Энтомофагтардың биологиясы
1 Энтомофагтардың биологиясымен танысу
2 Жартылай қаттықанаттылар немесе қандалалар отрядының (Hemintera) негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы.
3 Қаттықанаттылар немесе қоңыздар отрядының (Coleoptera) негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы
4 Торқанаттылар отрядының (Neuroptera) негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы
5 Жарғаққанаттылар (Hymenoptera) отрядтарының негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы.
6 Қосқанаттылар (Diptera) отрядтарының негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы
7 Әртүрлі бунақденелер тобынан энтомофагтарды шығару ерекшелігі.
8 Күздік, мақта және карадрин көбелектеріне қарсы энтомофагтарды қолдану және олардың тиімділігі
9 Коларадо қоңызы.периллюс, подизус, барылдақтар, кокциннелидтер, алтынкөзділер
10 Қызылша шыбынының энтомофагтары
11 Кәдімгі өрмекші кене.фитосейидтер, кенежегіш трипс, стеторус.
12 Бақша және басқа біте түрлері.кәдімгі алтынкөз, сыпырғы сирфы, жыртқыш құмытылар, лизофлебустар
13 Мақта көбелегі.казак апантелесі, габробракон, тахин шыбындары
14 Көкөніс дақылдары зиянкестерінің энтомофагтары мен акарифагтары
2 Жартылай қаттықанаттылар немесе қандалалар отрядының (Hemintera) негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы.
3 Қаттықанаттылар немесе қоңыздар отрядының (Coleoptera) негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы
4 Торқанаттылар отрядының (Neuroptera) негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы
5 Жарғаққанаттылар (Hymenoptera) отрядтарының негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы.
6 Қосқанаттылар (Diptera) отрядтарының негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы
7 Әртүрлі бунақденелер тобынан энтомофагтарды шығару ерекшелігі.
8 Күздік, мақта және карадрин көбелектеріне қарсы энтомофагтарды қолдану және олардың тиімділігі
9 Коларадо қоңызы.периллюс, подизус, барылдақтар, кокциннелидтер, алтынкөзділер
10 Қызылша шыбынының энтомофагтары
11 Кәдімгі өрмекші кене.фитосейидтер, кенежегіш трипс, стеторус.
12 Бақша және басқа біте түрлері.кәдімгі алтынкөз, сыпырғы сирфы, жыртқыш құмытылар, лизофлебустар
13 Мақта көбелегі.казак апантелесі, габробракон, тахин шыбындары
14 Көкөніс дақылдары зиянкестерінің энтомофагтары мен акарифагтары
Паразиттер басқа жәндіктердің ішкі мүшелерінде немесе солардың аралықтарында ұлпаларды жеп немесе жасуша шырынын сорып тіршілік етеді. Олар иелерінің организімін тіршілік ету ортасы ретінде пайдаланылады және паразитизм кезінде олармен тығыз түрде биологиялық байланыста болады. Паразиттер мен жыртқыштардың арасындағы негізгі айырмашылық-жыртқыш өз құрбанын тікелей өлтіреді, ал паразит иесінің есебінде қоректеніп, оның тіршілік қабілетін әлсіретіп барып, өз даму кезеңінің соңғы сатысында ғана өлтіреді. Кейде паразиттің иесі өлмей тірі қалады.
Жеті нүктелі «қан қоңызы» деп аталатын жыртқыш қоңыз өсімдік биттерін, ал жыртқыш барылдақ қоңыздардың бір түрі қызыл денелі барылдақ қоңыз (Calosoma sycophanta L) жібек көбелектің (Porthetria dispar L) жас жұлдызқұрттарын бірден жеп қояды. Ал жарғақ қанатты паразит – апантелес қырыққабат ақ көбелегінде мүлде өзгеше түрде паразиттік тіршілік етеді. Бұл паразиттің аналықтары өзінің жұмыртқаларын 20-60 данадан топтап көбелектің бір-екі жастағы жұлдызқұрттарының денесіне салады.
Жұмыртқалардан шыққан паразиттің дернәсілдері жұлдызқұрттарының ішіне еніп, ішкі мүшелерімен қоректенеді. Бірақ бұдан жұлдызқұрттар қоректенуін және түлеу процесін тоқтатпай 5 жасқа дейін дамиды да тек паразиттер денесінен шығып кеткеннен кейін ғана өледі.
Кейбір паразиттер, мысалы, шегірткенің паразиті-блезоксифа деп аталатын паразит шыбын иесін тіпті өлтірмейді, тек қана оның өсімталдығын төмендетеді. Бөжектер паразиттерінің көпшілігі иелерінің тіршілік қабілетін бірте-бірте әлсіретіп барып, даму кезеңінің соңғы дамуы аяқталмай-ақ өлуге мәжбүр етеді.
Паразиттік тіршілік ететін бөжектер мен жыртқыш бөжектердің саны өте көп: 50 мыңнан асады. Олардың ішіндегі ең бастысы жарғақ қанатты бөжектер отрядының өкілдері мен паразиттік тіршілік ететін шыбындар, ал жырқыштардан басты орын алатындары–қоңыздар, тор қанаттылар, кандала мен трипсілер.
Жеті нүктелі «қан қоңызы» деп аталатын жыртқыш қоңыз өсімдік биттерін, ал жыртқыш барылдақ қоңыздардың бір түрі қызыл денелі барылдақ қоңыз (Calosoma sycophanta L) жібек көбелектің (Porthetria dispar L) жас жұлдызқұрттарын бірден жеп қояды. Ал жарғақ қанатты паразит – апантелес қырыққабат ақ көбелегінде мүлде өзгеше түрде паразиттік тіршілік етеді. Бұл паразиттің аналықтары өзінің жұмыртқаларын 20-60 данадан топтап көбелектің бір-екі жастағы жұлдызқұрттарының денесіне салады.
Жұмыртқалардан шыққан паразиттің дернәсілдері жұлдызқұрттарының ішіне еніп, ішкі мүшелерімен қоректенеді. Бірақ бұдан жұлдызқұрттар қоректенуін және түлеу процесін тоқтатпай 5 жасқа дейін дамиды да тек паразиттер денесінен шығып кеткеннен кейін ғана өледі.
Кейбір паразиттер, мысалы, шегірткенің паразиті-блезоксифа деп аталатын паразит шыбын иесін тіпті өлтірмейді, тек қана оның өсімталдығын төмендетеді. Бөжектер паразиттерінің көпшілігі иелерінің тіршілік қабілетін бірте-бірте әлсіретіп барып, даму кезеңінің соңғы дамуы аяқталмай-ақ өлуге мәжбүр етеді.
Паразиттік тіршілік ететін бөжектер мен жыртқыш бөжектердің саны өте көп: 50 мыңнан асады. Олардың ішіндегі ең бастысы жарғақ қанатты бөжектер отрядының өкілдері мен паразиттік тіршілік ететін шыбындар, ал жырқыштардан басты орын алатындары–қоңыздар, тор қанаттылар, кандала мен трипсілер.
1. Бондаренко Н.В. Биологическая защита растений. 2-е изд.-М.:Агропром- издат, 1986.
2. Штерниш В.С.Биологическая защита растений. изд.-М.:Агропром- издат, 2004.
3. Матпаева Б.Б. Ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен биологиялық күрес тәсілдері.-Алматы.:Қайнар,1983.
4. Торыбаев Х.К. Энтомофаг насекомдар.-Алматы.: 2009.
5. Ашикбаев Н.Ж., Агибаев А.Ж., Прокофьев О.Н. Энтомофаги вредных насекомых и гербифаги сорных растений.-Алматы:Агроуниверситет, 1996.
6. Матпаева Б.Б., Тілменбаев Ә.Т.Ауыл шаруашылығына пайдалы жәндіктер.-Алматы:Қайнар,1973.
2. Штерниш В.С.Биологическая защита растений. изд.-М.:Агропром- издат, 2004.
3. Матпаева Б.Б. Ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен биологиялық күрес тәсілдері.-Алматы.:Қайнар,1983.
4. Торыбаев Х.К. Энтомофаг насекомдар.-Алматы.: 2009.
5. Ашикбаев Н.Ж., Агибаев А.Ж., Прокофьев О.Н. Энтомофаги вредных насекомых и гербифаги сорных растений.-Алматы:Агроуниверситет, 1996.
6. Матпаева Б.Б., Тілменбаев Ә.Т.Ауыл шаруашылығына пайдалы жәндіктер.-Алматы:Қайнар,1973.
1. Тәжірибелік сабақ.
Сабақтың тақырыбы: Энтомофагтардың биологиясымен танысу.
Сабақтың мақсаты: Энтомофагтардың биологиясымен танысу.
Сабақта қарастырылатын сұрақтар:
1. Энтомофагтардың биологиясы.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Энтомофагтардың биологиясы. Ауыл шаруашылығы зиянкестерімен күресу
шараларының жүйесіндегі биологиялық тәсіл зиянкестерге қарсы олардың табиғи
жауларын – паразиттері мен жыртқыштарын пайдалануға негізделген. Пайдалы
жәндіктердің бұл тобын бір сөзбен энтомофагтар деп атайды.
Паразиттер басқа жәндіктердің ішкі мүшелерінде немесе солардың
аралықтарында ұлпаларды жеп немесе жасуша шырынын сорып тіршілік етеді.
Олар иелерінің организімін тіршілік ету ортасы ретінде пайдаланылады және
паразитизм кезінде олармен тығыз түрде биологиялық байланыста болады.
Паразиттер мен жыртқыштардың арасындағы негізгі айырмашылық-жыртқыш өз
құрбанын тікелей өлтіреді, ал паразит иесінің есебінде қоректеніп, оның
тіршілік қабілетін әлсіретіп барып, өз даму кезеңінің соңғы сатысында ғана
өлтіреді. Кейде паразиттің иесі өлмей тірі қалады.
Жеті нүктелі қан қоңызы деп аталатын жыртқыш қоңыз өсімдік биттерін,
ал жыртқыш барылдақ қоңыздардың бір түрі қызыл денелі барылдақ қоңыз
(Calosoma sycophanta L) жібек көбелектің (Porthetria dispar L) жас
жұлдызқұрттарын бірден жеп қояды. Ал жарғақ қанатты паразит – апантелес
қырыққабат ақ көбелегінде мүлде өзгеше түрде паразиттік тіршілік етеді. Бұл
паразиттің аналықтары өзінің жұмыртқаларын 20-60 данадан топтап көбелектің
бір-екі жастағы жұлдызқұрттарының денесіне салады.
Жұмыртқалардан шыққан паразиттің дернәсілдері жұлдызқұрттарының ішіне
еніп, ішкі мүшелерімен қоректенеді. Бірақ бұдан жұлдызқұрттар қоректенуін
және түлеу процесін тоқтатпай 5 жасқа дейін дамиды да тек паразиттер
денесінен шығып кеткеннен кейін ғана өледі.
Кейбір паразиттер, мысалы, шегірткенің паразиті-блезоксифа деп аталатын
паразит шыбын иесін тіпті өлтірмейді, тек қана оның өсімталдығын
төмендетеді. Бөжектер паразиттерінің көпшілігі иелерінің тіршілік қабілетін
бірте-бірте әлсіретіп барып, даму кезеңінің соңғы дамуы аяқталмай-ақ өлуге
мәжбүр етеді.
Паразиттік тіршілік ететін бөжектер мен жыртқыш бөжектердің саны өте
көп: 50 мыңнан асады. Олардың ішіндегі ең бастысы жарғақ қанатты бөжектер
отрядының өкілдері мен паразиттік тіршілік ететін шыбындар, ал жырқыштардан
басты орын алатындары–қоңыздар, тор қанаттылар, кандала мен трипсілер.
Бөжектердің көптеген отрядтары өкілдерінің денесінде паразиттік
тіршілік ететін жарғақ қанаттылар түрлерінің жалпы саны қазіргі кезде
оншақты мыңға жетеді. Олардың ішіндегі бірқатары мысалы: афелинус,
трихограмма, псевдафикус және басқалары биологиялық күресте кең
пайдаланылады.
Тахина деп аталатын паразит шыбындардың ішінде де ауыл щаруашылық
зиянкестерінің мөлшерін едәуір азайтуда жоғары нәтиже беретін түрлері
белгілі. Оларға жататындар: парсыз жібек көбелектің жұлдызқұрттарының
паразиттері фороцера, қалқанды блефарипода, егеушілер дернәсілдерінің
паразиті дрина, зауза қоңыздары дернәсілдерінің паразиттері-дексий
шыбындары; өсімдік қандаласы паразиттері фазия шыбындары.
Дернәсілдері иесінің денесі ішінде қоректеніп, дамуын сонда өткізетін
паразиттерді эндопаразиттер деп атайды. Оларға афелинус, псевдафикус және
басқалары жатады. Дернәсілдері иесінің сыртында тіршілік етіп, оның денесін
жарақаттап, сол жара арқылы қоректенетін паразиттерді эктопаразиттер дейді.
Бұларға жататындар калифорния қалқаншасының паразиті-қысқа шашақты афитис,
қоңыр қалқаншасының паразиті-алтын тәрізді афитис, қоңыр көбелектердің
паразиті – панискус және басқалары.
Эндопаразиттер иесінің денесіне әртүрлі жолдармен енеді. Жарғақ қанатты
паразиттердің еркін тіршілік ететін ұрғашылары жұмыртқа салғыш
апараттарының көмегімен иесінің жұмыртқаларын, дернәсілдерін,
қуыршақтарының немесе ересектерінің денесін тесіп, соған өздерінің
жұмыртқаларын салады. Осындай тәсілдермен трихограммалар және теленоминдер
көптеген бөжектердің жұмыртқаларын, псевдафикус комсток сымырының
ұрғашылары мен дернәсілдерін, ал пимпла деп аталатын паразит алма жемірінің
қуыршақтарын залалдайды.
Жарғақ қанатты эндопаразиттердің мысалы, хабробраконаның ұрғашылары ұн
көбелегі жұлдызқұртының денесін жансыздандырады да, соның қасына өздерінің
жұмыртқаларын орналастырады. Одан соң жұмыртқадан шыққан дернәсілдер
өздері-ақ жұлдызқұрттың денесіне еніп, паразиттік тіршілік ете бастайды.
Әсіресе паразит шыбындар өздерінің жұмыртқаларын алуан түрлі жолдармен
салады. Мысалы, компсилюра деп аталатын шыбын жұмыртқаларын парсыз жібек
көбелектің жұлдызқұрттарының іш қуысына салады. Ал астық сұр көбелегінің
паразиті блефарипода жұмыртқаларын иесінің жұлдызқұрттары қоректенетін
өсімдік жапырақтарына орналастырады. Сонда жұлдызқұрттар жапырақтармен
қоректенгенде жұмыртқаларды да жұтады. Одан соң олардан дернәсілдер шығып,
жұлдызқұрттың ішек қуысынан дене қуысына өтеді.
Паразиттік тіршілік ететін шыбындардың көпшілігі иелерінің денесіне
активті түрде енеді. Мысалға қырыққабат қоңыр көбелегінің паразиті
эрнестияның дернәсілдерін алуға болады. Бұл шыбын дернәсілдерін тірідей
туады. Одан соң дернәсілдер өсімдіктердің, жапырақтары мен сабақтарында
өрмелеп жүріп, көбелектің жұлдызқұрттарын тауып алады да, олардың денесін
тесіп ішкі қуысына енеді.
Паразиттердің кейбір түрлері иелерінің белгілі бір мүшелерінде немесе
ұлпаларында ғана тіршілік етіп, дами алады. Мысалы, алма күйесі көбелегінің
паразиті агениаспистің жұмыртқасы иесінің жұмыртқа ұрығына тура түссеғана
дами алады, ал жұмыртқаның сары уызына түссе өліп қалады. Платигастера деп
аталатын паразит жұмыртқаларын гессен шыбыны дернәсілдерің асқазанына, ал
трихациса деп аталатын паразит сол шыбын дернәсілдерің нерв бағанасына
салады.
Жарғақ қанатты эндопаразиттердің көпшілігі иесінің ішкі қуысында
(немесе жұмыртқасының ішінде) қуыршақтанып, ересек бөжекке айналады да,
одан соң оның тері қабын (немесе жұмыртқа қабығын) кеміріп, тесіп сыртқа
шығады. Ал эндопаразиттердің кейбір түрлерінің дернәсілдері, мысалы,
қырыққабат ақ көбелегінің паразиті апантелес қоректенуін және дамуын
тоқтатқан соң иесінің тері қабын бұзып, сыртқа шығады да, соның маңайында
қуыршаққа айналады. Дернәсіл ішінен шыққан соң паразиттің иесі өліп қалады.
Паразиттік тіршілік ететін тахин шыбындардың дернәсілдері иелерінің
ішінде қуыршаққа айналады немесе олардың тері қабын бұзып, сыртқа шығады да
топыраққа еніп, сонда қуыршақтанады. Паразиттердің ересектері еркін өмір
сүреді. Олар гүл шырынын, өсімдіктердің шырынды сұйық заттарын, шық
тамшыларын және иелерінің денесінен бөліп шығатын сұйық заттарды сорып
қоректенеді. Ал кокцидтердің паразиттері коккофагустар мен афитистер
углеводты шырындармен қоса иелерінің гемолимфасын жалап қоректенеді.
Паразиттердің ересектерінің тіршілігінде қосымша углеводты қоректенудің
маңызы өте зор. Паразиттердің кейбір түрлерінің, мысалы, алма және жеміс
күйелері көбелектерінің паразиті агениаспистің, алғаш ұшып шыққанда пісіп
жетілетін жұмыртқаларының саны өте аз болады. Оларды екі-үш күн ішінде-ақ
салып бітіреді. Бірақ шырынмен қоректенген соң оның өмірі 30-40 күнге дейін
созылып, өсімталдығы арта түседі. Ал басқа бір паразиттердің, мысалы тахин
шыбындарының кейбіреулерінің, қоректенбейінше жұмыртқалары пісіп жетілмейді
олар гүлді өсімдіктердің шырындарымен қоректенуді керек етеді. Кейбір
паразиттердің, мысалы, трихограмманың жыныс өнімі иесінің жұмыртқасын тесіп
сыртқа шыққан кезде-ақ пісіп жетілген күйде болады. Сондықтан олар жұмыртқа
қорының көпшілігін бірінші күні-ақ салып үлгереді. Бірақ қоректенген соң
олардың өмірі ұзарады да, қоректенбей аш тұрғандарына қарағанда жұмыртқаны
көбірек салады.
Паразиттердің ересектерінде өз иелерін тез іздеп тауып алу қасиеті
үлкен рөл атқарады. Олардың аналықтары жұмыртқаларын салу үшін иесінің
мүшелерін тез тауып алады. Онымен қоса кейбір паразиттер әуелі жасырын
тіршілік ететін иелерін де тез тауып алады. Мысалы, астық сұр көбелегінің
паразиті менискус дәндерінің ішінде көбелектің жұлдызқұрттар бар масақты
сыртынан жұмыртқа салғыш аппаратымен түйреп, өзінің жұмыртқаларын
жұлдызқұрттардың денесіне салады. Ал лариофагус деп аталатын паразит қамба
бізтұмсық қоңызының (Calandra granaria L) дернәсілдерін астықтың қалың
қабатынан іздеп тауып алып, оларды залалдайды. Паразиттік тіршілік ететін
бөжектер алғашқы және үстеме немесе соңғы паразиттер болып екі топқа
бөлінеді. Өсімдік қоректі бунақденелілерді мекендеп, олардың есебінде
тіршілік ететін парзиттерді алғашқы паразиттер дейді. Ал осы алғашқы
паразиттердің дернәсілдерін, қуыршақтарын (олар иесінің ішінде жатқан күйде
де) мекендеп, солардың есебінде тіршілік ететін паразиттерді үстеме немесе
соңғы паразиттер деп атайды.
Үстеме паразиттердің ұрғашысы жұмыртқа салғыш аппараты мен өсімдік
қоректі дернәсілдің денесін түйреп, өзінің жұмыртқаларын іште жатқан
алғашқы паразиттің дернәсіліне салады. Одан да үстеме паразиттің
дернәсілдері алғашқы паразиттердің дернәсілдерімен қоректеніп, ақырында
оларды бірте-бірте әлсіретіп барып өлтіреді. Мысалы, цераптероцерус деп
аталатын үстеме паразит алқоры жалған қалқаншасының өте тиімді алғашқы
паразиті қола түсті дискодесаның 70 пайызын залалдап құртады.
Осыған орай цераптероцерус көп болатын жерлерде алқоры жалған
қалқаншасы ешбір кедергісіз өсіп-өнеді. Сондықтан алғашқы паразиттер
қаншалықты пайдалы болса, үстеме паразиттер соншалықты зиянды болады.
Үстеме паразиттерді жете білудің тәжірибеде маңызы өте зор. Биологиялық
күресу тәсілін жүзеге асыру үшін алғашқы паразиттерді қоныстандыру кезінде
олармен қоса үстеме паразиттерді апармаудың қамын жасау керек.
Тәжірибелік істе қосымша паразитизмнің де, яғни өсімдік қоректі
бөжектердің біреуін бір мезгілде әр түрге жататын екі паразиттің
залалдауының да маңызы өте зор. Қосымша паразитизм туралы көптеген мысалдар
келтіруге болады. Біз солардың біреуі парсыз жібек көбелектің
жұлдызқұрттардың басты паразиті – апантелес деген жарғақ қанатты бөжек.
Сонымен қатар бұл көбелектің жұлдызқұрттарын апантелес залалданған кезде
оларды тахина тұқымдасына жататын фороцера деген шыбын да залалдайды.
Қосымша паразитизм кезінде мынадай жағдайлар болуы мүмкін. Бір жағдайда
бұрын шыққан дернәсіл соңғы дернәсілді құртады; екінші жағдайда ие-бөжек
алғашқы паразиттің әрекеті салдарынан өледі, ал сонымен қоса соңғы паразит
те құриды; үшінші бір жағдайда ие-бөжектің әлсіреуіне байланысты екі
паразит те өледі. Кейбір жағдайда екеуі де тірі қалуы мүмкін.
Қосымша паразитизмде бір паразиттің екінші паразитті ығыстырып шығару
оқиғасына мынадай бір мысал келтіруге болады. Калифорнияға цитрус ағашының
қауіпті зиянкесі ақұнтақты сымырмен күресу үшін Аустралиядан тетракнемус
және коккофагус деп аталатын екі паразитті әкелген болатын. Алғашында
тетракнемус жақсы нәтиже берген, бірақ соңынан оны коккофугустың ығыстырып
шығарғандағы байқалған.
Энтомофагтар өздерінің иелерін залалдауға мамандану дәрежесіне
байланысты монофагтар, полифагтар және олигофагтар болып үш түрлі
биологиялық топтарға бөлінеді. Монофагтар бір немесе екі түрге жататын
бөжектерді, полифагтар бөжектердің әртүрлі отрядтарының өкілдерін, ал
олигофагтар бір тұқымдасқа жататын бірнеше түрлерді залалдайды.
Энтомофагтардың иелеріне мамандану дәрежесі мына жағдайларға тәуелді
болады:
1) негізгі иесінің даму кезеңіне энтомофагтың даму кезеңінің үйлесімді
болып келуі;
2) энтомофаг пен оның иесінің сыртқы орта жағдайларына қоятын талаптарының
ұқсас болуы; 3) энтомофагтың иесінің организмінде тіршілік етуге бейімделуі
және т.б.
Энтомофагтардың тиімділігі олардың ие-бөжектерді залалдауға мамандалу
дәрежесіне байланысты. Мысалы, алма ағашының аса қауіпті зиянкесі қан
битінің өте жақсы мамандалған паразиті афелинус иесінің өсіп-өнуін басқа
факторлардың көмегінсіз-ақ тежей алады. Энтомофагтардың ішінде
олигофагтарда зиянкес бөжектердің сан мөлшерінің көбейіп кетуіне жол
бермей, олардың қаулап өсіп-өнуін тежей алады.
Воронеж қорығында паразит бөжектер жапырақты орман ағаштарының қауіпті
зиянкесі жібек көбелектің жаппай өсіп-өнуін дер кезінде тежеген болатын.
Солардың ішінде негізгі рөл атқарғандар жарғақ қанаттылардан-апантелестер,
ал паразит-шыбындардан орман фороцерасы мен қалқанша блефариподасы болды.
Қазақстанның солтүстік бөлімінде дәнді дақылдардың, әсіресе бидайдың,
басты зиянкесі астық сұр көбелегінің жаппай өсіп-өнуін тежеуде де басты
рөльді энтомофагтар атқарады. Олардың ішінде ең негізгілері мыналар: жарғақ
қанаттылар отядынан менискус, қосқанаттылар отрядынан изомера мен тахина.
Краснодар өлкесінің оңтүстігінде кокцинеллида тұқымдасына жататын
жыртқыш қоңыз хилокорус – Калифорния қалқаншасының 90-95 пайызын жойғаны
мәлім. Энтомофагтардың осындай айтылған пайдалы әрекеттері туралы көптеген
мысалдар келтіруге болады.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Бондаренко Н.В. Биологическая защита растений. 2-е изд.-М.:Агропром-
издат, 1986.
2. Штерниш В.С.Биологическая защита растений. изд.-М.:Агропром- издат,
2004.
3. Матпаева Б.Б. Ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен биологиялық
күрес тәсілдері.-Алматы.:Қайнар,1983.
4. Торыбаев Х.К. Энтомофаг насекомдар.-Алматы.: 2009.
5. Ашикбаев Н.Ж., Агибаев А.Ж., Прокофьев О.Н. Энтомофаги вредных насекомых
и гербифаги сорных растений.-Алматы:Агроуниверситет, 1996.
6. Матпаева Б.Б., Тілменбаев Ә.Т.Ауыл шаруашылығына пайдалы жәндіктер.-
Алматы:Қайнар,1973.
2. Тәжірибелік сабақ.
Сабақтың тақырыбы: Жартылай қаттықанаттылар немесе қандалалар отрядының
(Hemintera) негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы.
Сабақтың мақсаты: Жартылай қаттықанаттылардың негізгі топтарын анықтау және
олардың сипаттамасымен танысу.
Сабақта қарастырылатын сұрақтар:
1. Жартылай қаттықанаттылардың негізгі топтары және олардың сипаттамасы.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Жартылай қаттықанаттылардың негізгі топтары және олардың
сипаттамасы. Қандалалардың көптеген өкілдерінің ішінде зиянкес бөжектер мен
кенелерді жеп, олардың сан мөлшерін азайтып отыратын жыртқыштары да
кездеседі. Жыртқыш қандалалардың негізгі түрлері антокариде тұқымдасына
жатады. Бұл қандалалар өте кішкентай, денелерінің ұзындығы 1,5-3,5 мм.
Мұртшалары 3 буынды. Жыртқыш қандалалар өсімдік биттерін, сымырларды,
трипсілерді, кенелерді жеп қоректенеді. Ең көп таралған түрі антокорис
пилозус. Ол ересек бөжек сатысында қыстайды да, күзде және ерте көктемде
жеміс кенелерін олардың қыстап жатқан жерлерінде жеп, сан мөлшерін едәуір
азайтады. Ұрғашы қандалалар мамырдың бас кезінде жұмыртқалауға кіріседі,
әрқайсысы 110 жұмыртқаға дейін салады. Бір жаздың ішінде қандалалар 5
ұрпаққа дейін береді. Ересек қандала бір тәуліктің ішінде өрмекші
кенелердің 35-40, төменгі жастағы дернәсілдері 8-10 данасын, ал жоғарғы
жастағы 25-35 данасын жейді.
Трипсілер отряды (Thysanoptera). Көпшілік түрлері мәдени өсімдіктермен
қоректеніп, ауыл шаруашылығына зиян келтіреді. Трипсілердің 20 шақты
жыртқыш түрлері таралған 1-сурет. Солардың ішінде кене жегіш трипс-Орта
Азияда, әсіресе Тәжікстанда мақта өсімдігіне зиян келтіретін өрмекші
кенелерінің сан мөлшерін тежеп отыруда айтарлықтай орын алады. Жыртқыш
трипсілердің ішіндегі Алматы жеміс аймағында көбірек тарағаны – жапырақ
трипсі.
1-сурет. Алты дақты трипс (S. sexmakulatus); жолақты трипс (Aeolothrips
fasiatus L.)
Мәдени және жабайы өсетін алма ағаштарында да көп кездеседі. Ересек
бөжек фазасында әртүрлі жерлерде паналап қыстап шығады. Қыстаған жерлерінен
алма ағашы бүршік атып, оларда жеміс кенелері пайда бола бастаған кезде
шығады. Мамыр айында ұрғашы трипсілер жапырақтың астыңғы жағына негізгі
жүйкені бойлап, жұмыртқаларын салады. Бір маусым ішінде 3-6 ұрпақ беріп
өсіп-өнеді. Бірінші жастағы дернәсілі бір тәулік ішінде кененің 5-7
жұмыртқасын немесе 3-5 нимфасын, екінші жастағы дернәсілдер ересек
кенелердің орта есеппен 6-7 данасын, ал трипсілердің өздері-15 шақты
өрмекші кенелерді жеп құртады.
Акарифагтар. Кәдімгі өрмекші кене ауыл шаруашылығы дақылдарының көптеген
түрлерін зақымдайды. Ол әсіресе жылыжайларда өсірілетін қиярға қатты зиянын
тигізеді. Өрмекші кене акарифагтарының ішінде біздің елімізде бүгінгі таңда
биологиялық әдісте кеңінен қолданылып жүргені-жыртқыш кене фитосейулюс-
(Phytoseiulus perssimilis Ath.- Henr).
Ересек ұрғашы кененің денесі сопақша келген, ұзындығы 0,5 мм сарғыш немесе
күрең қызыл түсті. Еркектері ұрғашыларынан кішірек болады. Оларды бір-
бірінен тек қана микроскоп арқылы қарап ажыратуға болады.
Фитосейулюстің көбеюі гаммогенез жолымен, яғни екі жыныс особьтарының
шағылысуы арқылы жүреді. Ұрықтанғаннан кейін бір екі тәуліктен соң ұрғашы
кенелер жұмыртқалауға кіріседі. Ұрықтанбаған кенелер
2-сурет.Фитосейлуюс жұмыртқа салмайды. Жұмыртқаларын бір-
бірлеп өсімдіктердің жапырағына, өрмекші кене топтарының арасына шашыратып
салады. Жұмыртқалары өрмекші кенелердің жұмыртқаларынан ірі, сопақша келген
ақшыл-жасыл түсті болады. Өсімталдығы әрбір ұрғашы кенеге орта есеппен 50-
80 жұмыртқадан келеді. Жұмыртқалардан шыққан алты аяқты дернәсілдердің
түсі сары, қоректенбейді. Көп кешікпей бұл дернәсілдер түлеп, сегіз аяқты
нимфаға айналады. Ал осы нимфалар екі рет түлегеннен кейін барып, ересек
кенелердің қатарына қосылады.
Тиімділігі: Бірінші екінші жастағы нимфа мен ересек фитосейлустер
өрмекші кенелерді барлық даму сатысында жеп қоректенеді. Бір ұрғашы
фитосейлус тәулігіне өрмекші кененің 24 ересегін немесе 30 жұмыртқасын
жейді. Фитосейлус-өрмекші кенелердің бейімделген жыртқыш акарифагы, өрмекші
кенелер жоқ жерде олар тіршілік ете алмайды.
Фитосейулюстің бір ұрпағының дамуы ауаның температурасына байланысты
бес тәуліктен 40-50 тәулікке созылады. Жалпы алғанда фитосейулюсті өсіріп
көбейтуге қолайлы жағдай 25-30 градус температурамен 70-80 пайыз
шамасындағы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы.
Фитосейулюсті өсіріп-өндіру. Фитосейулюстерді қолдап жаппай өсіріп
өндіру үшін өрмекші кенелердің миллиондаған особы қажет болады. Жыртқыш
кенеге қажетті мұндай мол азық қорын даярлау мақсатында зертханада өрмекші
кенелерді де өсіріп өндіру керек. Ол үшін алдымен ие өсімдіктерді өсіру
қажет. Сынақтан өткен өсімдіктердің ішінде өрмекші кенелер бұршақ тұқымдас
өсімдіктерде тез қарқынмен өсіп өнеді. Бұлардың ішінде соны пайдалану өте
тиімді. Себебі оның даму мерзімі қысқа және өрмекші кенелердің зақымдануына
төзімді келеді.
Акарифагты тікелей жылыжайларда 70-80 пайыз ылғалдылық пен 25-280С
жағдайында өсіреді. Фитосейулюс пен кәдімгі өрмекші кененің екеуін екі
бөлек жылыжайларда өсірген жөн. Мұндай жылыжайларды өндіргіш жылыжай деп
атайды. Бұл жылыжайлардың көлемі шаруашылықтағы жылыжайлардың жалпы
көлемінің 10 пайызындай болса жеткілікті. Өндіргіш жылыжайларды
полиэтиленді пленкамен қапталған 7 бокске бөледі де, бір боксте өрмекші
кененің тұрақты аналық қорын үздіксіз өсіріп сақтайды; екінші боксте
фитосейулюстің аналық қорын үздіксіз өсіріп бейімдейді; Ал қалған бокстерді
іс жүзінде қолданылатын фитосейулюстерді жаппай өсіп-өндіру үшен
пайдаланады. Бұл бокстердің әрқайсысына бес-алты күн аралатып, сояның
тұқымдарын сеуіп отырады. 15-18 күннен кейін көктеп шыққан өсімдіктерді
кәдімгі өрмекші кенемен зақымдап, одан кейін 12-13 күн өткен соң бір
өсімдікке орта есеппен 10 данадан келетіндей шамамен фитосейулюстеді
жібереді.
Фитосейулюсті жинау мерзімдерін анықтаудың маңызы зор. Жыртқыштарды
уақытына жетпей ерте жинаса, олардың сан мөлшері жобалағаннан азйып қалады,
ал кешіктіріп жинаса, фитосейулюстер өрмекші кенелерді түгел жеп тауысып,
қорек іздеп, өсімдіктерден кетіп қалуы мүмкін. Сондықтан жыртқыштарды
жинайтын уақыт жақындап қалды ау деген кезде, бинокуляр арқылы күнделікті
бақылау жасап, өсімдіктің жапырақтарындағы фитосейулюс пен өрмекші
кенелерді санап тұру керек. Екеуінің мөлшері бірдей болғанда, яғни жыртқыш
пен құрбанының ара қатынасы 1:1 жуықтағанда фитосейулюстерді жинауға
кіріседі. Ол үшін соя өсімдігін түгелдей қырқып алады да, онша тығындамай 3
литрлік шыныға салып тоңазытқышқа қойып сақтайды немесе қолма-қол
пайдаланады.
Фитосейулюсті сақтау. Фитосейулюс ауаның температурасы төмен, ал
ылғалдығы өте жоғары болған жағдайда ұзақ уақыт сақтауға болады. Ол үшін ең
қолайлы жағдай 3о С температурамен 90-98 пайыз ылғалдылық. Әсіресе ұрғашы
особьтары жақсы сақталады. Ал жұмыртқаларымен жас кенелер тез өліп қалады.
Дегенмен жыртқыш кенелер дамуының барлық стаысында 5-6 күн сақатуға
шыдайды. Тоңазытқышта қолайлы жағдайда сақтағанда 30-35 күннен кейін
фитосейулюстің ұрғашы особьтарының 80 пайыздан астамы тіршілік қабілетін
жоймайды, ал сақтау мерзімі 45 күнге дейін созылғанда тек 35 пайызы ғана
тірі қалады. Осыған орай, фитосейулюсті 10-20 күннен артық сақтаудың қажеті
жоқ. Тоңазытқыштан алынған акарифагтарды қолдау алдында, олардың тірі
қалғандарының санын білген жөн. Қажетіне қарай тоңазытқыштан жыртқыш
кенелері бар сояның жапырақтарын біртіндеп алады да, фитосейлюстерді жаппай
өндіріп-өсіретін жылыжайларға немесе өрмекші кенелермен күресу мақсатымен
шаруашылық жылыжайларына жібереді. Тоңазытқыштан алынған жыртқыш кенелер
+10о С температурада белсенді қимылдап, өзінің қалыпты тіршілік жағдайына
тез түседі. Фитосейулюсі бар өсімдіктердің жапырағына күн сәулесінің тіке
түспегені дұрыс.
Фитосейулюстің шыққан тегі жылы субтропикалық аймақ болғандықтан,
олар диапаузасыз өсіп-өнеді. Сондықтан қыстың 2-3 айында (зиянкес жоқ
кезде) оларды зертханада аздаған популяциясын, яғни аналық қорларын сақтай
отырып, үзбей өсіру керек. Бұл кезде оларға қорек ретінде қысқы ұйқыға
кеткен өрмекші кенелерді пайдаланады. Ол үшін тамыз – қыркүйек айларында
өрмекші кенелерді қыстауға кеткен жерлерінен ұстағыш белдіктердің көмегімен
жинап алуға болады. Қағаздан жасалған ұстағыш белдіктерді өрмекші-
кенелермен қатты зақымдалған ағаштарға байлайды. Әдетте, алма, жөке және
басқа ағаштардың қурап бара жатқан кәрілері пайдаланылады. Ұстағыш
белдіктерді сол ағаштың діңгегігіне және ірі бұталарына жаздың аяқ кезінде
байлап, кейіннен жапырақтары түгел түсіп болған соң, қазан-қараша айларында
шешіп алады.
Өрмекші кенелер жиналған белдіктерді араларына дымқылдық мақта
қабаттары салынған полиэтиленді қапшықтарда немесе жерге көмілген
жәшіктерде сақтайды.
Зертхана жағдайында ең қолайлысы, кенелерді сыйымдылығы 0,5-0,1
литрлік шыныға салады. Шынылардың түбіне жұмсақ акварель кисточкасымен
ұстағыш белдіктердің шетінен қиып алып, қағаздардан өрмекші кенелердің
біраз особын қағып түсіреді де, 10-15 дана жыртқыш фитосейлуюсті жібереді.
Шыны құтылардың шетіне бірнеше су тамшысын тамызып, бөлмеге қояды. Шамамен
10-15 күннің ішінде фитосейулюстер өсіп-өніп өрмекші кенелерді түгел жеп
құртады. Бұдан кейін акарифагтарды осы құтылармен температурасы 3о -5о С
тоңазытқышта 2-3 апта ұстайды, бұдан соң өсіріп-көбейтуді қайтадан
бастайды. Міне, осылайша бірнеше дүркін қайталап өсіріп, фитосейулюстерді
көктемде өндіргіш жылыжайларда соя өсімдіктерінде жаппай өсіруге дейін
сақтайды.
Фитосейулюсті жаппай өсіріп-өндіру жұмыстарын ұйымдастыру. От жағып
жылытатын жылыжайларда бір маусым ішінде 1 м2 жерге орта есеппен
фитосейулюстің 100 данасы кетеді. Егер зиянкес өрмекші- кенелерді уақытында
қарамай, олардың сан мөлшері көбейіп кеткенде қолданса, жыртқыштарды
әлдеқайда көп жіберуге тура келеді. От жағалмайтын көктемгі жылыжайлар мен
парниктерде жыртқыштар 2 есе кем жұмсалады
(1 м2 жерге 50 данадан).
Фитосейулюсті жылыжайларға (өрмекші-кенелердің жаңадан пайда болған
ошақтарына) мезгіл-мезгіл жіберіп отыру керек. Сондықтан фитосейулюстерді
жаппай өсіріп-өндіру әдісі оларды 7-10 күнде бір рет жинауға негізделген.
Фитосейулюсті жаппай өсіру жұмысының басталуы жылыжайларда қиярдың тұқымын
себетін және оларда өрмекші-кенелердің пайда болатын уақытына байланысты.
Әдетте акарифагты өндіріс жылыжайларында жұмыс басталуынан 40-50 күн бұрын
өсіре бастайды.
Жыртқыштың барлық даму кезеңі (соя өсімдігін отырғызғаннан бастап)
шамамен 6-7 аптаға созылады. Ал басқа қосымша жұмыстарға (газондарды және
басқа құрал-саймандарды жуып тазалау, жаңа топырақ әкелу) бір апта уақыт
жұмсалады. Осыған сәйкес фитосейулюстерді жаппай өсіріп-өндіру жұмысын бір
орнында 8 апта өткеннен кейін қайталап отырады. Сондықтан өндіргіш
жылыжайларды көлемін бірдей етіп 8 бокске бөледі. Әрбір боксте немесе
учаскеде топырақпен толтырылған вазондар, жәшіктер және т.б. құрал-
саймандар болуы қажет. Бокстердің әрқайсысына 1 апта аралатып соя, атбас
бұршақ өсімдіктерінің тұқымдарын сеуіп отырады (өсімдіктердің тезірек өсуі
үшін олардың тұқымдарын топыраққа себерден 3-4 күн бұрын суға салып
бөктіріп алған жөн). Босаған учаскелерді қайтадан пайдаланып отырады. Міне,
осылайша ұйымдастырылған жасыл өсімдіктер конвейері фитосейулюстерді
қорландырып, оларды аптасына 1 рет жинап отыруға мүмкіндік туғызады. Егер
учаскелер немесе бокстер сөрелермен жабдықталған болса, олардың
топырақтарын жаңартып отыру керек.
Осы айтылған шараларды сақтап ,дұрыс ұйымдастыра білген жағдайда
өндіргіш жылыжайлардың 1 м2 жерінен 2-3 айдың (нуарыз-сәуір) ішінде 15
мыңға, ал жаз айларында 20 мыңға жуық фитосейулюс жинауға болады.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. БондаренкоН.В. Биологическая защита растений.2-е изд.-
М.:Агропромиздат,1986.
2. Матпаева Б.Б. Ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен биологиялық
күрес тәсілдері.-Алматы.:Қайнар,1983.
3. Торыбаев Х.К. Энтомофаг насекомдар.-Алматы.: 2009.
4. Ашикбаев Н.Ж., Агибаев А.Ж., Прокофьев О.Н. Энтомофаги вредных насекомых
и гербифаги сорных растений.-Алматы:Агроуниверситет, 1996.
5. Матпаева Б.Б., Тілменбаев Ә.Т.Ауыл шаруашылығына пайдалы жәндіктер.-
Алматы:Қайнар,1973.
6. Патогены насекомых: структурные и функциональные аспектыПод ред. В.В.
Глупова. М.: Круглый год, 2001. 736 с.:илл.
3. Тәжірибелік сабақ.
Сабақтың тақырыбы: Қаттықанаттылар немесе қоңыздар отрядының (Coleoptera)
негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы.
Сабақтың мақсаты: Қаттықанаттылардың негізгі топтарын анықтау және олардың
сипаттамасымен танысу.
Сабақта қарастырылатын сұрақтар:
1. Қаттықанаттылардың негізгі топтары және олардың сипаттамасы.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Қаттықанаттылардың негізгі топтары және олардың сипаттамасы.
250 мыңдай түрлері бар өте көп таралған бөжектердің үлкен бір тобы
болып есептеледі. Көпшілігі өсімдіктермен қоректеніп, ауыл шаруашылығына
зиянын тигізеді және олардың ішінде энтомофагтары да жиі кездеседі. Өсімдік
қорғаудың биологиялық әдісінде маңызды орын алатын туыстары қан қоңызы
немесе кокцинеллидтер, барылдақ, қысқа қанатты немесе стафилин қоңыздары.
Орман шаруашылығына зиян келтіретін бөжектермен қоректену арқылы пайдасын
тигізетін түрлері: карапузик, жалпақ және жіңішке денелілер туыстары.
Қан қоңызы қоңыздары немесе кокцинеллидтер (Coccinellidae). Дене
тұрқы дөңгелек, арқа жағы дөңес келеді. Көпшілік түрлері ал қызыл,
қанаттарының үстіңгі жағында қара таңбалары болады. Мұртшалары қысқа.
Дернәсілдері камподео тәрізді, ашық жүріп қоректенеді. Қоректенген
жерлерінде қуыршаққа айналады. Қуыршақтары бас жағын төмен қаратып,
өсімдікке жабысып салбырап тұрады.
Кокцинеллидтердің ересектері де, дернәсілдері де өсімдік бітелерімен
қоректенеді. Өсімдік бітелерімен қатар олар өрмекші кенелерді, бүрге-
шіркейлерді, алейродидтерді, сымырларды және басқа да ұсақ жәндіктерді жеп
құртады.
Өсімдік бітелерімен қоректенетін негізгі түрлері: жеті нүктелі
(Coccicella septempunctata); екі нүктелі (Adalia bipunctata L.); шегіршін
(S.conglobata L,); 14 нүктелі (duatuordecimpunctata L.); құбылмалы (Adonia
variegate L.) қан қоңызы қоңыздары. Нүкте тәрізді (Stethorus punctillum
Ws.); өрмекші-кенелердің жыртқыш акарифагы. Ал криптолемус (Cryptolaemus
montrousieri Muls) ұн тәрізді сымырлардың маманданған жыртқышы.
Жыртқыш энтомофагтардың басқа түрлерімен салыстырғанда кокцинел-
лидтердің артықшылығы: қыстайтын жерлерінде өте көп мөлшерде шоғырлана
алады, едәуір ұзақ мезгіл сақтауға және бір жерден екінші жерге
тасымалдауға көнгіш.
Жеті нүктелі қан қоңызы. Жеміс ағаштарына зиян келтіретін өсімдік
бітелерінің негізгі жыртқыш энтомофагы. Оның қысқы мекендерін әр жерден
кездестіруге болады. Бірақ Қазақстанның оңтүстік-шығысында көпшілігі тауда,
кішігірім тастардың астында, тырбиған бұталардың арасында және тағы басқа
қалтарыс жерлерде қыстап шығады 1-сурет.
1-сурет. Жеті нүктелі (Coccicella septempunctata)
Қоңыздардың қысқы ұйқыдан оянып, тау етегіндегі егіншілік аймағына
ауысу мерзімдері олардың қыстаған жерлеріне байланысты. Далалық жазық жерде
қыстаған қоңыздар наурыз айының бас кезінде-ақ қимылдап, белсенді өмір
сүруге кірісе бастайды. Ал биік тауда қыстайтындары мамырдың орта немесе
аяқ кезінде ұшып шығады. Алматы облысының тау етегіндегі аймақтарында жеті
нүктелі қан қоңызы жылына екі-үш ұрпақ беріп өсіп-өнеді. Жұмыртқаларын 30-
50-ден топтап, өсімдік бітелерінің шоғырларына орналастырады. Өсімталдығы
500-600 жұмыртқа. Қоректенуі жағынан-көпқоректі (полифаг). Өсімдік
бітелерінің біраз түрлерімен қоректенеді. Өсімдік бітелерімен зақымданған
жас жеміс ағаштарында оның басқа кокцинеллидтерден гөрі сан мөлшері басым
болады. Жеті нүктелі қан қоңызы астық тұқымдас өсімдіктерді зақымдайтын
бітелерді жеп құртады. Жаздың аяқ кезінде, өсімдік бітелерінің басқа
түрлері азайғанда, ол басқа кокцинеллидтер ұнатпайтын қырыққабат бітесімен
қоректенуге көшеді. Оларды бітемен зақымданған әртүрлі шөптесін
өсімдіктерден көп мөлшерде кездестіруге болады (сүттіген, түйежапырақ,
сиыржоңышқа т.б.). Жалпы алғанда жеті нүктелі қан қоңызы өсімдік бітелері
бар жерлердің бәрінде кездесе береді.
Жеті нүктелі кокнилеллид, өсімдік бітелері аз, жетіспеген жағдайға
өсімдіктермен де қоректене алады. Ерте көктемде олар гүлдеген өсімдіктердің
гүл тозаңы мен шырынын да талшық етеді. Әсіресе олар тобылғы мен талдың
гүлдерін көбірек ұнатады. Шөл далалы жерлерде ол ақтікен, сүттіген сияқты
өсімдіктердің шырынымен қоректенеді. Сонымен қатар көктемде ағаштардың
қайыңның шырынын сорады немесе өсімдіктердің шырынды сабақтарын кеміреді.
Жаз ортасында, өсімдік бітелерінің сан мөлшері күрт азайған кезде бұл
қоңыз қайтадан өсімдіктермен қоректенуге көшеді. Бұл кезде тау
етектеріндегі егіншілік аймақта ол басқа өсімдіктерден гөрі түйетікеннің
гүлін ұнатады.
Іле Алатауында жаз ортасында жеті нүктелі қоңыздар гүлдеп тұрған аю
балдырғанда, жабайы сәбізде, қызыл бояу өсімдіктерінде сирек кездеседі.
Альпі аймағында олар еңлікгүлдің гүл тозаңымен қоректенеді. Сөйтіп, жеті
нүктелі қан қоңызы алуан түрлі болып келеді, яғни өсімдік пен жануар
тектес қоректік заттарға бейімделген. Осыған байланысты кейбір ғалымдар
кокцинеллидтердің бұл түрін зиянды жәндіктер қатарына қосады. Қоңыздардың
ауыл шаруашылы-ғына зиянды жәндіктерді жеп құртатын пайдалы жақтары басым.
Қоңыздар мен олардың дернәсілдері өсімдік бітелері аз болған жағдайдың
өзінде оларды белсенді түрде іздеп тауып алады. Төменгі жастағы дернәсілдер
әдетте жұмыртқадан шыққан жерінде қоректік заттармен қамтамасыз етіледі
(себебі, қоңыздар жұмыртқаларын тек қана өсімдік бітелерінің шоғырларына
салады). Олар өсімдіктің әрбір жапырағын тексеріп шығады. Онда өсімдік
бітелерін таба алмаса, қайтадан сабағымен өрмелеп жерге түседі де, келесі
өсімдікке көшеді. Аш қоңыздар бітелерді түгелімен жеп қояды. Әдетте, екі-үш
бітені түгел жеп, ал қалғандарын тек сорады. Бір ересек қоңыз тәулігіне
200 данаға дейін біте жесе, ал олардың дернәсілдері өздерінің өсіп-даму
мерзімінің ішінде 1000-ға жуығын жеп құртады.
Екі нүктелі және шегіршін қан қоңызы популяциясының негізгі
кезеңінде тауда 1500-2600 метрлік биіктікте кәрі қарағайлардың қатпарлы
қалың қабығының астында қыстайды 2-сурет. Ал кейбір бөлігі жазық жердегі
бақтарда немесе тағы басқа жерлерде ағаштардың қабығы мен өсімдік
қалдықтарының астында қыстап шығады. Көктемде және жаздың бас кезінде бұл
қоңыздар жеміс ағашын зияндайтын өсімдік бітелерін ұнатады. Жылына екі,
кейде үш ұрпақ беріп дамиды.
2-сурет. Екі нүктелі (Adalia bipunctata L.);
14 нүктелі қан қоңызы алмұрт ағашының жас өркендері мен жапырақтарын
зақымдайтын алмұрт жапырақ ширатқышы деп аталатын өсімдік бітесінің негізгі
жауы. Алмұрт жапырақ ширатқыш жыл сайын алмұртты қатты зақымдайды, осының
салдарынан алмұрттың түйіндері түсіп қалады.
Жеміс ағаштары бітелерінің басқа түрлеріне қарағанда бұл біте көшпелі
емес оған қарсы химиялық күрес жүргізу өте қиын. Кейбір мәліметтерге
қарағанда, он төрт нүктелі қан қоңызы химиялық күрес жүргізілмеген
бақтардағы алмұрт ширатқышының өсіп-өнуін тежейді. Қоңыздар, әсіресе мамыр,
маусым айларында (яғни өсімдік бітелері толық қырылғанға дейін) көп болады.
Кокцинеллидтердің ауыл шаруашылығындағы маңызы өте зор. Қазақстанның
оңтүстік-шығысындағы тау етектеріндегі егіншілік аймақта ол ауыл
шаруашылығы дақылдарына зиян келтіретін өсімдік бітелерінің негізгі
энтомофагы болып есептеледі. Әсіресе, ол жаңадан отырғызылған жас алма
ағаштарындағы өсімдік бітелерін құртуда үлкен рөль атқарады. Сондықтан бұл
қоңыздарды тәжірибелік мақсат үшін кеңінен пайдалануға болады.
Биологиялық әдістің дамып өркендеуі осы кокцинеллидтер тұқымдасына
жататын родолия қоңызын цитрус ағаштарын қатты зақымдайтын аустралия
сымырына немесе ицерияға қарсы қолданудан басталды. Жыртқыштың дамуы
ицерияның даму кезеңімен үйлесімді келеді және құрбандарына қарағанда
қоңыздар тезірек өсіп-өнеді. Мысалы, Абхазияда ицерия екі ұрпақ беріп өніп-
өссе, ал родолия 4-5 ұрпақ береді.
Родолия ицерияның барлық даму сатыларымен қоректенеді, дегенмен
олардың жұмыртқаларын көбірек ұнатады. Родолияның бір дернәсілі күніне
ицерияның 2-3 дернәсілін, ал ересек қоңыздың өзі 45-50 дернәсілін жеп
құртады. Дернәсілдер сол қоректенген жерлерінде-бұтақтарда, жапырақтың
астыңғы беттерінде қуыршақтанады. Күзге таман әртүрлі өсімдік қалдықтарының
астын паналап қыстап шығады.
Криптолемус сымырларының жұмыртқадан бастап ересек бөжекке дейінгі
барлық даму фазаларында жеп құртады 3-сурет. Жаңа шыққан қоңыздардың жыныс
мүшелері 10-13 күнде пісіп жетіледі. Өсімталдығы өте жоғары, 200-500
жұмыртқаға дейін барады. Қоңыздар 3 айдан 7 айға дейін өмір сүреді.
Дернәсілдері баяу қимылдағанымен, сымырларды ағаштардың тесіктерінен,
қабықтарының астынан іздеп жүріп тауып алады. Қоңыздың бір ересек дернәсілі
күніне сымырлардың 12-25 жұмыртқа қапшықтарын немесе 200-300 дернәсілі мен
60 жуық ересектерін жеп құртады. Криптолемустың жұмыртқадан ересек қоңызға
дейінгі дамуы 35-40 күнге созылады. Субтропикалық аймақтарда жылына 3-4
ұрпақ беріп өсіп-өнеді.
3-сурет. Криптолемус (Cryptolaemus montrousieri Muls)
Криптолемус диапаузасыз өніп-өсетіндіктен қыстың жылы кездерінде
мекендеген жерлерінен шыға бастайды да, аздап суытса болды жаппай қырылып
қалады. Сондықтан бұл қоңыздарды арнаулы инсектарияларда өсіріп-өндіріп,
маусымды шоғырландыру арқылы пайдаланып, отырады. Жіберу мөлшері бір цитрус
ағашына 10-20, ал жүзімнің бір түбіне-3 қоңыздан.
Бұл қоңыздардың зертхана жағдайында биологиялық ерекшеліктерін
тексергенде тек біреуінің ғана хармония аксиридистің-айтарлықтай маңызы бар
екендігі анықталды. Хармония қоңызының дернәсілі де, өзі де өсімдік
бітелерінің бірсыпыра түрлерімен қоректенеді. Дегенмен, олар алма, алмұрт,
алхоры, қарақат бітелерін көбірек ұнатады. Алматы жағдайында 2-3 ұрпақ
беріп өсіп-өнеді. Ауа-райына байланысты бір ұрпағының дамуы 20-40 күнге
созылады. Жұмыртқаларын топ-топтап 11-52 дейін өсімдік бітелерінің
араларына салады. Әрбір ұрғашы қоңыз 200-300 дейін жұмыртқа салады. Қыстап
шыққан қоңыздардың жұмыртқа салу мерзімі 73 күнге созылады. Зертхана
жағдайында ересек қоңыздардың кейбіреулерінің үш жылға дейін өмір сүретіні
анықталды.
Ареал ішінде таратуға Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы егіншілік
аудандарында кокцинеллидтердің екі түрі (стеторус немесе нүкте тәрізді
кокцинеллид) қолайлы. Бұл қоңыз кәдімгі өрмекші кененің жыртқыш акарифагы.
Бақтарда химиялық препараттарды ұзақ жылдар бойы қолдануға байланысты
бұлардың сан мөлшері өте азайып кетті де, өрмекші кенелердің жаппай өніп-
өсуіне себепкер болды. Тіпті кейбір бақтарда стеторус кездеспейді десе де
болады. Сондықтан стеторусты бір жерден олар кездеспейтін екінші жерге
апарып тарату акарифагтың пәрменділігін едәуір арттырады. Екінші түрі-екі
нүктелі қан қоңызы қоңызы. Бұл қоңыз алма ағашы бітелерінің негізгі
жауларының бірі.
Кокцинеллидтердің жергілікті түрлерін сақтап, олардың тиімділігін
арттыру үшін улы препараттарды қолдануды мейлінше азайту керек. Сонымен
қатар бақтардың ішіндегі шөптерді шабудың маңызы өте зор. Пішен шабу
кезінде шөптесін өсімдіктерден кокцинеллидтер жеміс ағаштарына өтіп, ондағы
бітелерді түгелдей жеп құртады. Бұл әсіресе жеті нүктелі қан қоң ызы
қоңызының пәрменділігін күрт арттырады.
Құбылмалы (Adonia variegate L.)
Бақтар арасындағы жоңышқаларды пішендікке шабу кокцинеллидтерден басқа
да жыртқыш энтомофагтардың (мысалы, алтынкөздердің) тиімділігін күрт
арттыруға әсерін тигізеді. Бұл әдіс ешқандай шығынды қажет етпейді және
агротехникамен үйлесімді келеді.
Стеторус немесе нүкте тәрізді қоңыз-жеміс кенелерінің бейімделген
жыртқыш акарифагы. Ересек фазасында қыстап, ерте көктемде шығады. Алматы
жағдайында аналығы жұмыртқалауға мамырдың бас кезінен бастап кіріседі.
Стеторус бір жаз ішінде екі ұрпақ беріп өсіп-өнеді. Ол негізінен бақтың
өрмекші кенесімен қоректенеді. Қоңыздың бірінші жастағы дернәсілі бір
тәулік ішінде кененің 25-35 данасын (жұмыртқа, дернәсіл, нимфа түрінде),
екінші жастағы дернәсілдері-50, үшінші жастағы дернәсілдері ересек
кенелердің 70-75, төртінші жастағы дернәсілдері-90-100, ал ересек
стеторустың өзі 120-130 данасын жейді 4-сурет.
4-сурет. Стеторус немесе нүкте тәрізді қоңыз(Stethorus punctillum
Ws.);
Стафилиндер немесе қысқа қанатты қоңыздар тұқымдасы (Staphylinidae).
Қоңыздардың денесі ұзын, жіңішке болып келеді, ал қысқа қатты қанаттары
құрсағының алдыңғы екі сақинасын ғана жауып тұрады 5-сурет.
5-сурет. Стафилиндер немесе қысқа қанатты қоңыздар тұқымдасы
(Staphylinidae).
Дернәсілдері камподео тәрізді, бастары өте үлкен. Ересек қоңыздар да,
оның дернәсілдері де жапырақтардың, тастардың, ағаштар қабығының астында,
сүтқоректілер мен құстардың ұяларында, құмырсқалардың илеуінде т.б.
жерлерде өмір сүреді. Көпшілік түрлері жыртқыштар, кейбіреулері паразиттік
тіршілік етеді. Жыртқыш түрлерінің ішіндегі алеохара (Aleochara billineata
Gyll). Ересек қоңыздар қырыққабат шыбындарының дернәсілдері мен
жұмыртқаларын жеп қоректенеді, ал олардың дернәсілдері шыбындардың жалған
пілләларының ішкі паразиті. Дернәсілдері өте жылдам қимылдайды да, шыбынның
жалған пілләларын оңай тауып алып, оларға құрсағының ішімен жабысып,
денесін тесіп, ішіне енеді де қоректенуге кіріседі.
Алеохара қырыққабат шыбындарының тиімді энтомофагы болғанымен оның бір
кемшілігі көктемде қоңыздар қыстаған жерлерінен қырыққабат шыбындарынан
әлдеқайда ерте ұшып шығады. Сондықтан зиянкестердің бірінші ұрпағы
өсімдікке едәуір зиянын келтіріп үлгереді. Осыған байланысты бұл
энтомофагты маусым айында пайдалануға тура келеді.
Алеохораны зертхана жағдайында өсіріп-өндіру үшін оның негізгі құрбаны
ретінде көктемгі қырыққабат шыбынын пайдаланады. Бұл қырыққабат шыбыны
өзгермелі температурада (түнде 15-16 градус, күндіз-23 градус, ауаның
ылғалдылығы -60-75 ), ал жарықтың ұзақтығы 16-18 сағат жағдайында
бейімделіп өсіріледі. Шамамен 25-26 күннен кейін шыбынның жалған пілләлары
пайда болады. Пілләларды құмды елеу арқылы бөліп алады да, алеохара
қоңыздарының дернәсілдерімен залалдайды. Ол үшін қырыққабат шыбынының 300-
400 жалған пілләлары бар садоктарға 100-200 алеохара дернәсілін
орналастырады. 6-7 күннен кейін залалданған пілләларды бөлек садоктарға
қойып, ересек қоңыздар ұшқанша ұстайды. Ұшып шыққан қоңыздарды қырыққабат
плантацияларына зиянкеске қарсы үш мезгілде: қырыққабат шыбындарының
жұмыртқалау кезеңінің басында, жаппай жұмыртқалай бастағанда және одан
кейін 7 күн өткен соң жібереді. Қоңыздың жіберу нормасы бір гектарға 10-30
данадан.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Бондаренко Н.В. Практикум Биологической защите растений. М.:, 1984.
2. Штерниш В.С.Биологическая защита растений. изд.-М.:Агропром- издат,
2004.
3. Матпаева Б.Б. Ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен биологиялық
күрес тәсілдері.-Алматы.:Қайнар,1983.
4. Торыбаев Х.К. Энтомофаг насекомдар.-Алматы.: 2009.
5. Ашикбаев Н.Ж., Агибаев А.Ж., Прокофьев О.Н. Энтомофаги вредных насекомых
и гербифаги сорных растений.-Алматы:Агроуниверситет, 1996.
6. Матпаева Б.Б., Тілменбаев Ә.Т.Ауыл шаруашылығына пайдалы жәндіктер.-
Алматы:Қайнар,1973.
4. Тәжірибелік сабақ.
Сабақтың тақырыбы: Торқанаттылар отрядының (Neuroptera) негізгі топтарын
анықтау және олардың сипаттамасы.
Сабақтың мақсаты: Торқанаттылардың негізгі топтарын анықтау және олардың
сипаттамасымен танысу.
Сабақта қарастырылатын сұрақтар:
1. Торқанаттылар отрядының негізгі топтары және олардың сипаттамасы.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Торқанаттылар отрядының негізгі топтары және олардың сипаттамасы.
Тор қанаттылар негізінен ірі бөжектер қатарына жатады. Ауыз құрылысы
кеміргіш. Мұртшалары көп буынды. Тор тәрізді жүйкеленіп, біркелкі дамыған
инеліктерге ұқсайды. Бірақ олардан ажырату оңай. Тор қанаттылар қонып
отырған кезде қанаттарын үй шатыры тәрізді етіп, екі бүйіріне жинап алады.
Жұмыртқалары: сопақша, ақшыл, жасыл, сары түсті. Алтынкөздер деп аталатын
тұқымдастарының өкілдері жұмыртқаларын жіңішке сабақшаларға орналастырады.
Дернәсілдері: ұзынша, каподео тәрізді, үш жұп аяғы, бір жұп мұртшалары бар.
Ауыз аппараттары түйреп сорғыш: астыңғы және үстіңгі жақтары ұзарып, орақ
құсап иілген өте үшкір келеді де, соның арқасында жыртқыштық өмір сүреді.
Дернәсілдері екі рет түлеп, үш жасқа толады. Қуыршақтары ашық, дамуының аяқ
кезінде қозғалып жүреді. Пілләлары негізінен жұмсақ, киіз тәрізді жұмыр
болады.
Тор қанаттылардың 3,5 мыңнан астам түрлері белгілі. Олардың барлығы да
пайдалы: өсімдік биттерін, өрмекші кенелерді, сымырларды, трипсілерді,
зиянды көбелектер мен қоңыздардың жұлдызқұрттарын, дернәсілдерін және басқа
көптеген ұсақ жәндіктерді жеп құртады. Сондықтан қазіргі кезде олардың
кейбір түрлері жеміс ағаштары мен көкөніс дақылдардың бірқатар
зиянкестеріне қарсы биологиялық күресте тиімді пайдаланылуда. Негізгі
түрлері алтынкөздер мен гемеробидтер тұқымдасына жатады.
Алтынкөздер тұқымдасы (Chrysopidae). Қанаттары біркелкі, жіп тәрізді
мұртшалары бар, нәзік, орташа денелі көкжасыл түсті болып келеді. Тірі
кезінде шар тәрізді дөңгелек үлкен көздері алтын сияқты жалтырап
тұратындықтан, алтынкөздер деп аталған. Ақшыл-жасыл түсті сопақша
жұмыртқаларын жіңішке сабақшаларға орналастырып, жекелеп немесе топтап
салады. Дернәсілдерінің жалпы сыртқы пішіні ұршық тәрізді болғанымен
олардың құрылыстары әртүрлі. Әсіресе дернәсілдердің бүйірлеріне орналасқан
төмпешіктер алтынкөздердің қай түрге жататындарын дернәсіл сатысында
ажыратуға мүмкіндік береді. Тамақтанып болған үшінші жастағы дернәсілдер-
мальпигиево түтіктерінен шыққан киіз тәрізді борпылақ піллә тоқиды да,
соның ішінде қуыршаққа айналады. Қуыршақтары жасыл түсті. Дамуының соңғы
кезінде қимылдап, пілләнің бір бүйірін дөңгелетіп кеміріп, қақпақ тәрізді
ашады да, сыртқа шығып бір ыңғайлы жерге жабысып, соңғы рет түлеп, ересек
насекомға айналады. Алтынкөздерді зертхана жағдайында қолдан жаппай өсіріп-
өндірген кезде пілләдан шыққан қуыршақтардың орнығып, соңғы рет түлеуі өте
жауапты болып табылады. Себебі, олар орнығатын субстрат таба алмай, көп
жүріп қалса, түлей алмай өліп қалады. Сондықтан садоктардың ішіне қағаздың
қиқымдарын немесе өсімдік жапырақтарын т.б. салып қою керек.
Алтынкөздердің жер жүзінде 200 жуық түрі белгілі. Ал Қазақстанның
оңтүстік-шығысында біздің ғалымдарымыздың зерттеулері бойынша 18 түрі
табылды. Олардың ішінен кеңінен таралып, зиянды жәндіктерді жеп,
шаруашылыққа пайдасын тигізетіндері мыналар: жеті нүктелі алтынкөз
(Chrysopa septempunctata Wesm); мүсінді алтынкөз (Ch.formosa Brauer Ch.
Ventralis prasina Burm); меруерт реңді алтынкөз (Ch. Perla L.); ақ жолақты
алтынкөз ( Ch.albolieata Kill); кәдімгі алтынкөз (Ch.carnea Steph.),
(Ch.dubits MacLach.,Ch.vittata Wesm.).
Жеті нүктелі алтынкөз. Бұл түр жеміс бақтарында, астық пен көкөніс
дақылдардың егістерінде кездеседі. Ересектерінің түсі ашық-жасыл, өте ірі
болады-қанаттарының өрісі 35-40 мм 1-сурет. Пілләға оранған қуыршақ күйінде
түскен жапырақтардың арасында, кейде ағаш қабығының астында қыстайды.
Ересек особьтарының ұшып шығуы мамырдың үшінші онкүндігінде басталады да,
біраз қоректеніп алған соң жұмыртқалауға кіріседі. Бұл кезде олар өте
мешкей келеді. Ал жүргізілген тәжірибелерде, оның бір жұп особы 10 күн
ішінде алма және өрік ағаштарынан жиналған жеміс биттерінің 1706 особын жеп
құртты. Жеті нүктелі алтынкөз жұмыртқаларын топтап (әр тобында орта есеппен
60 жұмыртқа) көбінесе ағаш және шөптесін өсімдіктердің бітелермен
зақымданған жапырақтарының астыңғы бетіне салады. Бірінші ұрпақтың жұмыртқа
салу кезеңі 1,5-2 айға созылады. Осы мерзім ішінде бір аналығы орта есеппен
900-ден аса жұмыртқа салады. Дернәсілдері маусым айының бірінші
онкүндігінің аяқ кезінде шыға бастайды да, ал жаппай өрбуі осы айдың
соңында байқалады. Бұл түрдің дернәсілдері басқа түрлердікінен гөрі өте
мешкей. Бір дернәсілі өзінің даму кезеңінде 200 өсімдік бітелерін жеп
құртады.
1-сурет. Жеті нүктелі алтынкөз
(Chrysopa septempunctata Wesm)
Алтынкөз дернәсілдерінің жылыжайда өсірілген қиярдың бітелеріне қарсы
қолдануы өте жақсы нәтиже көрсеткен. Жеті нүктелі алтынкөздің дернәсілдері
кәдімгі алтынкөздің дернәсілдеріне қарағанда әлдеқайда мешкей болғандықтан
олардың жіберу мөлшері өте төмен. Қияр өсімдігінің 70-80 дана бітесіне
қарсы жыртқыштың бір дернәсілін, яғни жыртқыш-құрбан жүйесі бойынша 1:70
есебімен жіберген жеткілікті болатыны анықталды.
Мүсінді алтынкөз. Алтынкөздердің кең таралған түрлерінің бірі.
Зерттеулер бойынша Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде кең таралған
түрлердің бірі. Ересек бөжек фазасында да, дернәсіл кезінде де негізінен
өсімдік бітелерімен қоректенеді. Алматы жеміс аймағында екі ұрпақ беріп
өсіп-өнеді 2-сурет. Қуыршақ күйінде жерге түскен жапырақтардың арасында
қыстайды. Ересектері маусымның бірінші онкүндігінде ұшып шыға бастайды. Ал
олардың ең көп мөлшерде кездесетін кезеңі маусымның аяқ кезі. Жұмыртқаларын
бір-бірден салады. Төменгі жастағы дернәсілдері қоңыр түсті, содан жетіле
келе ақшыл қоңыр түске енеді. Бірінші ұрпақтың негізгі бөлігі жұмыртқаларын
тамыздың ортасына дейін салып бітіреді. Әрбір ұрғашы бунақдене өз
тіршілігінде 500-ден аса жұмыртқа салады. Бірінші ұрпақтың дамуы орта
есеппен 35-37 күнге созылады.
2-сурет. Мүсінді алтынкөз (Ch.formosa Brauer Ch. Ventralis prasina
Burm);
Бұл түрдің екінші ұрпағының ересек особьтары шілденің үшінші
онкүндігінде ұшады. Олардың өсімталдығы бірінші ұрпақтың өсімталдығына
қарағанда әлдеқайда төмен. Оның себебі, жаздың екінші жартысында негізгі
қорегі-өсімдік бітелерінің азаюына байланысты олар жеткілікті түрде
қоректене алмайды.
Мүсінді алтынкөз емен, жаңғақ, долана, алма, алмұрт, алхоры, өрік және
тағы басқа жапырақтары қалың ағаштардың көпшілігін, сонымен қатар
айқышгүлді, бұршақ гүлді тұқымдас өсімдіктерде мекендейді. Ересектері мен
дернәсілдері өсімдік бітелерін ұнатады.
Меруерт реңді алтынкөз. Алматы облысында негізінен жабайы өсетін ағаш-
бұталарда көбірек кездеседі. Ересектері көкшіл түсті, қанаттарының көлденең
жүйкелері қара, ал бой жүйкелері жасыл. Кәдімгі алтынкөзге қарағанда
ірілеу, қанаттарының өрісі 28-33 мм 3-сурет. Жылына екі ұрпақ беріп
көбейеді. Бұл түрдің қуыршағы пілләға оранған күйінде жерге түскен
жапырақтардың астында, топырақ арасында, кейде ағаш қабығының астында
қыстап шығады. Ересектерінің ұшып шығуы мамырдың үшінші онкүндігінде, ал
жаппай ұшуы маусымның басында байқалады.
3-сурет. Меруерт реңді алтынкөз (Ch. Perla L.);
Бұл түрдің ересектері негізінен өсімдік бітелерімен қоректенеді, өте
қомағай болады. Олардың бір жұбы 10 күн ішінде орта есеппен жеміс
бітелерінің 785 особын жеп құртатыны анықталды. Біраз күн қоректеніп алған
соң (5-6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сабақтың тақырыбы: Энтомофагтардың биологиясымен танысу.
Сабақтың мақсаты: Энтомофагтардың биологиясымен танысу.
Сабақта қарастырылатын сұрақтар:
1. Энтомофагтардың биологиясы.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Энтомофагтардың биологиясы. Ауыл шаруашылығы зиянкестерімен күресу
шараларының жүйесіндегі биологиялық тәсіл зиянкестерге қарсы олардың табиғи
жауларын – паразиттері мен жыртқыштарын пайдалануға негізделген. Пайдалы
жәндіктердің бұл тобын бір сөзбен энтомофагтар деп атайды.
Паразиттер басқа жәндіктердің ішкі мүшелерінде немесе солардың
аралықтарында ұлпаларды жеп немесе жасуша шырынын сорып тіршілік етеді.
Олар иелерінің организімін тіршілік ету ортасы ретінде пайдаланылады және
паразитизм кезінде олармен тығыз түрде биологиялық байланыста болады.
Паразиттер мен жыртқыштардың арасындағы негізгі айырмашылық-жыртқыш өз
құрбанын тікелей өлтіреді, ал паразит иесінің есебінде қоректеніп, оның
тіршілік қабілетін әлсіретіп барып, өз даму кезеңінің соңғы сатысында ғана
өлтіреді. Кейде паразиттің иесі өлмей тірі қалады.
Жеті нүктелі қан қоңызы деп аталатын жыртқыш қоңыз өсімдік биттерін,
ал жыртқыш барылдақ қоңыздардың бір түрі қызыл денелі барылдақ қоңыз
(Calosoma sycophanta L) жібек көбелектің (Porthetria dispar L) жас
жұлдызқұрттарын бірден жеп қояды. Ал жарғақ қанатты паразит – апантелес
қырыққабат ақ көбелегінде мүлде өзгеше түрде паразиттік тіршілік етеді. Бұл
паразиттің аналықтары өзінің жұмыртқаларын 20-60 данадан топтап көбелектің
бір-екі жастағы жұлдызқұрттарының денесіне салады.
Жұмыртқалардан шыққан паразиттің дернәсілдері жұлдызқұрттарының ішіне
еніп, ішкі мүшелерімен қоректенеді. Бірақ бұдан жұлдызқұрттар қоректенуін
және түлеу процесін тоқтатпай 5 жасқа дейін дамиды да тек паразиттер
денесінен шығып кеткеннен кейін ғана өледі.
Кейбір паразиттер, мысалы, шегірткенің паразиті-блезоксифа деп аталатын
паразит шыбын иесін тіпті өлтірмейді, тек қана оның өсімталдығын
төмендетеді. Бөжектер паразиттерінің көпшілігі иелерінің тіршілік қабілетін
бірте-бірте әлсіретіп барып, даму кезеңінің соңғы дамуы аяқталмай-ақ өлуге
мәжбүр етеді.
Паразиттік тіршілік ететін бөжектер мен жыртқыш бөжектердің саны өте
көп: 50 мыңнан асады. Олардың ішіндегі ең бастысы жарғақ қанатты бөжектер
отрядының өкілдері мен паразиттік тіршілік ететін шыбындар, ал жырқыштардан
басты орын алатындары–қоңыздар, тор қанаттылар, кандала мен трипсілер.
Бөжектердің көптеген отрядтары өкілдерінің денесінде паразиттік
тіршілік ететін жарғақ қанаттылар түрлерінің жалпы саны қазіргі кезде
оншақты мыңға жетеді. Олардың ішіндегі бірқатары мысалы: афелинус,
трихограмма, псевдафикус және басқалары биологиялық күресте кең
пайдаланылады.
Тахина деп аталатын паразит шыбындардың ішінде де ауыл щаруашылық
зиянкестерінің мөлшерін едәуір азайтуда жоғары нәтиже беретін түрлері
белгілі. Оларға жататындар: парсыз жібек көбелектің жұлдызқұрттарының
паразиттері фороцера, қалқанды блефарипода, егеушілер дернәсілдерінің
паразиті дрина, зауза қоңыздары дернәсілдерінің паразиттері-дексий
шыбындары; өсімдік қандаласы паразиттері фазия шыбындары.
Дернәсілдері иесінің денесі ішінде қоректеніп, дамуын сонда өткізетін
паразиттерді эндопаразиттер деп атайды. Оларға афелинус, псевдафикус және
басқалары жатады. Дернәсілдері иесінің сыртында тіршілік етіп, оның денесін
жарақаттап, сол жара арқылы қоректенетін паразиттерді эктопаразиттер дейді.
Бұларға жататындар калифорния қалқаншасының паразиті-қысқа шашақты афитис,
қоңыр қалқаншасының паразиті-алтын тәрізді афитис, қоңыр көбелектердің
паразиті – панискус және басқалары.
Эндопаразиттер иесінің денесіне әртүрлі жолдармен енеді. Жарғақ қанатты
паразиттердің еркін тіршілік ететін ұрғашылары жұмыртқа салғыш
апараттарының көмегімен иесінің жұмыртқаларын, дернәсілдерін,
қуыршақтарының немесе ересектерінің денесін тесіп, соған өздерінің
жұмыртқаларын салады. Осындай тәсілдермен трихограммалар және теленоминдер
көптеген бөжектердің жұмыртқаларын, псевдафикус комсток сымырының
ұрғашылары мен дернәсілдерін, ал пимпла деп аталатын паразит алма жемірінің
қуыршақтарын залалдайды.
Жарғақ қанатты эндопаразиттердің мысалы, хабробраконаның ұрғашылары ұн
көбелегі жұлдызқұртының денесін жансыздандырады да, соның қасына өздерінің
жұмыртқаларын орналастырады. Одан соң жұмыртқадан шыққан дернәсілдер
өздері-ақ жұлдызқұрттың денесіне еніп, паразиттік тіршілік ете бастайды.
Әсіресе паразит шыбындар өздерінің жұмыртқаларын алуан түрлі жолдармен
салады. Мысалы, компсилюра деп аталатын шыбын жұмыртқаларын парсыз жібек
көбелектің жұлдызқұрттарының іш қуысына салады. Ал астық сұр көбелегінің
паразиті блефарипода жұмыртқаларын иесінің жұлдызқұрттары қоректенетін
өсімдік жапырақтарына орналастырады. Сонда жұлдызқұрттар жапырақтармен
қоректенгенде жұмыртқаларды да жұтады. Одан соң олардан дернәсілдер шығып,
жұлдызқұрттың ішек қуысынан дене қуысына өтеді.
Паразиттік тіршілік ететін шыбындардың көпшілігі иелерінің денесіне
активті түрде енеді. Мысалға қырыққабат қоңыр көбелегінің паразиті
эрнестияның дернәсілдерін алуға болады. Бұл шыбын дернәсілдерін тірідей
туады. Одан соң дернәсілдер өсімдіктердің, жапырақтары мен сабақтарында
өрмелеп жүріп, көбелектің жұлдызқұрттарын тауып алады да, олардың денесін
тесіп ішкі қуысына енеді.
Паразиттердің кейбір түрлері иелерінің белгілі бір мүшелерінде немесе
ұлпаларында ғана тіршілік етіп, дами алады. Мысалы, алма күйесі көбелегінің
паразиті агениаспистің жұмыртқасы иесінің жұмыртқа ұрығына тура түссеғана
дами алады, ал жұмыртқаның сары уызына түссе өліп қалады. Платигастера деп
аталатын паразит жұмыртқаларын гессен шыбыны дернәсілдерің асқазанына, ал
трихациса деп аталатын паразит сол шыбын дернәсілдерің нерв бағанасына
салады.
Жарғақ қанатты эндопаразиттердің көпшілігі иесінің ішкі қуысында
(немесе жұмыртқасының ішінде) қуыршақтанып, ересек бөжекке айналады да,
одан соң оның тері қабын (немесе жұмыртқа қабығын) кеміріп, тесіп сыртқа
шығады. Ал эндопаразиттердің кейбір түрлерінің дернәсілдері, мысалы,
қырыққабат ақ көбелегінің паразиті апантелес қоректенуін және дамуын
тоқтатқан соң иесінің тері қабын бұзып, сыртқа шығады да, соның маңайында
қуыршаққа айналады. Дернәсіл ішінен шыққан соң паразиттің иесі өліп қалады.
Паразиттік тіршілік ететін тахин шыбындардың дернәсілдері иелерінің
ішінде қуыршаққа айналады немесе олардың тері қабын бұзып, сыртқа шығады да
топыраққа еніп, сонда қуыршақтанады. Паразиттердің ересектері еркін өмір
сүреді. Олар гүл шырынын, өсімдіктердің шырынды сұйық заттарын, шық
тамшыларын және иелерінің денесінен бөліп шығатын сұйық заттарды сорып
қоректенеді. Ал кокцидтердің паразиттері коккофагустар мен афитистер
углеводты шырындармен қоса иелерінің гемолимфасын жалап қоректенеді.
Паразиттердің ересектерінің тіршілігінде қосымша углеводты қоректенудің
маңызы өте зор. Паразиттердің кейбір түрлерінің, мысалы, алма және жеміс
күйелері көбелектерінің паразиті агениаспистің, алғаш ұшып шыққанда пісіп
жетілетін жұмыртқаларының саны өте аз болады. Оларды екі-үш күн ішінде-ақ
салып бітіреді. Бірақ шырынмен қоректенген соң оның өмірі 30-40 күнге дейін
созылып, өсімталдығы арта түседі. Ал басқа бір паразиттердің, мысалы тахин
шыбындарының кейбіреулерінің, қоректенбейінше жұмыртқалары пісіп жетілмейді
олар гүлді өсімдіктердің шырындарымен қоректенуді керек етеді. Кейбір
паразиттердің, мысалы, трихограмманың жыныс өнімі иесінің жұмыртқасын тесіп
сыртқа шыққан кезде-ақ пісіп жетілген күйде болады. Сондықтан олар жұмыртқа
қорының көпшілігін бірінші күні-ақ салып үлгереді. Бірақ қоректенген соң
олардың өмірі ұзарады да, қоректенбей аш тұрғандарына қарағанда жұмыртқаны
көбірек салады.
Паразиттердің ересектерінде өз иелерін тез іздеп тауып алу қасиеті
үлкен рөл атқарады. Олардың аналықтары жұмыртқаларын салу үшін иесінің
мүшелерін тез тауып алады. Онымен қоса кейбір паразиттер әуелі жасырын
тіршілік ететін иелерін де тез тауып алады. Мысалы, астық сұр көбелегінің
паразиті менискус дәндерінің ішінде көбелектің жұлдызқұрттар бар масақты
сыртынан жұмыртқа салғыш аппаратымен түйреп, өзінің жұмыртқаларын
жұлдызқұрттардың денесіне салады. Ал лариофагус деп аталатын паразит қамба
бізтұмсық қоңызының (Calandra granaria L) дернәсілдерін астықтың қалың
қабатынан іздеп тауып алып, оларды залалдайды. Паразиттік тіршілік ететін
бөжектер алғашқы және үстеме немесе соңғы паразиттер болып екі топқа
бөлінеді. Өсімдік қоректі бунақденелілерді мекендеп, олардың есебінде
тіршілік ететін парзиттерді алғашқы паразиттер дейді. Ал осы алғашқы
паразиттердің дернәсілдерін, қуыршақтарын (олар иесінің ішінде жатқан күйде
де) мекендеп, солардың есебінде тіршілік ететін паразиттерді үстеме немесе
соңғы паразиттер деп атайды.
Үстеме паразиттердің ұрғашысы жұмыртқа салғыш аппараты мен өсімдік
қоректі дернәсілдің денесін түйреп, өзінің жұмыртқаларын іште жатқан
алғашқы паразиттің дернәсіліне салады. Одан да үстеме паразиттің
дернәсілдері алғашқы паразиттердің дернәсілдерімен қоректеніп, ақырында
оларды бірте-бірте әлсіретіп барып өлтіреді. Мысалы, цераптероцерус деп
аталатын үстеме паразит алқоры жалған қалқаншасының өте тиімді алғашқы
паразиті қола түсті дискодесаның 70 пайызын залалдап құртады.
Осыған орай цераптероцерус көп болатын жерлерде алқоры жалған
қалқаншасы ешбір кедергісіз өсіп-өнеді. Сондықтан алғашқы паразиттер
қаншалықты пайдалы болса, үстеме паразиттер соншалықты зиянды болады.
Үстеме паразиттерді жете білудің тәжірибеде маңызы өте зор. Биологиялық
күресу тәсілін жүзеге асыру үшін алғашқы паразиттерді қоныстандыру кезінде
олармен қоса үстеме паразиттерді апармаудың қамын жасау керек.
Тәжірибелік істе қосымша паразитизмнің де, яғни өсімдік қоректі
бөжектердің біреуін бір мезгілде әр түрге жататын екі паразиттің
залалдауының да маңызы өте зор. Қосымша паразитизм туралы көптеген мысалдар
келтіруге болады. Біз солардың біреуі парсыз жібек көбелектің
жұлдызқұрттардың басты паразиті – апантелес деген жарғақ қанатты бөжек.
Сонымен қатар бұл көбелектің жұлдызқұрттарын апантелес залалданған кезде
оларды тахина тұқымдасына жататын фороцера деген шыбын да залалдайды.
Қосымша паразитизм кезінде мынадай жағдайлар болуы мүмкін. Бір жағдайда
бұрын шыққан дернәсіл соңғы дернәсілді құртады; екінші жағдайда ие-бөжек
алғашқы паразиттің әрекеті салдарынан өледі, ал сонымен қоса соңғы паразит
те құриды; үшінші бір жағдайда ие-бөжектің әлсіреуіне байланысты екі
паразит те өледі. Кейбір жағдайда екеуі де тірі қалуы мүмкін.
Қосымша паразитизмде бір паразиттің екінші паразитті ығыстырып шығару
оқиғасына мынадай бір мысал келтіруге болады. Калифорнияға цитрус ағашының
қауіпті зиянкесі ақұнтақты сымырмен күресу үшін Аустралиядан тетракнемус
және коккофагус деп аталатын екі паразитті әкелген болатын. Алғашында
тетракнемус жақсы нәтиже берген, бірақ соңынан оны коккофугустың ығыстырып
шығарғандағы байқалған.
Энтомофагтар өздерінің иелерін залалдауға мамандану дәрежесіне
байланысты монофагтар, полифагтар және олигофагтар болып үш түрлі
биологиялық топтарға бөлінеді. Монофагтар бір немесе екі түрге жататын
бөжектерді, полифагтар бөжектердің әртүрлі отрядтарының өкілдерін, ал
олигофагтар бір тұқымдасқа жататын бірнеше түрлерді залалдайды.
Энтомофагтардың иелеріне мамандану дәрежесі мына жағдайларға тәуелді
болады:
1) негізгі иесінің даму кезеңіне энтомофагтың даму кезеңінің үйлесімді
болып келуі;
2) энтомофаг пен оның иесінің сыртқы орта жағдайларына қоятын талаптарының
ұқсас болуы; 3) энтомофагтың иесінің организмінде тіршілік етуге бейімделуі
және т.б.
Энтомофагтардың тиімділігі олардың ие-бөжектерді залалдауға мамандалу
дәрежесіне байланысты. Мысалы, алма ағашының аса қауіпті зиянкесі қан
битінің өте жақсы мамандалған паразиті афелинус иесінің өсіп-өнуін басқа
факторлардың көмегінсіз-ақ тежей алады. Энтомофагтардың ішінде
олигофагтарда зиянкес бөжектердің сан мөлшерінің көбейіп кетуіне жол
бермей, олардың қаулап өсіп-өнуін тежей алады.
Воронеж қорығында паразит бөжектер жапырақты орман ағаштарының қауіпті
зиянкесі жібек көбелектің жаппай өсіп-өнуін дер кезінде тежеген болатын.
Солардың ішінде негізгі рөл атқарғандар жарғақ қанаттылардан-апантелестер,
ал паразит-шыбындардан орман фороцерасы мен қалқанша блефариподасы болды.
Қазақстанның солтүстік бөлімінде дәнді дақылдардың, әсіресе бидайдың,
басты зиянкесі астық сұр көбелегінің жаппай өсіп-өнуін тежеуде де басты
рөльді энтомофагтар атқарады. Олардың ішінде ең негізгілері мыналар: жарғақ
қанаттылар отядынан менискус, қосқанаттылар отрядынан изомера мен тахина.
Краснодар өлкесінің оңтүстігінде кокцинеллида тұқымдасына жататын
жыртқыш қоңыз хилокорус – Калифорния қалқаншасының 90-95 пайызын жойғаны
мәлім. Энтомофагтардың осындай айтылған пайдалы әрекеттері туралы көптеген
мысалдар келтіруге болады.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Бондаренко Н.В. Биологическая защита растений. 2-е изд.-М.:Агропром-
издат, 1986.
2. Штерниш В.С.Биологическая защита растений. изд.-М.:Агропром- издат,
2004.
3. Матпаева Б.Б. Ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен биологиялық
күрес тәсілдері.-Алматы.:Қайнар,1983.
4. Торыбаев Х.К. Энтомофаг насекомдар.-Алматы.: 2009.
5. Ашикбаев Н.Ж., Агибаев А.Ж., Прокофьев О.Н. Энтомофаги вредных насекомых
и гербифаги сорных растений.-Алматы:Агроуниверситет, 1996.
6. Матпаева Б.Б., Тілменбаев Ә.Т.Ауыл шаруашылығына пайдалы жәндіктер.-
Алматы:Қайнар,1973.
2. Тәжірибелік сабақ.
Сабақтың тақырыбы: Жартылай қаттықанаттылар немесе қандалалар отрядының
(Hemintera) негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы.
Сабақтың мақсаты: Жартылай қаттықанаттылардың негізгі топтарын анықтау және
олардың сипаттамасымен танысу.
Сабақта қарастырылатын сұрақтар:
1. Жартылай қаттықанаттылардың негізгі топтары және олардың сипаттамасы.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Жартылай қаттықанаттылардың негізгі топтары және олардың
сипаттамасы. Қандалалардың көптеген өкілдерінің ішінде зиянкес бөжектер мен
кенелерді жеп, олардың сан мөлшерін азайтып отыратын жыртқыштары да
кездеседі. Жыртқыш қандалалардың негізгі түрлері антокариде тұқымдасына
жатады. Бұл қандалалар өте кішкентай, денелерінің ұзындығы 1,5-3,5 мм.
Мұртшалары 3 буынды. Жыртқыш қандалалар өсімдік биттерін, сымырларды,
трипсілерді, кенелерді жеп қоректенеді. Ең көп таралған түрі антокорис
пилозус. Ол ересек бөжек сатысында қыстайды да, күзде және ерте көктемде
жеміс кенелерін олардың қыстап жатқан жерлерінде жеп, сан мөлшерін едәуір
азайтады. Ұрғашы қандалалар мамырдың бас кезінде жұмыртқалауға кіріседі,
әрқайсысы 110 жұмыртқаға дейін салады. Бір жаздың ішінде қандалалар 5
ұрпаққа дейін береді. Ересек қандала бір тәуліктің ішінде өрмекші
кенелердің 35-40, төменгі жастағы дернәсілдері 8-10 данасын, ал жоғарғы
жастағы 25-35 данасын жейді.
Трипсілер отряды (Thysanoptera). Көпшілік түрлері мәдени өсімдіктермен
қоректеніп, ауыл шаруашылығына зиян келтіреді. Трипсілердің 20 шақты
жыртқыш түрлері таралған 1-сурет. Солардың ішінде кене жегіш трипс-Орта
Азияда, әсіресе Тәжікстанда мақта өсімдігіне зиян келтіретін өрмекші
кенелерінің сан мөлшерін тежеп отыруда айтарлықтай орын алады. Жыртқыш
трипсілердің ішіндегі Алматы жеміс аймағында көбірек тарағаны – жапырақ
трипсі.
1-сурет. Алты дақты трипс (S. sexmakulatus); жолақты трипс (Aeolothrips
fasiatus L.)
Мәдени және жабайы өсетін алма ағаштарында да көп кездеседі. Ересек
бөжек фазасында әртүрлі жерлерде паналап қыстап шығады. Қыстаған жерлерінен
алма ағашы бүршік атып, оларда жеміс кенелері пайда бола бастаған кезде
шығады. Мамыр айында ұрғашы трипсілер жапырақтың астыңғы жағына негізгі
жүйкені бойлап, жұмыртқаларын салады. Бір маусым ішінде 3-6 ұрпақ беріп
өсіп-өнеді. Бірінші жастағы дернәсілі бір тәулік ішінде кененің 5-7
жұмыртқасын немесе 3-5 нимфасын, екінші жастағы дернәсілдер ересек
кенелердің орта есеппен 6-7 данасын, ал трипсілердің өздері-15 шақты
өрмекші кенелерді жеп құртады.
Акарифагтар. Кәдімгі өрмекші кене ауыл шаруашылығы дақылдарының көптеген
түрлерін зақымдайды. Ол әсіресе жылыжайларда өсірілетін қиярға қатты зиянын
тигізеді. Өрмекші кене акарифагтарының ішінде біздің елімізде бүгінгі таңда
биологиялық әдісте кеңінен қолданылып жүргені-жыртқыш кене фитосейулюс-
(Phytoseiulus perssimilis Ath.- Henr).
Ересек ұрғашы кененің денесі сопақша келген, ұзындығы 0,5 мм сарғыш немесе
күрең қызыл түсті. Еркектері ұрғашыларынан кішірек болады. Оларды бір-
бірінен тек қана микроскоп арқылы қарап ажыратуға болады.
Фитосейулюстің көбеюі гаммогенез жолымен, яғни екі жыныс особьтарының
шағылысуы арқылы жүреді. Ұрықтанғаннан кейін бір екі тәуліктен соң ұрғашы
кенелер жұмыртқалауға кіріседі. Ұрықтанбаған кенелер
2-сурет.Фитосейлуюс жұмыртқа салмайды. Жұмыртқаларын бір-
бірлеп өсімдіктердің жапырағына, өрмекші кене топтарының арасына шашыратып
салады. Жұмыртқалары өрмекші кенелердің жұмыртқаларынан ірі, сопақша келген
ақшыл-жасыл түсті болады. Өсімталдығы әрбір ұрғашы кенеге орта есеппен 50-
80 жұмыртқадан келеді. Жұмыртқалардан шыққан алты аяқты дернәсілдердің
түсі сары, қоректенбейді. Көп кешікпей бұл дернәсілдер түлеп, сегіз аяқты
нимфаға айналады. Ал осы нимфалар екі рет түлегеннен кейін барып, ересек
кенелердің қатарына қосылады.
Тиімділігі: Бірінші екінші жастағы нимфа мен ересек фитосейлустер
өрмекші кенелерді барлық даму сатысында жеп қоректенеді. Бір ұрғашы
фитосейлус тәулігіне өрмекші кененің 24 ересегін немесе 30 жұмыртқасын
жейді. Фитосейлус-өрмекші кенелердің бейімделген жыртқыш акарифагы, өрмекші
кенелер жоқ жерде олар тіршілік ете алмайды.
Фитосейулюстің бір ұрпағының дамуы ауаның температурасына байланысты
бес тәуліктен 40-50 тәулікке созылады. Жалпы алғанда фитосейулюсті өсіріп
көбейтуге қолайлы жағдай 25-30 градус температурамен 70-80 пайыз
шамасындағы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы.
Фитосейулюсті өсіріп-өндіру. Фитосейулюстерді қолдап жаппай өсіріп
өндіру үшін өрмекші кенелердің миллиондаған особы қажет болады. Жыртқыш
кенеге қажетті мұндай мол азық қорын даярлау мақсатында зертханада өрмекші
кенелерді де өсіріп өндіру керек. Ол үшін алдымен ие өсімдіктерді өсіру
қажет. Сынақтан өткен өсімдіктердің ішінде өрмекші кенелер бұршақ тұқымдас
өсімдіктерде тез қарқынмен өсіп өнеді. Бұлардың ішінде соны пайдалану өте
тиімді. Себебі оның даму мерзімі қысқа және өрмекші кенелердің зақымдануына
төзімді келеді.
Акарифагты тікелей жылыжайларда 70-80 пайыз ылғалдылық пен 25-280С
жағдайында өсіреді. Фитосейулюс пен кәдімгі өрмекші кененің екеуін екі
бөлек жылыжайларда өсірген жөн. Мұндай жылыжайларды өндіргіш жылыжай деп
атайды. Бұл жылыжайлардың көлемі шаруашылықтағы жылыжайлардың жалпы
көлемінің 10 пайызындай болса жеткілікті. Өндіргіш жылыжайларды
полиэтиленді пленкамен қапталған 7 бокске бөледі де, бір боксте өрмекші
кененің тұрақты аналық қорын үздіксіз өсіріп сақтайды; екінші боксте
фитосейулюстің аналық қорын үздіксіз өсіріп бейімдейді; Ал қалған бокстерді
іс жүзінде қолданылатын фитосейулюстерді жаппай өсіп-өндіру үшен
пайдаланады. Бұл бокстердің әрқайсысына бес-алты күн аралатып, сояның
тұқымдарын сеуіп отырады. 15-18 күннен кейін көктеп шыққан өсімдіктерді
кәдімгі өрмекші кенемен зақымдап, одан кейін 12-13 күн өткен соң бір
өсімдікке орта есеппен 10 данадан келетіндей шамамен фитосейулюстеді
жібереді.
Фитосейулюсті жинау мерзімдерін анықтаудың маңызы зор. Жыртқыштарды
уақытына жетпей ерте жинаса, олардың сан мөлшері жобалағаннан азйып қалады,
ал кешіктіріп жинаса, фитосейулюстер өрмекші кенелерді түгел жеп тауысып,
қорек іздеп, өсімдіктерден кетіп қалуы мүмкін. Сондықтан жыртқыштарды
жинайтын уақыт жақындап қалды ау деген кезде, бинокуляр арқылы күнделікті
бақылау жасап, өсімдіктің жапырақтарындағы фитосейулюс пен өрмекші
кенелерді санап тұру керек. Екеуінің мөлшері бірдей болғанда, яғни жыртқыш
пен құрбанының ара қатынасы 1:1 жуықтағанда фитосейулюстерді жинауға
кіріседі. Ол үшін соя өсімдігін түгелдей қырқып алады да, онша тығындамай 3
литрлік шыныға салып тоңазытқышқа қойып сақтайды немесе қолма-қол
пайдаланады.
Фитосейулюсті сақтау. Фитосейулюс ауаның температурасы төмен, ал
ылғалдығы өте жоғары болған жағдайда ұзақ уақыт сақтауға болады. Ол үшін ең
қолайлы жағдай 3о С температурамен 90-98 пайыз ылғалдылық. Әсіресе ұрғашы
особьтары жақсы сақталады. Ал жұмыртқаларымен жас кенелер тез өліп қалады.
Дегенмен жыртқыш кенелер дамуының барлық стаысында 5-6 күн сақатуға
шыдайды. Тоңазытқышта қолайлы жағдайда сақтағанда 30-35 күннен кейін
фитосейулюстің ұрғашы особьтарының 80 пайыздан астамы тіршілік қабілетін
жоймайды, ал сақтау мерзімі 45 күнге дейін созылғанда тек 35 пайызы ғана
тірі қалады. Осыған орай, фитосейулюсті 10-20 күннен артық сақтаудың қажеті
жоқ. Тоңазытқыштан алынған акарифагтарды қолдау алдында, олардың тірі
қалғандарының санын білген жөн. Қажетіне қарай тоңазытқыштан жыртқыш
кенелері бар сояның жапырақтарын біртіндеп алады да, фитосейлюстерді жаппай
өндіріп-өсіретін жылыжайларға немесе өрмекші кенелермен күресу мақсатымен
шаруашылық жылыжайларына жібереді. Тоңазытқыштан алынған жыртқыш кенелер
+10о С температурада белсенді қимылдап, өзінің қалыпты тіршілік жағдайына
тез түседі. Фитосейулюсі бар өсімдіктердің жапырағына күн сәулесінің тіке
түспегені дұрыс.
Фитосейулюстің шыққан тегі жылы субтропикалық аймақ болғандықтан,
олар диапаузасыз өсіп-өнеді. Сондықтан қыстың 2-3 айында (зиянкес жоқ
кезде) оларды зертханада аздаған популяциясын, яғни аналық қорларын сақтай
отырып, үзбей өсіру керек. Бұл кезде оларға қорек ретінде қысқы ұйқыға
кеткен өрмекші кенелерді пайдаланады. Ол үшін тамыз – қыркүйек айларында
өрмекші кенелерді қыстауға кеткен жерлерінен ұстағыш белдіктердің көмегімен
жинап алуға болады. Қағаздан жасалған ұстағыш белдіктерді өрмекші-
кенелермен қатты зақымдалған ағаштарға байлайды. Әдетте, алма, жөке және
басқа ағаштардың қурап бара жатқан кәрілері пайдаланылады. Ұстағыш
белдіктерді сол ағаштың діңгегігіне және ірі бұталарына жаздың аяқ кезінде
байлап, кейіннен жапырақтары түгел түсіп болған соң, қазан-қараша айларында
шешіп алады.
Өрмекші кенелер жиналған белдіктерді араларына дымқылдық мақта
қабаттары салынған полиэтиленді қапшықтарда немесе жерге көмілген
жәшіктерде сақтайды.
Зертхана жағдайында ең қолайлысы, кенелерді сыйымдылығы 0,5-0,1
литрлік шыныға салады. Шынылардың түбіне жұмсақ акварель кисточкасымен
ұстағыш белдіктердің шетінен қиып алып, қағаздардан өрмекші кенелердің
біраз особын қағып түсіреді де, 10-15 дана жыртқыш фитосейлуюсті жібереді.
Шыны құтылардың шетіне бірнеше су тамшысын тамызып, бөлмеге қояды. Шамамен
10-15 күннің ішінде фитосейулюстер өсіп-өніп өрмекші кенелерді түгел жеп
құртады. Бұдан кейін акарифагтарды осы құтылармен температурасы 3о -5о С
тоңазытқышта 2-3 апта ұстайды, бұдан соң өсіріп-көбейтуді қайтадан
бастайды. Міне, осылайша бірнеше дүркін қайталап өсіріп, фитосейулюстерді
көктемде өндіргіш жылыжайларда соя өсімдіктерінде жаппай өсіруге дейін
сақтайды.
Фитосейулюсті жаппай өсіріп-өндіру жұмыстарын ұйымдастыру. От жағып
жылытатын жылыжайларда бір маусым ішінде 1 м2 жерге орта есеппен
фитосейулюстің 100 данасы кетеді. Егер зиянкес өрмекші- кенелерді уақытында
қарамай, олардың сан мөлшері көбейіп кеткенде қолданса, жыртқыштарды
әлдеқайда көп жіберуге тура келеді. От жағалмайтын көктемгі жылыжайлар мен
парниктерде жыртқыштар 2 есе кем жұмсалады
(1 м2 жерге 50 данадан).
Фитосейулюсті жылыжайларға (өрмекші-кенелердің жаңадан пайда болған
ошақтарына) мезгіл-мезгіл жіберіп отыру керек. Сондықтан фитосейулюстерді
жаппай өсіріп-өндіру әдісі оларды 7-10 күнде бір рет жинауға негізделген.
Фитосейулюсті жаппай өсіру жұмысының басталуы жылыжайларда қиярдың тұқымын
себетін және оларда өрмекші-кенелердің пайда болатын уақытына байланысты.
Әдетте акарифагты өндіріс жылыжайларында жұмыс басталуынан 40-50 күн бұрын
өсіре бастайды.
Жыртқыштың барлық даму кезеңі (соя өсімдігін отырғызғаннан бастап)
шамамен 6-7 аптаға созылады. Ал басқа қосымша жұмыстарға (газондарды және
басқа құрал-саймандарды жуып тазалау, жаңа топырақ әкелу) бір апта уақыт
жұмсалады. Осыған сәйкес фитосейулюстерді жаппай өсіріп-өндіру жұмысын бір
орнында 8 апта өткеннен кейін қайталап отырады. Сондықтан өндіргіш
жылыжайларды көлемін бірдей етіп 8 бокске бөледі. Әрбір боксте немесе
учаскеде топырақпен толтырылған вазондар, жәшіктер және т.б. құрал-
саймандар болуы қажет. Бокстердің әрқайсысына 1 апта аралатып соя, атбас
бұршақ өсімдіктерінің тұқымдарын сеуіп отырады (өсімдіктердің тезірек өсуі
үшін олардың тұқымдарын топыраққа себерден 3-4 күн бұрын суға салып
бөктіріп алған жөн). Босаған учаскелерді қайтадан пайдаланып отырады. Міне,
осылайша ұйымдастырылған жасыл өсімдіктер конвейері фитосейулюстерді
қорландырып, оларды аптасына 1 рет жинап отыруға мүмкіндік туғызады. Егер
учаскелер немесе бокстер сөрелермен жабдықталған болса, олардың
топырақтарын жаңартып отыру керек.
Осы айтылған шараларды сақтап ,дұрыс ұйымдастыра білген жағдайда
өндіргіш жылыжайлардың 1 м2 жерінен 2-3 айдың (нуарыз-сәуір) ішінде 15
мыңға, ал жаз айларында 20 мыңға жуық фитосейулюс жинауға болады.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. БондаренкоН.В. Биологическая защита растений.2-е изд.-
М.:Агропромиздат,1986.
2. Матпаева Б.Б. Ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен биологиялық
күрес тәсілдері.-Алматы.:Қайнар,1983.
3. Торыбаев Х.К. Энтомофаг насекомдар.-Алматы.: 2009.
4. Ашикбаев Н.Ж., Агибаев А.Ж., Прокофьев О.Н. Энтомофаги вредных насекомых
и гербифаги сорных растений.-Алматы:Агроуниверситет, 1996.
5. Матпаева Б.Б., Тілменбаев Ә.Т.Ауыл шаруашылығына пайдалы жәндіктер.-
Алматы:Қайнар,1973.
6. Патогены насекомых: структурные и функциональные аспектыПод ред. В.В.
Глупова. М.: Круглый год, 2001. 736 с.:илл.
3. Тәжірибелік сабақ.
Сабақтың тақырыбы: Қаттықанаттылар немесе қоңыздар отрядының (Coleoptera)
негізгі топтарын анықтау және олардың сипаттамасы.
Сабақтың мақсаты: Қаттықанаттылардың негізгі топтарын анықтау және олардың
сипаттамасымен танысу.
Сабақта қарастырылатын сұрақтар:
1. Қаттықанаттылардың негізгі топтары және олардың сипаттамасы.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Қаттықанаттылардың негізгі топтары және олардың сипаттамасы.
250 мыңдай түрлері бар өте көп таралған бөжектердің үлкен бір тобы
болып есептеледі. Көпшілігі өсімдіктермен қоректеніп, ауыл шаруашылығына
зиянын тигізеді және олардың ішінде энтомофагтары да жиі кездеседі. Өсімдік
қорғаудың биологиялық әдісінде маңызды орын алатын туыстары қан қоңызы
немесе кокцинеллидтер, барылдақ, қысқа қанатты немесе стафилин қоңыздары.
Орман шаруашылығына зиян келтіретін бөжектермен қоректену арқылы пайдасын
тигізетін түрлері: карапузик, жалпақ және жіңішке денелілер туыстары.
Қан қоңызы қоңыздары немесе кокцинеллидтер (Coccinellidae). Дене
тұрқы дөңгелек, арқа жағы дөңес келеді. Көпшілік түрлері ал қызыл,
қанаттарының үстіңгі жағында қара таңбалары болады. Мұртшалары қысқа.
Дернәсілдері камподео тәрізді, ашық жүріп қоректенеді. Қоректенген
жерлерінде қуыршаққа айналады. Қуыршақтары бас жағын төмен қаратып,
өсімдікке жабысып салбырап тұрады.
Кокцинеллидтердің ересектері де, дернәсілдері де өсімдік бітелерімен
қоректенеді. Өсімдік бітелерімен қатар олар өрмекші кенелерді, бүрге-
шіркейлерді, алейродидтерді, сымырларды және басқа да ұсақ жәндіктерді жеп
құртады.
Өсімдік бітелерімен қоректенетін негізгі түрлері: жеті нүктелі
(Coccicella septempunctata); екі нүктелі (Adalia bipunctata L.); шегіршін
(S.conglobata L,); 14 нүктелі (duatuordecimpunctata L.); құбылмалы (Adonia
variegate L.) қан қоңызы қоңыздары. Нүкте тәрізді (Stethorus punctillum
Ws.); өрмекші-кенелердің жыртқыш акарифагы. Ал криптолемус (Cryptolaemus
montrousieri Muls) ұн тәрізді сымырлардың маманданған жыртқышы.
Жыртқыш энтомофагтардың басқа түрлерімен салыстырғанда кокцинел-
лидтердің артықшылығы: қыстайтын жерлерінде өте көп мөлшерде шоғырлана
алады, едәуір ұзақ мезгіл сақтауға және бір жерден екінші жерге
тасымалдауға көнгіш.
Жеті нүктелі қан қоңызы. Жеміс ағаштарына зиян келтіретін өсімдік
бітелерінің негізгі жыртқыш энтомофагы. Оның қысқы мекендерін әр жерден
кездестіруге болады. Бірақ Қазақстанның оңтүстік-шығысында көпшілігі тауда,
кішігірім тастардың астында, тырбиған бұталардың арасында және тағы басқа
қалтарыс жерлерде қыстап шығады 1-сурет.
1-сурет. Жеті нүктелі (Coccicella septempunctata)
Қоңыздардың қысқы ұйқыдан оянып, тау етегіндегі егіншілік аймағына
ауысу мерзімдері олардың қыстаған жерлеріне байланысты. Далалық жазық жерде
қыстаған қоңыздар наурыз айының бас кезінде-ақ қимылдап, белсенді өмір
сүруге кірісе бастайды. Ал биік тауда қыстайтындары мамырдың орта немесе
аяқ кезінде ұшып шығады. Алматы облысының тау етегіндегі аймақтарында жеті
нүктелі қан қоңызы жылына екі-үш ұрпақ беріп өсіп-өнеді. Жұмыртқаларын 30-
50-ден топтап, өсімдік бітелерінің шоғырларына орналастырады. Өсімталдығы
500-600 жұмыртқа. Қоректенуі жағынан-көпқоректі (полифаг). Өсімдік
бітелерінің біраз түрлерімен қоректенеді. Өсімдік бітелерімен зақымданған
жас жеміс ағаштарында оның басқа кокцинеллидтерден гөрі сан мөлшері басым
болады. Жеті нүктелі қан қоңызы астық тұқымдас өсімдіктерді зақымдайтын
бітелерді жеп құртады. Жаздың аяқ кезінде, өсімдік бітелерінің басқа
түрлері азайғанда, ол басқа кокцинеллидтер ұнатпайтын қырыққабат бітесімен
қоректенуге көшеді. Оларды бітемен зақымданған әртүрлі шөптесін
өсімдіктерден көп мөлшерде кездестіруге болады (сүттіген, түйежапырақ,
сиыржоңышқа т.б.). Жалпы алғанда жеті нүктелі қан қоңызы өсімдік бітелері
бар жерлердің бәрінде кездесе береді.
Жеті нүктелі кокнилеллид, өсімдік бітелері аз, жетіспеген жағдайға
өсімдіктермен де қоректене алады. Ерте көктемде олар гүлдеген өсімдіктердің
гүл тозаңы мен шырынын да талшық етеді. Әсіресе олар тобылғы мен талдың
гүлдерін көбірек ұнатады. Шөл далалы жерлерде ол ақтікен, сүттіген сияқты
өсімдіктердің шырынымен қоректенеді. Сонымен қатар көктемде ағаштардың
қайыңның шырынын сорады немесе өсімдіктердің шырынды сабақтарын кеміреді.
Жаз ортасында, өсімдік бітелерінің сан мөлшері күрт азайған кезде бұл
қоңыз қайтадан өсімдіктермен қоректенуге көшеді. Бұл кезде тау
етектеріндегі егіншілік аймақта ол басқа өсімдіктерден гөрі түйетікеннің
гүлін ұнатады.
Іле Алатауында жаз ортасында жеті нүктелі қоңыздар гүлдеп тұрған аю
балдырғанда, жабайы сәбізде, қызыл бояу өсімдіктерінде сирек кездеседі.
Альпі аймағында олар еңлікгүлдің гүл тозаңымен қоректенеді. Сөйтіп, жеті
нүктелі қан қоңызы алуан түрлі болып келеді, яғни өсімдік пен жануар
тектес қоректік заттарға бейімделген. Осыған байланысты кейбір ғалымдар
кокцинеллидтердің бұл түрін зиянды жәндіктер қатарына қосады. Қоңыздардың
ауыл шаруашылы-ғына зиянды жәндіктерді жеп құртатын пайдалы жақтары басым.
Қоңыздар мен олардың дернәсілдері өсімдік бітелері аз болған жағдайдың
өзінде оларды белсенді түрде іздеп тауып алады. Төменгі жастағы дернәсілдер
әдетте жұмыртқадан шыққан жерінде қоректік заттармен қамтамасыз етіледі
(себебі, қоңыздар жұмыртқаларын тек қана өсімдік бітелерінің шоғырларына
салады). Олар өсімдіктің әрбір жапырағын тексеріп шығады. Онда өсімдік
бітелерін таба алмаса, қайтадан сабағымен өрмелеп жерге түседі де, келесі
өсімдікке көшеді. Аш қоңыздар бітелерді түгелімен жеп қояды. Әдетте, екі-үш
бітені түгел жеп, ал қалғандарын тек сорады. Бір ересек қоңыз тәулігіне
200 данаға дейін біте жесе, ал олардың дернәсілдері өздерінің өсіп-даму
мерзімінің ішінде 1000-ға жуығын жеп құртады.
Екі нүктелі және шегіршін қан қоңызы популяциясының негізгі
кезеңінде тауда 1500-2600 метрлік биіктікте кәрі қарағайлардың қатпарлы
қалың қабығының астында қыстайды 2-сурет. Ал кейбір бөлігі жазық жердегі
бақтарда немесе тағы басқа жерлерде ағаштардың қабығы мен өсімдік
қалдықтарының астында қыстап шығады. Көктемде және жаздың бас кезінде бұл
қоңыздар жеміс ағашын зияндайтын өсімдік бітелерін ұнатады. Жылына екі,
кейде үш ұрпақ беріп дамиды.
2-сурет. Екі нүктелі (Adalia bipunctata L.);
14 нүктелі қан қоңызы алмұрт ағашының жас өркендері мен жапырақтарын
зақымдайтын алмұрт жапырақ ширатқышы деп аталатын өсімдік бітесінің негізгі
жауы. Алмұрт жапырақ ширатқыш жыл сайын алмұртты қатты зақымдайды, осының
салдарынан алмұрттың түйіндері түсіп қалады.
Жеміс ағаштары бітелерінің басқа түрлеріне қарағанда бұл біте көшпелі
емес оған қарсы химиялық күрес жүргізу өте қиын. Кейбір мәліметтерге
қарағанда, он төрт нүктелі қан қоңызы химиялық күрес жүргізілмеген
бақтардағы алмұрт ширатқышының өсіп-өнуін тежейді. Қоңыздар, әсіресе мамыр,
маусым айларында (яғни өсімдік бітелері толық қырылғанға дейін) көп болады.
Кокцинеллидтердің ауыл шаруашылығындағы маңызы өте зор. Қазақстанның
оңтүстік-шығысындағы тау етектеріндегі егіншілік аймақта ол ауыл
шаруашылығы дақылдарына зиян келтіретін өсімдік бітелерінің негізгі
энтомофагы болып есептеледі. Әсіресе, ол жаңадан отырғызылған жас алма
ағаштарындағы өсімдік бітелерін құртуда үлкен рөль атқарады. Сондықтан бұл
қоңыздарды тәжірибелік мақсат үшін кеңінен пайдалануға болады.
Биологиялық әдістің дамып өркендеуі осы кокцинеллидтер тұқымдасына
жататын родолия қоңызын цитрус ағаштарын қатты зақымдайтын аустралия
сымырына немесе ицерияға қарсы қолданудан басталды. Жыртқыштың дамуы
ицерияның даму кезеңімен үйлесімді келеді және құрбандарына қарағанда
қоңыздар тезірек өсіп-өнеді. Мысалы, Абхазияда ицерия екі ұрпақ беріп өніп-
өссе, ал родолия 4-5 ұрпақ береді.
Родолия ицерияның барлық даму сатыларымен қоректенеді, дегенмен
олардың жұмыртқаларын көбірек ұнатады. Родолияның бір дернәсілі күніне
ицерияның 2-3 дернәсілін, ал ересек қоңыздың өзі 45-50 дернәсілін жеп
құртады. Дернәсілдер сол қоректенген жерлерінде-бұтақтарда, жапырақтың
астыңғы беттерінде қуыршақтанады. Күзге таман әртүрлі өсімдік қалдықтарының
астын паналап қыстап шығады.
Криптолемус сымырларының жұмыртқадан бастап ересек бөжекке дейінгі
барлық даму фазаларында жеп құртады 3-сурет. Жаңа шыққан қоңыздардың жыныс
мүшелері 10-13 күнде пісіп жетіледі. Өсімталдығы өте жоғары, 200-500
жұмыртқаға дейін барады. Қоңыздар 3 айдан 7 айға дейін өмір сүреді.
Дернәсілдері баяу қимылдағанымен, сымырларды ағаштардың тесіктерінен,
қабықтарының астынан іздеп жүріп тауып алады. Қоңыздың бір ересек дернәсілі
күніне сымырлардың 12-25 жұмыртқа қапшықтарын немесе 200-300 дернәсілі мен
60 жуық ересектерін жеп құртады. Криптолемустың жұмыртқадан ересек қоңызға
дейінгі дамуы 35-40 күнге созылады. Субтропикалық аймақтарда жылына 3-4
ұрпақ беріп өсіп-өнеді.
3-сурет. Криптолемус (Cryptolaemus montrousieri Muls)
Криптолемус диапаузасыз өніп-өсетіндіктен қыстың жылы кездерінде
мекендеген жерлерінен шыға бастайды да, аздап суытса болды жаппай қырылып
қалады. Сондықтан бұл қоңыздарды арнаулы инсектарияларда өсіріп-өндіріп,
маусымды шоғырландыру арқылы пайдаланып, отырады. Жіберу мөлшері бір цитрус
ағашына 10-20, ал жүзімнің бір түбіне-3 қоңыздан.
Бұл қоңыздардың зертхана жағдайында биологиялық ерекшеліктерін
тексергенде тек біреуінің ғана хармония аксиридистің-айтарлықтай маңызы бар
екендігі анықталды. Хармония қоңызының дернәсілі де, өзі де өсімдік
бітелерінің бірсыпыра түрлерімен қоректенеді. Дегенмен, олар алма, алмұрт,
алхоры, қарақат бітелерін көбірек ұнатады. Алматы жағдайында 2-3 ұрпақ
беріп өсіп-өнеді. Ауа-райына байланысты бір ұрпағының дамуы 20-40 күнге
созылады. Жұмыртқаларын топ-топтап 11-52 дейін өсімдік бітелерінің
араларына салады. Әрбір ұрғашы қоңыз 200-300 дейін жұмыртқа салады. Қыстап
шыққан қоңыздардың жұмыртқа салу мерзімі 73 күнге созылады. Зертхана
жағдайында ересек қоңыздардың кейбіреулерінің үш жылға дейін өмір сүретіні
анықталды.
Ареал ішінде таратуға Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы егіншілік
аудандарында кокцинеллидтердің екі түрі (стеторус немесе нүкте тәрізді
кокцинеллид) қолайлы. Бұл қоңыз кәдімгі өрмекші кененің жыртқыш акарифагы.
Бақтарда химиялық препараттарды ұзақ жылдар бойы қолдануға байланысты
бұлардың сан мөлшері өте азайып кетті де, өрмекші кенелердің жаппай өніп-
өсуіне себепкер болды. Тіпті кейбір бақтарда стеторус кездеспейді десе де
болады. Сондықтан стеторусты бір жерден олар кездеспейтін екінші жерге
апарып тарату акарифагтың пәрменділігін едәуір арттырады. Екінші түрі-екі
нүктелі қан қоңызы қоңызы. Бұл қоңыз алма ағашы бітелерінің негізгі
жауларының бірі.
Кокцинеллидтердің жергілікті түрлерін сақтап, олардың тиімділігін
арттыру үшін улы препараттарды қолдануды мейлінше азайту керек. Сонымен
қатар бақтардың ішіндегі шөптерді шабудың маңызы өте зор. Пішен шабу
кезінде шөптесін өсімдіктерден кокцинеллидтер жеміс ағаштарына өтіп, ондағы
бітелерді түгелдей жеп құртады. Бұл әсіресе жеті нүктелі қан қоң ызы
қоңызының пәрменділігін күрт арттырады.
Құбылмалы (Adonia variegate L.)
Бақтар арасындағы жоңышқаларды пішендікке шабу кокцинеллидтерден басқа
да жыртқыш энтомофагтардың (мысалы, алтынкөздердің) тиімділігін күрт
арттыруға әсерін тигізеді. Бұл әдіс ешқандай шығынды қажет етпейді және
агротехникамен үйлесімді келеді.
Стеторус немесе нүкте тәрізді қоңыз-жеміс кенелерінің бейімделген
жыртқыш акарифагы. Ересек фазасында қыстап, ерте көктемде шығады. Алматы
жағдайында аналығы жұмыртқалауға мамырдың бас кезінен бастап кіріседі.
Стеторус бір жаз ішінде екі ұрпақ беріп өсіп-өнеді. Ол негізінен бақтың
өрмекші кенесімен қоректенеді. Қоңыздың бірінші жастағы дернәсілі бір
тәулік ішінде кененің 25-35 данасын (жұмыртқа, дернәсіл, нимфа түрінде),
екінші жастағы дернәсілдері-50, үшінші жастағы дернәсілдері ересек
кенелердің 70-75, төртінші жастағы дернәсілдері-90-100, ал ересек
стеторустың өзі 120-130 данасын жейді 4-сурет.
4-сурет. Стеторус немесе нүкте тәрізді қоңыз(Stethorus punctillum
Ws.);
Стафилиндер немесе қысқа қанатты қоңыздар тұқымдасы (Staphylinidae).
Қоңыздардың денесі ұзын, жіңішке болып келеді, ал қысқа қатты қанаттары
құрсағының алдыңғы екі сақинасын ғана жауып тұрады 5-сурет.
5-сурет. Стафилиндер немесе қысқа қанатты қоңыздар тұқымдасы
(Staphylinidae).
Дернәсілдері камподео тәрізді, бастары өте үлкен. Ересек қоңыздар да,
оның дернәсілдері де жапырақтардың, тастардың, ағаштар қабығының астында,
сүтқоректілер мен құстардың ұяларында, құмырсқалардың илеуінде т.б.
жерлерде өмір сүреді. Көпшілік түрлері жыртқыштар, кейбіреулері паразиттік
тіршілік етеді. Жыртқыш түрлерінің ішіндегі алеохара (Aleochara billineata
Gyll). Ересек қоңыздар қырыққабат шыбындарының дернәсілдері мен
жұмыртқаларын жеп қоректенеді, ал олардың дернәсілдері шыбындардың жалған
пілләларының ішкі паразиті. Дернәсілдері өте жылдам қимылдайды да, шыбынның
жалған пілләларын оңай тауып алып, оларға құрсағының ішімен жабысып,
денесін тесіп, ішіне енеді де қоректенуге кіріседі.
Алеохара қырыққабат шыбындарының тиімді энтомофагы болғанымен оның бір
кемшілігі көктемде қоңыздар қыстаған жерлерінен қырыққабат шыбындарынан
әлдеқайда ерте ұшып шығады. Сондықтан зиянкестердің бірінші ұрпағы
өсімдікке едәуір зиянын келтіріп үлгереді. Осыған байланысты бұл
энтомофагты маусым айында пайдалануға тура келеді.
Алеохораны зертхана жағдайында өсіріп-өндіру үшін оның негізгі құрбаны
ретінде көктемгі қырыққабат шыбынын пайдаланады. Бұл қырыққабат шыбыны
өзгермелі температурада (түнде 15-16 градус, күндіз-23 градус, ауаның
ылғалдылығы -60-75 ), ал жарықтың ұзақтығы 16-18 сағат жағдайында
бейімделіп өсіріледі. Шамамен 25-26 күннен кейін шыбынның жалған пілләлары
пайда болады. Пілләларды құмды елеу арқылы бөліп алады да, алеохара
қоңыздарының дернәсілдерімен залалдайды. Ол үшін қырыққабат шыбынының 300-
400 жалған пілләлары бар садоктарға 100-200 алеохара дернәсілін
орналастырады. 6-7 күннен кейін залалданған пілләларды бөлек садоктарға
қойып, ересек қоңыздар ұшқанша ұстайды. Ұшып шыққан қоңыздарды қырыққабат
плантацияларына зиянкеске қарсы үш мезгілде: қырыққабат шыбындарының
жұмыртқалау кезеңінің басында, жаппай жұмыртқалай бастағанда және одан
кейін 7 күн өткен соң жібереді. Қоңыздың жіберу нормасы бір гектарға 10-30
данадан.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Бондаренко Н.В. Практикум Биологической защите растений. М.:, 1984.
2. Штерниш В.С.Биологическая защита растений. изд.-М.:Агропром- издат,
2004.
3. Матпаева Б.Б. Ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен биологиялық
күрес тәсілдері.-Алматы.:Қайнар,1983.
4. Торыбаев Х.К. Энтомофаг насекомдар.-Алматы.: 2009.
5. Ашикбаев Н.Ж., Агибаев А.Ж., Прокофьев О.Н. Энтомофаги вредных насекомых
и гербифаги сорных растений.-Алматы:Агроуниверситет, 1996.
6. Матпаева Б.Б., Тілменбаев Ә.Т.Ауыл шаруашылығына пайдалы жәндіктер.-
Алматы:Қайнар,1973.
4. Тәжірибелік сабақ.
Сабақтың тақырыбы: Торқанаттылар отрядының (Neuroptera) негізгі топтарын
анықтау және олардың сипаттамасы.
Сабақтың мақсаты: Торқанаттылардың негізгі топтарын анықтау және олардың
сипаттамасымен танысу.
Сабақта қарастырылатын сұрақтар:
1. Торқанаттылар отрядының негізгі топтары және олардың сипаттамасы.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Торқанаттылар отрядының негізгі топтары және олардың сипаттамасы.
Тор қанаттылар негізінен ірі бөжектер қатарына жатады. Ауыз құрылысы
кеміргіш. Мұртшалары көп буынды. Тор тәрізді жүйкеленіп, біркелкі дамыған
инеліктерге ұқсайды. Бірақ олардан ажырату оңай. Тор қанаттылар қонып
отырған кезде қанаттарын үй шатыры тәрізді етіп, екі бүйіріне жинап алады.
Жұмыртқалары: сопақша, ақшыл, жасыл, сары түсті. Алтынкөздер деп аталатын
тұқымдастарының өкілдері жұмыртқаларын жіңішке сабақшаларға орналастырады.
Дернәсілдері: ұзынша, каподео тәрізді, үш жұп аяғы, бір жұп мұртшалары бар.
Ауыз аппараттары түйреп сорғыш: астыңғы және үстіңгі жақтары ұзарып, орақ
құсап иілген өте үшкір келеді де, соның арқасында жыртқыштық өмір сүреді.
Дернәсілдері екі рет түлеп, үш жасқа толады. Қуыршақтары ашық, дамуының аяқ
кезінде қозғалып жүреді. Пілләлары негізінен жұмсақ, киіз тәрізді жұмыр
болады.
Тор қанаттылардың 3,5 мыңнан астам түрлері белгілі. Олардың барлығы да
пайдалы: өсімдік биттерін, өрмекші кенелерді, сымырларды, трипсілерді,
зиянды көбелектер мен қоңыздардың жұлдызқұрттарын, дернәсілдерін және басқа
көптеген ұсақ жәндіктерді жеп құртады. Сондықтан қазіргі кезде олардың
кейбір түрлері жеміс ағаштары мен көкөніс дақылдардың бірқатар
зиянкестеріне қарсы биологиялық күресте тиімді пайдаланылуда. Негізгі
түрлері алтынкөздер мен гемеробидтер тұқымдасына жатады.
Алтынкөздер тұқымдасы (Chrysopidae). Қанаттары біркелкі, жіп тәрізді
мұртшалары бар, нәзік, орташа денелі көкжасыл түсті болып келеді. Тірі
кезінде шар тәрізді дөңгелек үлкен көздері алтын сияқты жалтырап
тұратындықтан, алтынкөздер деп аталған. Ақшыл-жасыл түсті сопақша
жұмыртқаларын жіңішке сабақшаларға орналастырып, жекелеп немесе топтап
салады. Дернәсілдерінің жалпы сыртқы пішіні ұршық тәрізді болғанымен
олардың құрылыстары әртүрлі. Әсіресе дернәсілдердің бүйірлеріне орналасқан
төмпешіктер алтынкөздердің қай түрге жататындарын дернәсіл сатысында
ажыратуға мүмкіндік береді. Тамақтанып болған үшінші жастағы дернәсілдер-
мальпигиево түтіктерінен шыққан киіз тәрізді борпылақ піллә тоқиды да,
соның ішінде қуыршаққа айналады. Қуыршақтары жасыл түсті. Дамуының соңғы
кезінде қимылдап, пілләнің бір бүйірін дөңгелетіп кеміріп, қақпақ тәрізді
ашады да, сыртқа шығып бір ыңғайлы жерге жабысып, соңғы рет түлеп, ересек
насекомға айналады. Алтынкөздерді зертхана жағдайында қолдан жаппай өсіріп-
өндірген кезде пілләдан шыққан қуыршақтардың орнығып, соңғы рет түлеуі өте
жауапты болып табылады. Себебі, олар орнығатын субстрат таба алмай, көп
жүріп қалса, түлей алмай өліп қалады. Сондықтан садоктардың ішіне қағаздың
қиқымдарын немесе өсімдік жапырақтарын т.б. салып қою керек.
Алтынкөздердің жер жүзінде 200 жуық түрі белгілі. Ал Қазақстанның
оңтүстік-шығысында біздің ғалымдарымыздың зерттеулері бойынша 18 түрі
табылды. Олардың ішінен кеңінен таралып, зиянды жәндіктерді жеп,
шаруашылыққа пайдасын тигізетіндері мыналар: жеті нүктелі алтынкөз
(Chrysopa septempunctata Wesm); мүсінді алтынкөз (Ch.formosa Brauer Ch.
Ventralis prasina Burm); меруерт реңді алтынкөз (Ch. Perla L.); ақ жолақты
алтынкөз ( Ch.albolieata Kill); кәдімгі алтынкөз (Ch.carnea Steph.),
(Ch.dubits MacLach.,Ch.vittata Wesm.).
Жеті нүктелі алтынкөз. Бұл түр жеміс бақтарында, астық пен көкөніс
дақылдардың егістерінде кездеседі. Ересектерінің түсі ашық-жасыл, өте ірі
болады-қанаттарының өрісі 35-40 мм 1-сурет. Пілләға оранған қуыршақ күйінде
түскен жапырақтардың арасында, кейде ағаш қабығының астында қыстайды.
Ересек особьтарының ұшып шығуы мамырдың үшінші онкүндігінде басталады да,
біраз қоректеніп алған соң жұмыртқалауға кіріседі. Бұл кезде олар өте
мешкей келеді. Ал жүргізілген тәжірибелерде, оның бір жұп особы 10 күн
ішінде алма және өрік ағаштарынан жиналған жеміс биттерінің 1706 особын жеп
құртты. Жеті нүктелі алтынкөз жұмыртқаларын топтап (әр тобында орта есеппен
60 жұмыртқа) көбінесе ағаш және шөптесін өсімдіктердің бітелермен
зақымданған жапырақтарының астыңғы бетіне салады. Бірінші ұрпақтың жұмыртқа
салу кезеңі 1,5-2 айға созылады. Осы мерзім ішінде бір аналығы орта есеппен
900-ден аса жұмыртқа салады. Дернәсілдері маусым айының бірінші
онкүндігінің аяқ кезінде шыға бастайды да, ал жаппай өрбуі осы айдың
соңында байқалады. Бұл түрдің дернәсілдері басқа түрлердікінен гөрі өте
мешкей. Бір дернәсілі өзінің даму кезеңінде 200 өсімдік бітелерін жеп
құртады.
1-сурет. Жеті нүктелі алтынкөз
(Chrysopa septempunctata Wesm)
Алтынкөз дернәсілдерінің жылыжайда өсірілген қиярдың бітелеріне қарсы
қолдануы өте жақсы нәтиже көрсеткен. Жеті нүктелі алтынкөздің дернәсілдері
кәдімгі алтынкөздің дернәсілдеріне қарағанда әлдеқайда мешкей болғандықтан
олардың жіберу мөлшері өте төмен. Қияр өсімдігінің 70-80 дана бітесіне
қарсы жыртқыштың бір дернәсілін, яғни жыртқыш-құрбан жүйесі бойынша 1:70
есебімен жіберген жеткілікті болатыны анықталды.
Мүсінді алтынкөз. Алтынкөздердің кең таралған түрлерінің бірі.
Зерттеулер бойынша Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде кең таралған
түрлердің бірі. Ересек бөжек фазасында да, дернәсіл кезінде де негізінен
өсімдік бітелерімен қоректенеді. Алматы жеміс аймағында екі ұрпақ беріп
өсіп-өнеді 2-сурет. Қуыршақ күйінде жерге түскен жапырақтардың арасында
қыстайды. Ересектері маусымның бірінші онкүндігінде ұшып шыға бастайды. Ал
олардың ең көп мөлшерде кездесетін кезеңі маусымның аяқ кезі. Жұмыртқаларын
бір-бірден салады. Төменгі жастағы дернәсілдері қоңыр түсті, содан жетіле
келе ақшыл қоңыр түске енеді. Бірінші ұрпақтың негізгі бөлігі жұмыртқаларын
тамыздың ортасына дейін салып бітіреді. Әрбір ұрғашы бунақдене өз
тіршілігінде 500-ден аса жұмыртқа салады. Бірінші ұрпақтың дамуы орта
есеппен 35-37 күнге созылады.
2-сурет. Мүсінді алтынкөз (Ch.formosa Brauer Ch. Ventralis prasina
Burm);
Бұл түрдің екінші ұрпағының ересек особьтары шілденің үшінші
онкүндігінде ұшады. Олардың өсімталдығы бірінші ұрпақтың өсімталдығына
қарағанда әлдеқайда төмен. Оның себебі, жаздың екінші жартысында негізгі
қорегі-өсімдік бітелерінің азаюына байланысты олар жеткілікті түрде
қоректене алмайды.
Мүсінді алтынкөз емен, жаңғақ, долана, алма, алмұрт, алхоры, өрік және
тағы басқа жапырақтары қалың ағаштардың көпшілігін, сонымен қатар
айқышгүлді, бұршақ гүлді тұқымдас өсімдіктерде мекендейді. Ересектері мен
дернәсілдері өсімдік бітелерін ұнатады.
Меруерт реңді алтынкөз. Алматы облысында негізінен жабайы өсетін ағаш-
бұталарда көбірек кездеседі. Ересектері көкшіл түсті, қанаттарының көлденең
жүйкелері қара, ал бой жүйкелері жасыл. Кәдімгі алтынкөзге қарағанда
ірілеу, қанаттарының өрісі 28-33 мм 3-сурет. Жылына екі ұрпақ беріп
көбейеді. Бұл түрдің қуыршағы пілләға оранған күйінде жерге түскен
жапырақтардың астында, топырақ арасында, кейде ағаш қабығының астында
қыстап шығады. Ересектерінің ұшып шығуы мамырдың үшінші онкүндігінде, ал
жаппай ұшуы маусымның басында байқалады.
3-сурет. Меруерт реңді алтынкөз (Ch. Perla L.);
Бұл түрдің ересектері негізінен өсімдік бітелерімен қоректенеді, өте
қомағай болады. Олардың бір жұбы 10 күн ішінде орта есеппен жеміс
бітелерінің 785 особын жеп құртатыны анықталды. Біраз күн қоректеніп алған
соң (5-6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz