Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданының табиғи климаттық жағдайы
Кіріспе
1. Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданының табиғи климаттық жағдайы.
2. Мақтаны өсіру технологиясы.
3. Мақтаның негізгі зиянкестері мен ауруларына сипаттама.
4.Мақтаның негізгі зиянкестері мен ауруларына болжау беру түрлері мен есептеу тәсілдері.
5. Мақта дақылында кездесетін зиянкестер мен ауруларға қарсы күресу шараларының мерзімін хабарлау.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданының табиғи климаттық жағдайы.
2. Мақтаны өсіру технологиясы.
3. Мақтаның негізгі зиянкестері мен ауруларына сипаттама.
4.Мақтаның негізгі зиянкестері мен ауруларына болжау беру түрлері мен есептеу тәсілдері.
5. Мақта дақылында кездесетін зиянкестер мен ауруларға қарсы күресу шараларының мерзімін хабарлау.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Ауылшаруашылық дақылдарында зиянды организмдердің таралуы мен дамуын болжау – жалпы мемлекеттік және аймақтық өсімдік қорғауды жоспарлаудың негізі. Зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің фенологиясын зерттеу, сондай-ақ олардың зияндылығын болжау, олармен күресудің тиімді мерзімін белгілеу мен өсімдік қорғау препараттарын ұтымды пайдаланудың негізі болып табылады. Жоғарыда аталған мақсаттарды шешу үшін ауылшаруашылық өсімдіктерінің зиянкестерін, ауруларын және арамшөптерін айқындау және есептеу әдістерін жете меңгеруі керек. Фитосанитарлық тексеру мәліметтері негізінде ауылшаруашылық дақылдарының егісіндегі зиянды организмдер популяциясының тығыздығы бойынша өсімдікті қорғау жүйесінің тиімді әдісін дұрыс таңдай білу қажет.
Фитосанитарлық болжау міндетіне танаптарды, екпелерді және ауылшаруашылық егістерін, зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің, пайда болуына байланысты тексеру, зиянды объектілердің жағдайын, егіс пен екпелердің жағдайын бағалау, алынған мәлімент бойынша олардың өзара байланысын талдау жатады.
Фитосанитарлық болжау міндетіне танаптарды, екпелерді және ауылшаруашылық егістерін, зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің, пайда болуына байланысты тексеру, зиянды объектілердің жағдайын, егіс пен екпелердің жағдайын бағалау, алынған мәлімент бойынша олардың өзара байланысын талдау жатады.
1. Қ. К. Әрінов, Қ. М. Мұсынов, А. Қ. Апушев, Н. А. Серікпаев, Н. А. Шестакова, С. С. Арыстанғұлов Өсімдік шаруашылығы. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011.,
2. Можаев Н.И., Әрінов Қ.К., Нұрғалиев А.Н., Можаев А.Н. Өсімдік шаруашылығы (оқулық), Ақмола, 1993.
3. Әрінов Қ.К., Можаев Н.И., Шестакова Н.А., Ысқақов М.Ә., Серікпаев Н.А. Өсімдік шаруашылығы практикумы (оқу құралы) Астана, 2004.
4. Ж.Жиенбаев “Дәнді дақылдардың аурулары” Алматы 1974 ж.
5.М.Қойшыбаев, А.Б.Жанарбекова Жалпы фитопатология Алматы 2013ж
6. ҚР аумағында қолдануға рұқсат етілген пестицидтердің 2013-2022жж тізімі.
2. Можаев Н.И., Әрінов Қ.К., Нұрғалиев А.Н., Можаев А.Н. Өсімдік шаруашылығы (оқулық), Ақмола, 1993.
3. Әрінов Қ.К., Можаев Н.И., Шестакова Н.А., Ысқақов М.Ә., Серікпаев Н.А. Өсімдік шаруашылығы практикумы (оқу құралы) Астана, 2004.
4. Ж.Жиенбаев “Дәнді дақылдардың аурулары” Алматы 1974 ж.
5.М.Қойшыбаев, А.Б.Жанарбекова Жалпы фитопатология Алматы 2013ж
6. ҚР аумағында қолдануға рұқсат етілген пестицидтердің 2013-2022жж тізімі.
Жоспар
Кіріспе
1. Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданының табиғи климаттық жағдайы.
2. Мақтаны өсіру технологиясы.
3. Мақтаның негізгі зиянкестері мен ауруларына сипаттама.
4.Мақтаның негізгі зиянкестері мен ауруларына болжау беру түрлері мен есептеу тәсілдері.
5. Мақта дақылында кездесетін зиянкестер мен ауруларға қарсы күресу шараларының мерзімін хабарлау.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Ауылшаруашылық дақылдарында зиянды организмдердің таралуы мен дамуын болжау - жалпы мемлекеттік және аймақтық өсімдік қорғауды жоспарлаудың негізі. Зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің фенологиясын зерттеу, сондай-ақ олардың зияндылығын болжау, олармен күресудің тиімді мерзімін белгілеу мен өсімдік қорғау препараттарын ұтымды пайдаланудың негізі болып табылады. Жоғарыда аталған мақсаттарды шешу үшін ауылшаруашылық өсімдіктерінің зиянкестерін, ауруларын және арамшөптерін айқындау және есептеу әдістерін жете меңгеруі керек. Фитосанитарлық тексеру мәліметтері негізінде ауылшаруашылық дақылдарының егісіндегі зиянды организмдер популяциясының тығыздығы бойынша өсімдікті қорғау жүйесінің тиімді әдісін дұрыс таңдай білу қажет.
Фитосанитарлық болжау міндетіне танаптарды, екпелерді және ауылшаруашылық егістерін, зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің, пайда болуына байланысты тексеру, зиянды объектілердің жағдайын, егіс пен екпелердің жағдайын бағалау, алынған мәлімент бойынша олардың өзара байланысын талдау жатады.
Өсімдік қорғау бойынша фитосанитарлық болжау және хабарлау қызметінің және басқа да мекемелердің мамандары зиянды организмдердің сан мөлшерін және таралуын есептеуде, олардың зияндылығын анықтауда, басты зиянкестердің сан мөлшерін, арамшөптер мен аурулардың дамуын есептеу мен бақылаудың осы заманғы әдістемелерін меңгерулері аса қажет.
1. Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданының табиғи климаттық жағдайы.
Шардара ауданы - Оңтүстік Қазақстан облыстың оңтүстік-батыс бөлігіндегі аумақтық-әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 13 мың км2 (облыстың 11,1%-ын құрайды). Тұрғын саны 70,0 мың адам (2003).
Орталығы - Шардара қаласы.
Аудан 1969 ж. қазан айында Қызылқұм ауданының негізінде құрылды. Аумағындағы 27 елді мекен 1 қалалық және 10 ауылдық округке біріктірілген. Аудан жері негізінен Сырдария өзеннің сол жағалауын, Қызылқұм құмының оңтүстік-шығысын ала, аллювийлік жазықта (Шардара даласы) орналасқан. Қызылқұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп, суландыру арқылы ел қоныстандыру үшін 1958 ж. Шардара құрылыс басқармасы құрылды. Кеңестер Одағының әр түкпірінен келген мыңдаған комсомол жастар, жоғары білімді мамандар, осы өлкенің жас кадр мамандары бірлесіп жұмыс істеді. 1967 ж. 15 қазанда Мемлекеттік комиссия сыйымдылығы 5 млрд. 700 млн. м3Шардара бөгені мен су электр стансасының құрылысының аяқталғаны жөнінде актіге қол қойды. Сол жылы Сырдария өзенін бойлай ұзын 130 км Қызылқұм магистральды каналы іске қосылды. Климаты айқын континенттік. Қысы біршама жұмсақ, қаңтардың жылдық орташа температурасы - 4 - 6°С. Жаз айлары ыстық, аңызақты, шілденің ортасы температурасы 28 - 29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 - 200 мм.
ОҚО Шардара ауданы бойынша 2015-2016 жылдардағы ауа-райы жағдайының сызбасы
Аудан аумағында құрылыс материалдары барланған. Жерінің басым бөлігі құмды (Қызылқұм), сұр, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Мұнда жусан, селеу, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, баялыш, Сырдария бойында қамыс, құрақ, тал, жиде өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, ақбөкен, қарақұйрық, бауырымен жорғалаушылар, өзен бойында қаз, үйрек, қырғауыл мекендейді. Шардара ауданының тұрғындарының негізгі бөлігі қазақтар - 93,9%-ын, орыстар 4%-ын құрайды, қалғаны өзбек, Әзірбайжан, украин, т.б. ұлт өкілдері. Тұрғындарының 60,7% ауылдық елді мекендерде тұрады. Орналасу тығыздығы 1 км2 ге 5,4 адамнан келеді. Аудандағы ірі елді мекендер: Шардара қаласы (25,5 мың адам), Көксу (6,1), Шардара (4,8), Қоссейіт (4,5), Ұзыната (4,3), Қазақстан (4,3), Целинное (3,5) ауылдары. Ауылдарда негізінен күріш, қаракөл қойы, оған қосымша мақта, сүтті, етті мал, жылқы, түйе, көкөніс, бақша өсіруге маманданған 14 кеңшар, 1 күріш өсіру тәжірибелік шаруашылығы болған (1988 ж. Қазақстан, Целинный біріктіріліп, Жиделі, Аққала, Байырқұм кеңшарлары Арыс ауданына берілді). Олардың негізінде ауданда ӨК, ЖШС, 4186 шаруа қожалықтары құрылған. Елді мекендер Қызылқұм каналы мен Сырдария өзенінің бойын жағалай орналасқан. Шардара ауданы. бойынша ауыл шаруашылықғының жалпы өнім көлемінің 67,7% мақта шаруашылығына тиесілі. Аудандағы егістік жерлердің 58,8% немесе 30,2 мың гектары мақта егістігі, қой басының 23,9%-ын қаракөл қойы құрайды. Аудан шаруашылығының негізін Талапты ӨК, Қызылқұмда ауылым ӨК, НИМЕКС корпорациясының з-ты, Мырзакент, Достық мақта пункттері, Мырзакент АҚ, Игілік ЖШС т.б. құрайды.
1- сурет. Шардара қаласы
2. Мақтаны өсіру технологиясы.
Мақта көп жылдық, биіктігі - 100-150 см жететін жартылай бұталы өсімдік. Ауа райы қоңыржай елдерде бір жылдық дақыл ретінде өсіріледі (Сурет 2).
Тамыр жүйесі жақсы дамыған, 2,5-3 м тереңдікке бойлайтын, жан-жағына 1,5-2 м шашыраған діңгекті болады. Сабағының төменгі жағында түгі болады, ағаш сияқты бұтақтанады. Бұтақтарының екі түрі болады: бұтақтың басы өсу бүршігі және жапырағымен аяқталатын өсу бұтағы (моноподиалды) және бұтақ басында, ұзын бойында гүлдер, қауашақтар орналасқан жемісті бұтақ (симподиалды). Жемісті бұтақтар вегетация кезеңі аяқталғанға дейін пайда бола береді.
Алғашқы гүл бүрі пайда болғаннан соң өсуін тоқтатса, оны шекті өнім бұтағы, ал гүл бүрі бұтақтың ұзаруына қарай одан әрі көбейе берсе оны шексіз өнім бұтағы деп атайды.
Тозаңданған мақта гүлінен қауашақтың (жемісінің) дамуы басталады. Мақта қауашағы жұмыртқа тәріздес, ұшы үшкірленген, беті кейде тегіс, кейде ойлы болып келеді. Қауашақтың әр ұясында 5-10 тұқымы болады. 1000 тұқымның массасы - 90-150 г.
Мексикалық мақта тұқымы қысқа түктермен және ұзынша келген талшықтармен қапталады.
Жалаңаш тұқымды мақта түрлерінде қысқа түктер болмайды. Кептірілген бір қауашақтың массасы сортына және өскен орта жағдайына байланысты 2-10 г аралығында болады.
2-Cурет. Жіңішке талшықты мақта (Перу мақтасы).
Мақтаның өсіп-даму ерекшеліктері. Қолайлы ылғалдылық және температуралық жағдайда сепкеннен 5-күннен кейін жер бетіне тұқым жарнақтары көктеп шығады, ал одан 8-10 күннен соң бірінші нағыз жапырақ пайда болады. 7-8 нағыз жапырақ пайда болған кезде 4-5 жапырақтың қолтығынан бірінші бітегүлі бар жеміс бұтағы дамиды. Бұл кезең шанақтану кезеңі деп аталады. Бірінші жапырақ пайда болғаннан шанақтануға дейін 20-30 күн өтеді.
Бітегүлдер екі бағытта пайда бола бастайды - төменнен жоғары қарай (вертикаль) және жеміс бұтағының бойымен жан-жаққа (горизонталь).
Гүлдену де осы жүйемен спираль тәрізді жүреді. Гүлдер таңертең ашылады. Бұл кезде гүлдің күлте жапырақтары ашық-сары болады, түстен кейін қызарады, ал кешке қарай солып жабылады. Ертеңінде күлте жапырақтың түрі сыя көк болады да шашылып түсіп қалады.
Гүлдердің ашылуы төменнен жоғары қарай топпен немесе конус түрінде жүреді. Бірінші гүлдену конусы мақта бұтасы сабағына жақын орналасқан ең төменгі үш бұтағында пайда болады. Келесі кезекте бірінші үш бұтақта екінші гүлден, ал 4-ші, 5-ші, 6-шы бұтақтарда бірінші гүлден ашылады. Келесі конуста 1, 2, 3-ші бұтақтарда үшінші, 4, 5, 6-шы бұтақтарда екінші, ал 7, 8, 9-шы бұтақтарда бірінші гүлдер. Әрі қарай гүлдену осы жүйемен жалғаса береді.
Төменнен жоғарыға қарай бір бұтақпен екінші бұтақтың гүлденуі арасында 2-3 күн (қысқа кезек), ал бұтақ бойындағы бір гүл мен екінші гүлдің гүлденуі арасында 5-7 күн (ұзақ кезек) өтеді. Гүлдену кезектерінің ұзақтығы мақтаның сорттарына байланысты.
Гүлденуден қауашақтың ашылуына дейін 50-65 күн өтеді. Сепкеннен бірінші қауашақ ашылғанға дейін мақтаның орташа талшықты сорттарына 130-140 күн, жіңішке талшықты сорттарына 145-160 күн қажет.
Биологиялық ерекшеліктері. Жылуға қоятын талаптары. Мақта тұқымдары топырақ температурасы 10-12оС-қа жеткенде бөртіп, өне бастайды, бірақ өнуге оңтайлы температура - 20-25оС. 0,5-1,0оС үсікте мақтаның егін көгі опат болуы мүмкін. Жалпы өсіп-дамуы үшін қолайлы температура - 25оС, одан жоғары температура (26-30оС) гүлдену және қауашақ түзу кезеңдерінде қажет. 10-12 оС температурада мақта талшықтары қысқа және жуан болып қалыптасады да, пісіп-жетілмейді.
Мақтаның толық пісіп-жетілуі үшін ерте пісетін сорттарына - 3000, орташа пісетіндеріне - 3400, кеш пісетіндеріне - 4000оС белсенді температура жиынтығы қажет.
Ылғалға қоятын талаптары. Мақта құрғақшылыққа төзімді өсімдік. Тереңге бойлайтын кіндік тамыры топырақтың төменгі қабатындағы ылғалды тиімді пайдаланады, сондықтан жылына 350-400 мм жауын-шашын түсетін аймақтарда өсіріле береді. Транспирациялық коэффициенті 500-600.
Суармалы жағдайларда мақта жоғары өнім түзеді, ол үшін гектарына 5-8 мың м3 су қажет.
Жарыққа қоятын талаптары. Мақта жарық сүйгіш өсімдік. Шашыраңқы күн сәулесі жағдайында мақтаның пісіп-жетілу кезеңі ұзарады.
Топыраққа қоятын талаптары. Орталық Азияда және Оңтүстік Қазақстанда мақта сұр, шалғынды сұр, шалғынды батпақты топырақтарда өсіріледі. Мақта үшін жер асты сулары жақын және қышқыл топырақтар жарамсыз.
3. Мақтаның негізгі зиянкестері мен ауруларына сипаттама.
Бақша немесе мақта бітесі - Aphіs gossypіі Glov. Теңқанаттылар отрядының бітелер (Aphіdіdae) тұқымдасына жатады. (Қазақстанның оңтүстік бөлігінде, соның ішінде мақта дақылы өсірілетін аймақтардың барлығында тегіс таралған. Көпқоректі зиянкес. Ол тек партогенетикалық жолмен дамиды. Қанатсыз ұрғашы бітенің ұзындығы 2 мм, түсі жасыл-сары немесе күңгірт жасыл, шырын түтікшелерінің түсі қара (3-сурет). Қанатты бітелердің бас, көкірек бөлімдері және түтікшелері күңгірт қара түсті болады.
3-сурет. Бақша немесе мақта бiтесi
Зиянкес ересек біте түрінде арам шөптерде қыстайды. Бітелер жаз бойы дернәсілдерінің тірі туу жолымен көбейеді, жылына 18 ұрпақ береді. Бір ұрпақтың дамуы 8 - 10 күнге созылады.
Жаз бойы бітелер мақтаның генеративтік мүшелерімен қоректенеді. Нәтижесінде зақымданған өсімдіктердің түйіні мезгілінен бұрын төгіліп қалады, мақта қауышағының талшықтары ластап желімдейді. Ондай талшықтар сапасын төмендетеді.
Мақта қоңыр көбелегі - Helіcoverpa armіgera Hb. Қабыршаққанаттылар отрядының түн көбелектері (Noctuіdae) тұқымдасына жатады.
Мақта дақылы өсірілетін аймақтардың өрісі 30 - 40мм, алдыңғы қанаттарының түсі қызғылт немесе жасылдау реңді сұрғылт. Артқы қанаттар ақшылдау келеді.
Жұлдызқұрттарының ұзындығы 35 - 40 мм, денесіне бойлай орналасқан қара-қоңыр түсті жалпақтау келген 3 жолақ болады.
Қуыршағының ұзындығы 15 - 20 мм, түсі қара-қоңыр немесе қызғылттау-қоңыр болады. (4-сурет).
4-сурет. Мақта көбелегі
Мақта қоңыр көбелегі қуыршақ фазасында топырақ арасында 10 см тереңдікте қыстайды. Жылына 2 - 3 ұрпақ береді.
Ұрғашы көбелек жұмырт-қалары алғашында өсімдіктің жапырағына кейін генеративтік мүшелеріне салады. Өсімталдығы 500 жұмыртқаға жетеді.
Мақтаның негізгі аурулары
Вилт - вертициллезды солу. Мақта егілетін барлық аймақтарда таралған. Өсімдіктің төменгі жапырақтарында шашыраңқы орналасқан дөңгелек немесе бұрышты сарғыш дақтар түзіліп, жасыл ұлпалар жүйке бойында сақталып, дақтар кейін қоңырланып, кебеді. Гүл түйіні байланған кезде мақта дақылы жаппай ауруға шалдығады. Кесел алғаш астыңғы жапырақтарда таралып, өсімдікті бойлай жоғарғы бөліктерге жылжып, бірте-бірте қурап түседі, кейде өсімдік жапырақтары бірден түгел түсіп қалады да, қауашақтары жетілмей қурайды. Жас өсімдіктердің залалданған жапырақтары түсіп, өсүі тоқтап, қурайды. Кейбір өсімдіктің жоғарғы бұтақтары қайта жапырақтануы мүмкін, бірақ бұл жапырақтар хлорозды сарғыш болып, өсімдік өнім бірмейді. Мақта өсімдігі кейде кенеттен солып, жапырақтары салбырап, қурап, бірақ түспей 2-3 күнде өсімдік жойылып қауашақтағы талшық пен тұқымдар жетілмейді.
Кеселдің негізгі белгісі - түтіктер қоңырланып, оған жақын ұлпалар күңгірттенеді(5-сурет).
Ауру қоздырғышы - Vetricillum dahliae Kleb. саңырауқұлағы. Үнемі топырақта кездесетін 700-ге жуық өсімдік түрлерін залалдайтын саңырауқұлақ. Жіпшумағы түссіз, перделі, конидия тасушылары күлтеленіп, ұштары бірнеше тарамға бөлінеді. Тарамдар ұшында конидиялар топтанып жинақталады. Конидиялар эллипс тәрізді, бір клеткалы, бір ядролы, көлемі 3-6 х 1,5-2 мкм. Саңырауқұлақ өзінің даму циклында хламидоспоралар мен микросклероцийлар түзеді. Микросклероцийлар сопақтау, сыртқы қабығы қалың, қара-қоңыр түсті ішкі бөлігі жіңішке түссіз жіпшелерден тұрады. Олар өсімдік сола бастағанда пайда болады. Склероцийлар коктемде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданының табиғи климаттық жағдайы.
2. Мақтаны өсіру технологиясы.
3. Мақтаның негізгі зиянкестері мен ауруларына сипаттама.
4.Мақтаның негізгі зиянкестері мен ауруларына болжау беру түрлері мен есептеу тәсілдері.
5. Мақта дақылында кездесетін зиянкестер мен ауруларға қарсы күресу шараларының мерзімін хабарлау.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Ауылшаруашылық дақылдарында зиянды организмдердің таралуы мен дамуын болжау - жалпы мемлекеттік және аймақтық өсімдік қорғауды жоспарлаудың негізі. Зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің фенологиясын зерттеу, сондай-ақ олардың зияндылығын болжау, олармен күресудің тиімді мерзімін белгілеу мен өсімдік қорғау препараттарын ұтымды пайдаланудың негізі болып табылады. Жоғарыда аталған мақсаттарды шешу үшін ауылшаруашылық өсімдіктерінің зиянкестерін, ауруларын және арамшөптерін айқындау және есептеу әдістерін жете меңгеруі керек. Фитосанитарлық тексеру мәліметтері негізінде ауылшаруашылық дақылдарының егісіндегі зиянды организмдер популяциясының тығыздығы бойынша өсімдікті қорғау жүйесінің тиімді әдісін дұрыс таңдай білу қажет.
Фитосанитарлық болжау міндетіне танаптарды, екпелерді және ауылшаруашылық егістерін, зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің, пайда болуына байланысты тексеру, зиянды объектілердің жағдайын, егіс пен екпелердің жағдайын бағалау, алынған мәлімент бойынша олардың өзара байланысын талдау жатады.
Өсімдік қорғау бойынша фитосанитарлық болжау және хабарлау қызметінің және басқа да мекемелердің мамандары зиянды организмдердің сан мөлшерін және таралуын есептеуде, олардың зияндылығын анықтауда, басты зиянкестердің сан мөлшерін, арамшөптер мен аурулардың дамуын есептеу мен бақылаудың осы заманғы әдістемелерін меңгерулері аса қажет.
1. Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданының табиғи климаттық жағдайы.
Шардара ауданы - Оңтүстік Қазақстан облыстың оңтүстік-батыс бөлігіндегі аумақтық-әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 13 мың км2 (облыстың 11,1%-ын құрайды). Тұрғын саны 70,0 мың адам (2003).
Орталығы - Шардара қаласы.
Аудан 1969 ж. қазан айында Қызылқұм ауданының негізінде құрылды. Аумағындағы 27 елді мекен 1 қалалық және 10 ауылдық округке біріктірілген. Аудан жері негізінен Сырдария өзеннің сол жағалауын, Қызылқұм құмының оңтүстік-шығысын ала, аллювийлік жазықта (Шардара даласы) орналасқан. Қызылқұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп, суландыру арқылы ел қоныстандыру үшін 1958 ж. Шардара құрылыс басқармасы құрылды. Кеңестер Одағының әр түкпірінен келген мыңдаған комсомол жастар, жоғары білімді мамандар, осы өлкенің жас кадр мамандары бірлесіп жұмыс істеді. 1967 ж. 15 қазанда Мемлекеттік комиссия сыйымдылығы 5 млрд. 700 млн. м3Шардара бөгені мен су электр стансасының құрылысының аяқталғаны жөнінде актіге қол қойды. Сол жылы Сырдария өзенін бойлай ұзын 130 км Қызылқұм магистральды каналы іске қосылды. Климаты айқын континенттік. Қысы біршама жұмсақ, қаңтардың жылдық орташа температурасы - 4 - 6°С. Жаз айлары ыстық, аңызақты, шілденің ортасы температурасы 28 - 29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 - 200 мм.
ОҚО Шардара ауданы бойынша 2015-2016 жылдардағы ауа-райы жағдайының сызбасы
Аудан аумағында құрылыс материалдары барланған. Жерінің басым бөлігі құмды (Қызылқұм), сұр, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Мұнда жусан, селеу, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, баялыш, Сырдария бойында қамыс, құрақ, тал, жиде өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, ақбөкен, қарақұйрық, бауырымен жорғалаушылар, өзен бойында қаз, үйрек, қырғауыл мекендейді. Шардара ауданының тұрғындарының негізгі бөлігі қазақтар - 93,9%-ын, орыстар 4%-ын құрайды, қалғаны өзбек, Әзірбайжан, украин, т.б. ұлт өкілдері. Тұрғындарының 60,7% ауылдық елді мекендерде тұрады. Орналасу тығыздығы 1 км2 ге 5,4 адамнан келеді. Аудандағы ірі елді мекендер: Шардара қаласы (25,5 мың адам), Көксу (6,1), Шардара (4,8), Қоссейіт (4,5), Ұзыната (4,3), Қазақстан (4,3), Целинное (3,5) ауылдары. Ауылдарда негізінен күріш, қаракөл қойы, оған қосымша мақта, сүтті, етті мал, жылқы, түйе, көкөніс, бақша өсіруге маманданған 14 кеңшар, 1 күріш өсіру тәжірибелік шаруашылығы болған (1988 ж. Қазақстан, Целинный біріктіріліп, Жиделі, Аққала, Байырқұм кеңшарлары Арыс ауданына берілді). Олардың негізінде ауданда ӨК, ЖШС, 4186 шаруа қожалықтары құрылған. Елді мекендер Қызылқұм каналы мен Сырдария өзенінің бойын жағалай орналасқан. Шардара ауданы. бойынша ауыл шаруашылықғының жалпы өнім көлемінің 67,7% мақта шаруашылығына тиесілі. Аудандағы егістік жерлердің 58,8% немесе 30,2 мың гектары мақта егістігі, қой басының 23,9%-ын қаракөл қойы құрайды. Аудан шаруашылығының негізін Талапты ӨК, Қызылқұмда ауылым ӨК, НИМЕКС корпорациясының з-ты, Мырзакент, Достық мақта пункттері, Мырзакент АҚ, Игілік ЖШС т.б. құрайды.
1- сурет. Шардара қаласы
2. Мақтаны өсіру технологиясы.
Мақта көп жылдық, биіктігі - 100-150 см жететін жартылай бұталы өсімдік. Ауа райы қоңыржай елдерде бір жылдық дақыл ретінде өсіріледі (Сурет 2).
Тамыр жүйесі жақсы дамыған, 2,5-3 м тереңдікке бойлайтын, жан-жағына 1,5-2 м шашыраған діңгекті болады. Сабағының төменгі жағында түгі болады, ағаш сияқты бұтақтанады. Бұтақтарының екі түрі болады: бұтақтың басы өсу бүршігі және жапырағымен аяқталатын өсу бұтағы (моноподиалды) және бұтақ басында, ұзын бойында гүлдер, қауашақтар орналасқан жемісті бұтақ (симподиалды). Жемісті бұтақтар вегетация кезеңі аяқталғанға дейін пайда бола береді.
Алғашқы гүл бүрі пайда болғаннан соң өсуін тоқтатса, оны шекті өнім бұтағы, ал гүл бүрі бұтақтың ұзаруына қарай одан әрі көбейе берсе оны шексіз өнім бұтағы деп атайды.
Тозаңданған мақта гүлінен қауашақтың (жемісінің) дамуы басталады. Мақта қауашағы жұмыртқа тәріздес, ұшы үшкірленген, беті кейде тегіс, кейде ойлы болып келеді. Қауашақтың әр ұясында 5-10 тұқымы болады. 1000 тұқымның массасы - 90-150 г.
Мексикалық мақта тұқымы қысқа түктермен және ұзынша келген талшықтармен қапталады.
Жалаңаш тұқымды мақта түрлерінде қысқа түктер болмайды. Кептірілген бір қауашақтың массасы сортына және өскен орта жағдайына байланысты 2-10 г аралығында болады.
2-Cурет. Жіңішке талшықты мақта (Перу мақтасы).
Мақтаның өсіп-даму ерекшеліктері. Қолайлы ылғалдылық және температуралық жағдайда сепкеннен 5-күннен кейін жер бетіне тұқым жарнақтары көктеп шығады, ал одан 8-10 күннен соң бірінші нағыз жапырақ пайда болады. 7-8 нағыз жапырақ пайда болған кезде 4-5 жапырақтың қолтығынан бірінші бітегүлі бар жеміс бұтағы дамиды. Бұл кезең шанақтану кезеңі деп аталады. Бірінші жапырақ пайда болғаннан шанақтануға дейін 20-30 күн өтеді.
Бітегүлдер екі бағытта пайда бола бастайды - төменнен жоғары қарай (вертикаль) және жеміс бұтағының бойымен жан-жаққа (горизонталь).
Гүлдену де осы жүйемен спираль тәрізді жүреді. Гүлдер таңертең ашылады. Бұл кезде гүлдің күлте жапырақтары ашық-сары болады, түстен кейін қызарады, ал кешке қарай солып жабылады. Ертеңінде күлте жапырақтың түрі сыя көк болады да шашылып түсіп қалады.
Гүлдердің ашылуы төменнен жоғары қарай топпен немесе конус түрінде жүреді. Бірінші гүлдену конусы мақта бұтасы сабағына жақын орналасқан ең төменгі үш бұтағында пайда болады. Келесі кезекте бірінші үш бұтақта екінші гүлден, ал 4-ші, 5-ші, 6-шы бұтақтарда бірінші гүлден ашылады. Келесі конуста 1, 2, 3-ші бұтақтарда үшінші, 4, 5, 6-шы бұтақтарда екінші, ал 7, 8, 9-шы бұтақтарда бірінші гүлдер. Әрі қарай гүлдену осы жүйемен жалғаса береді.
Төменнен жоғарыға қарай бір бұтақпен екінші бұтақтың гүлденуі арасында 2-3 күн (қысқа кезек), ал бұтақ бойындағы бір гүл мен екінші гүлдің гүлденуі арасында 5-7 күн (ұзақ кезек) өтеді. Гүлдену кезектерінің ұзақтығы мақтаның сорттарына байланысты.
Гүлденуден қауашақтың ашылуына дейін 50-65 күн өтеді. Сепкеннен бірінші қауашақ ашылғанға дейін мақтаның орташа талшықты сорттарына 130-140 күн, жіңішке талшықты сорттарына 145-160 күн қажет.
Биологиялық ерекшеліктері. Жылуға қоятын талаптары. Мақта тұқымдары топырақ температурасы 10-12оС-қа жеткенде бөртіп, өне бастайды, бірақ өнуге оңтайлы температура - 20-25оС. 0,5-1,0оС үсікте мақтаның егін көгі опат болуы мүмкін. Жалпы өсіп-дамуы үшін қолайлы температура - 25оС, одан жоғары температура (26-30оС) гүлдену және қауашақ түзу кезеңдерінде қажет. 10-12 оС температурада мақта талшықтары қысқа және жуан болып қалыптасады да, пісіп-жетілмейді.
Мақтаның толық пісіп-жетілуі үшін ерте пісетін сорттарына - 3000, орташа пісетіндеріне - 3400, кеш пісетіндеріне - 4000оС белсенді температура жиынтығы қажет.
Ылғалға қоятын талаптары. Мақта құрғақшылыққа төзімді өсімдік. Тереңге бойлайтын кіндік тамыры топырақтың төменгі қабатындағы ылғалды тиімді пайдаланады, сондықтан жылына 350-400 мм жауын-шашын түсетін аймақтарда өсіріле береді. Транспирациялық коэффициенті 500-600.
Суармалы жағдайларда мақта жоғары өнім түзеді, ол үшін гектарына 5-8 мың м3 су қажет.
Жарыққа қоятын талаптары. Мақта жарық сүйгіш өсімдік. Шашыраңқы күн сәулесі жағдайында мақтаның пісіп-жетілу кезеңі ұзарады.
Топыраққа қоятын талаптары. Орталық Азияда және Оңтүстік Қазақстанда мақта сұр, шалғынды сұр, шалғынды батпақты топырақтарда өсіріледі. Мақта үшін жер асты сулары жақын және қышқыл топырақтар жарамсыз.
3. Мақтаның негізгі зиянкестері мен ауруларына сипаттама.
Бақша немесе мақта бітесі - Aphіs gossypіі Glov. Теңқанаттылар отрядының бітелер (Aphіdіdae) тұқымдасына жатады. (Қазақстанның оңтүстік бөлігінде, соның ішінде мақта дақылы өсірілетін аймақтардың барлығында тегіс таралған. Көпқоректі зиянкес. Ол тек партогенетикалық жолмен дамиды. Қанатсыз ұрғашы бітенің ұзындығы 2 мм, түсі жасыл-сары немесе күңгірт жасыл, шырын түтікшелерінің түсі қара (3-сурет). Қанатты бітелердің бас, көкірек бөлімдері және түтікшелері күңгірт қара түсті болады.
3-сурет. Бақша немесе мақта бiтесi
Зиянкес ересек біте түрінде арам шөптерде қыстайды. Бітелер жаз бойы дернәсілдерінің тірі туу жолымен көбейеді, жылына 18 ұрпақ береді. Бір ұрпақтың дамуы 8 - 10 күнге созылады.
Жаз бойы бітелер мақтаның генеративтік мүшелерімен қоректенеді. Нәтижесінде зақымданған өсімдіктердің түйіні мезгілінен бұрын төгіліп қалады, мақта қауышағының талшықтары ластап желімдейді. Ондай талшықтар сапасын төмендетеді.
Мақта қоңыр көбелегі - Helіcoverpa armіgera Hb. Қабыршаққанаттылар отрядының түн көбелектері (Noctuіdae) тұқымдасына жатады.
Мақта дақылы өсірілетін аймақтардың өрісі 30 - 40мм, алдыңғы қанаттарының түсі қызғылт немесе жасылдау реңді сұрғылт. Артқы қанаттар ақшылдау келеді.
Жұлдызқұрттарының ұзындығы 35 - 40 мм, денесіне бойлай орналасқан қара-қоңыр түсті жалпақтау келген 3 жолақ болады.
Қуыршағының ұзындығы 15 - 20 мм, түсі қара-қоңыр немесе қызғылттау-қоңыр болады. (4-сурет).
4-сурет. Мақта көбелегі
Мақта қоңыр көбелегі қуыршақ фазасында топырақ арасында 10 см тереңдікте қыстайды. Жылына 2 - 3 ұрпақ береді.
Ұрғашы көбелек жұмырт-қалары алғашында өсімдіктің жапырағына кейін генеративтік мүшелеріне салады. Өсімталдығы 500 жұмыртқаға жетеді.
Мақтаның негізгі аурулары
Вилт - вертициллезды солу. Мақта егілетін барлық аймақтарда таралған. Өсімдіктің төменгі жапырақтарында шашыраңқы орналасқан дөңгелек немесе бұрышты сарғыш дақтар түзіліп, жасыл ұлпалар жүйке бойында сақталып, дақтар кейін қоңырланып, кебеді. Гүл түйіні байланған кезде мақта дақылы жаппай ауруға шалдығады. Кесел алғаш астыңғы жапырақтарда таралып, өсімдікті бойлай жоғарғы бөліктерге жылжып, бірте-бірте қурап түседі, кейде өсімдік жапырақтары бірден түгел түсіп қалады да, қауашақтары жетілмей қурайды. Жас өсімдіктердің залалданған жапырақтары түсіп, өсүі тоқтап, қурайды. Кейбір өсімдіктің жоғарғы бұтақтары қайта жапырақтануы мүмкін, бірақ бұл жапырақтар хлорозды сарғыш болып, өсімдік өнім бірмейді. Мақта өсімдігі кейде кенеттен солып, жапырақтары салбырап, қурап, бірақ түспей 2-3 күнде өсімдік жойылып қауашақтағы талшық пен тұқымдар жетілмейді.
Кеселдің негізгі белгісі - түтіктер қоңырланып, оған жақын ұлпалар күңгірттенеді(5-сурет).
Ауру қоздырғышы - Vetricillum dahliae Kleb. саңырауқұлағы. Үнемі топырақта кездесетін 700-ге жуық өсімдік түрлерін залалдайтын саңырауқұлақ. Жіпшумағы түссіз, перделі, конидия тасушылары күлтеленіп, ұштары бірнеше тарамға бөлінеді. Тарамдар ұшында конидиялар топтанып жинақталады. Конидиялар эллипс тәрізді, бір клеткалы, бір ядролы, көлемі 3-6 х 1,5-2 мкм. Саңырауқұлақ өзінің даму циклында хламидоспоралар мен микросклероцийлар түзеді. Микросклероцийлар сопақтау, сыртқы қабығы қалың, қара-қоңыр түсті ішкі бөлігі жіңішке түссіз жіпшелерден тұрады. Олар өсімдік сола бастағанда пайда болады. Склероцийлар коктемде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz