«Алпамыс батыр» жырының лексика-грамматикалық ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Эпостық жырлар тілі, зерттелуі, лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 «Алпамыс батыр» жырының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.2 «Алпамыс батыр» жырының лексикалық қабаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.3 «Алпамыс батыр» жырының өзге эпостық жырлармен ұқсастығы ... ... ... ..32
2 «Алпамыс батыр» жырының лексика.грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... .39
2.1 Антонимдік және синонимдік қатарлардың стильдік сипаты ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Кірме, көнерген сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3 Көріктеу құралдарының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.4 «Алпамыс батыр» жырының грамматикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
1 Эпостық жырлар тілі, зерттелуі, лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 «Алпамыс батыр» жырының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.2 «Алпамыс батыр» жырының лексикалық қабаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.3 «Алпамыс батыр» жырының өзге эпостық жырлармен ұқсастығы ... ... ... ..32
2 «Алпамыс батыр» жырының лексика.грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... .39
2.1 Антонимдік және синонимдік қатарлардың стильдік сипаты ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Кірме, көнерген сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3 Көріктеу құралдарының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.4 «Алпамыс батыр» жырының грамматикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Халық ауыз әдебиеті үлгілеріндегі сөз қолдану машығын талдау, таразылау – бүгінгі күндегі жалғасын тауып келе жатқан маңызды мәселелер қатарын құрайды. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу кезеңдерінде халықтың рухани дамуына өз үлесін қосқан батырлар жырының тілін тереңдеп зерттеу, стильдік дәстүрлерін саралау, қорыту арқылы стильдік байлықты молайтуға олардың қосқан үлестерін ашып көрсетудің мәні зор. Көркем сөз зергерлері қалыптастырған стильдік дәстүр мен өнеге, олардың қазіргі әдеби тілімізде игеріліп, дамытылуы қандай дәрежеде деген мәселелер де осыдан келіп туындайды.
Халық ауыз әдебиеті үлгілері қазақ әдеби тілінің негізі арналарының бірі болып табылады. Қазақ әдеби тілінің дамуының негізгі қайнар көзі – фольклор деп танитын болсақ, ұлттық фольклордың басты салаларының бірі – батырлар жыры. Қазақ батырлар жырларының аса елеулілерінің бірі «Алпамыс батыр» жырының тарихилығы мен оның көптеген нұсқаларының сюжеттік ерекшелігін танытуға қоса, оның лексикка-грамматикалық ерекшеліктерін талдау әлі де тың тақырыптардың қатарында.
Ұлт тілі тарихын сипаттайтын жазба деректер мен әдеби ескерткіштер халық мәдениетінің тарихи даму сатыларын, ойы мен дүниетанымдық біртұтас болмысын айғақтайтын дереккөздер ретінде бағаланатындығы – әлем тілдерінің тарихы мен болмысында қалыптасқан дәстүр, қабылданған қағида. Бұл негіз – тілдің ұлттық табиғатын ұлт тілінің болмыс-бітімі арқылы немесе, керісінше, ұлт тілінің табиғатындағы тілдік ерекшеліктер арқылы сөз қолдану шеберлігін, ойлау жүйесін, сөз жасау мүмкіндігін айқындап, ұғымға сөз тұлғасын жасап берудегі тәсілдердің табиғатын қарастыруға, сол арқылы сөз мағынасының түп-төркінін зерделеуге ықпал етпек.
Диплом тақырыбы жұмысының өзектілігі. Тіл мен мәдениеттің өзара қарым-қатынасы, әсіресе мәдениеттің тілге ықпалы, мәдениеттің тілдегі көрінісі ғылым үшін жаңалық емес. Әр халықтың дүниетанымы мен мәдениетінде ерекшелік бар; бұл ерекшелік тілге сіңіріледі дегеннің бастапқы негізі Э.Сепир мен Б.Уорфтың «лингвистиканың ықтималдылық теориясында» (теория лингвистической относительности) қаланған болатын.
Бұл дипломдық жұмыс «Алпамыс батыр» жырының тілін, соның ішінде лексика-грамматикалық ерекшеліктерін зерттеп, сол арқылы ұлттық дүниетаным көрінісін ашуға арналған. Әрбір шығарманың өзіндік ерекшелігі, кейіпкерлері мен образдары, тақырыбы мен идеясы – барлығы да оның тілі арқылы көрінетіні сөзсіз. Көркем шығарманың лексикалық ерекшеліктерін зерттеушілер шығарманың мазмұны мен түрін бірдей қарастырып, жазушының халық тіліндегі өзінен бұрынғы сөз байлығын, сөз өрнегін қаншалықты, қалай пайдаланғанын, өзі халықтың тіл мәдениетін ілгері дамытуда не істегенін айқындайды.
Халық ауыз әдебиеті үлгілері қазақ әдеби тілінің негізі арналарының бірі болып табылады. Қазақ әдеби тілінің дамуының негізгі қайнар көзі – фольклор деп танитын болсақ, ұлттық фольклордың басты салаларының бірі – батырлар жыры. Қазақ батырлар жырларының аса елеулілерінің бірі «Алпамыс батыр» жырының тарихилығы мен оның көптеген нұсқаларының сюжеттік ерекшелігін танытуға қоса, оның лексикка-грамматикалық ерекшеліктерін талдау әлі де тың тақырыптардың қатарында.
Ұлт тілі тарихын сипаттайтын жазба деректер мен әдеби ескерткіштер халық мәдениетінің тарихи даму сатыларын, ойы мен дүниетанымдық біртұтас болмысын айғақтайтын дереккөздер ретінде бағаланатындығы – әлем тілдерінің тарихы мен болмысында қалыптасқан дәстүр, қабылданған қағида. Бұл негіз – тілдің ұлттық табиғатын ұлт тілінің болмыс-бітімі арқылы немесе, керісінше, ұлт тілінің табиғатындағы тілдік ерекшеліктер арқылы сөз қолдану шеберлігін, ойлау жүйесін, сөз жасау мүмкіндігін айқындап, ұғымға сөз тұлғасын жасап берудегі тәсілдердің табиғатын қарастыруға, сол арқылы сөз мағынасының түп-төркінін зерделеуге ықпал етпек.
Диплом тақырыбы жұмысының өзектілігі. Тіл мен мәдениеттің өзара қарым-қатынасы, әсіресе мәдениеттің тілге ықпалы, мәдениеттің тілдегі көрінісі ғылым үшін жаңалық емес. Әр халықтың дүниетанымы мен мәдениетінде ерекшелік бар; бұл ерекшелік тілге сіңіріледі дегеннің бастапқы негізі Э.Сепир мен Б.Уорфтың «лингвистиканың ықтималдылық теориясында» (теория лингвистической относительности) қаланған болатын.
Бұл дипломдық жұмыс «Алпамыс батыр» жырының тілін, соның ішінде лексика-грамматикалық ерекшеліктерін зерттеп, сол арқылы ұлттық дүниетаным көрінісін ашуға арналған. Әрбір шығарманың өзіндік ерекшелігі, кейіпкерлері мен образдары, тақырыбы мен идеясы – барлығы да оның тілі арқылы көрінетіні сөзсіз. Көркем шығарманың лексикалық ерекшеліктерін зерттеушілер шығарманың мазмұны мен түрін бірдей қарастырып, жазушының халық тіліндегі өзінен бұрынғы сөз байлығын, сөз өрнегін қаншалықты, қалай пайдаланғанын, өзі халықтың тіл мәдениетін ілгері дамытуда не істегенін айқындайды.
1 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 385 б.
2 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 256 б.
3 Әуезов М. Шығармалары. 20 томдық. – т. 17. – Алматы: Жазушы, 1989. – 367 б.
4 Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. –Алматы: Жазушы, 1970. – 361 б.
5 Әнес Сарай. Асылдың сынығы. –Алматы: Рауан, 1996. – 241 б.
6 Бердібаев Р. Эпос – ел қазынасы. – Алматы: Рауан, 1995. – 264 б.
7 Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – Алматы: Ғылым, 1982. –256 б.
8 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Санат, 1996.,
421 б.
9 Рүстемов Л.З. Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері. – Алматы: Ғылым, 1982. – 160 б.
10 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 2002.
11 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 336 б.
12 Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Білім, 1991. – 186 б.
13 Ғабдуллин М., Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жыры. – Алматы, Ғылым 1971 ж. – 385 б.
14 Ахметов З., Шоңбаев Т. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998.
15 Мусин Ғ. Жазу мәселесі // Айқап. – Алматы: Білім, 2001. – 760 б.
16 Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. – Алматы: Арыс, 1999.
– 200 б.
17 Қалиев Б. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Білім, 1998. – 179 б.
18 Шнайдер В.А. В.В.Радлов және қазіргі қазақ тілі фонетикасы. Фил. ғыл. канд. ... афтореф. – Алматы, 2003. – 34 б.
19 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1993.
– 320 б.
20 Джунисбеков А. Гласные казахского языка. – Алма-Ата: Мектеп, 1979. – 180 стр.
21 Мусин Ж. Антонимдер сөздігі. – Алматы, 1984.
22 Жүнісов А. Қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары. Канд. ... афтореф. – Алматы, 2004.
23 Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикалогиясы. -Алматы, 1979.
24 Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы, 1997.
25 Нұржекеұлы Б. Дулаттың ой азабы // Жас алаш газеті, 2002. №125
26 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы, 2003.
27 Болғанбаев Ә.Б. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Ғылым, 1970. – 170 б.
28 Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. – Алматы: Мектеп, 1979. – 129 б.
29 Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – Алматы: Арыс, 2008. – 592 б.
30 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. – Алматы: Ғылым, 1975. – 186 б.
31 Есеналиева Ж.Ж. Абай шығармаларындағы араб-парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі. Фил. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 1993. – 130 б.
32 Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемелары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 352 б.
33 Оңдасынов Н. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы: Мектеп, 1989 – 286 б.
34 Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғарғы курсы. – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 112 б.
35 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты.
– Алматы, 1998.
36 Құсманова К. Біржан-Сара айтысының тілдік ерекшелігі. Канд. ... дисс.
– Алматы, 1999.
37 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Санат, 1994.
38 Байтұрсынов А. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Абзал-Ай, 2013. – 640 б.
39 Сыздықова Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. – Алматы: Арыс, 2004. – 616 б.
40 Мұхамеджанова Г. Қазақ тіліндегі көріктеуіш тілдік құралдар: жалпы сипаттамасы // Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті. Хабаршы. Филология сериясы. – №1 (153). – 366-371 бб.
41 Qazaqtili.wordpress.com
42 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы, 1997.
43 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы, 1983.
44 Ахметов З. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 240 б.
45 Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі/ Жалпы редакциясын басқарған Т.Жанұзақов. – Алматы: Дайк – Пресс, 2008.
46 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы, 1978.
47 Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы, 1966.
48 Қасым Б. Зайсанбаев Г.Н. Тілдік метафораның түрлері. Тілтаным журналы. 2003 ж. №2.
49 Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер.– Алматы . – 2002
50 Бабалар сөзі. – Астана, 2014, 33-том, 35-том, 42-45 том
2 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 256 б.
3 Әуезов М. Шығармалары. 20 томдық. – т. 17. – Алматы: Жазушы, 1989. – 367 б.
4 Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. –Алматы: Жазушы, 1970. – 361 б.
5 Әнес Сарай. Асылдың сынығы. –Алматы: Рауан, 1996. – 241 б.
6 Бердібаев Р. Эпос – ел қазынасы. – Алматы: Рауан, 1995. – 264 б.
7 Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – Алматы: Ғылым, 1982. –256 б.
8 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Санат, 1996.,
421 б.
9 Рүстемов Л.З. Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері. – Алматы: Ғылым, 1982. – 160 б.
10 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 2002.
11 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 336 б.
12 Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Білім, 1991. – 186 б.
13 Ғабдуллин М., Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жыры. – Алматы, Ғылым 1971 ж. – 385 б.
14 Ахметов З., Шоңбаев Т. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998.
15 Мусин Ғ. Жазу мәселесі // Айқап. – Алматы: Білім, 2001. – 760 б.
16 Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. – Алматы: Арыс, 1999.
– 200 б.
17 Қалиев Б. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Білім, 1998. – 179 б.
18 Шнайдер В.А. В.В.Радлов және қазіргі қазақ тілі фонетикасы. Фил. ғыл. канд. ... афтореф. – Алматы, 2003. – 34 б.
19 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1993.
– 320 б.
20 Джунисбеков А. Гласные казахского языка. – Алма-Ата: Мектеп, 1979. – 180 стр.
21 Мусин Ж. Антонимдер сөздігі. – Алматы, 1984.
22 Жүнісов А. Қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары. Канд. ... афтореф. – Алматы, 2004.
23 Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикалогиясы. -Алматы, 1979.
24 Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы, 1997.
25 Нұржекеұлы Б. Дулаттың ой азабы // Жас алаш газеті, 2002. №125
26 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы, 2003.
27 Болғанбаев Ә.Б. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Ғылым, 1970. – 170 б.
28 Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. – Алматы: Мектеп, 1979. – 129 б.
29 Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – Алматы: Арыс, 2008. – 592 б.
30 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. – Алматы: Ғылым, 1975. – 186 б.
31 Есеналиева Ж.Ж. Абай шығармаларындағы араб-парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі. Фил. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 1993. – 130 б.
32 Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемелары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 352 б.
33 Оңдасынов Н. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы: Мектеп, 1989 – 286 б.
34 Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғарғы курсы. – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 112 б.
35 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты.
– Алматы, 1998.
36 Құсманова К. Біржан-Сара айтысының тілдік ерекшелігі. Канд. ... дисс.
– Алматы, 1999.
37 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Санат, 1994.
38 Байтұрсынов А. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Абзал-Ай, 2013. – 640 б.
39 Сыздықова Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. – Алматы: Арыс, 2004. – 616 б.
40 Мұхамеджанова Г. Қазақ тіліндегі көріктеуіш тілдік құралдар: жалпы сипаттамасы // Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті. Хабаршы. Филология сериясы. – №1 (153). – 366-371 бб.
41 Qazaqtili.wordpress.com
42 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы, 1997.
43 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы, 1983.
44 Ахметов З. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 240 б.
45 Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі/ Жалпы редакциясын басқарған Т.Жанұзақов. – Алматы: Дайк – Пресс, 2008.
46 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы, 1978.
47 Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы, 1966.
48 Қасым Б. Зайсанбаев Г.Н. Тілдік метафораның түрлері. Тілтаным журналы. 2003 ж. №2.
49 Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер.– Алматы . – 2002
50 Бабалар сөзі. – Астана, 2014, 33-том, 35-том, 42-45 том
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Алпамыс батыр жырының лексика-грамматикалық ерекшеліктері
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Астана 2017
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
_________
___ __________2017 ж.
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Алпамыс батыр жырының лексика-грамматикалық ерекшеліктері тақырыбындағы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған:
Ғылыми жетекші
ф.ғ.к., профессор
Астана 2017
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Эпостық жырлар тілі, зерттелуі, лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Алпамыс батыр жырының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
1.2 Алпамыс батыр жырының лексикалық қабаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..25
1.3 Алпамыс батыр жырының өзге эпостық жырлармен ұқсастығы ... ... ... ..32
2 Алпамыс батыр жырының лексика-грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... .39
2.1 Антонимдік және синонимдік қатарлардың стильдік сипаты ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Кірме, көнерген сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.3 Көріктеу құралдарының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.4 Алпамыс батыр жырының грамматикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
КІРІСПЕ
Халық ауыз әдебиеті үлгілеріндегі сөз қолдану машығын талдау, таразылау - бүгінгі күндегі жалғасын тауып келе жатқан маңызды мәселелер қатарын құрайды. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу кезеңдерінде халықтың рухани дамуына өз үлесін қосқан батырлар жырының тілін тереңдеп зерттеу, стильдік дәстүрлерін саралау, қорыту арқылы стильдік байлықты молайтуға олардың қосқан үлестерін ашып көрсетудің мәні зор. Көркем сөз зергерлері қалыптастырған стильдік дәстүр мен өнеге, олардың қазіргі әдеби тілімізде игеріліп, дамытылуы қандай дәрежеде деген мәселелер де осыдан келіп туындайды.
Халық ауыз әдебиеті үлгілері қазақ әдеби тілінің негізі арналарының бірі болып табылады. Қазақ әдеби тілінің дамуының негізгі қайнар көзі - фольклор деп танитын болсақ, ұлттық фольклордың басты салаларының бірі - батырлар жыры. Қазақ батырлар жырларының аса елеулілерінің бірі Алпамыс батыр жырының тарихилығы мен оның көптеген нұсқаларының сюжеттік ерекшелігін танытуға қоса, оның лексикка-грамматикалық ерекшеліктерін талдау әлі де тың тақырыптардың қатарында.
Ұлт тілі тарихын сипаттайтын жазба деректер мен әдеби ескерткіштер халық мәдениетінің тарихи даму сатыларын, ойы мен дүниетанымдық біртұтас болмысын айғақтайтын дереккөздер ретінде бағаланатындығы - әлем тілдерінің тарихы мен болмысында қалыптасқан дәстүр, қабылданған қағида. Бұл негіз - тілдің ұлттық табиғатын ұлт тілінің болмыс-бітімі арқылы немесе, керісінше, ұлт тілінің табиғатындағы тілдік ерекшеліктер арқылы сөз қолдану шеберлігін, ойлау жүйесін, сөз жасау мүмкіндігін айқындап, ұғымға сөз тұлғасын жасап берудегі тәсілдердің табиғатын қарастыруға, сол арқылы сөз мағынасының түп-төркінін зерделеуге ықпал етпек.
Диплом тақырыбы жұмысының өзектілігі. Тіл мен мәдениеттің өзара қарым-қатынасы, әсіресе мәдениеттің тілге ықпалы, мәдениеттің тілдегі көрінісі ғылым үшін жаңалық емес. Әр халықтың дүниетанымы мен мәдениетінде ерекшелік бар; бұл ерекшелік тілге сіңіріледі дегеннің бастапқы негізі Э.Сепир мен Б.Уорфтың лингвистиканың ықтималдылық теориясында (теория лингвистической относительности) қаланған болатын.
Бұл дипломдық жұмыс Алпамыс батыр жырының тілін, соның ішінде лексика-грамматикалық ерекшеліктерін зерттеп, сол арқылы ұлттық дүниетаным көрінісін ашуға арналған. Әрбір шығарманың өзіндік ерекшелігі, кейіпкерлері мен образдары, тақырыбы мен идеясы - барлығы да оның тілі арқылы көрінетіні сөзсіз. Көркем шығарманың лексикалық ерекшеліктерін зерттеушілер шығарманың мазмұны мен түрін бірдей қарастырып, жазушының халық тіліндегі өзінен бұрынғы сөз байлығын, сөз өрнегін қаншалықты, қалай пайдаланғанын, өзі халықтың тіл мәдениетін ілгері дамытуда не істегенін айқындайды.
Көркем әдебиеттің стильдік ерекшелігі жалпыхалықтық тіл байлығын молынан пайдаланудан құралады. Сондықтан көркем шығармаларда әдеби нормамен қатар ауызекі тіл элементтері де, диалектизмдер мен архаизмдер де, жаңа қолданыстар мен варваризмдер де қолданылуы заңды. Дипломдық жұмысты жазу барысында негізге алғанымыз Алпамыс батыр жырының жалпыхалықтық тілдің негізгі сөздік қорын, негізгі сөздік құрамын, тілдегі көріктеу құралдарын қалай пайдаланды, оларды қалай байытты және олары қаншалықты заңды, жарастықты шыққанын қарастыру. Сонымен бірге қазақ фольклорының көркемдік қасиетін танытатын, кейіпкерлерінің ұлттық нақыш-сипатын барынша айқын көрсете алатын, ана тілі байлығын айшықты пайдалана білетін образдарды сомдаудағы көріктеуіш тілдік-стильдік тәсілдер ерекшелігін ашып көрсетуге арналып отыр. Алпамыс батыр жыры көркем әдебиет тіліне қандай жаңалық қосты, кейіпкерлер бейнесін қандай тәсілдермен жасады, сөздік қорды қалай жұмсағанын анықтау - дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін танытады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыс барысында төмендегі мәселелерге айырықша көңіл аударылды және барынша шешілді. Ең бастысы, Алпамыс батыр жырының тілі әдеби тілмен салыстырыла отырып стилистикалық талдауға түсті. Әсіресе, жырдың лексика-грамматикалық ерекшеліктерін саралауға басты назар аударылды.
Шығармалар тіліндегі синонимдер орынсыз сөз қайталанбауы үшін, белгілі бір оқиғаны көркемдеп, асыра суреттеу мен сөйлем мазмұнын байыту үшін қолданылса, лексикалық және фразалық антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды салыстыру мен шендестіруде және сол арқылы ойды нақты, тұжырымды, бейнелі беруде қолданылатыны анықталды;
Алпамыс батыр жырының тіліндегі кірме элементтер мен көнерген сөздердің жұмсалуы кейіпкер бейнесін сомдаумен қатар қоғамның келбетін танытатын тілдік бірліктер ретінде қызмет атқарғаны айқындалды;
Ажарлау мен құбылту сияқты көркемдеу тәсілдері ұтымды қолданылған және оларды қолдануда қазақ тіліне тән ұлттық белгі көрсетілген.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні. Зерттеу барысында алынған тұжырымдар мен нәтижелерді лингвомәдениеттану жайында жазылған ғылыми зерттеу еңбектерге жалпы шолу, талдау жасау барысында пайдалануға мүмкіндік береді. Оған қоса бұл зерттеу жұмысы болашақ ғылыми ізденістерге негіз бола алады. Жұмыста ұсынылған кейбір зерттеулік тұжырымдар жақын келешекте Алпамыс батыр жыры тілінің жаңаша зерделенуіне итермелейді. Араб-парсы және қазақ тілдері арасындағы тілдік байланысты нығайтуға және екі ел мәдениетінің ынтымақтастығына үлес қосады. Сондай-ақ, тілдегі дәстүрлілік мәселелерін сақтаудың алғы шарттарын ұстануды қолдап, қазіргі қазақ тіл білімінің фонетикалық қағидаларын толықтыруға мүмкіндік береді. Диплом жұмысында қамтылған араб-парсы лексикалық тобы мен олардың семантикалық сипаттамасы қазақша-арабша, арабша-қазақша сөздіктерді түзуге әкелген, ал батырлар жыры тілінің сөздігін құрастыру әлі қолға алынған жоқ. Сондықтан жұмыста қамтылған тиянақтаулар сөздік жасауға негіз бола алады.
Димлом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ фольклорының дамуында өзіндік орны бар Алпамыс батыр жырының лексика-грамматикалық ерекшеліктерін стилистикалық тұрғыдан талдай отыра ұлттық дүниетаным көрінісін сипаттау. Халықтың сөз байлығын қолданудағы жырдың өзіндік дара ерекшелігін анықтау. Осы мақсатты орындауда төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
Алпамыс батыр жырының тіліне қатысты зерттеулерге шолу;
Алпамыс батыр жырындағы синонимдер мен антонимдердің мақсатты қолданылуын анықтау;
жырдың құрамында кездесетін кірме сөздер мен көнерген сөздердің шығарма тіліндегі атқаратын қызметін көрсету;
жырда жиі қолданылған сөз құбылту мен ажарлау тәсілдерін көрсету;
жырдың грамматикалық ерекшеліктеріне тоқталу.
Диплом жұмысының әдістері. Жұмыстың жазылуы әрі теориялық, әрі әдістемелік талдамды қажет етті. Ең алдымен, ғылыми әдебиеттер тізімін жинастыру қажет болды. Бұл қатар сөздікпен жұмыс жүргізумен толыға түсті. Демек, қажетті әдебиеттер сараланып, оларға талдау жүргізілді. Екіншіден, жеке тілдік талдаулар аздық етті. Яғни, батырлар жырының әдебиеттегі, тілдегі және тарихтағы белгілерін анықтау қажет болды. Бұл тарихи-этимологиялық, диахронды-салыстырмалы әдісті талап етті. Үшіншіден, жинақталған картотекалық мысал-деректер сараптауға түсті. Бұл тұрғыда статистикалық әдіс пен салыстырмалы-тарихи әдісті қатар жүргізу үрдісін пайдаландық.
Диплом жұмысының нысаны. Фольклорлық шығармалардың шеберлігін айқындау мақсатындағы талдау жасауға негіз болған материалдар Алпамыс батыр жырынан алынды. Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық ғалымдар А.Байтұрсынов, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев, С.Исаевтың лингвистикалық еңбектеріне сүйендік.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Диплом жұмысын жазуда тіл білімінде байсалды зерттеулер жүргізген Қ.Жұбанов, Р.Бердібаев, К.Аханов, Р.Сыздықова, З.Ахметов, Т.Қордабаев, Қ.Жұмалиев, Л.Рүстемов, Б.Хасанов секілді жетекші ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды. Сонымен қатар бүгінгі күні тіл білімінің дамуына еңбектеніп жүрген Ж.Ж. Есеналиева, В.А.Шнайдер, Г.Мұхамеджанованың пікірлері тартылып отырды. Әсіресе, тақырыпқа қатысты құрастырылған сөздіктердің құнды да дайын материал екенін айта кеткен жөн. Жұмыстың ғылыми тұрғыдан безендірілуіне әдебиеттер тізіміндегі авторлардың еңбектері барынша әсер етті.
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысында алға қойылған мақсат пен міндеттерді жүзеге асыру үшін диплом жұмысының дерек көздері ретінде жырдың Қазақстанда сақталған, жарияланған нұсқалары, кітаптар мен мерзімді баспасөз өнімдері, ғалымдардың зерттеу еңбектері мен түрлі сипаттағы мағлұматтары пайдаланылды. Теориялық тұжырымдар мен тәжірибелік ұсыныстар жасау үшін тілтанушы ғалымдардың еңбектері жинақталды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе мен негізгі мәселелерді қамтитын екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Еңбек соңында сілтеме жасалған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ЭПОСТЫҚ ЖЫРЛАР ТІЛІ, ЗЕРТТЕЛУІ, ЛЕКСИКАСЫ
Фольклор туындыларының өзіне ғана тән біршама ерекшеліктері болатыны белгілі. Шығармалардың ауызша айтылатын, ел есінде ауызша сақталып, айтушының ой-қиялына орай түрлі өзгеріске ұшырап, көп вариантты болатыны, тұрақты, дәстүрлі тіркестердің жиі кездесетіні де ауыз әдебиетіне тән, ортақ нышан. Сонымен бірге фольклор туындыларының тарихи шындық негізінде қорытылып, суреттелуі өзгеше болады.
Қазақ ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан күрделі саласының бірі - батырлар жыры болып табылады. Бұл жырлардың көпшілігі халықтың елін сүю, сыртқы жаудан елін қорғау, халық үшін ерлік еңбек ету идеясынан туындаған. Шабуыл, шайқаста көзге түскен, жұртын қорғаған батырлардың ерлік істерін өз халқы аңыз-әңгіме, жырына қосқан. Әрине, мұндай жырлар бір ғасырдың ғана жемісі емес екені айдан анық. Ол халықтың тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өміріне сәйкес көптеген өзгерістерге ұшырап, әрбір тарихи кезеңнің, қоғамдық ой-сананың, түрлі көзқарастардың алуан әсерін бойына жинай отырып, біздің заманымызға жеткен жыр.
Кеңестік дәуірге дейін, онан кейін де фольклористика ғылымы тарихында эпостық шығармалардың қыры мен сыры кеңінен қарастырылды деп айтуымызға болады. Бұған мысал ретінде Ш.Уәлихановтың, В.Радловтың, Н.Ильминскийдің, Г.Потаниннің, Ә.Диваевтің және т.б. зерттеуші-ғалымдардың жинап, бастырған батырлар жыры мен осы негіздегі зерттеулері дәлел бола алады. Ғалымдар өз еңбектерінде эпостың халықтығын айқындау, эпосты тарихи оқиғаның нақтылы көшірмесі ретінде қарастыруға болмайтындығы, жалпы эпосқа тарихи ескерткіш деп қана қарамай оны халықтың көркемсөз өнерінің озық үлгісі деп қарау басты орынға қойылған болатын. 20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың ішінде эпосты зерттеуде С.Сейфуллин, М. Әуезовтің еңбектері зор болса, кейіннен олардың ізімен С. Мұқанов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллиндердің тұжырымды ой-пікірлеріне ұласты. Қазақ эпосының тарихпен байланысы, шығу жолдары, көркемдік ерекшелігі, халықтық сипаты мен белгілері осы ғалымдардың еңбегінде жан-жақты қарастырылды. М.Әуезов қазақ эпосының тұрмыс-салт жырларымен (жоқтау, естірту, қоштасу т.б.) байланысты екендігін, жалпы қазақ эпосының қалыптасуына осы жырлардың негіз болуы мүмкін екендігін айтқан.
Бізде ең ежелгі мұра санатына жататын, ертедегі заманның аңыз-әңгімелерінен туған жыр-дастандар жетерлік. Әдебиетіміздің төркінін тым әріге монғол, Алтын Орда, ноғай-қыпшақ, қалмақтар заманына жеткізер ескерткіштер де осылар. Атап айтатын болсақ, Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын, Қамбар батыр және т.б. [2, 19-б.].
Өткен заман жайын шертетін өлмес, өшпес, дана шежіреші - эпос бізге ғасырлар тынысын жеткізгендей, сол кездегі жандар бейне бір тіріліп келіп сыр-сезімін, ойы мен шынын, үзілмес арманы мен бақыт аңсаған тілегін алдымызға жайып салғандай болар еді [3, 190-192-б.].
Эпостық жырларды кезеңіне, жанрлық ерекшеліктеріне қарай бөлудің бірнеше типтері кездеседі. М. Әуезов қазақ эпосын былай бөледі:
1. Батырлық эпос
2. Лиро-эпос
3. Тарихи эпос
4. Реальды-тарихи эпос
Қазақ эпосын жинақтау және зерттеу мәселесіне сандаған ғалымдар ат салысып, түрлі тұжырымдар жасаған болатын. Олардың еселі еңбектері ғылымда қалыпты бағаланып келе жатқаны мәлім. Біздің алып отырған тақырыбымыз Алпамыс батыр жыры болғандықтан, эпостық мұраларымыздың жанрлық сипатына да тоқталып өтуді жөн көрдік. Қазақ эпосына қатысты зерттеу еңбектерде, эпикалық жырларды жанрлық тұрғыдан жіктеудегі тәжірибелерге тоқтала отырып, белгілі эпостанушы ғалымдар Ә.Х.Марғұлан мен Ә. Қоңыратбаевтың классификацияларын басшылыққа алатындығы басымдылық танытады. Ең алдымен Ә.Х. Марғұланның ұсынған жіктеуіне назар аударайық:
1) Ең көне замандағы эпостық жырлар. Бұған Ер Төстік, Ақ Көбек, Құламерген, Шолпан мерген сияқты жыр-аңыздар жатады.
2) Оғыз-қыпшақ заманында пайда болған эпостар (ХІ-ХІІ ғғ). Бұл кезеңнің өзі іштей екі салаға бөлінген.
3) Қазақ даласында Жошы ұлысының құрылуы, оның ішкі қақтығыстарын (Қобыланды, Ер Тарғын) және сол ұлыстың ыдырауын көрсететін жырларға (Қамбар, Қазтуған т.б.) жатқызылған. Дәуірлік бөлуге жүгінсек бұларды ноғайлы жырлары деп те атайды.
4) Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті (ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ.) суреттейтін эпос. Бұған Қабанбай, Бөгембай, Олжабай, Есімхан т.б. туралы жырлар енгізілген. Тарихи өлеңдер туралы пікірлер айтылған.
5) ХІХ ғасырдағы патша езушілігіне, хандар зорлығына қарсы күрес хикаяларын беретін эпос жеке дәуір жаратындысы деп сипатталған. Мұнда тарихта болған Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқожа туралы шығармалардың жанрлық өзгешелігі барлығы ескертілген.
6) Совет заманында туған эпос.
Қазақ эпосының жоғардағы топтастыруларында Ә.Марғұлан негізінен тарихи принципті ұстанғаны байқалады. Мұндай жіктеудің бастамасы ХІХ ғасырдағы Ш. Уәлиханов, Г.Н. Потанин, В.В. Радловтың ой-пікірлерінде де аңғарылған. Қазақ эпосына қатысты Ш.Уәлихановтың пікірлері анағұрлым маңызды болатын. Тарихи мектептің өкілі ретінде Шоқанның эпостың шығу тегіне тереңдеуі сандаған зерттеушілерді таң қалдырған еді. Оған қоса Шоқан эпикалық мұралардың ішіндегі тарихи жырлардағы өзгешелікті бірден байқап, тарихи жыр деген термин атауды алғаш рет ұсынған еді. [4, 197-б.].
Қазақ эпикалық жырларын түрге жіктеу тәжірбиесі Ә.Диваев, А.Байтұрсынов, Х. Досмұхамедұлы еңбектерінен көрінді. Рухани мұраға тарихи тұрғыдан қарап, соны дәлелдеу мақсатына этнография, археология ғылымдарының тамаша жетістіктерімен ұштастыра отырып жүргізген Ә.Х. Марғұланның эпостық мұраларды жіктеуі дәуірлік тұрғыдан дұрыс болып есептеледі. Алайда мұны таза жанрға қатысты деп қараудан гөрі эпостық шығу тегі мен жасалуына байланысты жіктеу дегеніміз қисынды болар.
Қазақ эпосын тегімен жанры жағынан бөліп көрсеткен ендігі бір еңбек
Ә. Қоңыратбаевтікі болатын. Ғалым эпосты он салаға бөліп қарастырады:
1). Ертегілік эпос (Ер Төстік, Құламерген, Таласбай мерген, Дотан, Мұңлық-Зарлық).
2) Түрік Қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос. (Орхон жазулары, Күлтегін жырлары).
3) Оғыз эпосы (Кітаби дадам Қорқыт жырлары).
4) Тайпалық эпос (Алпамыс, Қобыланды, Қамбар).
5) Ноғайлы эпосы (Ер Тарғын, Мұрын Сеңгірбаев жырлайтын Қырымның қырық батыры т.б.).
6) Тарихи эпос (Бекет, Досан батыр, 1961 жыл поэзиясы).
7) Лиро-эпос (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман- Шолпан).
8) Шығыс дастандары (Рүстем-Дастан, қиссалар).
9). Авторлық эпос (Еспембет, Өтеген батыр, Сұраншы батыр, Нарқыз).
10). Совет эпосы (Аманкелді, Мәлік, Төлеген жайындағы жырлар). [5, 98-б.]
Сандаған жылдар мен ғасырлардан мүдірмей өтіп, халықтың дүниетанымдық түрлі көзқарастарын жинақтап, дәуірлік және дәстүр негізінде өзіндік арнасын қалыптастырған эпосты тегі мен түрлері жағынан топтастыру жеңіл жұмыс емес екені анық. Айталық мұндағы оғыз эпосы, тайпалық эпос, ноғайлы эпосы ретіндегі бөліп көрсетілген жырлардың бәрі - батырлық жырлар деп аталады. Тегі жағынан болмаса, жанрлық тұрғыдан батырлық жырлар екендігіне талас жоқ. Ал, авторы бар эпикалық шығармаларды ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің байланысын көрсетеді демесек таза фольклордың үлгісі деудің қисыны да келмейді. Ауыз әдебиетінің мүлкі болатын болса, сол әдебиеттің заңдылығына сай екендігі де дәлелденуі қажет. Анығына келер болсақ, жақындағы ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде пайда болған эпикалық шығармалардың авторлары бар, дегенмен де, жасалу жағынан көп нұсқалы болып келетіндігі, халықтың арман-тілегін жинақтаулары эпосқа тән белгілерді толық көрсететіндігін зерттеуші ғалымдар нақтылай түсіндірген болатын. Бұл орайда тарихи жырларға қатысты ой-пікірлермен арнайы зерттеу еңбектерінің қорытындысын айтсақ та жеткілікті.
Біздің ойымызша, қазақ эпосын жанрлық және стадиялық жағынан, эпостағы жүйе, деңгей, жинақтарға қатысты, поэтикалық еңбектердегі қорытындыларға назар аударып, эпосты жанрлық тұрғыдан жіктеуді бір негізге келтіру керек.
Эпос саласындағы М. Әуезов, М. Ғабдуллин, Т. Сыдықов, С. Садырбаев, Р. Бердібаев, О. Нұрмағанбетов, Б. Әзібаева, Ш.Ыбыраев т.б. еңбектердің түйіні эпосты жанрлық тұрғыдан жіктеудің белгілі бір құптауға тұрарлық нәтижесін көрсететіндей. Сонымен ендігі кезекте қазақ эпосын былайша жанрлық тұрғыдан жіктеуді жөн санадық:
1. Көне эпос
2. Батырлық эпос
3. Лиро эпос
4. Қисса-дастандар
5. Тарихи эпос
6. Реальды-тарихи эпос.
Эпостық мұраларымыздың жанрлық тұрғыдан осылайша жіктелуі жоғарыдағы жырлардың шығу тегі мен дамуы, дәуірлік жағынан тақырыптарға бөлінуден қалыс қалдырылмайды. Жанрлық түрлерге бұл жіктеу мәселесінде, жанр мен жанрдың шекарасының өзгермеуі, эпикалық жырлардың табиғатындағы өзгерістердің болуы дәуірлік ықпалдарға қарай міндетті түрде айтылады.
Батырлық эпостардың шығу тегі мен қалыптасу заңдылығы қалайда бүгінгі оқырманды ертегілер әлеміне апара алады. Эпостың бұрынғы тыңдаушысы мен бүгінгі оқырман аралығында жер мен көктей айырмашылықтар бары сөзсіз. Ерлікті дәріптеу ертегілерден басталғаны. Сол ертегілердің қарасөзбен қатар, келе-келе поэзиялық тұрғыдан көлемді эпос болып жырлағандығын Ер Төстік, Желім батыр, Құла мерген т.б. ертегілердің жырға айналуы түсіндіреді. Батырлар жыры өмірдегі болған істің ертегілер болмысымен баяндалуы. Егер батырлық жырлар дәл сол әдіс-тәсілдермен жырланып, жеңілмес қаһарман ретінде сомдалмаса, онда тыңдарманға оның ешбір қадір-қасиеті де жоқ болған болар еді. Осы орайда эпос мәселесінде, көбіне оның айтушыларына қатысты тексерулер жүргізу керек. Айтушыларды іздеу эпостың версияларын, варианттарын, көп нұсқалы болу себептерін анықтау болып табылады. Фольклордағы осы бір заңдылықты ескермей, көбінесе эпостың тарихи негіздерін ашуға ұмтылу жалаң теорияға ұшыратып келеді. Ең алдымен эпос қалай пайда болды, кімдерден жетті дегеннің өзін анықтау тарихқа қатысты екенін түйсіну қажет. Ерлік туралы дәріптеулер тек тайпалық дәуірлерде туған деген пікір мүлде қисынсыз. Егер бұлай қарасақ, онда бүкіл ертегілердегі ерліктің құны көк тиын болмақ. Себебі, онда отбасы бар, тайпа жоқ. Ондағы адамға қастық жасайтындар жабайы адам өкілдері. Адамдар соған қарсы тұрады. жеңеді.
Ал батырлық жырда тайпа телгілі, оған жауыздық басқа тайпалардың тарапынан туындайды. Батыр қарсы тұрады да, жеңіске жетеді. Жыршының ең басты дүниетанымдық деңгейі, міне, осыдан көрінеді. Егер жыршы ертегіні көлемді жырға айналдыратын болса, онда ол сол заңдылықты сақтайтынын сюжеттен тани аламыз. Бұл мәселеге қатысты мынаны да ескеру қажет. Қазақ даласы ежелден поэзияның сарқылмайтын дариясы, шалқар теңізі болғаны бәріне мәлім. Ән мен айтыс бір егіз болса, күй мен жыр екінші егіз болды. Әнші, айтыс ақындары салт жырларының мектебін жасаған десек, айтушы, жыраулар эпос мектебін жасаған [6, 100-б.]. Бұл талаптан суырыпсалмалық өнердің адамдарын жай айтушы, профессионал айтушы (жыраулар), қисса ақындары деп бөлуге тура келеді. Себебі ертегі, тұрмыс-салт жырлары, отбасылық ғұрып өлеңдерін көп ортасында-жай айтушылар бастаса, эпостық жырларды кәдімгі кәсіби айтушылар айтатын болған. Эпосты тақырып қылып, нәзира үлгісімен жырлағандар - қисса ақындары болды. Сонымен батырлық эпосқа дейінгі көне эпостардағы қаһармандар жалғыз өздері жүріп, өзінің отбасын, өзі тұрып жатқан аралда аңшылықпен күн көреді. Оның айқасатын жауы мыстан кемпір, жеті басты жалмауыз, аждаһалар болып суреттеледі. Онда стадия жағынан матриархат дәуірінің нышаны желі тартады. Бәлеліні бастаушы және отбасына қасырет әкелетін мыстан кемпір болады. Ол ең алдымен батырдың әйелін азғырып, оны теріс жолға түсіреді. Ақырында батыр сол қатерлі жаумен айқасып жеңіске жетеді. Оның жеңіске жетуіне ақыл-парасаты биік басқа бірәйелдің көмегі тиеді. Немесе қаһарманның әйелі екеуі күреседі (Ер Төстік). Көне эпосқа негізінен Құламерген, Жоямерген, Ер Төстік, Дотан, Жерім батыр т.б. жатады. Түйіндей айтатын болсақ, көне эпос өз бойына мифологиялық таным-түсініктерді молынан сіңірген, мемлекеттік құрылысқа дейінгі дәуірлерді көрсетеді. Бұндағы ерлік батырдың отбасы, өзінің мекені үшін жасалады. Ал, оның батырлық жырмен сабақтастығы жоқ деуге болмайды. Сондықтан төмендегі көне эпостың мазмұнына қарай іштей жіктелуін алдымен түсінген дұрыс болмақ.
Көне эпостағы батырлардың күштілігі соншалық олардың айқайынан ағаштар жапырылып, тастар талқан болып жатады. Осы бір ерекшелік батырлық эпосқа әсер еткен. Айтулы Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын, Қамбар, Қырымның қырық батыры, т.б. батырлардың жалғыз өзі бүкіл бір қаланы жайпауы, суға салса батпайтыны, отқа салса жанбайтыны секілді сарындар алдындағы көне эпостарды көптеген белгілерді табиғатына сіңіруіне байланысты. Батырлық жырлардағы ең басты мәселе, қаһарманның елі мен жері үшін айқасқа шығуы екендігінде жатыр. Әсіресе қаһармандық жырларды ел жүрегіне жақын ететін олардың отаншылдық идеямен суарылғандығы. Адам қоғамы дамуының барлық кезеңінде де рудың, тайпаның, мемлекеттік бірлестіктердің тыныштығын, бүтіндігін қорғау, қастасқан жауды жеңіп, бақытты өмір орнату мәселесі ең күрделі проблема болып келген. Дәл осы аңсар батырлық жырлардың айырықша сипаты болып табылады. Бұл жөнінде фольклоршылар пікірі бір жерге түйісіп отырады [7, 93-б.]. Бұл мақсат үнемі тайпалық, ел болып бірлесу істерімен тарихи тұрғыдан терең түйсінуді талап етеді.
1.1 АЛПАМЫС БАТЫР ЖЫРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Алпамыс батыр жыры - қазақ халқының батырлар жырының ішіндегі ең көнесі. Жыр дәл қазіргідей классикалық бүтіндікке ғасырлар бойында жетілу, толығу арқасында жеткен. Жырда көрсетілген жер, мекен, адам аттары, елдің шаруашылық кәсіптері, салт-ғұрыптары эпостың қазақ халқының төл туындысы екендігін дәлелдейді. Батырлардың туып-өскен, өмір кешкен елі - Жиделі-Байсын тайпасының нақты аты - қоңырат болып көрсетілгені көптеген ғалымдардың, соның ішінде Жирмунскийдің дастанды қоңыраттардың тайпалық эпосы деп айтуына мүмкіндік берген. Дегенмен, эпоста сипатталатын оқиғалар, адамдардың іс-әрекетінің молдығы, сан дәуірдің наным-сенім ерекшелігін танытатын тұстары эпостың шеңберін бүкіл қазақтық көлемге көтереді.
Алпамыс батыр жыры баспа жүзін алғаш рет 1899 жылы (Қисса-и-Алпамыш, Қазан) көрген. Қазан төңкерісіне дейін бұл жыр 7 рет қайталанып басылып шыққан.Жырдың ел арасындағы түрлі нұсқаларын іздеп тауып, хатқа түсіріп, орысша мазмұнда бастырған - атақты фольклоршы Ә.Диваев болды. Ол бұл жырдың бір нұсқасын Ж.Бермұхамедовтен, тағы бірер нұсқасын Е.Ақылбековтың қолжазбасынан алған [8, 297-б.].
Басқа да батырлар жыры сияқты Алпамыс батыр жыры да Кеңес үкіметі тұсында бірнеше рет басылған. Жырдың тарихи, көркемдік мәні мен әдебиеттегі орны туралы М.Әуезов, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Н.Смирнова, Т.Сыдықов сынды зерттеушілер арнаулы еңбектер жазды. Бұл қатарда орыс ғалымы Жирмунскийдің Түрік батырлық эпосы туралы монографиясын атап өтуге болады. Алпамыс батыр жырының әлемге әйгілі болуына осы ғалымдардың жазған еңбектерінің пайдасы зор болды.
Алпамыс батыр жырының халық арасында айрықша қастерленуі оның нұсқасының көп болуына ықпал еткен. Мысалы, қазақ тілінде жырдың 10-11 нұсқасы бар. Қазан төңкерісіне дейін бұл жырды Қазақстанның барлық облыстарында айтып келген. Жырдың түрлі нұсқаларын айтқандар С.Аққожаев, Ә.Байтұрсынов, Е.Керімбетов, А.Нысанов, Ж.Жақыпов тәрізді ақын-жыршылар болып табылады. Әсіресе, Сұлтанбек Аққожаевтың жазып алған нұсқасы ең толық, әрі көркем түрі [8, 297-б.].
Алпамыс батыр жырының қалыптасу, даму тарихы жөнінде ғалымдар арасында түрлі көзқарастар бар. Әр ғалым өз тұрғысынан топшылайды. Мысалы, профессор В.М.Жирмунский мен Х.Т.Зарифов былай дейді: Өзінің шығу тегіне қарағанда Алпамыс қоңыраттардың рулық эпосы... Қоңыраттардың ру есебінде тарихқа белгілі бола бастауы монғолдардың жаулап алуымен байланысты. Бұл пікірді профессор А.К.Боровков Алпамыс жырының туған кезі - XII-XIV ғғ. арасы болуы керек дейді. Ал академик Ә. Марғұлан Алпамыс қыпшақ заманында туған, содан қалған жыр екендігін айтады.Жырдың қазақша нұсқасын көбірек зерттеген ғалым Т.Сыдықов Алпамысты рулық,тайпалық кезден келе жатқан мұра ретінде атайды [9, 184-б.].
Сонымен,біз жоғарыда Алпамыс батыр жырының қалыптасу тарихы, даму кезеңі туралы ғалымдардың пікірлерін келтірдік. Ал осы ғалымдардың қайсысының пікірі шындыққа жанасымды екендігін біз дәл айта алмаймыз. Себебі әр ғалым өзінің ғылыми дәлелдерін келтіре отырып, өз пікірін тұжырымдаѓан. Десек те, біз бұл жырдың бас кейіпкерлері өмірде болған ба, болса олар қай ғасырларда өмір сүргендігіне байланысты жырдың шамамен қашан қалыптасқандығын анықтауымызға болады.
Тарих беттеріне үңілетін болсақ, Алпамыс деген батыр тарихта болған адам екендігін байқаймыз. Ол шамамен б.з.б. 110-50 жылдары өмір сүрген қолбасшы, батыр болған [8, 296-б.]. Алпамыс батыр шүршіттермен соғыста ерекше ерлік көрсеткен қолбасы. Тайчу (Тайшық хан) ғұн мемлекетін біржола жою мақсатында көшпелілер еліне бірнеше дүркін әскер аттандырады. Осы әскерге қарсы бағытталып,бірнеше аптаға созылған жойқын шайқаста Алпамыс шүршіт әскерлерін ойсырата жеңеді.Кейіннен тағы бір жойқын соғыстардың бірінде Алпамыс батыр жау қолына түсуі жыр-дастанға айналып,біздің дәуірімізге жеткен.
Міне, бұл деректер Алпамыстың, Тайшық ханның өмірде болғанын, яғни жырдағы батыр образы өмірден алынғандығын дәлелдейді. Міне ,сондықтан да біз "Алпамыс батыр" жырының қалыптасу кезеңін, яғни жырдың қашан пайда болып, халық арасына қашан тарай бастағандығын анықтағанымыз дұрыс. Осы уақытқа дейін көптеген ғалымдар жырдың тілін, көркемдік ерекшелігін, жырдың композициялық құрылысын,т.б. зерттеген. Ал жырдың шығу кезеңі, қалыптасу тарихы туралы әлі де болса деректер аз. Сондықтан да осы "Алпамыс батыр" жырының қалыптасқанына қанша уақыт болғанын анықтап алғанымыз жөн. Ал ол мүмкін шаруа ма? Көп жұрттың фольклорында таралған көп нұсқалы жырдың жасын білу мүмкін бе? Әрине, бұл сұраққа жауап беру қиын. Алайда, жырдағы атауларға, топонимдерге қарап жырдың жасын анықтауға болады.
"Алпамыс батыр" жырының мифтік және эпостық бейнесінің бірнеше жасы бар. Ең бірінші,тек есімдерге негізделетін жас анықтауда Алпамыстың заманы ең бері дегенде тас ғасырының соңы мен қола дәуірінің бастапқы уақыттарына кетер еді. "Алпамыс" есімі түркі халықтарында әр түрлі аталса да, олардың барлығының да бастапқы формасы біреу, ол - Манас. Бұл - мифологиялық адам жаратылу тарихындағы бірінші адамның есімі. Топан судан кейінгі адамзаттың атасы болған Манас туралы үндіарийлік миф сақталған. Алпамыстың сүйген жарының есімі - Гүлбаршын. Оның бұл есімінің кейінгі ғасырларда қалыптасқандығы көрініп тұр. Ал "Қорқыт ата" кітабында Банушешекті Гүлбаршын деп алсақ, оның бастапқы есімі Ману (Бану) болуы мүмкін. Сонымен, Манас (Алпамыс) пен Манудың (Гүлбаршын) есімдері бір көне түбірден өрбігені көрініп тұр, екеуінің есімі де мифтік алғашқы адамдардың еркектік және әйелдік нұсқалары болып табылады. Манас пен Ману - топан судан кейінгі алғашқы адамдар қосағы.Топан су туралы мифтің үндіарийлік нұсқасының б.з.б. 2-ші мыңжылдықта қазақ жерінде арийлік және ең алдымен жергілікті прототүркілік жұрт түсініктері негізінде қалыптасқанын ескерсек, есімізге бірден Шымкент маңындағы қасиетті Қазығұрт тауы еске түседі. Осы аймақ жұрттары арасында топан су туралы миф қалыптасқан, ал үндіарийліктер тек оны қазақ даласына келгесін игеріп, кейіннен Ману туралы өз түсініктеріне негізделген жаңа миф жасап алған.
Әмірхан Балқыбектің "Қазығұрт, топан су және жебірей "Інжілі" деген мақаласында ("Жас Алаш",2000,17 тамыз) да Қазығұрт пен үнді мифінің сабақтастығы туралы айтылған. Автор киелі таудың көне атауларына қатысты кейбір құнды тұжырымдар жасаған, солардың бірі - Қазығұрттың бір кездері "Манкур" деп (Бируни жазбаларында,10-11 ғғ.) аталғандығы. "Манкур" сөзінің төркіні "Ман тауы" (кур - шумер-прототүркі тіліндегі "тау"дегенді білдіреді). Ә.Балқыбек сонымен қатар Қазығұрт іргесіндегі Мансары тауы мен Мансары әулиенің бар екендігін де айтады. Міне, осындай "ман"-дар қатарында қазақ жеріндегі "топан суды көрген тау" Манкур деп аталатын болса,оның Ману мен Манасқа тікелей қатысты екендігін аңғару қиын емес. Бұдан шығатын түйін: Манастың (Алпамыс) мифтік тұлғасының қалыптасқан нүктесі - Қазығұрт тауы, ал қалыптасу уақыты - ең бері дегенде б.з.б. 3 мыңжылдық болып шығады. Олай болса, Алпамысқа - 4000-5000 жыл деп айтуымызѓа болар еді, бірақ түркі халықтары "Манас" туралы, топан су туралы, алғашқы адамдар туралы мифті сақтай алмаған, сондықтан алдыңғы көрсетілген уақыт мөлшерін жырдың жасы ретінде көрсете алмаймыз.
Қазақ жырының өзіне үңілсек, Алпамыстың елі - Жиделі - Байсын деп аталады. Ол - бүгінгі Өзбекстанның Сурхандария - Қашқадария аймағы. Алпамыс батырдың екінші жорығы "қалмақ елінде" өтеді. Мұнда ол тұтқынға түсіп, бірнеше жыл зынданда жатады. Алпамыс Кейқуат-ешкішінің, қалмақ ханының қызы Қаракөзайымның және мінген аты - Байшұбардың көмегімен зынданнан шығып, қалмақ еліне ойран салады, содан жаңа мемлекет орнатып, оның басшысы етіп кешегі ешкі баққан Кейқуатты қояды.
Ал Кейқуат - "Авестадағы" Кави Кавадтың (Фердоусидің "Шахнамасындағы" Кай Кубадтың) бейнесі болуы мүмкін, дегенмен оның есімінен белгілі бір тарихи астар іздер болсақ, ойымызға бірден Сасанидтер дәуіріндегі Иран шахы Кай Кубад (488-531ж) есімі келеді. Бұл - Орта Азиядағы түркі тілді көшпелілер, яғни "ақ ғұндар" немесе "хиониттер" деп те аталған эфталиттердің заманы (5-6 ғғ) Сасанидтік парсылар мен эфталиттер арасында қақтығыстар жиі болып тұрған, бірақ басымдық соңғылардың жағында еді. Кай Кубад та эфталиттермен бірнеше рет соғысады,барлығында да жеңіліп қалады.496 жылы Ирандағы сарай төңкерісі кезінде тақтан тайдырылып,түрмеге қамалған Кай Кубад қашып шығып, эфталиттерге барып,пана сұрайды. Рақымшылығы молырақ көшпелілер патшасы оған пана болып,қызын әйелдікке береді,әскер қосып, Ирандағы билігін қайтарып алуына көмектеседі.
Міне, Алпамыстың ешкіші Кейқуатты қалмақ елін жеңгеннен кейін сол елге патша етуі сияқты жыр оқиғасы мен тарихта болған белгісіз эфталит патшасының Кай Кубадқа Ирандағы билікті қарудың күшімен алып бергендігі жөніндегі оқиға белгілі бір деңгейде ұқсас болып тұр.
Жырда кездесетін топонимдер жырдың жасын анықтауға мүмкіндік береді. Мәселен, жырдағы топонимдердің ішінен "Қарахан тауды" ерекше атауға болады. Мысалы:
Қарахан тауда бабамыз,
Сірә, қабыл болған да...
Қарахан таудың түлкісі,
Келмейді ердің күлкісі...
Қарахан тауда қамалым,
Баяғыдай бола ма ...
Қарахан таудың аршасы,
Түсіп қалды үстіме... [50]
Осы жолдардағы Қарахан таудың мифтік-поэтикалық бейнесі айқын, ол - Жерұйық сияқты киелі кеңістікті көрсетеді. "Қарахан" сөзінің төркіні "қанғ"-кеңістік, ел, территория" және "қара"- байырғы, түпкі ата-баба жұрты" дегенді білдіреді. Оның нақты тарихи кейіптенуі - б.з.д. 4 ғасырдан б.з.4-5 ғасырларға дейін, тіпті эфталиттер дәуірінде де (5-6 ғ) өз атын сақтап өмір сүрген Қаңғар (Кангюй, Кангха, Кангдиз) мемлекеті. Ал Қаңғар жұртының 4-6 ғ.ғ. Орта тұсы Отырар (Кангу-Тарбан), яғни Оңтүстік Қазақстан аймағы болған. Олай болса "Алпамыс" жырының эпикалық қалыптасу ортасы мен уақыты 5-6 ғ. Қазығұрт - Отырар аймағы деп атап көрсетуге болады.
6-8 ғ.ғ. жырдың бастапқы нұсқалары қаңғарлар арасында кеңірек таралған. Кейін бұл жырды оғыздар игерген. Мысалы, "Қорқыт ата" кітабындағы "Бәмсі-Бәйрек туралы жыр" - Алпамыс туралы жырдың оғыздық нұсқасы болуы мүмкін.
Қазақ арасында таралған жалғыз қоңыраттық нұсқасының тарихи тағдыры өте күрделі, шырғалаң даму жолын өткізген. Қоңырат нұсқасы 5-6 ғ.ғ.дейінгі замандарда-ақ арасы ажырап кеткен,арғы тегін Моңғолиядан емес, Орта Азияға қайтып оралғаннан кейінгі Алпамыс туралы жергілікті нұсқаны өз мифтік түсініктеріне сай қайта өңдеуінің нәтижесі болып табылады. Сонда қоңыраттар біздің жерімізге 12 ғасырлар шамасында келген болса, бұл жырдың жасы бергі дәуір болып кетеді. Сондықтан да жырдың қалыптасу дәуірін 5-6 ғасырлар арасы ретінде алып, қалыптасқан нүктесі - Отырар-Қазығұрт аймағы деп алсақ, жырға 1500 жыл толған болады.
Алпамыс батыр жырын зерттеуші көптеген ғалымдар жырда кірме сөздер қабатының молдығын айтады. Алпамыс батыр жырындағы араб-парсы кірме сөздерінің жазылуында графиканың дәстүрлік-тарихи принципі сақталған. Яғни, олар араб не парсы тілінде қалай жазылса, сол күйінде, өзгеріссіз қазақ тілінде қолданылған. Бұл кірме сөздер қазақ тілінің грамматикалық формасына сай түрленгенде үндесу заңына бағынбайды.
Алпамыс батыр жырының тілінде ғажап, ғалам, ғашық, ғаламат, ғибрат, ғұмыр тәрізді ғ дыбысымен басталатын біршама сөздер кездеседі. Мысалы:
Түсімде ғажап іс көрдім,
Қуат-жәрдем пірлерден
немесе:
Ғашық оты жағылып,
Абыройы жабылып,
Оң қолтыққа алды енді[50].
Әдетте, қазақ тілінде сөз басында ғ дыбысы қолданылмайды. Бұл сөздер шығу тегі жағынан араб тілінің сөздері. Бұл сөздердің басындағы ғ дыбысының сақталып қолдануы олар ауызша емес, жазба түрінде енуінен, кітаби кірме сөздер (книжные займствование) болуынан және көбінесе жазба әдебиетте қолданылып, қалыптасуынан деп түсінген жөн.
Мұндай сөздер туралы Р.Сыздықова ...араб-парсы сөздерін бұзбай өз тілдерінше жазу дағдысы ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың алғашқы 20 жылдығындағы араб грфикасын пайдаланған қазақ жазуының бір дәстүрі (ережесі ) болатын. Осы ережені, әсіресе, кітаби тіл үлгілері қатаң сақтайтын... Соның салдарынан қазақ ақындарының өткен ғасырда шыққан кітаптарында ғақыл, ғадет, ғұмыр, ғаділ т.б сөздер орын алады [19, 99].
Һ дыбысы қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне тән емес. Бұл фонемамен келетін сөздер қазақ тілінде өте аз. Төл сөздерден бірлі-жарым одағайлар келеді: аҺ, уҺ, еҺе, аҺа. Һ - бірден-бір көмейден шығатын фонема. Қазақ тіліндегі көмей дыбыстар дегеннің өзі шартты болып табылады. Өйткені қазақ тілінде көмейден айтылатын дауыссыз дыбыстар жоқ. Тек қана кірме әріптер бар, олар - х, һ. Осы әріптерге таңылып жүрген дыбыстар да жасанды болып табылады. Олар құрамында бар сөздердің де айтылымы жасанды екені белгілі. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздіктерінде мұның бәрі ескертілген. Профессор Ә.Жүнісбек былай деп жазады: Қазақ тілінде көмейден айтылатын дыбыс жоқ. Ендеше кірме х, һ әріптерін қ таңбасымен алмастырса жетіп жатыр. Тіптен болмаса олардың орнына бір ғана кһ тіркесін пайдалануға болады [20, 119].
Һ - дыбысы араб және парсы тілдерінің лексикалық элементтерімен бірге қазақ тіліне ауысқан дыбыс деуге толық негіз бар. Бұл дыбыстың тура өзіне сай келетін эквиваленті қазақ тілінде жоқ деуге болады. Араб-парсы сөздерінің құрамындағы Һ фонемасы сөз ішінде кездесу ыңғайына, яғни өзінің позициясына қарай ( сөз басында, сөз ортасында, немесе сөз соңында ) әр түрлі өзгерістерде ұшырап отырады. Дегенмен, Алпамыс батыр жырының тілінде Һ фонемасы көбінесе сөз ортасында қолданылғандығын айта кету керек. Мысалы:
Мысалы гауһар шамшырақ,
Қарады бала аңғарып,
Тілекті Алла берді, -- деп,
Бабаларым келді -- деп,
немесе
Бұл шәһәрден айналып,
Түн ортасы өткенде,
Таң мезгілі жеткенде,
Бір тесікті табады.
Сонымен қатар кей кездерде сөз басында және сөз аяғында ұшырасып жатады:
Шаһимардан жар болса,
Артынан қуып жетейін.
және сөз аяғында
Жер астындағы гәуһардай,
Болады кімге несібе[50]?!
Алпамыс батыр жырындағы кірме сөздердің фонетикалық сипаты бірдей емес. Оларды тіл білімінде шартты түрде үш топқа бөліп қарастыру бар:
1) Сыртқы формасын сақтап, ешбір фонетикалық өзгеріске ұшырамаған, яғни фонетикалық тұлғасы мүлде өзгермеген сөздер араб тіліндегі атау септік көрсеткіші - ун жалғауы арабизмдерде түсіріліп айтылғандықтан, олар сөз құрамына кірмейді. Мұндай сөздің сырт формасын сақтауының себебін ол сөздердің фонетикалық жүйесінде қазақ тіліне жат дыбыстардың болмауынан деп білеміз. Айталық, қадиимун- қадим, хабарун- хабар, тәркун- тәрк, уақтун- уақыт, замаанун- заман т. б.;
2) Сыртқы формасын жартылай сақтап, қазақ тілінің фонетикалық заңдылығына жарым-жартылай бағынған, яғни тұлғалары сәл ғана өзгеріске ұшыраған сөздер. Олар кем дегенде бір дыбыстың өзгеруімен ерекшеленді. Оның себебі - бұл сөздер құрамында қазақ тіліне жат дыбыстардың болуында. Мәселен, харакатун- әрекет, хаакимун- үкім, әлифбааун- әліппе т.б.;
3) Сыртқы формасы мен дыбысталуы мүлде өзгерген сөздер. Бұл сөздердің өзгеру себебі - лексемалардың құрамында қазақ тіліне жат екі немесе одан да көп дыбыстардың кездесуінен болады. Мысалы, астағфируаллаһи- астапыралла т.б.
Бүгінгі таңда жалпы қазақ тілінде қолданылып жүрген араб-парсы сөздерін тілге ену барысында фонетикалық жағынан түрлену не болмаса түрленбеу ерекшеліктеріне және үндестік заңына қатыстығы тұрғысынан В.А.Шнайдер мынадай топтарға жіктеп, мысалдар келтіреді:
1) Аралас буынын сақтап үндестік заңына бағынбайтын сөздер: ақылгөй, ақырет, құрмет, бейбақ, делдал, изафет, кафе т.б.;
2) Алғашқы дауыссызы түсіп қалып түркі консонант жүйесіне бағынған сөздер: арам (һарам), ақиқат (һәқиқат), алқым (хулқум), әдіс (Һәдіс) т.б.;
3) Қос дауыссызға біткен сөздердің тілімізге енгенде, кейінгісінің түсіп қалуы арқылы тұрақтанған сөздер: ақ (әққ), әз (ызз), дос (дост), қас (қаст) т.б.;
4) Қос дауыссыз дыбысқа біткен сөздерде екі дауыссыз дыбыстың арасына қысаң дауыстының килігуі арқылы жазба тілде тұрақтанған сөздер: әділ (әдл), ақыл (ақл), араз (әрз), бақыт (бахт) т.б.;
5) сөз ішінде кірме ф, һ дыбыстарының түсіп қалуы арқылы тұрақталған сөздер: ара (әфре), сарбаз (шаһбаз) т.б.;
6) Сөз ортасында қос дауыссыз арасына дауыстының қыстырылуымен тұрақталған сөздер: атырап (атраф), әбігер (әбгәр), жәдігер (йадгер) т.б.;
7) Метатезалық алмасу арқылы қалыптасқан сөздер: ауқат, әқуат т.б.;
8) Сөз басында басы артық дыбыстың түсіп қалуы арқылы тұрақтанған сөздер: жамал (джамал), жан (джан) т.б.;
9) Сөз ішінде ф, һ, в дыбыстары қазақ төл дауыссыздарымен алмастырылған: уақыт (вәқт), уәзір (вәзир) т.б.;
10) Ш-С с-ш дыбыстары алмасулы сөздер: самалшамал, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Алпамыс батыр жырының лексика-грамматикалық ерекшеліктері
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Астана 2017
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
_________
___ __________2017 ж.
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Алпамыс батыр жырының лексика-грамматикалық ерекшеліктері тақырыбындағы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған:
Ғылыми жетекші
ф.ғ.к., профессор
Астана 2017
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Эпостық жырлар тілі, зерттелуі, лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Алпамыс батыр жырының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
1.2 Алпамыс батыр жырының лексикалық қабаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..25
1.3 Алпамыс батыр жырының өзге эпостық жырлармен ұқсастығы ... ... ... ..32
2 Алпамыс батыр жырының лексика-грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... .39
2.1 Антонимдік және синонимдік қатарлардың стильдік сипаты ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Кірме, көнерген сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.3 Көріктеу құралдарының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.4 Алпамыс батыр жырының грамматикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
КІРІСПЕ
Халық ауыз әдебиеті үлгілеріндегі сөз қолдану машығын талдау, таразылау - бүгінгі күндегі жалғасын тауып келе жатқан маңызды мәселелер қатарын құрайды. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу кезеңдерінде халықтың рухани дамуына өз үлесін қосқан батырлар жырының тілін тереңдеп зерттеу, стильдік дәстүрлерін саралау, қорыту арқылы стильдік байлықты молайтуға олардың қосқан үлестерін ашып көрсетудің мәні зор. Көркем сөз зергерлері қалыптастырған стильдік дәстүр мен өнеге, олардың қазіргі әдеби тілімізде игеріліп, дамытылуы қандай дәрежеде деген мәселелер де осыдан келіп туындайды.
Халық ауыз әдебиеті үлгілері қазақ әдеби тілінің негізі арналарының бірі болып табылады. Қазақ әдеби тілінің дамуының негізгі қайнар көзі - фольклор деп танитын болсақ, ұлттық фольклордың басты салаларының бірі - батырлар жыры. Қазақ батырлар жырларының аса елеулілерінің бірі Алпамыс батыр жырының тарихилығы мен оның көптеген нұсқаларының сюжеттік ерекшелігін танытуға қоса, оның лексикка-грамматикалық ерекшеліктерін талдау әлі де тың тақырыптардың қатарында.
Ұлт тілі тарихын сипаттайтын жазба деректер мен әдеби ескерткіштер халық мәдениетінің тарихи даму сатыларын, ойы мен дүниетанымдық біртұтас болмысын айғақтайтын дереккөздер ретінде бағаланатындығы - әлем тілдерінің тарихы мен болмысында қалыптасқан дәстүр, қабылданған қағида. Бұл негіз - тілдің ұлттық табиғатын ұлт тілінің болмыс-бітімі арқылы немесе, керісінше, ұлт тілінің табиғатындағы тілдік ерекшеліктер арқылы сөз қолдану шеберлігін, ойлау жүйесін, сөз жасау мүмкіндігін айқындап, ұғымға сөз тұлғасын жасап берудегі тәсілдердің табиғатын қарастыруға, сол арқылы сөз мағынасының түп-төркінін зерделеуге ықпал етпек.
Диплом тақырыбы жұмысының өзектілігі. Тіл мен мәдениеттің өзара қарым-қатынасы, әсіресе мәдениеттің тілге ықпалы, мәдениеттің тілдегі көрінісі ғылым үшін жаңалық емес. Әр халықтың дүниетанымы мен мәдениетінде ерекшелік бар; бұл ерекшелік тілге сіңіріледі дегеннің бастапқы негізі Э.Сепир мен Б.Уорфтың лингвистиканың ықтималдылық теориясында (теория лингвистической относительности) қаланған болатын.
Бұл дипломдық жұмыс Алпамыс батыр жырының тілін, соның ішінде лексика-грамматикалық ерекшеліктерін зерттеп, сол арқылы ұлттық дүниетаным көрінісін ашуға арналған. Әрбір шығарманың өзіндік ерекшелігі, кейіпкерлері мен образдары, тақырыбы мен идеясы - барлығы да оның тілі арқылы көрінетіні сөзсіз. Көркем шығарманың лексикалық ерекшеліктерін зерттеушілер шығарманың мазмұны мен түрін бірдей қарастырып, жазушының халық тіліндегі өзінен бұрынғы сөз байлығын, сөз өрнегін қаншалықты, қалай пайдаланғанын, өзі халықтың тіл мәдениетін ілгері дамытуда не істегенін айқындайды.
Көркем әдебиеттің стильдік ерекшелігі жалпыхалықтық тіл байлығын молынан пайдаланудан құралады. Сондықтан көркем шығармаларда әдеби нормамен қатар ауызекі тіл элементтері де, диалектизмдер мен архаизмдер де, жаңа қолданыстар мен варваризмдер де қолданылуы заңды. Дипломдық жұмысты жазу барысында негізге алғанымыз Алпамыс батыр жырының жалпыхалықтық тілдің негізгі сөздік қорын, негізгі сөздік құрамын, тілдегі көріктеу құралдарын қалай пайдаланды, оларды қалай байытты және олары қаншалықты заңды, жарастықты шыққанын қарастыру. Сонымен бірге қазақ фольклорының көркемдік қасиетін танытатын, кейіпкерлерінің ұлттық нақыш-сипатын барынша айқын көрсете алатын, ана тілі байлығын айшықты пайдалана білетін образдарды сомдаудағы көріктеуіш тілдік-стильдік тәсілдер ерекшелігін ашып көрсетуге арналып отыр. Алпамыс батыр жыры көркем әдебиет тіліне қандай жаңалық қосты, кейіпкерлер бейнесін қандай тәсілдермен жасады, сөздік қорды қалай жұмсағанын анықтау - дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін танытады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыс барысында төмендегі мәселелерге айырықша көңіл аударылды және барынша шешілді. Ең бастысы, Алпамыс батыр жырының тілі әдеби тілмен салыстырыла отырып стилистикалық талдауға түсті. Әсіресе, жырдың лексика-грамматикалық ерекшеліктерін саралауға басты назар аударылды.
Шығармалар тіліндегі синонимдер орынсыз сөз қайталанбауы үшін, белгілі бір оқиғаны көркемдеп, асыра суреттеу мен сөйлем мазмұнын байыту үшін қолданылса, лексикалық және фразалық антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды салыстыру мен шендестіруде және сол арқылы ойды нақты, тұжырымды, бейнелі беруде қолданылатыны анықталды;
Алпамыс батыр жырының тіліндегі кірме элементтер мен көнерген сөздердің жұмсалуы кейіпкер бейнесін сомдаумен қатар қоғамның келбетін танытатын тілдік бірліктер ретінде қызмет атқарғаны айқындалды;
Ажарлау мен құбылту сияқты көркемдеу тәсілдері ұтымды қолданылған және оларды қолдануда қазақ тіліне тән ұлттық белгі көрсетілген.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні. Зерттеу барысында алынған тұжырымдар мен нәтижелерді лингвомәдениеттану жайында жазылған ғылыми зерттеу еңбектерге жалпы шолу, талдау жасау барысында пайдалануға мүмкіндік береді. Оған қоса бұл зерттеу жұмысы болашақ ғылыми ізденістерге негіз бола алады. Жұмыста ұсынылған кейбір зерттеулік тұжырымдар жақын келешекте Алпамыс батыр жыры тілінің жаңаша зерделенуіне итермелейді. Араб-парсы және қазақ тілдері арасындағы тілдік байланысты нығайтуға және екі ел мәдениетінің ынтымақтастығына үлес қосады. Сондай-ақ, тілдегі дәстүрлілік мәселелерін сақтаудың алғы шарттарын ұстануды қолдап, қазіргі қазақ тіл білімінің фонетикалық қағидаларын толықтыруға мүмкіндік береді. Диплом жұмысында қамтылған араб-парсы лексикалық тобы мен олардың семантикалық сипаттамасы қазақша-арабша, арабша-қазақша сөздіктерді түзуге әкелген, ал батырлар жыры тілінің сөздігін құрастыру әлі қолға алынған жоқ. Сондықтан жұмыста қамтылған тиянақтаулар сөздік жасауға негіз бола алады.
Димлом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ фольклорының дамуында өзіндік орны бар Алпамыс батыр жырының лексика-грамматикалық ерекшеліктерін стилистикалық тұрғыдан талдай отыра ұлттық дүниетаным көрінісін сипаттау. Халықтың сөз байлығын қолданудағы жырдың өзіндік дара ерекшелігін анықтау. Осы мақсатты орындауда төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
Алпамыс батыр жырының тіліне қатысты зерттеулерге шолу;
Алпамыс батыр жырындағы синонимдер мен антонимдердің мақсатты қолданылуын анықтау;
жырдың құрамында кездесетін кірме сөздер мен көнерген сөздердің шығарма тіліндегі атқаратын қызметін көрсету;
жырда жиі қолданылған сөз құбылту мен ажарлау тәсілдерін көрсету;
жырдың грамматикалық ерекшеліктеріне тоқталу.
Диплом жұмысының әдістері. Жұмыстың жазылуы әрі теориялық, әрі әдістемелік талдамды қажет етті. Ең алдымен, ғылыми әдебиеттер тізімін жинастыру қажет болды. Бұл қатар сөздікпен жұмыс жүргізумен толыға түсті. Демек, қажетті әдебиеттер сараланып, оларға талдау жүргізілді. Екіншіден, жеке тілдік талдаулар аздық етті. Яғни, батырлар жырының әдебиеттегі, тілдегі және тарихтағы белгілерін анықтау қажет болды. Бұл тарихи-этимологиялық, диахронды-салыстырмалы әдісті талап етті. Үшіншіден, жинақталған картотекалық мысал-деректер сараптауға түсті. Бұл тұрғыда статистикалық әдіс пен салыстырмалы-тарихи әдісті қатар жүргізу үрдісін пайдаландық.
Диплом жұмысының нысаны. Фольклорлық шығармалардың шеберлігін айқындау мақсатындағы талдау жасауға негіз болған материалдар Алпамыс батыр жырынан алынды. Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық ғалымдар А.Байтұрсынов, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев, С.Исаевтың лингвистикалық еңбектеріне сүйендік.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Диплом жұмысын жазуда тіл білімінде байсалды зерттеулер жүргізген Қ.Жұбанов, Р.Бердібаев, К.Аханов, Р.Сыздықова, З.Ахметов, Т.Қордабаев, Қ.Жұмалиев, Л.Рүстемов, Б.Хасанов секілді жетекші ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды. Сонымен қатар бүгінгі күні тіл білімінің дамуына еңбектеніп жүрген Ж.Ж. Есеналиева, В.А.Шнайдер, Г.Мұхамеджанованың пікірлері тартылып отырды. Әсіресе, тақырыпқа қатысты құрастырылған сөздіктердің құнды да дайын материал екенін айта кеткен жөн. Жұмыстың ғылыми тұрғыдан безендірілуіне әдебиеттер тізіміндегі авторлардың еңбектері барынша әсер етті.
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысында алға қойылған мақсат пен міндеттерді жүзеге асыру үшін диплом жұмысының дерек көздері ретінде жырдың Қазақстанда сақталған, жарияланған нұсқалары, кітаптар мен мерзімді баспасөз өнімдері, ғалымдардың зерттеу еңбектері мен түрлі сипаттағы мағлұматтары пайдаланылды. Теориялық тұжырымдар мен тәжірибелік ұсыныстар жасау үшін тілтанушы ғалымдардың еңбектері жинақталды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе мен негізгі мәселелерді қамтитын екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Еңбек соңында сілтеме жасалған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ЭПОСТЫҚ ЖЫРЛАР ТІЛІ, ЗЕРТТЕЛУІ, ЛЕКСИКАСЫ
Фольклор туындыларының өзіне ғана тән біршама ерекшеліктері болатыны белгілі. Шығармалардың ауызша айтылатын, ел есінде ауызша сақталып, айтушының ой-қиялына орай түрлі өзгеріске ұшырап, көп вариантты болатыны, тұрақты, дәстүрлі тіркестердің жиі кездесетіні де ауыз әдебиетіне тән, ортақ нышан. Сонымен бірге фольклор туындыларының тарихи шындық негізінде қорытылып, суреттелуі өзгеше болады.
Қазақ ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан күрделі саласының бірі - батырлар жыры болып табылады. Бұл жырлардың көпшілігі халықтың елін сүю, сыртқы жаудан елін қорғау, халық үшін ерлік еңбек ету идеясынан туындаған. Шабуыл, шайқаста көзге түскен, жұртын қорғаған батырлардың ерлік істерін өз халқы аңыз-әңгіме, жырына қосқан. Әрине, мұндай жырлар бір ғасырдың ғана жемісі емес екені айдан анық. Ол халықтың тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өміріне сәйкес көптеген өзгерістерге ұшырап, әрбір тарихи кезеңнің, қоғамдық ой-сананың, түрлі көзқарастардың алуан әсерін бойына жинай отырып, біздің заманымызға жеткен жыр.
Кеңестік дәуірге дейін, онан кейін де фольклористика ғылымы тарихында эпостық шығармалардың қыры мен сыры кеңінен қарастырылды деп айтуымызға болады. Бұған мысал ретінде Ш.Уәлихановтың, В.Радловтың, Н.Ильминскийдің, Г.Потаниннің, Ә.Диваевтің және т.б. зерттеуші-ғалымдардың жинап, бастырған батырлар жыры мен осы негіздегі зерттеулері дәлел бола алады. Ғалымдар өз еңбектерінде эпостың халықтығын айқындау, эпосты тарихи оқиғаның нақтылы көшірмесі ретінде қарастыруға болмайтындығы, жалпы эпосқа тарихи ескерткіш деп қана қарамай оны халықтың көркемсөз өнерінің озық үлгісі деп қарау басты орынға қойылған болатын. 20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың ішінде эпосты зерттеуде С.Сейфуллин, М. Әуезовтің еңбектері зор болса, кейіннен олардың ізімен С. Мұқанов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллиндердің тұжырымды ой-пікірлеріне ұласты. Қазақ эпосының тарихпен байланысы, шығу жолдары, көркемдік ерекшелігі, халықтық сипаты мен белгілері осы ғалымдардың еңбегінде жан-жақты қарастырылды. М.Әуезов қазақ эпосының тұрмыс-салт жырларымен (жоқтау, естірту, қоштасу т.б.) байланысты екендігін, жалпы қазақ эпосының қалыптасуына осы жырлардың негіз болуы мүмкін екендігін айтқан.
Бізде ең ежелгі мұра санатына жататын, ертедегі заманның аңыз-әңгімелерінен туған жыр-дастандар жетерлік. Әдебиетіміздің төркінін тым әріге монғол, Алтын Орда, ноғай-қыпшақ, қалмақтар заманына жеткізер ескерткіштер де осылар. Атап айтатын болсақ, Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын, Қамбар батыр және т.б. [2, 19-б.].
Өткен заман жайын шертетін өлмес, өшпес, дана шежіреші - эпос бізге ғасырлар тынысын жеткізгендей, сол кездегі жандар бейне бір тіріліп келіп сыр-сезімін, ойы мен шынын, үзілмес арманы мен бақыт аңсаған тілегін алдымызға жайып салғандай болар еді [3, 190-192-б.].
Эпостық жырларды кезеңіне, жанрлық ерекшеліктеріне қарай бөлудің бірнеше типтері кездеседі. М. Әуезов қазақ эпосын былай бөледі:
1. Батырлық эпос
2. Лиро-эпос
3. Тарихи эпос
4. Реальды-тарихи эпос
Қазақ эпосын жинақтау және зерттеу мәселесіне сандаған ғалымдар ат салысып, түрлі тұжырымдар жасаған болатын. Олардың еселі еңбектері ғылымда қалыпты бағаланып келе жатқаны мәлім. Біздің алып отырған тақырыбымыз Алпамыс батыр жыры болғандықтан, эпостық мұраларымыздың жанрлық сипатына да тоқталып өтуді жөн көрдік. Қазақ эпосына қатысты зерттеу еңбектерде, эпикалық жырларды жанрлық тұрғыдан жіктеудегі тәжірибелерге тоқтала отырып, белгілі эпостанушы ғалымдар Ә.Х.Марғұлан мен Ә. Қоңыратбаевтың классификацияларын басшылыққа алатындығы басымдылық танытады. Ең алдымен Ә.Х. Марғұланның ұсынған жіктеуіне назар аударайық:
1) Ең көне замандағы эпостық жырлар. Бұған Ер Төстік, Ақ Көбек, Құламерген, Шолпан мерген сияқты жыр-аңыздар жатады.
2) Оғыз-қыпшақ заманында пайда болған эпостар (ХІ-ХІІ ғғ). Бұл кезеңнің өзі іштей екі салаға бөлінген.
3) Қазақ даласында Жошы ұлысының құрылуы, оның ішкі қақтығыстарын (Қобыланды, Ер Тарғын) және сол ұлыстың ыдырауын көрсететін жырларға (Қамбар, Қазтуған т.б.) жатқызылған. Дәуірлік бөлуге жүгінсек бұларды ноғайлы жырлары деп те атайды.
4) Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті (ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ.) суреттейтін эпос. Бұған Қабанбай, Бөгембай, Олжабай, Есімхан т.б. туралы жырлар енгізілген. Тарихи өлеңдер туралы пікірлер айтылған.
5) ХІХ ғасырдағы патша езушілігіне, хандар зорлығына қарсы күрес хикаяларын беретін эпос жеке дәуір жаратындысы деп сипатталған. Мұнда тарихта болған Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқожа туралы шығармалардың жанрлық өзгешелігі барлығы ескертілген.
6) Совет заманында туған эпос.
Қазақ эпосының жоғардағы топтастыруларында Ә.Марғұлан негізінен тарихи принципті ұстанғаны байқалады. Мұндай жіктеудің бастамасы ХІХ ғасырдағы Ш. Уәлиханов, Г.Н. Потанин, В.В. Радловтың ой-пікірлерінде де аңғарылған. Қазақ эпосына қатысты Ш.Уәлихановтың пікірлері анағұрлым маңызды болатын. Тарихи мектептің өкілі ретінде Шоқанның эпостың шығу тегіне тереңдеуі сандаған зерттеушілерді таң қалдырған еді. Оған қоса Шоқан эпикалық мұралардың ішіндегі тарихи жырлардағы өзгешелікті бірден байқап, тарихи жыр деген термин атауды алғаш рет ұсынған еді. [4, 197-б.].
Қазақ эпикалық жырларын түрге жіктеу тәжірбиесі Ә.Диваев, А.Байтұрсынов, Х. Досмұхамедұлы еңбектерінен көрінді. Рухани мұраға тарихи тұрғыдан қарап, соны дәлелдеу мақсатына этнография, археология ғылымдарының тамаша жетістіктерімен ұштастыра отырып жүргізген Ә.Х. Марғұланның эпостық мұраларды жіктеуі дәуірлік тұрғыдан дұрыс болып есептеледі. Алайда мұны таза жанрға қатысты деп қараудан гөрі эпостық шығу тегі мен жасалуына байланысты жіктеу дегеніміз қисынды болар.
Қазақ эпосын тегімен жанры жағынан бөліп көрсеткен ендігі бір еңбек
Ә. Қоңыратбаевтікі болатын. Ғалым эпосты он салаға бөліп қарастырады:
1). Ертегілік эпос (Ер Төстік, Құламерген, Таласбай мерген, Дотан, Мұңлық-Зарлық).
2) Түрік Қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос. (Орхон жазулары, Күлтегін жырлары).
3) Оғыз эпосы (Кітаби дадам Қорқыт жырлары).
4) Тайпалық эпос (Алпамыс, Қобыланды, Қамбар).
5) Ноғайлы эпосы (Ер Тарғын, Мұрын Сеңгірбаев жырлайтын Қырымның қырық батыры т.б.).
6) Тарихи эпос (Бекет, Досан батыр, 1961 жыл поэзиясы).
7) Лиро-эпос (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман- Шолпан).
8) Шығыс дастандары (Рүстем-Дастан, қиссалар).
9). Авторлық эпос (Еспембет, Өтеген батыр, Сұраншы батыр, Нарқыз).
10). Совет эпосы (Аманкелді, Мәлік, Төлеген жайындағы жырлар). [5, 98-б.]
Сандаған жылдар мен ғасырлардан мүдірмей өтіп, халықтың дүниетанымдық түрлі көзқарастарын жинақтап, дәуірлік және дәстүр негізінде өзіндік арнасын қалыптастырған эпосты тегі мен түрлері жағынан топтастыру жеңіл жұмыс емес екені анық. Айталық мұндағы оғыз эпосы, тайпалық эпос, ноғайлы эпосы ретіндегі бөліп көрсетілген жырлардың бәрі - батырлық жырлар деп аталады. Тегі жағынан болмаса, жанрлық тұрғыдан батырлық жырлар екендігіне талас жоқ. Ал, авторы бар эпикалық шығармаларды ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің байланысын көрсетеді демесек таза фольклордың үлгісі деудің қисыны да келмейді. Ауыз әдебиетінің мүлкі болатын болса, сол әдебиеттің заңдылығына сай екендігі де дәлелденуі қажет. Анығына келер болсақ, жақындағы ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде пайда болған эпикалық шығармалардың авторлары бар, дегенмен де, жасалу жағынан көп нұсқалы болып келетіндігі, халықтың арман-тілегін жинақтаулары эпосқа тән белгілерді толық көрсететіндігін зерттеуші ғалымдар нақтылай түсіндірген болатын. Бұл орайда тарихи жырларға қатысты ой-пікірлермен арнайы зерттеу еңбектерінің қорытындысын айтсақ та жеткілікті.
Біздің ойымызша, қазақ эпосын жанрлық және стадиялық жағынан, эпостағы жүйе, деңгей, жинақтарға қатысты, поэтикалық еңбектердегі қорытындыларға назар аударып, эпосты жанрлық тұрғыдан жіктеуді бір негізге келтіру керек.
Эпос саласындағы М. Әуезов, М. Ғабдуллин, Т. Сыдықов, С. Садырбаев, Р. Бердібаев, О. Нұрмағанбетов, Б. Әзібаева, Ш.Ыбыраев т.б. еңбектердің түйіні эпосты жанрлық тұрғыдан жіктеудің белгілі бір құптауға тұрарлық нәтижесін көрсететіндей. Сонымен ендігі кезекте қазақ эпосын былайша жанрлық тұрғыдан жіктеуді жөн санадық:
1. Көне эпос
2. Батырлық эпос
3. Лиро эпос
4. Қисса-дастандар
5. Тарихи эпос
6. Реальды-тарихи эпос.
Эпостық мұраларымыздың жанрлық тұрғыдан осылайша жіктелуі жоғарыдағы жырлардың шығу тегі мен дамуы, дәуірлік жағынан тақырыптарға бөлінуден қалыс қалдырылмайды. Жанрлық түрлерге бұл жіктеу мәселесінде, жанр мен жанрдың шекарасының өзгермеуі, эпикалық жырлардың табиғатындағы өзгерістердің болуы дәуірлік ықпалдарға қарай міндетті түрде айтылады.
Батырлық эпостардың шығу тегі мен қалыптасу заңдылығы қалайда бүгінгі оқырманды ертегілер әлеміне апара алады. Эпостың бұрынғы тыңдаушысы мен бүгінгі оқырман аралығында жер мен көктей айырмашылықтар бары сөзсіз. Ерлікті дәріптеу ертегілерден басталғаны. Сол ертегілердің қарасөзбен қатар, келе-келе поэзиялық тұрғыдан көлемді эпос болып жырлағандығын Ер Төстік, Желім батыр, Құла мерген т.б. ертегілердің жырға айналуы түсіндіреді. Батырлар жыры өмірдегі болған істің ертегілер болмысымен баяндалуы. Егер батырлық жырлар дәл сол әдіс-тәсілдермен жырланып, жеңілмес қаһарман ретінде сомдалмаса, онда тыңдарманға оның ешбір қадір-қасиеті де жоқ болған болар еді. Осы орайда эпос мәселесінде, көбіне оның айтушыларына қатысты тексерулер жүргізу керек. Айтушыларды іздеу эпостың версияларын, варианттарын, көп нұсқалы болу себептерін анықтау болып табылады. Фольклордағы осы бір заңдылықты ескермей, көбінесе эпостың тарихи негіздерін ашуға ұмтылу жалаң теорияға ұшыратып келеді. Ең алдымен эпос қалай пайда болды, кімдерден жетті дегеннің өзін анықтау тарихқа қатысты екенін түйсіну қажет. Ерлік туралы дәріптеулер тек тайпалық дәуірлерде туған деген пікір мүлде қисынсыз. Егер бұлай қарасақ, онда бүкіл ертегілердегі ерліктің құны көк тиын болмақ. Себебі, онда отбасы бар, тайпа жоқ. Ондағы адамға қастық жасайтындар жабайы адам өкілдері. Адамдар соған қарсы тұрады. жеңеді.
Ал батырлық жырда тайпа телгілі, оған жауыздық басқа тайпалардың тарапынан туындайды. Батыр қарсы тұрады да, жеңіске жетеді. Жыршының ең басты дүниетанымдық деңгейі, міне, осыдан көрінеді. Егер жыршы ертегіні көлемді жырға айналдыратын болса, онда ол сол заңдылықты сақтайтынын сюжеттен тани аламыз. Бұл мәселеге қатысты мынаны да ескеру қажет. Қазақ даласы ежелден поэзияның сарқылмайтын дариясы, шалқар теңізі болғаны бәріне мәлім. Ән мен айтыс бір егіз болса, күй мен жыр екінші егіз болды. Әнші, айтыс ақындары салт жырларының мектебін жасаған десек, айтушы, жыраулар эпос мектебін жасаған [6, 100-б.]. Бұл талаптан суырыпсалмалық өнердің адамдарын жай айтушы, профессионал айтушы (жыраулар), қисса ақындары деп бөлуге тура келеді. Себебі ертегі, тұрмыс-салт жырлары, отбасылық ғұрып өлеңдерін көп ортасында-жай айтушылар бастаса, эпостық жырларды кәдімгі кәсіби айтушылар айтатын болған. Эпосты тақырып қылып, нәзира үлгісімен жырлағандар - қисса ақындары болды. Сонымен батырлық эпосқа дейінгі көне эпостардағы қаһармандар жалғыз өздері жүріп, өзінің отбасын, өзі тұрып жатқан аралда аңшылықпен күн көреді. Оның айқасатын жауы мыстан кемпір, жеті басты жалмауыз, аждаһалар болып суреттеледі. Онда стадия жағынан матриархат дәуірінің нышаны желі тартады. Бәлеліні бастаушы және отбасына қасырет әкелетін мыстан кемпір болады. Ол ең алдымен батырдың әйелін азғырып, оны теріс жолға түсіреді. Ақырында батыр сол қатерлі жаумен айқасып жеңіске жетеді. Оның жеңіске жетуіне ақыл-парасаты биік басқа бірәйелдің көмегі тиеді. Немесе қаһарманның әйелі екеуі күреседі (Ер Төстік). Көне эпосқа негізінен Құламерген, Жоямерген, Ер Төстік, Дотан, Жерім батыр т.б. жатады. Түйіндей айтатын болсақ, көне эпос өз бойына мифологиялық таным-түсініктерді молынан сіңірген, мемлекеттік құрылысқа дейінгі дәуірлерді көрсетеді. Бұндағы ерлік батырдың отбасы, өзінің мекені үшін жасалады. Ал, оның батырлық жырмен сабақтастығы жоқ деуге болмайды. Сондықтан төмендегі көне эпостың мазмұнына қарай іштей жіктелуін алдымен түсінген дұрыс болмақ.
Көне эпостағы батырлардың күштілігі соншалық олардың айқайынан ағаштар жапырылып, тастар талқан болып жатады. Осы бір ерекшелік батырлық эпосқа әсер еткен. Айтулы Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын, Қамбар, Қырымның қырық батыры, т.б. батырлардың жалғыз өзі бүкіл бір қаланы жайпауы, суға салса батпайтыны, отқа салса жанбайтыны секілді сарындар алдындағы көне эпостарды көптеген белгілерді табиғатына сіңіруіне байланысты. Батырлық жырлардағы ең басты мәселе, қаһарманның елі мен жері үшін айқасқа шығуы екендігінде жатыр. Әсіресе қаһармандық жырларды ел жүрегіне жақын ететін олардың отаншылдық идеямен суарылғандығы. Адам қоғамы дамуының барлық кезеңінде де рудың, тайпаның, мемлекеттік бірлестіктердің тыныштығын, бүтіндігін қорғау, қастасқан жауды жеңіп, бақытты өмір орнату мәселесі ең күрделі проблема болып келген. Дәл осы аңсар батырлық жырлардың айырықша сипаты болып табылады. Бұл жөнінде фольклоршылар пікірі бір жерге түйісіп отырады [7, 93-б.]. Бұл мақсат үнемі тайпалық, ел болып бірлесу істерімен тарихи тұрғыдан терең түйсінуді талап етеді.
1.1 АЛПАМЫС БАТЫР ЖЫРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Алпамыс батыр жыры - қазақ халқының батырлар жырының ішіндегі ең көнесі. Жыр дәл қазіргідей классикалық бүтіндікке ғасырлар бойында жетілу, толығу арқасында жеткен. Жырда көрсетілген жер, мекен, адам аттары, елдің шаруашылық кәсіптері, салт-ғұрыптары эпостың қазақ халқының төл туындысы екендігін дәлелдейді. Батырлардың туып-өскен, өмір кешкен елі - Жиделі-Байсын тайпасының нақты аты - қоңырат болып көрсетілгені көптеген ғалымдардың, соның ішінде Жирмунскийдің дастанды қоңыраттардың тайпалық эпосы деп айтуына мүмкіндік берген. Дегенмен, эпоста сипатталатын оқиғалар, адамдардың іс-әрекетінің молдығы, сан дәуірдің наным-сенім ерекшелігін танытатын тұстары эпостың шеңберін бүкіл қазақтық көлемге көтереді.
Алпамыс батыр жыры баспа жүзін алғаш рет 1899 жылы (Қисса-и-Алпамыш, Қазан) көрген. Қазан төңкерісіне дейін бұл жыр 7 рет қайталанып басылып шыққан.Жырдың ел арасындағы түрлі нұсқаларын іздеп тауып, хатқа түсіріп, орысша мазмұнда бастырған - атақты фольклоршы Ә.Диваев болды. Ол бұл жырдың бір нұсқасын Ж.Бермұхамедовтен, тағы бірер нұсқасын Е.Ақылбековтың қолжазбасынан алған [8, 297-б.].
Басқа да батырлар жыры сияқты Алпамыс батыр жыры да Кеңес үкіметі тұсында бірнеше рет басылған. Жырдың тарихи, көркемдік мәні мен әдебиеттегі орны туралы М.Әуезов, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Н.Смирнова, Т.Сыдықов сынды зерттеушілер арнаулы еңбектер жазды. Бұл қатарда орыс ғалымы Жирмунскийдің Түрік батырлық эпосы туралы монографиясын атап өтуге болады. Алпамыс батыр жырының әлемге әйгілі болуына осы ғалымдардың жазған еңбектерінің пайдасы зор болды.
Алпамыс батыр жырының халық арасында айрықша қастерленуі оның нұсқасының көп болуына ықпал еткен. Мысалы, қазақ тілінде жырдың 10-11 нұсқасы бар. Қазан төңкерісіне дейін бұл жырды Қазақстанның барлық облыстарында айтып келген. Жырдың түрлі нұсқаларын айтқандар С.Аққожаев, Ә.Байтұрсынов, Е.Керімбетов, А.Нысанов, Ж.Жақыпов тәрізді ақын-жыршылар болып табылады. Әсіресе, Сұлтанбек Аққожаевтың жазып алған нұсқасы ең толық, әрі көркем түрі [8, 297-б.].
Алпамыс батыр жырының қалыптасу, даму тарихы жөнінде ғалымдар арасында түрлі көзқарастар бар. Әр ғалым өз тұрғысынан топшылайды. Мысалы, профессор В.М.Жирмунский мен Х.Т.Зарифов былай дейді: Өзінің шығу тегіне қарағанда Алпамыс қоңыраттардың рулық эпосы... Қоңыраттардың ру есебінде тарихқа белгілі бола бастауы монғолдардың жаулап алуымен байланысты. Бұл пікірді профессор А.К.Боровков Алпамыс жырының туған кезі - XII-XIV ғғ. арасы болуы керек дейді. Ал академик Ә. Марғұлан Алпамыс қыпшақ заманында туған, содан қалған жыр екендігін айтады.Жырдың қазақша нұсқасын көбірек зерттеген ғалым Т.Сыдықов Алпамысты рулық,тайпалық кезден келе жатқан мұра ретінде атайды [9, 184-б.].
Сонымен,біз жоғарыда Алпамыс батыр жырының қалыптасу тарихы, даму кезеңі туралы ғалымдардың пікірлерін келтірдік. Ал осы ғалымдардың қайсысының пікірі шындыққа жанасымды екендігін біз дәл айта алмаймыз. Себебі әр ғалым өзінің ғылыми дәлелдерін келтіре отырып, өз пікірін тұжырымдаѓан. Десек те, біз бұл жырдың бас кейіпкерлері өмірде болған ба, болса олар қай ғасырларда өмір сүргендігіне байланысты жырдың шамамен қашан қалыптасқандығын анықтауымызға болады.
Тарих беттеріне үңілетін болсақ, Алпамыс деген батыр тарихта болған адам екендігін байқаймыз. Ол шамамен б.з.б. 110-50 жылдары өмір сүрген қолбасшы, батыр болған [8, 296-б.]. Алпамыс батыр шүршіттермен соғыста ерекше ерлік көрсеткен қолбасы. Тайчу (Тайшық хан) ғұн мемлекетін біржола жою мақсатында көшпелілер еліне бірнеше дүркін әскер аттандырады. Осы әскерге қарсы бағытталып,бірнеше аптаға созылған жойқын шайқаста Алпамыс шүршіт әскерлерін ойсырата жеңеді.Кейіннен тағы бір жойқын соғыстардың бірінде Алпамыс батыр жау қолына түсуі жыр-дастанға айналып,біздің дәуірімізге жеткен.
Міне, бұл деректер Алпамыстың, Тайшық ханның өмірде болғанын, яғни жырдағы батыр образы өмірден алынғандығын дәлелдейді. Міне ,сондықтан да біз "Алпамыс батыр" жырының қалыптасу кезеңін, яғни жырдың қашан пайда болып, халық арасына қашан тарай бастағандығын анықтағанымыз дұрыс. Осы уақытқа дейін көптеген ғалымдар жырдың тілін, көркемдік ерекшелігін, жырдың композициялық құрылысын,т.б. зерттеген. Ал жырдың шығу кезеңі, қалыптасу тарихы туралы әлі де болса деректер аз. Сондықтан да осы "Алпамыс батыр" жырының қалыптасқанына қанша уақыт болғанын анықтап алғанымыз жөн. Ал ол мүмкін шаруа ма? Көп жұрттың фольклорында таралған көп нұсқалы жырдың жасын білу мүмкін бе? Әрине, бұл сұраққа жауап беру қиын. Алайда, жырдағы атауларға, топонимдерге қарап жырдың жасын анықтауға болады.
"Алпамыс батыр" жырының мифтік және эпостық бейнесінің бірнеше жасы бар. Ең бірінші,тек есімдерге негізделетін жас анықтауда Алпамыстың заманы ең бері дегенде тас ғасырының соңы мен қола дәуірінің бастапқы уақыттарына кетер еді. "Алпамыс" есімі түркі халықтарында әр түрлі аталса да, олардың барлығының да бастапқы формасы біреу, ол - Манас. Бұл - мифологиялық адам жаратылу тарихындағы бірінші адамның есімі. Топан судан кейінгі адамзаттың атасы болған Манас туралы үндіарийлік миф сақталған. Алпамыстың сүйген жарының есімі - Гүлбаршын. Оның бұл есімінің кейінгі ғасырларда қалыптасқандығы көрініп тұр. Ал "Қорқыт ата" кітабында Банушешекті Гүлбаршын деп алсақ, оның бастапқы есімі Ману (Бану) болуы мүмкін. Сонымен, Манас (Алпамыс) пен Манудың (Гүлбаршын) есімдері бір көне түбірден өрбігені көрініп тұр, екеуінің есімі де мифтік алғашқы адамдардың еркектік және әйелдік нұсқалары болып табылады. Манас пен Ману - топан судан кейінгі алғашқы адамдар қосағы.Топан су туралы мифтің үндіарийлік нұсқасының б.з.б. 2-ші мыңжылдықта қазақ жерінде арийлік және ең алдымен жергілікті прототүркілік жұрт түсініктері негізінде қалыптасқанын ескерсек, есімізге бірден Шымкент маңындағы қасиетті Қазығұрт тауы еске түседі. Осы аймақ жұрттары арасында топан су туралы миф қалыптасқан, ал үндіарийліктер тек оны қазақ даласына келгесін игеріп, кейіннен Ману туралы өз түсініктеріне негізделген жаңа миф жасап алған.
Әмірхан Балқыбектің "Қазығұрт, топан су және жебірей "Інжілі" деген мақаласында ("Жас Алаш",2000,17 тамыз) да Қазығұрт пен үнді мифінің сабақтастығы туралы айтылған. Автор киелі таудың көне атауларына қатысты кейбір құнды тұжырымдар жасаған, солардың бірі - Қазығұрттың бір кездері "Манкур" деп (Бируни жазбаларында,10-11 ғғ.) аталғандығы. "Манкур" сөзінің төркіні "Ман тауы" (кур - шумер-прототүркі тіліндегі "тау"дегенді білдіреді). Ә.Балқыбек сонымен қатар Қазығұрт іргесіндегі Мансары тауы мен Мансары әулиенің бар екендігін де айтады. Міне, осындай "ман"-дар қатарында қазақ жеріндегі "топан суды көрген тау" Манкур деп аталатын болса,оның Ману мен Манасқа тікелей қатысты екендігін аңғару қиын емес. Бұдан шығатын түйін: Манастың (Алпамыс) мифтік тұлғасының қалыптасқан нүктесі - Қазығұрт тауы, ал қалыптасу уақыты - ең бері дегенде б.з.б. 3 мыңжылдық болып шығады. Олай болса, Алпамысқа - 4000-5000 жыл деп айтуымызѓа болар еді, бірақ түркі халықтары "Манас" туралы, топан су туралы, алғашқы адамдар туралы мифті сақтай алмаған, сондықтан алдыңғы көрсетілген уақыт мөлшерін жырдың жасы ретінде көрсете алмаймыз.
Қазақ жырының өзіне үңілсек, Алпамыстың елі - Жиделі - Байсын деп аталады. Ол - бүгінгі Өзбекстанның Сурхандария - Қашқадария аймағы. Алпамыс батырдың екінші жорығы "қалмақ елінде" өтеді. Мұнда ол тұтқынға түсіп, бірнеше жыл зынданда жатады. Алпамыс Кейқуат-ешкішінің, қалмақ ханының қызы Қаракөзайымның және мінген аты - Байшұбардың көмегімен зынданнан шығып, қалмақ еліне ойран салады, содан жаңа мемлекет орнатып, оның басшысы етіп кешегі ешкі баққан Кейқуатты қояды.
Ал Кейқуат - "Авестадағы" Кави Кавадтың (Фердоусидің "Шахнамасындағы" Кай Кубадтың) бейнесі болуы мүмкін, дегенмен оның есімінен белгілі бір тарихи астар іздер болсақ, ойымызға бірден Сасанидтер дәуіріндегі Иран шахы Кай Кубад (488-531ж) есімі келеді. Бұл - Орта Азиядағы түркі тілді көшпелілер, яғни "ақ ғұндар" немесе "хиониттер" деп те аталған эфталиттердің заманы (5-6 ғғ) Сасанидтік парсылар мен эфталиттер арасында қақтығыстар жиі болып тұрған, бірақ басымдық соңғылардың жағында еді. Кай Кубад та эфталиттермен бірнеше рет соғысады,барлығында да жеңіліп қалады.496 жылы Ирандағы сарай төңкерісі кезінде тақтан тайдырылып,түрмеге қамалған Кай Кубад қашып шығып, эфталиттерге барып,пана сұрайды. Рақымшылығы молырақ көшпелілер патшасы оған пана болып,қызын әйелдікке береді,әскер қосып, Ирандағы билігін қайтарып алуына көмектеседі.
Міне, Алпамыстың ешкіші Кейқуатты қалмақ елін жеңгеннен кейін сол елге патша етуі сияқты жыр оқиғасы мен тарихта болған белгісіз эфталит патшасының Кай Кубадқа Ирандағы билікті қарудың күшімен алып бергендігі жөніндегі оқиға белгілі бір деңгейде ұқсас болып тұр.
Жырда кездесетін топонимдер жырдың жасын анықтауға мүмкіндік береді. Мәселен, жырдағы топонимдердің ішінен "Қарахан тауды" ерекше атауға болады. Мысалы:
Қарахан тауда бабамыз,
Сірә, қабыл болған да...
Қарахан таудың түлкісі,
Келмейді ердің күлкісі...
Қарахан тауда қамалым,
Баяғыдай бола ма ...
Қарахан таудың аршасы,
Түсіп қалды үстіме... [50]
Осы жолдардағы Қарахан таудың мифтік-поэтикалық бейнесі айқын, ол - Жерұйық сияқты киелі кеңістікті көрсетеді. "Қарахан" сөзінің төркіні "қанғ"-кеңістік, ел, территория" және "қара"- байырғы, түпкі ата-баба жұрты" дегенді білдіреді. Оның нақты тарихи кейіптенуі - б.з.д. 4 ғасырдан б.з.4-5 ғасырларға дейін, тіпті эфталиттер дәуірінде де (5-6 ғ) өз атын сақтап өмір сүрген Қаңғар (Кангюй, Кангха, Кангдиз) мемлекеті. Ал Қаңғар жұртының 4-6 ғ.ғ. Орта тұсы Отырар (Кангу-Тарбан), яғни Оңтүстік Қазақстан аймағы болған. Олай болса "Алпамыс" жырының эпикалық қалыптасу ортасы мен уақыты 5-6 ғ. Қазығұрт - Отырар аймағы деп атап көрсетуге болады.
6-8 ғ.ғ. жырдың бастапқы нұсқалары қаңғарлар арасында кеңірек таралған. Кейін бұл жырды оғыздар игерген. Мысалы, "Қорқыт ата" кітабындағы "Бәмсі-Бәйрек туралы жыр" - Алпамыс туралы жырдың оғыздық нұсқасы болуы мүмкін.
Қазақ арасында таралған жалғыз қоңыраттық нұсқасының тарихи тағдыры өте күрделі, шырғалаң даму жолын өткізген. Қоңырат нұсқасы 5-6 ғ.ғ.дейінгі замандарда-ақ арасы ажырап кеткен,арғы тегін Моңғолиядан емес, Орта Азияға қайтып оралғаннан кейінгі Алпамыс туралы жергілікті нұсқаны өз мифтік түсініктеріне сай қайта өңдеуінің нәтижесі болып табылады. Сонда қоңыраттар біздің жерімізге 12 ғасырлар шамасында келген болса, бұл жырдың жасы бергі дәуір болып кетеді. Сондықтан да жырдың қалыптасу дәуірін 5-6 ғасырлар арасы ретінде алып, қалыптасқан нүктесі - Отырар-Қазығұрт аймағы деп алсақ, жырға 1500 жыл толған болады.
Алпамыс батыр жырын зерттеуші көптеген ғалымдар жырда кірме сөздер қабатының молдығын айтады. Алпамыс батыр жырындағы араб-парсы кірме сөздерінің жазылуында графиканың дәстүрлік-тарихи принципі сақталған. Яғни, олар араб не парсы тілінде қалай жазылса, сол күйінде, өзгеріссіз қазақ тілінде қолданылған. Бұл кірме сөздер қазақ тілінің грамматикалық формасына сай түрленгенде үндесу заңына бағынбайды.
Алпамыс батыр жырының тілінде ғажап, ғалам, ғашық, ғаламат, ғибрат, ғұмыр тәрізді ғ дыбысымен басталатын біршама сөздер кездеседі. Мысалы:
Түсімде ғажап іс көрдім,
Қуат-жәрдем пірлерден
немесе:
Ғашық оты жағылып,
Абыройы жабылып,
Оң қолтыққа алды енді[50].
Әдетте, қазақ тілінде сөз басында ғ дыбысы қолданылмайды. Бұл сөздер шығу тегі жағынан араб тілінің сөздері. Бұл сөздердің басындағы ғ дыбысының сақталып қолдануы олар ауызша емес, жазба түрінде енуінен, кітаби кірме сөздер (книжные займствование) болуынан және көбінесе жазба әдебиетте қолданылып, қалыптасуынан деп түсінген жөн.
Мұндай сөздер туралы Р.Сыздықова ...араб-парсы сөздерін бұзбай өз тілдерінше жазу дағдысы ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың алғашқы 20 жылдығындағы араб грфикасын пайдаланған қазақ жазуының бір дәстүрі (ережесі ) болатын. Осы ережені, әсіресе, кітаби тіл үлгілері қатаң сақтайтын... Соның салдарынан қазақ ақындарының өткен ғасырда шыққан кітаптарында ғақыл, ғадет, ғұмыр, ғаділ т.б сөздер орын алады [19, 99].
Һ дыбысы қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне тән емес. Бұл фонемамен келетін сөздер қазақ тілінде өте аз. Төл сөздерден бірлі-жарым одағайлар келеді: аҺ, уҺ, еҺе, аҺа. Һ - бірден-бір көмейден шығатын фонема. Қазақ тіліндегі көмей дыбыстар дегеннің өзі шартты болып табылады. Өйткені қазақ тілінде көмейден айтылатын дауыссыз дыбыстар жоқ. Тек қана кірме әріптер бар, олар - х, һ. Осы әріптерге таңылып жүрген дыбыстар да жасанды болып табылады. Олар құрамында бар сөздердің де айтылымы жасанды екені белгілі. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздіктерінде мұның бәрі ескертілген. Профессор Ә.Жүнісбек былай деп жазады: Қазақ тілінде көмейден айтылатын дыбыс жоқ. Ендеше кірме х, һ әріптерін қ таңбасымен алмастырса жетіп жатыр. Тіптен болмаса олардың орнына бір ғана кһ тіркесін пайдалануға болады [20, 119].
Һ - дыбысы араб және парсы тілдерінің лексикалық элементтерімен бірге қазақ тіліне ауысқан дыбыс деуге толық негіз бар. Бұл дыбыстың тура өзіне сай келетін эквиваленті қазақ тілінде жоқ деуге болады. Араб-парсы сөздерінің құрамындағы Һ фонемасы сөз ішінде кездесу ыңғайына, яғни өзінің позициясына қарай ( сөз басында, сөз ортасында, немесе сөз соңында ) әр түрлі өзгерістерде ұшырап отырады. Дегенмен, Алпамыс батыр жырының тілінде Һ фонемасы көбінесе сөз ортасында қолданылғандығын айта кету керек. Мысалы:
Мысалы гауһар шамшырақ,
Қарады бала аңғарып,
Тілекті Алла берді, -- деп,
Бабаларым келді -- деп,
немесе
Бұл шәһәрден айналып,
Түн ортасы өткенде,
Таң мезгілі жеткенде,
Бір тесікті табады.
Сонымен қатар кей кездерде сөз басында және сөз аяғында ұшырасып жатады:
Шаһимардан жар болса,
Артынан қуып жетейін.
және сөз аяғында
Жер астындағы гәуһардай,
Болады кімге несібе[50]?!
Алпамыс батыр жырындағы кірме сөздердің фонетикалық сипаты бірдей емес. Оларды тіл білімінде шартты түрде үш топқа бөліп қарастыру бар:
1) Сыртқы формасын сақтап, ешбір фонетикалық өзгеріске ұшырамаған, яғни фонетикалық тұлғасы мүлде өзгермеген сөздер араб тіліндегі атау септік көрсеткіші - ун жалғауы арабизмдерде түсіріліп айтылғандықтан, олар сөз құрамына кірмейді. Мұндай сөздің сырт формасын сақтауының себебін ол сөздердің фонетикалық жүйесінде қазақ тіліне жат дыбыстардың болмауынан деп білеміз. Айталық, қадиимун- қадим, хабарун- хабар, тәркун- тәрк, уақтун- уақыт, замаанун- заман т. б.;
2) Сыртқы формасын жартылай сақтап, қазақ тілінің фонетикалық заңдылығына жарым-жартылай бағынған, яғни тұлғалары сәл ғана өзгеріске ұшыраған сөздер. Олар кем дегенде бір дыбыстың өзгеруімен ерекшеленді. Оның себебі - бұл сөздер құрамында қазақ тіліне жат дыбыстардың болуында. Мәселен, харакатун- әрекет, хаакимун- үкім, әлифбааун- әліппе т.б.;
3) Сыртқы формасы мен дыбысталуы мүлде өзгерген сөздер. Бұл сөздердің өзгеру себебі - лексемалардың құрамында қазақ тіліне жат екі немесе одан да көп дыбыстардың кездесуінен болады. Мысалы, астағфируаллаһи- астапыралла т.б.
Бүгінгі таңда жалпы қазақ тілінде қолданылып жүрген араб-парсы сөздерін тілге ену барысында фонетикалық жағынан түрлену не болмаса түрленбеу ерекшеліктеріне және үндестік заңына қатыстығы тұрғысынан В.А.Шнайдер мынадай топтарға жіктеп, мысалдар келтіреді:
1) Аралас буынын сақтап үндестік заңына бағынбайтын сөздер: ақылгөй, ақырет, құрмет, бейбақ, делдал, изафет, кафе т.б.;
2) Алғашқы дауыссызы түсіп қалып түркі консонант жүйесіне бағынған сөздер: арам (һарам), ақиқат (һәқиқат), алқым (хулқум), әдіс (Һәдіс) т.б.;
3) Қос дауыссызға біткен сөздердің тілімізге енгенде, кейінгісінің түсіп қалуы арқылы тұрақтанған сөздер: ақ (әққ), әз (ызз), дос (дост), қас (қаст) т.б.;
4) Қос дауыссыз дыбысқа біткен сөздерде екі дауыссыз дыбыстың арасына қысаң дауыстының килігуі арқылы жазба тілде тұрақтанған сөздер: әділ (әдл), ақыл (ақл), араз (әрз), бақыт (бахт) т.б.;
5) сөз ішінде кірме ф, һ дыбыстарының түсіп қалуы арқылы тұрақталған сөздер: ара (әфре), сарбаз (шаһбаз) т.б.;
6) Сөз ортасында қос дауыссыз арасына дауыстының қыстырылуымен тұрақталған сөздер: атырап (атраф), әбігер (әбгәр), жәдігер (йадгер) т.б.;
7) Метатезалық алмасу арқылы қалыптасқан сөздер: ауқат, әқуат т.б.;
8) Сөз басында басы артық дыбыстың түсіп қалуы арқылы тұрақтанған сөздер: жамал (джамал), жан (джан) т.б.;
9) Сөз ішінде ф, һ, в дыбыстары қазақ төл дауыссыздарымен алмастырылған: уақыт (вәқт), уәзір (вәзир) т.б.;
10) Ш-С с-ш дыбыстары алмасулы сөздер: самалшамал, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz