғалымдар Н.А. Бердяев, Н.М.
Карамзин, П. Чаадаев, А.А. Кизеветтер, П.Н. Милюков, И.А. Ильин, Ф.А.
Степун өз еңбектерінде идеяның мәселелерін талдап, теориялық негізін
қалаған. Аталған ғалымдардың арасынан Н.А. Бердяев еуразияшылдардың
көзқарастарындағы дүниетанымдық негіздерін анықтай отырып, Еуразияшылдар
ұлтшылдық түсінігінде реалистер де, ал адамзаттық түсінігінде
номиналистер, - деп жазады [6].
Еуразия идеясының алғышарттары жайлы атақты орыс тарихшысы Н.М.
Карамзин: татар-монғол шапқыншылығы Ресей үшін жойқын апат болып қана
қойған жоқ, сонымен қатар орыстардың орталықтандырылған қуатты мемлекетке
айналуына да себепкер болды және орыс елі Шыңғыс ханның кейбір ел басқару
үлгілерін де қабылдады - деп, Шығыс пен Батыстың байланыстарын тарихтың
терең қойнауынан алуды жөн көреді [7, 133 б.].
Еуразияшылдардың алғашқы еңбектері Кеңес Одағында да назардан тыс
қалған жоқ. 1929 жылы Қызыл профессура институты Марксизмнің жаңа сынына
қарсы жалпы тақырыппен шыққан еңбектердің жинағында жарияланған Орыс
эмигранттарының марксизмді сынауы атты көлемді мақала тұтас
еуразияшылдыққа арналып, ол Еуропада болысып жүрген қалың тобыр ақ
эмигранттардың неғұрлым оңшыл бөлігінің, сондай-ақ КСРО-дан қуылған
неғұрлым кертартпа профессура бөлігінің ағымы ретінде сипатталды [8, 3-19
бб.].
Ресейде еуразияшылдық мәселесі төңірегінде кең көлемдегі талқылаулар
1990 жылдары басталды. Ресейдің өткен, болашағы жайында еуразияшылдық
концепциясының саяси және идеологиялық негізі Иностранная литература,
Социально-политический журнал, Вопросы философии атты ғылыми
басылымдарда пікірталастар түрінде өрбіді.
Қазіргі таңда еуразиялық жобаның жүзеге асу мәслесі жайында зеттеу
жұмыстарымен айналысып жүрген ресейлік ғалымдар А.Г. Дугин [9],
Г.Д. Чесноков [10], А.С. Панарин [11], В.Я. Пащенколар [12] бұл идеяны
қолдаушылардың қатарына жатады.
Еуразиялық идеяның Ресейдегі бүкіл өмір тұрпатына баламалығын
негіздеуде белгілі ресейлік шығыстанушы М.Титаренко ресейлік мәдениетінің
еуразиялық мәнін ашып көрсетіп, еуразиялық өркениет туралы ойын топшалайды.
Бүгінде еуразиялық идеясының орыс халқына қаншалықты маңызды екенін үнемі
көтеріп жүрген К. Мяломен, басқа да ресейлік ғалымдармен пікір таластыра
келіп: Бізге ұнаса да, ұнамаса да, әйтеуір орыс мәдениетінің
еуразияшылдығы нақты шындық - деп тұжырымын білдіреді [13, 24 б.].
ХІХ-ХХ ғасырларда ұлан-байтақ Ресей империясындағы мәдени және саяси
процестердің ұйытқысы іспетті идеялардың бірі Еуразия концепциясы
болғандығы даусыз. Тәуелсіз қазақ жерінде көрініс тапқан бұл өміршең
идеяның әлеуметтік-философиялық мәні жайында Ә. Нысанбаев пен Ф.
Сүлейменовтың пікірлері назар аудартады [14, 222 б.]. Т. Ғабитов Еуразиялық
мәдениетті тек Батыс пен Шығыстың ортасындағы буферлік аймақ ретінде
қарастыруды сыңаржақтылықтың бір түрі деп қарап, батыл сынайды [15, 194
б.].
ж. кейін тарих сахнасына қайта шыққан еуразияшылдық идеясы Н.Ә.
Назарбаевтың ұсынған Еуразиялық одақ төңірегінде өрбіді. Бұл идея сол
кездегі ең тосын оқиға ретінде бағаланғандығын айта кету қажет. Н.Ә.
Назарбаевтың Еуразиялық одақ идеясы тұңғыш рет 1994 жылы жариялағаннан
кейін, іле-шала идеяның көптеген қағидалары сол жылдың қыркүйек айында
Алматыда өткен Еуразия кеңістігі ықпалдастық мүмкіндіктері және олардың
жүзеге асуы атты ғылыми-практикалық конференцияда жан-жақты талқыға
салынды. Оған ТМД елдерінің мемлекет басшылары, қоғам және саяси
қайраткерлері, ғалымдар, БАҚ өкілдері қатысты. Конференцияға қатысушылар
өздері қабылдаған қорытынды құжатында Мемлекеттердің Еуразия одағы идеясын
және басқа ықпалдастық жобаларын пайдалана отырып, ТМД ықпалдастық
мүмкіндіктерін бекіте түсу жолында қадамдар жасау ұсынысын берілді.
Демократиялық реформалардың халықаралық қозғалысы ТМД мемлекеттері
басшыларының Мәскеудегі кездесуінде Еуразия одағы болуы керек деген үндеу
жолданды. Онда тәуелсіз мемлекеттердегі алпыстан астам ұжымдық қатысушылар
атынан Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасын
қолдау қажеттілігі айтылды [2, 99 б.]. Демократиялық реформалардың
халықаралық қозғалысының бастамасымен ұйымдасқан Жаңа келісімге атты
форум Еуразия одағын құруды толығымен қолдады. 1994 жылы 18 маусымда өткен
Еуразия қауымдастығы: әр алуандықтан туындайтын тұтастық атты
конференцияға бұрынғы посткеңестік елдерінен 30 партия мен 60 -тан астам
қоғамдық қозғалыстың өкілдері қатысты. Олар өз халықтарына,
парламенттеріне, мемлекет басшыларына жолдаған үндеуінде: Біз Қазақстан
Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев жасақтаған Еуразия Одағы
жобасын қолдаймыз және мемлекет басшыларын оған өз халықтары мүддесі
тұрғысынан қарауға шақырамыз, - деп мәлімдеді [2, 99 б.].
Мәскеу қаласында шыққан Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы
(1994 - 1997) атты еңбектің авторлары соңғы жүз жылдықтың алғашқы
жылдарында пайда болған еуразияшылдық идеясының шығу тарихын және осы
идеяны қалыптастырғандардың негізгі мақсаттарының мәнін ашуға тырысқан.
Онда ТМД елдерінің көрнекті саясаткерлерінің Еуразиялық одақ жобасы туралы
айтылған ой-пікірлері қамтылып, Н.Ә. Назарбаевтың баспасөз тілшілеріне
берген сұхбаттары, 1994-1997 жылдар аралығындағы Еуразиялық одақ жобасы
жайында айтылған көзқарастары, оның қолдау табуы және оған қарсы айтылған
сын-пікірлері, жобаның өміршеңдігі нақты дәлелдермен көрсетілген.
Еліміздің саяси және қоғам қайраткерлері де Еуразиялық одақ идеясы
жайлы өз ойларын білдіруде шет қалған жоқ. Бұл идея жөнінде әсіресе
Қазақстан Республикасының сыртқы істер министрі қызметін атқарған Қ. Тоқаев
пен дипломат Т. Мансұровтың еңбектерінің орны ерекше. Қ. Тоқаевтың
еңбектерінде мемлекетіміздің қазіргі заманғы геосаясаты және Қазақстанның
сыртқы саясаттағы басымдықтары қарастырылады [16]. Ал тәуелсіздік алған
Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясымен қарым - қатынасы жан-жақты
қарастырылып, Еуразиялық одақ идеясының мақсаты мен міндеттері Т. Мансуров
еңбектерінде айқындалып көрсетілген.
Г. Толмачевтің Елбасы атты еңбегінде Еуразиялық одақ жобасының ғылыми
ортада толық қолдау тауып, оны айғақтайтын фактіліреді мысалға келтірген
[17]. О. Видованың Н. Назарбаев портрет человека и политика еңбегінде
Еуразиялық одақ идеясының ТМД елдерінің арасында тұралап қалған мәселелерді
шешуде бастамашы жол екендігін көрсетіледі [18].
Еуразиялық одақ идеясы ұсынылған соң еуразиялық кеңістік жайлы көптеген
пікірталастар туындап, ТМД елдерінде еуразиялық орталықтар мен комитетер
ашылып, бұл идеяны насихаттау жолға қойылды. Осындай институттардың бірі
Қазақстан Республикасы стратегиялық зерттеу институтының ғылыми басылымдары
тәуелсіз Қазақстан Республикасының еуразиялық стратегиясы, Н.Ә.
Назарбаевтың еуразиялық бастамасы, Қазақстанның Орталық Азия, Еуропа
елдерімен қатынасына, еліміздің Еуропа қауіпсіздік және ынтымақтастық
ұйымына төрағалық етуіне ғылыми тұрғыда сараптаулар мен зерттеулер
жүргізеді.
Қазіргі заман тарихында Батыс пен Шығыс қатынасы мәселесі Қазақстанның
бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде біршама көрініс тапқан. Еуразия
идеясы жайында профессор Қ.Т. Жұмағұлов бұл идеяның жүзеге асқанын сенімді
түрде айта отырып, саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени байланыстарды
дамытуда бірқатар халықаралық ұйымдар жұмыс жасап отырғандығын зерттей келе
Батыс пен Шығыс бір-бірін жақсы түсіне бастады деп өз ойын топшалайды [19].
Орталық Азия елдерінің интеграциялық мәселесін зерттеген К.Қ. Қожахметов
Орталық Азия елдерінің интеграциясы аймақта тұрақтылық пен бейбітшілікті
сақтауға мүмкіндік туғызып, қысқа мерзім ішінде осы аймақтағы халықтардың
әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік беретінін терең ой елегінен өткізеді [20].
Сонымен қатар, осы мәселеде зерттеулер жүргізген ғалымдар К.Н. Макашева
[21], Н. Мұқаметхан [22], К.Е.Байзакова [23], Ж.У. Ибрашев [24], М.Ш.
Губайдуллина [25], Ғ.Б. Жұматай [26] т.б. ғылыми мақалалары мен
еңбектерінде Еуразиялық одақ идесының қазіргі интеграциялық үрдістер
барысындағы іске асырылу мәселелері, Орталық Азиядағы экономикалық
ынтымақтастық пен халықаралық деңгейдегі ұйымдардың ықпалы жіті
қарасытырылған.
Қазақстан тарихын шетел тарихнамасында қарастырып, ХХ ғ. басында
Еуразиялық кеңестіктегі түркі халықтарының өзара ынтымақтастығы туралы,
сондай-ақ патшалық Ресей мен КСРО құрылған алғашқы жылдарындағы саяси
үрдістер жайлы К.Л. Есмағамбетов еңбектерінде зерделенген [27]. Еуразиялық
құрлықтағы, әсіресе Орталық Азия халықтарының өзара саяси-экономикалық
ынтымақтастықты әрі қарай дамыту қажеттілігін М.Қ. Әбусейітова өз
еңбектерінде айқындаған. Ол Орталық Азия халықтарын біріктіре түсетін жаңа
комплексті ұстаным қажет. Бірінші кезекте әлемді бұзуға бағытталған
қақтығыстар мен аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздікке нұқсан тигізетін
мәселелерді Орталық Азия мемлекеттері біріге алдын алу қажет. Орталық
Азиядағы ынтымақтың маңыздылығы өтпелі кезеңдегі қалыптасқан геосаяси
жағдаймен, экономикалық, этникалық және мәдени-өркениеттік факторлармен
байланысты деген [28]. Орталық Азия елдері арасындағы экономикалық қарым-
қатынастардың маңыздылығы туралы және миграциялық мәселелерді жан-жақты
зерттеген ғалымдардың арасында Г.М. Мендиқұлованың еңбектерін атаған жөн
[29].
Орталық Азия аумағының интеграциялық үрдістері туралы, Қазақстан мен
Өзбекстан, Қырғызстан және Түрікменстан арасындағы экономикалық
байланыстары, олардың өзара ынтымақтастық, сондай-ақ аймақтағы қауіпті
әсерлерді зерттеген А. Арыстанованың [30], Р. Қалиеваның [31], С.К.
Кушкумбаевтың [32], Л. Еркешеваның [33], А. Матвееваның [34], жапондық
ғалым Тосио Цунодзакинің [35], өзбекстандық зерттеуші Б. Очиловтың [36]
жұмыстарын жатқызуға болады. 2001 жылдан кейін АҚШ -тың Орталық Азия
саясаты мен мұндағы интеграциялық үрдістер туралы, бұл аймақтың даму
келешігіне болжамдар жасаған және посткеңестік ауқымда Еуразиялық одақ
идеясының жүзеге асырылу барысын зерделеген ғалымдардың қатарында М.
Лаумулиннің мақалалары құнды болып табылады [37].
Батыс пен Шығыстың ықпалдастығы жайлы мәселе Еуропа ғылымында да орын
алады. Бұл зерттеулерде ғалымдардың Еуразия континентінде байланыстардың
тарихи тамыры болған деген пікірлері айтылады. Әсіресе бұл жөнінде Тони Юдт
[38], Петр Боровски [39], В. Вайденфельд [40] т.б. өз көзқарастарын
жариялаған. Еуразия мәселесі жөніндегі сарапшы Мерлин Ларюэль еуразиялық
идеясының мүмкіндіктері туралы пікірін білдіре отырып, қазақстандық еуразия
идеясы - бұл Н.Ә. Назарбаев ұсынған мемлекеттік идеология екенідігін атап
көрсетеді [41, 21 б.].
Қазақстан мен ТМД елдері арасындағы интеграциялық байланыстарды жан-
жақты зерттеп, Еуразиялық идеяның даму келешегін саралап Б.Г. Шинтемирова
докторлық диссертациясын қорғаған [42]. Жұмысын 19912005 ж.ж. аралығымен
шектеген автор, Еуразиялық одақ идеясы туралы жаңа тұжырымдар мен
тарапсыз пікірлерін білдіреді. Б.Г. Шинтемированың пайымдауынша Одақ ресми
құрылмағанымен, оның алғышарттары, мемлекетаралық келісімдер арқылы жүзеге
асуда.
Бүгінгі таңда өзіне айрықша көңіл аудартып отырған Еуразиялық жоба
жайында айтылған сын-пікірлер, ұсыныстар, оның даму болашағы жайлы
мақалалар Саясат, Ақиқат, Евразийское сообщество, Мысль, Евразия,
Қоғам және Дәуір, Отан тарихы журналдарында және Егемен Қазақстан,
Жас Алаш, Түркістан, Казахстанская правда, Известия, Заман-
Қазақстан газеттері бетінде жарық көрді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Ғылыми жұмыстың негізгі
мақсаты - Н.Ә. Назарбаевтың ұсынған Еуразиялық одақ идеясының мазмұнын
ашып, бұл идеяның Қазақстанда жүзеге асырылу барысын сараптау және оның
мемлекетаралық байланыстарда саяси тұрақтылықтың кепілі бола алатыны мен
экономикалық пайдасы мол екенін дәлелдеу. Жұмыстың мазмұнын жан-жақты ашу
үшін, алға қойылған мақсаттың негізінде төмендегі міндеттерді жүзеге
асырылу көзделді:
- ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Еуразияшылдық идеяның пайда болу тарихына
шолу жасау, еуразиялық идеясының зерттелінуінің теориялық- методологиялық
аспектілерін анықтау;
- Еуразия идеясы мәселесінің категориялық қорларына тоқталып, идеяның
жүзеге асырылу барысын айқындау;
- Н.Ә. Назарбаевтың Еуразиялық одақ идеясының негізгі мақсатын көрсету;
- Еуразиялық идеяның - еуразиялық интеграцияға ұласуын айқындау;
- Еуразиялық одақ идеясының Батыс пен Шығыстың диалогы ретінде қарастырып,
Еуразиялық идеяның қазіргі заманғы күрделі үрдістермен астасуын көрсету;
- Еуразияшылдық идея және Қазақстанның геосаяси стратегиясының негізгі
ұстанымдарын айқындау;
- Еуразиялық одақ идеясының жүзеге асуын теориялық және методологиялық
негізде жан-жақты зерделеп, бұл идеяның еліміздің экономикалық дамуына
тигізер пайдасын анықтау.
Тақырыптың деректанулық ауқымы мен хронологиялық шеңбері:
Еуразияшылдықтың рухани ағым және ерекше тарихи-философиялық мектеп ретінде
дүниеге келуі эмигранттардың бірінші толқыны - орыс ойшылдарының қызметімен
тығыз байланысты болып табылды. Себебі, олардың тарихи, идеялық-
философиялық бағыттағы теориялық ізденістері көп ұзамай өз жемісін берген
еді. Оның көш бастаушылары интелектуалды ғалымдар - филолог, лингвист Н.С.
Трубецкой, публицист П.П. Сувчинский, географ әрі экономист П.Н. Савицкий,
заңгерлер В.Н. Ильин мен Н.Н. Алексеев, діндар-философ Г.В. Флоровский,
тарихшылар М.М. Шахматов, Г.В. Вернадский, Л.П. Карсавин т.б. ғалымдардың
еңбектерінде көрініс тауып, жүзеге асты. Өздерінің баспа қызметтерін
еуразияшылдар 1920 жылы Софияда бастап, еуропалық мемлекеттердің астаналары
- Прага, Париж, Берлинде белсенді қимылдарға көшкен еді. Көп уақыт өтпей
еуразияшылдардың орыс эмигранттары арасында әртүрлі қабылданып, бағаланған
кітаптары жарық көре бастаған болатын [43, 92-93 бб.].
Мәселен 1923 жылы П.П. Сувчинский, П.Н. Савицкий және Н.С.
Трубецкойлардың редакциялық басшылығымен Евразийский временник атты
мерзімсіз басылым шықты. Еуразияшылдар өз еңбектерін Берлин мен Парижде
Евразийский временник, Прагада Евразийская хроника деген тақырыптық
жинақтарды, ал 1920 жылдардың екінші жартысынан бастап Францияда Евразия
атты газеттерін шығарған болатын. Осылайша еуразияшылдар София, Прага,
Берлин, Белград, Брюссель, Харвин және Париж қалаларында қозғалыс
орталықтарын орналастырып, белсенді түрде бастап насихат қызметіне кірісті.
Қозғалыстың өкілдері мен жақтастары еуразиялық ұйымды бекітіп, одан кейін
саяси партияға айналуға талпыныс жасады [43, 93 б.].
Еуразияшылдарға Ф.М. Достоевский, Н.Я. Данилевский, Вл. Соловьев және
К.Н. Леонтьевтің идеялары өз әсерін тигізді. Сонымен қатар, оларға белгілі
бір мағынада Батыс ойшылдары, оның ішінде Батыс өркениетін сынап, Еуропаның
әлемнен географиялық бөлінуі еш ақылға қонбайтындығын О. Шпенглер өз
еңбегінде көрсеткен [44, 37 б.].
Ресейдің қоғамдық және жаратылыстану ғылымдары ұлттық болмыстың далалық
тыныс-тіршілігіне әрдайым бұра тартып, ерекше сезімталдығы үнемі байқатып
отырған. Еуразияның географиялық әлеуметтік-тарихи сипаттамасы атақты
Л.Н.Гумилевтің Ритмы Евразий және Киевская Русь и Великая степь атты
еңбектерінде жан-жақты берілген. Этносаралық мәдениет өзара әсер мәселесіне
қатысты Л.Н.Гумилевтің этногенез теориясында мәдениетті кристалданған
пассионарлық деп атап, дәл осы өнер тұтастай халықтардың көршілермен сіңіп
кетуден, асимиляциядан және оның салдарына болатын қорлықтан сақтайды деген
ойлары дерек ретінде пайдаланылды [45, 168].
Еуразияшылдық идеясының ХХ ғасырдың соңында Еуразиялық одақ идеясымен
ұштасуында Н.Ә. Назарбаевтың жеке шығармалары дерек көзі болып табылады.
Оның Тарих тағылымдары және қазіргі заман, Қалың елім қазағым, Тарих
толқынында, Ғасырлар тоғысында т.б. жұмыстары диссертацияның негізгі
мазмұнын ашуда пайдалы болды.
Н.Ә. Назарбаевтың Еуразиялық одақ идеясын ұсынудағы негізгі мақсаты мен
міндетін анықтауда Тәуелсіздік белестері атты еңбегінің орны ерекше. Бұл
еңбегінде ТМД елдері қоғамдық өмірдің барлық салаларында - экономикада,
саясатта, идеологияда, ұлтаралық қатынастарда терең дағдарысты бастан кешіп
отырғандығы жан-жақты қарастырылған. Бүгінгі таңда осы проблемалардың бірде-
біреуін, тіпті ең ірі мемлекеттің дербес күш-жігері арасында шешу мүкін
емес. Осы тұрғада талқылау үшін Еуразия одағы деген атпен жаңа
интеграциялық бірлесуді құру жөніндегі жоба ұсынылып, онда бірлесу
принциптерінің тетіктеріне анықтама берілді.
Еуразиялық Одақ идеясының басты бағыты посткеңестік елдермен ең алдымен
Ресей және Орталық Азия елдерімен интеграциялық байланыс құру болып
табылады. Қазақстан Республикасының Президенттік мұрағатының № 5 қорынан
жұмыстың дерек көзі ретінде Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының 1991 жылғы 8-
желтоқсан және 21 желтоқсан Алматы декларациясы негізінде Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығына кіретін елдердің Тарнзиттік тәртібі туралы
келісімі, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберіндегі елдердің ғылыми-
техникалық ынтымақтастығы туралы келісімі, және өзіндік ерекше мәні бар
1992 жылы Ташкентте қол қойылған Ұжымдық қауіпсіздік келісімдері,
Қазақстан мен Ресей арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек
туралы шарты, Қазақстан Республикасының Орталық Азия елдерімен әлеуметтік-
экономикалық, сауда қатынастарына байланысты жасалған келісім шарттарының
мәтіні ғылыми айналымға тартылды.
Дерек ретінде қазақ, орыс тілдерінде жарық көрген мақалалар ғылыми
айналымға тартылды. Басылымдар ретінде Егемен Қазақстан, Казахстанская
правда газеттерінде жарияланған декларциялар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы мен хронологиялық шегі.
Еуразиялық одақ идеясы Кеңестік одақтың ыдырауымен, тәуелсіздік алған
мемлекеттердің арасында қалыптасқан әлеуметтік, экономикалық мәселелерді
шешуге бағытталған идея болып табылады. Еуразиялық одақ идеясы КСРО
ыдырағаннан кейін Н.Ә. Назарбаев тарапынан қайта жаңғырғандықтан 1991 -
2017 жылдар аралығы қамтылып, идея ұлттық мемлекеттілік ұстаным негізінде
қарастырылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негіздері мен әдістері: Зерттеу
жұмысының теориялық және методологиялық негізін қалыптастыруда отандық және
шетелдік зерттеушілердің ғылыми жұмыстары негізге алына жазылды. Ғылыми
зерттеудің жалпы тарихи -тарихи салыстырмалық, тарихи жүйелік әдістер
пайдаланылды. Ізденістің мақсаты мен міндеттерін жүзеге асырудың әдістемесі
ретінде, жоғарыда аталғандай салыстырмалы тәсіл таңдалды. Іргелі еңбектер
мен зерттеулерді, деректерді ғылыми тұрғыда сараптауда нақты тарихи
салыстырмалы, сыннан өткізу, талдау, жинақтау және қорыту әдістері
қолданылды. Мұның өзі алынған мәліметтердің толықтығы мен шынайылық
деңгейін анықтауға мұрындық болды. Жұмысты жазуда тарихилық, объективтілік,
жүйелілік тәрізді принциптер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Еуразиялық одақ идеясының жас
мемлекет тәуелсіз Қазақстанда жүзеге асырылу барысы және оның тигізер
экономикалық пайдасы мен еуразиялық аймақта саяси тұрақтылықтың кепілі бола
алатынын күні бүгінге дейінгі бұрын соңды ғылыми айналымға тартылмай келген
жаңа тың деректер негізінде қарастырылып, сараланды. Сондай ақ батыс және
ресейлік тарихнамасында бұл идеяның насихатталуы сыни тұрғыдан талдау мен
тарих ғылымының зерттеу әдістерінің барысында арнайы сараптау басшылыққа
алына, мынадай төмендегі жаңалықтарға қол жеткізілген еді:
- Еуразияшылдық идеяның даму эволюциясына салыстырмалы талдау мен алғаш рет
тұтас тарихнамалық шолу жасалды және бұл тақырыпты зерттеген ғалымдардың
теориялық-әдістемелік негізіне ғылыми тұрғыдан баға берілді;
- Бүгінгі таңда жас мемлекет тәуелсіз Қазақстан Республикасын Орталық
Азияның көшбасшы мемлекетіне айналғанын бірқатар елдер мойындағанын айтуға
болады. Осыған байланысты Қазақстанның аймақтық саясаты мен халықаралық
беделі нақты деректер негізінде сарапталып, елімізде Еуразияшылдықтың
идеялық бағыттан практикалық бағытқа бет бұрғандығы айқындалып отыр;
- Кеңес өкіметі жылдарында Батыс пен Азия арасындағы саяси - экономикалық
ынтымақтастық жүйесі құлдырап, идеологияландырылған бағытта дамыған
болатын. Жаңа мыңжылдық басталысымен екі континент арасында сауда
байланыстары жандана түсті және жаңа формадағы экономикалық байланыстар
қарқынын арттыруда заман талабына сай боп келеді. Осыған байланысты
аймақтық интеграциядан Еуразиялық ынтымақтастық интеграцияның еліміз үшін
маңызды екендігі жаңа деректер негізінде дәлелденіп отыр;
- Қазақстан Республикасы Еуразиялық интеграциялық үдерістерінің сенімді
жақтаушысы екені насихатталып, нәтижесінде Еуразия аймағының интеграциялық
қағидалары мен бағыттарын негіздейтін құжаттар алғаш рет ғылыми айналымға
енгізілді. Сонымен қатар ЕурАзЭҚ пен ЕҚЫҰ, АӨСШК, ШЫҰ, НАФТА арасындағы
байланыстарда Қазақстанның өзіндік орны мен қызметіне баға берілген еді;
- КСРО ыдырағаннан кейін екі бағытта дамып келген әлемнің бір полярлы
жүйеге көшкендігін саралай және экономикалық мұқтаждықтан туындаған
аймақтық бірлестіктердің пайда болу тарихына шолу жасап, Қазақстан
Республикасының геосаяси ұстанымы мен стратегиялық бағытына арнайығылыми
талдау жүргізілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Еуразиялық дала аймағы көне
дәуірден бастап, жан жақты қатынас континенталды транспорттық жолдарды
дамыта отыра, бүкіләлемдік сауданың орталығы болуымен ерекшеленді. Бұл идея
қалыптасуда өзінің тарихи мазмұндылығымен ерекшелене келе, ортақ тарихи
тағдыры бір халықтардың өзара татулығын, ынтымағын, геосаяси және геомәдени
кеңістіктің ерекшелігін ескеріп ғана қоймай, сондай ақ Еуразиялық
кеңістіктегі ішкі және сыртқы саяси тұрақтылық міндетін атқарып, қамтамасыз
етіп отырады. Бұл әрине тәуелсіз Қазақстан үшін маңызды болып келетін
Орталық Азия аймағында саяси тұрақтылыққа кепілдік бере отыра, еліміздің
жан жақты экономикалық өсіміне ерекше үлес қосатыны белгілі;
- ХХ ғасыр соңында пайда болған Еуразиялық одақ идеясы жалпы еуразиялық
халықтардың өзара байланысының көпғасырлық тәжірибе жиынтығы және
обьективті әлеуметтік тарихи ұғым болып табылуымен ерекше. Ал жас тәуелсіз
Қазақстандық ұстаным негізінде қарастыратын болсақ, идея тұтастай жүзеге
асқан жағдайда инфрақұрылым, мемлекеттер арасында тығыз экономикалық
байланыстар жүйесі өрістеп, халықтардың әлеуметтік жағдайы жоғарылайды;
- Еуразиялық одақ ең бірінші - тең құқылы Тәуелсіз Мемлекеттердің одағы
болып табылады. Бұл идея ортақ бірлескен әлеуеті бар әрбір қатысушы
елдердің ұлттық-мемлекеттік мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған болып
табылады. Еуразиялық одақ егемен мемлекеттердің кеңестік заманнан кейінгі
кеңістікте тұрақтылық пен қауіпсіздікті, әлеуметтік - экономикалық
жаңғыртуды нығайту мақсатымен бірлесу нысаны болып табылады;
- Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қоғамдастық мемлекеттері арасында әр алуан
ауқымдағы ынтымақтастықты нығайту жөніндегі бастамалары іс жүзіне асып
келеді. Елбасының Еуразиялық одақ құру жобасының ұсынуы, посткеңестік
ыдыраудың салдарынан арылу үшін қажет шешуші бағдарларды айқын белгілеп
берген еді. Бұл әрине Еуразия елдерінің арасындағы қатынастарды жаңа
деңгейге шығарып, нәтижесінде Еуразиялық идея жалпыадамзаттық болуымен
қатар жеке халықтардың да тарихымен және мәдениетімен тығыз байланысты
болып табылады;
- Еуразиялық одақ идеясын сөз жүзінде емес, іс жүзінде нақты іске асуы
халықтар бірлігінің интеграциясын жаңартуға, саяси, экономикалық, қорғаныс
міндеттерін шешуге және лайықты өмір сүруін қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Диссертацияда алынған ғылыми
қорытындылар мен пайдаланылған фактілік материалдарды, мұрағат құжаттарын
талдап, олардың зерделеу натижесінде алынған тұжырымдарды кеңестік
кезеңдегі Қазақстан тарихынан жоғары оқу орны дәрістерінде, семинар
сабақтарында, өлкетану бағытындағы жұмыстарда да пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация М.Өтемісов атындағы Батыс
Қазақстан мемлекеттік университетінің Қазақстан Республикасының тарихы
кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы: Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, әрбір
бөлім бөлінген екі тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
I ЕУРАЗИЯ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Еуразия түсінігі және оның дамуы
XX ғасыр соңында өз үстемдігін жүргізіп келген КСРО күйреді. Кеңестік
Одақ күйрегеннен кейін Қазақстан Рсспубликасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен Еуразиялық Одақ жөніндегі идеяның өмірге
келгені аян. Еуразиялық идея өзінің бітім-болмысы түрғысынан мүлдем жаңа ой
ма ? Тарих көрсетіп отырғандай- жоқ сонау 20-30 жылдары орыс
эмигранттарының арасында кеңінен таралған қоғамдық-саяси және идеялық
қозғалыстардың бірі - еуразиялық қозғалыс еді. Міне, сондықтан да орыс
еуразияылығының идеяларының негізіне қарап, оның қажетті және қажетсіз
тұстарын ой елегінен өткізе сараптап, бүгінгі ахуалмен екшелеп, қайсыбір
идеялық жағынан зиянды ой пікірлерге баға беру өзекті мәселелердің бірі
болып табылады (46, 37 б.(.
Қоғамдық ой ретінде XX ғасырдың 20-30 жылдары арасында орыс
эмиграциясының тарихи-философиялық ағымын өмірге келтірген еуразияшылдардың
идеясы бүгінде таза тарихқа айналып отыр. Соңғы кезде президенттер,
саясатшылар кенеттен "еуразиялық кеңістік" жайлы көп айтатын блды. Бұрынғы
Кеңес Одағының көптеген жерлерінде еуразиялық орталықтар мен комитеттер
ашылды. Еуразия институттары, оның баспа сөз органдары құрылып, еуразиялық
көзқарасты насихаттау жолға қойылды.
Еуразиялық кеңістік жайлы айтар алдын оның тарихи негіздеріне қатысты ой-
пікірлеріміз бен оған тікелей байланысты, белгілі бір түсініктер аясындағы
мәндерге иек артар мәселелерге тоқталғанымыз жөн сияқты.
Осы бір бағыттың шығу, қалыптасу кезеңі жалпы эмиграциямен тығыз байланысты
болғанымен, оның тарихи көзқарас ретінде бастауларын кейінгі славянофильдік
идеялардан алатыны шындық.
Әрбір идеялық ағымның белгілі бір негізі болатыны, оның идеялық-
теориялық қайнар көздері мен әлеументтік-тарихи себептері өзара тығыз
ұштасып жататындығы баршаға мәлім. Орыс еуразиялығына да түрткі болған 1904-
1905 жылдардағы орыс-жапон соғысы мен 1905-1907 жылдардағы алғашқы орыс
төңкерісі деуге негіз бар. Ол аз болса, бірінші дүние жүзілік соғыс орыс
зиялы қауымның батысқа деген "ләпбайлық" көзқарасын өзгертіп, олардың
шығысқа бұл жолы басқа көзбен бет бұруына тікелей әсерін тигізді. Басым
көпшілігі 1917 жылдың Ақпан және Қазан төңкерістерін қабылдаудан бас
тартқан орыс зиялыларының едәуір тобы еді. Ресейдің болашағы хақындағы жаңа
идеялар мен жолдар іздеуге кірісіп кетті. Еуразиялықтың осы ізденістер
жемістерінің бірі екендігіне шүбә жоқ (47, 455б.(.
Қоғамдық мүдделер мен саяси пікірталастар алаңынан ешқашан ғайып болмай,
осы идея әрдайым Ресей қоғамының өтпелі кезендерінде, дағдарыс
замандарында, елді одан әрі қалайша дамыту шешімі жайлы мәселе қойылғанда,
әлеуметтік және саяси құрылымдарды түбегейлі өзгертуге қажеттілік туған
сәтте өзіне ерекше назар аудартып, жаңаша мәнге ие болды.
Соңғы жүз жылдықтың алғашқы жылдары пайда болып, кейін мәнін жоғалтқан
еуразияшылдық идея енді қайта тарих сахнасына шыға бастады. Алдымен XIX
ғасырдың 70-ші жылдары (Н.Я.Данилевский және т.б.), кейін XX ғасырдың 20-30-
шы жылдары (еуразиялық идеяның жолын ұстаушы орыс эмигранттары) және XX
ғасырдың соңында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев және
осы идеяны қолдайтындардың қатары. Осы үш кезеңді не біріктіреді деген
сауал қойалық ?.Бірінші кезең. XIX .ғасырдың үшінші ширегі. 1861 жылғы
шаруалар реформасынан кейінгі уақыт. Бұл уақыт қолайлы даму жолында алға
қойылған өте маңызды мәселелер, ұлттың мәні мен оның мәдениетінің
ерекшелігі, қоғамды реформалаудағы мақсат болып табылады. Ресейдің
болашаққа сеніммен баруы жолында және бұл болашақтың бейнесі қалай
болатындығын білу үшін орыс зиялылары өмірге бейімді және мықты негіз
табуға әрекеттенді (47(.
Екінші кезең. XX ғасырдың 20 жылдары - көне әлемнің күйреуі, үлкен
өзгеріс, төңкеріс уақыты. Дін адамдары, ақсүйектер, зиялылар жойылды немесе
елден кетуге мәжбүр болған орыс эмигранттарының әлеуметтік-философиялық
қозғалысы болды. Осы қозғалыстардың негізін қалыптастырушылардың бірі князь
Н.С.Трубецкой оның пайда болуын былай түсіндіреді: "Біз айтып жүрген "орыс
мәдениетінің" кенеттен құлауының куәсі болдық. Мұндай тез күйреу көпшілікті
таң қалдырды және бұл құбылыстың себебін анықтауда көпшілігін
ойландырды"1. Діндар философ Г.В.Флоровский 20-шы жылдары
еуразияшылдарды: "Біз үшін бірінші және ең бастысы- тарихи трагизмнің
көрінуі. Ал бұл көріністі көрмейтіндерге және көруді қаламайтындарға қарсы
тұруымыз керек" (47( деп сипаттап жазды.
Орыс эмигранттарының негізгі ойлары Ресейдің гүлденуіне алып келетін
"жетекші жолды" іздеу еді.
Үшінші кезең. Бұл XX ғасырдың соңғы онжылдығы, КСРО-ның құлауы,
коммунизмнің күйреуі, бұрынғы одақ республикаларын ұлттық және сеператистік
ұмтылыстың өсіуі. Бұл кезеңнің "жетекші жолын" іздеуде кезінде бір мемлекет
болған халықтардың болашақтағы басты мақсаты - еуразияшылдық.
Еуразияшылдыққа ғылыми тұрғыдан әсер еткен ғылыми және саяси
бағыттағы ғалымдар Вл.Соловьев, А.П.Щапов, В.О.Ключевский, П.Б.Струбе,
Н.А.Бердяевтар өз еңбектерінде осы идеяның сан салалы мәселелерін жан-жақты
талдап қарастырды. Еуразияшылдардың негізгі еңбектері Батыста жарық көрді.
Еуразияшылдықтың алғашқы зерттеулері деп Н.С.Трубецкойдың 1920 жылы
Софиядан шыққан "Европа және адамзат" атты кітабын айтуымызға болады.
Кейіннен еуразиялық доктринаның: "Исход к. Востоку", "Предчувствия и
свершения" (София,1921 ж. 1 кітап), "Евразийство. Опыт систематического
изложения" (Париж- 1926 ж.) және т.б. еңбектері мен зерттеулері дүниеге
келді. Еуразиялықтың белгілі-ау дейтін өкілдерінің қатарында жоғарыда
аталған Н.С.Трубецкойдан басқа П.П.Сувчинский, Г.В.Вернадский, В.Н.Ильин,
Н.Н.Алексеев пен Л.П.Карсавин және т.б. бар еді. Еуразиялықтарға
Ф.М.Достоевский, Н.Я.Данилевский, Вл.Соловьев пен ""словяндық мәдениет"
емес "славяндық тұрандық" мәдениет туралы сөз қозғайтын К.Н.Леонтьевтердің
қайсыбір идеялары әсерін молынан тигізді. Оларға белгілі бір түсінік
аясында Батыс ойшылдары да азық болғандығы, оның ішінде Батыс өркениетін
сынап-мінеп, артында "Еуропаның батуы" еңбегін қалдырған О.Шпенглердің де
бар екені күмәнсіз. О.Шпенглер "Еуропаның әлемнен географиялық бөлінуі еш
ақылға қонбайды"-дейді (48, 37б.(.Шынында да Еуропа мен Азия арасында
табиғи шекара жоқ. Орал жотасы екі әлемнің арасын бөліп тұратындай шекараға
жатайды.
Еуразияшылдардың пікірінше, таза географиялық мағынада Еуропа түсінігі
батыс және шығыс Еуропаның жиынтығы ретінде мағынасыз және қисынсыз.
Батыста, егер географиялық суреттеме жағынан алсақ, жағалауларының дамуы
өте бай, құрлықтың түбекке айналуы байқалады; Шығыста тұтастай құрлықтық
алқап, ол теңіз жағалауларынан бөлшектеніп тиіп қашып қосылады; Батыста
тау, жота, ойпаттардың күрделі үйлесуі білінеді; Шығыста негізінен орасан
жазық, тек қана шет жағынан таулармен шектескен, климаты жағынан - батыста
теңіздік климат, жаз бен қыстың арасында аз ғана айырмашылық бар; шығыста
бұл айырмашылық бірден байқалады: ыстық жаз, қытымыр қыс. Шындығына
келгенде, еуразияшылдар "беломоркавказдық" деп атайтын шығыс-еуропалық
жазық өзінің географиялық табиғаты жағынан батыс Еуропаға қарағанда
шығысырақ жатқан Батыс Сібір және Түркістан жазықтарына жақындау. Аталмыш
үш. жазықтың өздерін бір-бірімен бөліп түрған қыраттармен бірге (Орал
таулары және Арал-Ертіс су айрығы) және оны шығыстан, оңтүстік-шығыстан
және оңтүстіктен (орыс Қиыр Шығысының, Шығыс Сібірдің, Орталық Азияның,
Парсының, Кавказдың, Кіші Азияның таулары) көмкерген таулармен ерекше бір
әлемді көз алдыңа әкеледі, бұл өзінің батысы, сондай-ақ оңтүстік шығысы мен
оңтүстігінде жатқан елдерден географиялық жағынан бөлек, біртұтас әлем.
Егер оның біріншісіне "Еуропа" екіншісіне "Азия" атын тілесек, онда
ортадағы аралық әлемге "Еуразия" атын берген жөн. Ескі әлем жерлерінің
негізгі алабынан бұрынғыдай екеу емес, үш материк бөліп алу еуразияшылдар
үшін "жаңалық"емес, ол жөнінде ертеде орыс географтары өз еңбектерінде
айтып өткен. Еуразияшылдар бұл тұжырымдаманы шиеленістіріп жіберді және
қайтадан "көрінген" материкке, яғни бұрынғыда Ескі әлемнің барлық
жерлерінің негізгі алабына, ескі "Еуропа" мен "Азияға" жататын жерлерге
жаңа ат қойды.
Еуразия дүниенің екі бөлігінен Еуропа мен Азиядан құралатын жер
шарындағы ең үлкен материк. (Еуразия деген ұғымды 1883 жылы австриялық
ғалым Э.Зюсс енгізді) Еуропа мен Азия дүниенің жеке бөліктері ретіндегі
дәстүрлі табиғи-тарихи даму жолында талай рет өзгерді. Қазіргі шартты
шекара Орал тауының шығысының етегі мен Жем өзені бойынан Каспий теңізіне
дейін, одан ары Кума және Маныч өзендерін бойлай Донның сағасына дейін
кетеді. Жері 53,4 млн км кв (бүкіл құрлықтың 37%-ы), оның 2,75 млн км кв
жуығы аралдар. Еуразияда 290 млн адам өмір сүреді және 170 ұлт өклдері бар.
Евразияның материктегі қиыр шеттері: солтүстігінде - Челюскин мүйісі,
оңтүстігінде Пиай мүйісі, батысында Рока мүйісі, шығысында Джнев мүйісі.
Негізінен солтүстік жарты шарда, тек оңтүстік-шығысындағы біраз аралдары
ғана Оңтүстік жарты шарға өтеді. Еуразияны 4 мүхит - Атлант, Солтүстік
мұзды, Үнді, Тынық мұхиттары және шеткі теңіздер қоршап жатыр. Оңтүстік
батысында Гибралтар бұғазы, Жерорта және Қызыл теңіздер. Еуразияны
Африкадан, Солтүстік-шығысында Австралия мен Азия аралығындағы теңіздер
Австралиядан бөледі.
Ал енді еуразиялықтың көтерген басты-басты мәселелері турасында қысқа түрде
шолу жасасақ. Алғашқы мәселе - Батыс пен Шығыс және онымен тығыз
байланыстағы православие мен католицизм. Батыстың ең ұлы жетістігі - ғылым
мен техника. Алайда, еуразияшылдардың ойынша, бұл жетістік дін мен
ізгіліктің жұтаңдығына алып келді. Ізгілік пен дінді экономика қанауда.
Гуманизм де экономизм мен қатар орнында тұр, себебі ол адамды құдайдан
бездіріп, тек күйкі тіршіліктің бұғауымен шырмалап тастады. Сонымен қатар
рационамизм (парасаттылық) да Батыстың күнәсі. "Батыс еуропалық әлемді
Шығыстық әлемнің ауыстыратынына ешбір күмәніміз жоқ" (49, 52-53бб.(.дейді
олар. Дін жөнінде мәселе қозғай отырып, еуразиялықтар, Батыс ("роман")
мәдениетінің негізгі католицизм екендігін және осы діннің орталық идеясы
күнә мен қылмыс маңына шоғырланғандығын тілге тиек етеді.
Екінші бір өзекті мәселе, Еуразия мәселесі. Олардың пікірінше, дәстүрлі
Батыс Еуропа, Шығыс Азия деген бөлулер шындыққа жанаспайды. Еуропа мұхитқа
шығар жолы бар - Батыс Еуропа. Азия -Азияның Оңтүстігі мен Шығысы (Қытай,
Үндістан, Шығыс Сібір т.б.). Ал Еуразия болса, ол Еуропаның континенталды
бөлігі мен Азия. Үш жазық осы Еуразияға жатады, олар: шығысеуропалық,
батыссібірлік және Түркістан жерлері. Дала, Еуразиялықтардың ойынша
Еуразияның жүрегі де, басты тірегі де. Даланы кім билесе -бүкіл Еуразияны
сол билейді. Мұны кезінеде Шыңғысхан қандай сәтті түрде шешкен болса, Ресей
империясы да осы бағытта, КСРО-да осы бірігу миссиясының жемісі болып
табылады. Ал этикалық құрам мен мәдениеттке келер болсақ, Еуразия
территориясында славяндар ежелден-ақ "тұран халықтарымен" аралас-құралас
болып кеткен. Жалпы славяндар, Батыстан гөрі Шығысқа- бір табан жақын дейді
еуразияшылдар. Еуразия кеңістігінде тұратын халықтар рухани жағынан бір-
бірімен бірігіп кеткені соншалық, осы байланыстарды жасанды түрде жою
оларды әлемдік мәдениеттің шалғай шетіне көп уақытқа лақтырып тастаумен
бірдей. Мұндай тағдырды ешкімнің қаламасы белгілі. Еуразияшылдардың ойынша
Ресейдің қасіретке бату себебі оның билеуші қауымы еуразиялықтың мәнін
түсіне алмай, Батыстың әсеріне қатты түсіп кеткендігінде. Және де олардың
үйғарымынша, "ирандық фанатизм"әсері тиген түріктер католиктік Батыстан да
сол бір қатерлі XIII ғасырда орыстарды монғолдардың жаулап алғаны дұрыс
болды. Өйткені "өзгелердің діндеріне түсіністікпен қарап, қолдарын сұқпаған
татарлар, ең бастысы, бүған дейін қырықпышақ болып өзара қырылысып жатқан
орыстардың болашақ мемлекеттілігінің іргесін қалауға сүбелі үлес қосты.
Орыстар татарлардан мемлекеттік құрылыстың әкімшілік, әскери іс, финанс
жүйесінен бастап, хат-хабар жеткізу тәсілдеріне дейін қабылдап алды, өз
керектігіне жаратты. Алайда оның ішіндегі ең құндысы, ол - мықты
мемлекеттік идеясы еді.
Славянофилдердің көсемдерінің бірі А.С.Хомяков орыс мәдениетінің
"тұрандық" элементтері жөнінде айтып, тіптен Русьті моғолдардың бағындыруы
орыстар үшін бақыт болды дейді және оған қоса Ресейдің болашағын тек
Шығыспен байланыстырады.
Татар-монғолдар мен бірге, дейді олар, орыс ұлтының тарихында жаңа
дәуір басталды. Сайып келгенде, Куликова шайқасынан соң ешқандай татар
үстемдігі жойылған жоқ, бар болғаны Орда ханының ставкасы бейбіт жолмен
Мәскеуге көшті. Мәскеу патшасы - сол ханның өзі, өйткені билік түрі - татар-
монғолша. Міне осы тұрғыдан еуразиялықтар Ресей тарихын "Петрге дейінгі"
және "Петрден соң" деп екіге бөліп қарайды. Әрине Петр Ресейді Батыс
үлгілік әскери державаға айналдырды. Дегенмен, ол оны орыс қоғамының
"жоғарыдағыларының" орыс мәдениетінен қол үзуі арқылы жүзеге асырды. Осы
кезеңнен бастап "жоғарыдағылар" мен "төмендегілер" арасындағы қайшылықтар
тарих сахынасына шығып, мұның өзі кейннен болашақ түрлі түрлі революциялық
төңкерістерге ұйытқы болды. Шынында да "төмендегілер", негізінен, Шығысқа
бұра тартса, "жоғарыдағылар" Батысқа тамсана көзін тігеді.
Еуразиялықгың қозғалыстың бастау алуына негіз болған "Исход к Востоку"
жинағы белгілі лингивист, Прага лингивистік үйірмесінің
ұйымдастырушыларының бірі Н.С.Трубецкой, сондай-ақ П.Б.Струвенің шәкірті
әрі аспиранты географ, экономист П.Н.Савицкий, діндар философ
Г.В.Флоровский, музыкант танушы П.П.Сувчинскийлерді бір арнаға тоғыстырады.
Бұл жинақ София еуразиялық қатысушылардың әңгімелері мен пікірталастарының
нәтижесі деуге болады. Шын мәнінде "Исход к Востоку" жинағы оған
қатысушылар пікірлерінің әрқилы екенін байқатты. Осы жерде еуразияшылдар
Ресейді қалай "емдей" аламыз, мемлекеттік құрылыста ма, жоқ әлде
православиелік рухты жандандыру керек пе, Шығысқа бет бұрудың қажеттілігі
неде деген мәселелер төңірегінде ой қозғады. Дегенмен еуразияда бір
орталыққа бағынған күшті идеократиялық мемлекет құру және Шығысқа жөнелу
идеясы еуразияшылдарды әрдайым толғантып отырды.
Белгілі еуразияшыл П.Н.Савицкидің жинаққа енген "Поворот к Востоку"
атты мақаласында Ресейдің өзі де енді "Шығыс" емес пе ? Русьтен тамырында
хазар немесе .қыпшақ, татар немесе башқүрт, мордова немесе чуваш қаны
араласпаған адамды таба аласыз ба ?. Қарапайым орыс бұқарасы "Шығыстың жай
халқын өзіне жақын тартатынын байқаймыз, православиеліктің көшпенділермен
ағайындасуы Ресейді шындығында православиелік-мұсылмандық, православиелік-
буддистік елге айналдырды"- деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz