Бөжектердің сыртқы құрылысы
1 БӨЖЕКТЕРДІҢ СЫРТҚЫ ҚҰРЫЛЫСЫ
2 БӨЖЕКТЕРДІҢ ІШКІ ҚҰРЫЛЫСЫ
3 БӨЖЕКТЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. ЭМБРИОНДЫҚ ЖӘНЕ ПОСТЭМБРИОНДЫҚ ДАМУЫ
4 БӨЖЕКТЕРДІҢ ЖІКТЕЛУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ТУРА ҚАНАТТЫЛАР МЕН ТЕҢ ҚАНАТТЫЛАР ТОПТАРЫНА СИПАТТАМА.
5 Жартылай қатты қанаттылар(Hemiptera) немесе қандалалар және шашақ қанаттылар(Thysanoptera) немесе трипстер топтарының морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері.
6 ТОЛЫҚ ТҮРЛЕНІП ДАМИТЫН БӨЖЕКТЕР
7 Жарғақ қанаттылар, қос қанаттылар, топтарының морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
8 Экологияның негіздері.
9 Биотикалық факторлар. Бөжектердің қоректік байланысы
10 Бөжектердің түр мекені. Биотоп, популяция қозғалысы
2 БӨЖЕКТЕРДІҢ ІШКІ ҚҰРЫЛЫСЫ
3 БӨЖЕКТЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. ЭМБРИОНДЫҚ ЖӘНЕ ПОСТЭМБРИОНДЫҚ ДАМУЫ
4 БӨЖЕКТЕРДІҢ ЖІКТЕЛУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ТУРА ҚАНАТТЫЛАР МЕН ТЕҢ ҚАНАТТЫЛАР ТОПТАРЫНА СИПАТТАМА.
5 Жартылай қатты қанаттылар(Hemiptera) немесе қандалалар және шашақ қанаттылар(Thysanoptera) немесе трипстер топтарының морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері.
6 ТОЛЫҚ ТҮРЛЕНІП ДАМИТЫН БӨЖЕКТЕР
7 Жарғақ қанаттылар, қос қанаттылар, топтарының морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
8 Экологияның негіздері.
9 Биотикалық факторлар. Бөжектердің қоректік байланысы
10 Бөжектердің түр мекені. Биотоп, популяция қозғалысы
. Бас және оның қосалқы мүшелері. Бас – ұлпалары(ткандері) тығыздалған және мидың сауаты болып есептеледі. Онда симметриялы орналасқан 1 жұп күрделі көз, қарапайым көздер (1-3) және қозғалмалы мұртшалар мен ауыз мүшелері болады.
Бас сауытының өзі бір-бірімен тігіс арқылы ажырайтын бірнеше бөлшектерден құралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірек келген маңдай бөлігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң желке (шүйде),- деп аталатын бөлімдерден жалғасады. Бет жоғарғы жақпен жалғасады.
Мұртшалар немесе антенналар. Мұртшалар маңдайдың екі жағында, көз аралығында орналасқан бірнеше буыннан тұрады. Иіс және сезім мүшелерінің қызметін атқарады. Бөжектер мұртшаларының құрылысы қандай түрлерге немесе топтарға жататынына байланысты әр түрлі болады. Сондықтан бұл белгі бөжек түрлерін анықтау үшін кең пайдаланылады. Аталық бөжектердің мұртшалары ұрғашыларына қарағанда жақсы жетілген және құрылысы жағынан өзгешелеу болады.
Қоректік заттардың түрлеріне және қоректену тәсілдеріне байланысты әр түрлі топқа жататын бөжектердің ауыз мүшелері құрылысы әр түрлі болып келеді. Ауыз мүшесі негізінен кеміргіш, сорғыш және шаншып сорғыш болып негізгі үш топқа бөлінеді. Кеміргіш ауыз өсімдіктердің жапырақтарымен, тұқымдарымен, ткандерімен және де басқа органикалық заттардың қатты түрлерімен қоректенуге бейімделген. Ол шығу тегі жағынан ең байырғысы және сорғыш ауыз аппаратына қарағанда ауыз аппараттарының алғашқы түрі.
Бөжектердің жеке бір топтарының сұйық қорекпен (гүл шырыны, өсімдік ұлпасының шырыны, жануарлардың қаны) қоректенуге көшуіне байланысты сорғыш ауыз мүшелері типінің түрленген өзгерістері пайда болған.
Кеміргіш ауыз бунақталмаған бір жұп жоғары жақтан, бунақталған бір жұп төменгі жақтан және бунақталған төменгі еріннен тұрады. Ауыз мүшелерінің мұндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, қоңыздарға, тор қанаттылар мен жарғақ қанаттылардың кейбіреулеріне, көбелектердің жұлдыз құрттарына және көптеген басқа бөжектердің дернәсілдеріне тән.
Бас сауытының өзі бір-бірімен тігіс арқылы ажырайтын бірнеше бөлшектерден құралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірек келген маңдай бөлігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң желке (шүйде),- деп аталатын бөлімдерден жалғасады. Бет жоғарғы жақпен жалғасады.
Мұртшалар немесе антенналар. Мұртшалар маңдайдың екі жағында, көз аралығында орналасқан бірнеше буыннан тұрады. Иіс және сезім мүшелерінің қызметін атқарады. Бөжектер мұртшаларының құрылысы қандай түрлерге немесе топтарға жататынына байланысты әр түрлі болады. Сондықтан бұл белгі бөжек түрлерін анықтау үшін кең пайдаланылады. Аталық бөжектердің мұртшалары ұрғашыларына қарағанда жақсы жетілген және құрылысы жағынан өзгешелеу болады.
Қоректік заттардың түрлеріне және қоректену тәсілдеріне байланысты әр түрлі топқа жататын бөжектердің ауыз мүшелері құрылысы әр түрлі болып келеді. Ауыз мүшесі негізінен кеміргіш, сорғыш және шаншып сорғыш болып негізгі үш топқа бөлінеді. Кеміргіш ауыз өсімдіктердің жапырақтарымен, тұқымдарымен, ткандерімен және де басқа органикалық заттардың қатты түрлерімен қоректенуге бейімделген. Ол шығу тегі жағынан ең байырғысы және сорғыш ауыз аппаратына қарағанда ауыз аппараттарының алғашқы түрі.
Бөжектердің жеке бір топтарының сұйық қорекпен (гүл шырыны, өсімдік ұлпасының шырыны, жануарлардың қаны) қоректенуге көшуіне байланысты сорғыш ауыз мүшелері типінің түрленген өзгерістері пайда болған.
Кеміргіш ауыз бунақталмаған бір жұп жоғары жақтан, бунақталған бір жұп төменгі жақтан және бунақталған төменгі еріннен тұрады. Ауыз мүшелерінің мұндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, қоңыздарға, тор қанаттылар мен жарғақ қанаттылардың кейбіреулеріне, көбелектердің жұлдыз құрттарына және көптеген басқа бөжектердің дернәсілдеріне тән.
1. Тілменбаев Ә.Т., Жармұхамедова Г.Ә. Энтомология. Оқу құралы. «Қайнар», 1994, Бет 11-20.
2. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология. М., «Высшая школа», 1980, С.15-44.
3. Тілменбаев Ә.Т., Жармұхамедова Г.Ә. Энтомология. Оқу құралы. «Қайнар», 1994, бет 35-51.
4. Бей-Биянко Г.Я. Общая энтомология. М., «Высшая школа», 1980, с.106-148
2. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология. М., «Высшая школа», 1980, С.15-44.
3. Тілменбаев Ә.Т., Жармұхамедова Г.Ә. Энтомология. Оқу құралы. «Қайнар», 1994, бет 35-51.
4. Бей-Биянко Г.Я. Общая энтомология. М., «Высшая школа», 1980, с.106-148
ДӘРІСТІК КЕШЕН
1-ші ДӘРІС
ТАҚЫРЫБЫ: Бөжектердің сыртқы құрылысы
МАҚСАТЫ: Бөжектердің сыртқы құрылысымен танысу
ТҮЙІН СӨЗДЕР: бас, мұртшалар, кеуде, тергит, стернит, плейрит,
қанаты, аяғы, құрсақ, тері.
ДӘРІСТЕ ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН НЕГІЗГІ СҰРАҚТАР:
1. Бөжектердің басы және оның қосалқы мүшелері.
2. Бөжектердің кеудесі.
3. Бөжектердің құрсағы.
4. Бөжектердің тері жамылғысы.
Бөжектердің денесі бас, кеуде және құрсақ,- деп аталатын 3 бөлімнен,
ал олардың әрқайсысы әр түрлі қосалқы мүшелермен жабдықталған бірнеше
бунақтардан тұрады.
1. Бас және оның қосалқы мүшелері. Бас – ұлпалары(ткандері)
тығыздалған және мидың сауаты болып есептеледі. Онда симметриялы орналасқан
1 жұп күрделі көз, қарапайым көздер (1-3) және қозғалмалы мұртшалар мен
ауыз мүшелері болады.
Бас сауытының өзі бір-бірімен тігіс арқылы ажырайтын бірнеше
бөлшектерден құралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірек келген маңдай
бөлігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң желке (шүйде),- деп аталатын
бөлімдерден жалғасады. Бет жоғарғы жақпен жалғасады.
Мұртшалар немесе антенналар. Мұртшалар маңдайдың екі жағында, көз
аралығында орналасқан бірнеше буыннан тұрады. Иіс және сезім мүшелерінің
қызметін атқарады. Бөжектер мұртшаларының құрылысы қандай түрлерге немесе
топтарға жататынына байланысты әр түрлі болады. Сондықтан бұл белгі бөжек
түрлерін анықтау үшін кең пайдаланылады. Аталық бөжектердің мұртшалары
ұрғашыларына қарағанда жақсы жетілген және құрылысы жағынан өзгешелеу
болады.
Қоректік заттардың түрлеріне және қоректену тәсілдеріне байланысты әр
түрлі топқа жататын бөжектердің ауыз мүшелері құрылысы әр түрлі болып
келеді. Ауыз мүшесі негізінен кеміргіш, сорғыш және шаншып сорғыш болып
негізгі үш топқа бөлінеді. Кеміргіш ауыз өсімдіктердің жапырақтарымен,
тұқымдарымен, ткандерімен және де басқа органикалық заттардың қатты
түрлерімен қоректенуге бейімделген. Ол шығу тегі жағынан ең байырғысы және
сорғыш ауыз аппаратына қарағанда ауыз аппараттарының алғашқы түрі.
Бөжектердің жеке бір топтарының сұйық қорекпен (гүл шырыны, өсімдік
ұлпасының шырыны, жануарлардың қаны) қоректенуге көшуіне байланысты сорғыш
ауыз мүшелері типінің түрленген өзгерістері пайда болған.
Кеміргіш ауыз бунақталмаған бір жұп жоғары жақтан, бунақталған бір жұп
төменгі жақтан және бунақталған төменгі еріннен тұрады. Ауыз мүшелерінің
мұндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, қоңыздарға, тор қанаттылар мен
жарғақ қанаттылардың кейбіреулеріне, көбелектердің жұлдыз құрттарына және
көптеген басқа бөжектердің дернәсілдеріне тән.
Сорғыш ауыз мүшелері едәуір өзгерістерге ұшыраған, бірақ соған
қарамастан көпшілік жағдайларда кеміргіш ауыз мүшелері типіне тән жалпы
белгілер оларда сақталып қалған. Мысалы, жалап-кеміргіш ауыз мүшелерінің
(бал арасы, жабайы ара) төменгі жақтары және төменгі еріні ұзын тұмсыққа
айналған. Олардың жеке бөлшектері өте ұзарған. Қандалалар мен масаларда
шаншып-сорғыш ауыз мүшелерінің жоғарғы және төменгі жақ бөлімдері өте
жіңішке және ұзын шаншығыш кездіктердге айналған. Олар көп бунақталған ұзын
тұмсықтың ішінде орналасады.
Ауыз мүшелерінің сыртқы шығыңқы бөліктерінің орналасуына қарай
бөжектердің басын үш типке бөледі: гипогнаттық бас, прогнаттық бас және
опистогнаттық бас.
Гипогнаттық баста ауыз бөлімшелері төмен қарай бағытталған (шегіртке,
қандала, қоңыздардың көптеген түрлері), прогнаттық баста ауыз бөліктері
алдына қарай бағытталған (барылдақ қоңыздар, алтын көзділердің
дернәсілдері), опистогнаттық баста ауыз бөліктері төмен және артқа қарай
бағытталған (бітелер, бүрге, шіркей, секіртпелер(цикада).
2. Кеуде. Бөжектердің кеуде бөлімі – алдыңғы, ортаңғы, артқы кеуде, -
деп, аталатын 3 бөліктен тұрады. Бөліктердің әрқайсысы арқа, немесе тергит
- деп, аталатын жоғарғы жарты сақинадан, төс, немесе стернит - деп,
аталатын төменгі жарты сақинадан және плейрит – деп, аталатын бүйір
жағындағы бөліктерден тұрады.
Кеудесінің әрбір бөлігінде бір жұп аяқ (барлығы 3 жұп аяқ), ал ортаңғы
және артқы бөлікте тергит пен плейрит қосылған жерінде бір жұптан (барлығы
2 жұп) қанат болады.
Бөжектердің аяғы: жамбас (төспен жалғасқан), ұршық, сан, жіліншік
(сирақ), табан деп аталатын бірнеше буындардан тұрады. Табан бунақтарының
саны қандай түрге, топқа жататынына байланысты 1-5 дейін болады. Табанның
ең соңғы бунағы арасында 1-3 төмпешік орналасқан, ол көбінесе бір немесе
екі тырнақшамен бітеді.
Тіршілік ету жағдайларына және жеке топтардың мамандану дәрежесіне
байланысты бөжектердің аяқтарын бірнеше типке бөледі: жүгіргіш, жүргіш,
секіргіш, қазғыш, қармалаушы, жүзгіш және тозаң жинағыш. Мысалы, тарақан,
барылдақ қоңыз, қандала сияқты жылдам жүгіретін бөжектерге жіңішкерген ұзын
сирақты аяқ тән. Тіршілік жағдайларына немесе қозғалу тәсілдеріне бейімделу
алдыңғы немесе артқы аяқтардың мамандануына себеп болған. Мысалы,
бұзаубастың, зауза қоңыздың жетіліп дамуы ұзақ уақыт топырақ арасында
өтуіне байланысты алдыңғы аяғы жерді қазуға, дәуіттің алдыңғы аяғы құрбанын
шап беріп ұстауға, шегірткенің артқы аяғы секіруге, суды мекендейтін
бөжектердің (жүзгіш қоңыз т.б.) артқы аяғы жүзуге, араның артқы аяғы гүл
тозаңдарын жинауға бейімделген. Осы айтылғандарға сәйкес бөжектерде қазғыш,
ұстағыш, секіргіш, жинағыш аяқ түрлері пайда болған.
Бөжектерде әдетте 2 жұп қанат болады. Алайда кейбіреулерінде тек қана
алдыңғы жұп қанаты (қос қанаттылар немесе шыбындар, кокцидтердің біраз
түрлерінде) кейде артқы жұп қанаты (желпіуіш қанаттылардың еркегінде)
дамыған.
3. Құрсақ. Құрсақ бөжектердің денесінің үшінші бөлігі, ол азды-көпті
өзара ұқсас бірқатар бунақты сақиналардан тұрады. Ересек бөжектің
құрсағында аяқ болмайды. Ең қарапайым бөжектердің құрсағы ІІ бунақтан
тұрады (протуралар). Жойылып немесе жекеленген сақиналарының қосылып
кетуіне байланысты, көзге көрінетін сақина саны 9-10 (тура қанаттыларда)
немесе 4-6 (жарғақ қанаттыларда, қос қанаттыларда) шамасына дейін
қысқарған. Көптеген бөжектердің құрсағындағы соңғы сақиналарында қосалқы
мүшелер болады. Жыныс қосалқы мүшелері VІІІ және ІХ құрсақ сегменттерінде
орналасқандықтан, оларды гениталдық бунақтар деп, І-VІІІ бунақтарды
прегениталдық, ал Х-ХІ бунақтарды постгениталдық сегментер немесе сақиналар
деп атайды. Прегениталдық сегменттерде қосалқы мүшелердің болуы тек алғашқы
қанатсыздар класс тармағының өкілдеріне ғана тән. Мысалы, құрсақ аяқтарының
қалдығы протуралардың І-VІІІ бунақтарында сақталған: аяқ құйрықтылардың І –
бунағында құрсақ түтігі, ІІІ – бунағында ілгек және ІV бунағында секіргіш
айыр болады.
Жыныстық қосалқы мүшелеріне: аналық бөжектің - жұмыртқа қынабы; аталық
бөжекте - ұрықтандыру жыныс мүшелері болады. Жұмыртқа қынабы тура
қанаттылар (әсіресе шекшектер мен шілделіктерде өте ұзын) мен жарғақ
қанаттыларда (шаншарларда) жақсы жетілген. Ара және басқа да шағып алатын
бөжектердің жұмыртқа салғышы бізгекке айналған. Аталық бөжектің сыртқы
жыныс құралы копулятивті мүшеден және әр түрлі құрылысты бірнеше қосалқы
мүшелерден тұрады.
Постгенитальдық қосалқы мүшесі бар бөжектердің кейбір топтарында церкі
және грифель деп аталатын қосалқы мүшелер жақсы жетілген. Мысалы,
тарақандікі - бунақталған жұпты. Грифельдер жоғары сатылы бөжектердің
ішінде тек қана шекшектер мен тарақандардың аталықтарында сақталған.
Құрсақ артқы көкірекпен тұтаса жалғасады. Құрсақтың мұндай түрін
қондырма құрсақ дейді. Жарғақ қанаттылардың көптеген түрлерінің құрсағы
көкірек пен түрі өзгерген ІІ және ІІІ құрсақ бунақтары болып саналатын
сабақша арқылы жалғасады. Бұл жағдайда сабақша қысқа болса, онда аспа
құрсақ (арада, түкті арада) ал ұзын болса сабақшалы құрсақ (құмырсқада,
шаншарда) деп аталады.
4. Бөжектердің терісі. Бөжектердің тіршілігі үшін терісінің маңызы
зор. Ол, сыртқы скелет рөлін атқара отырып, бұлшық ет жүйесінің тірегі және
дененің қызуы мен ылғал режимін реттеуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар
тыныс алу, зәр шығару, денені механикалық зақымданудан және зиянды
заттардың енуінен қорғау қызметтерін де атқарады. Бөжектердің түсінің де әр
түрлі болуы осы тері жамылғысына байланысты. Тері қабатының туындылары
болып есептелінетін сыртқы қосалқы мүшелер немесе экзосклеттік (түк,
қылшық, қабыршақ), ішкі немесе эндоскелеттік, өсінділер және әр түрлі
бездері (балауыз шығаратын, лак беретін, иіс шығаратын және тағы басқалар)
маңызды қызмет атқарады.
Тері жамылғысы кутикула, гиподерма және өте жұқа базалді жарғақ -деп,
аталатын 3 компоненттен тұрады.
Кутикула тері жамылғысының ең сыртқы бөлігі клетка құрылысты емес.
Кутикуланың өзі екі қабаттан тұрады: сыртқы және ішкі қабаттар. Сыртқы
қабат немесе эпикутикула өте жұқа. Бірақ эпикутикула табиғаты липоидтық
болу себебінен, майда еритін улар үшін тосқауылдық қызмет атқара алмайды.
Протикуланың, әсіресе оның үстіңгі қабаты – экзакутикуланың түсі қара-қоңыр
және ол, құрамында дубилді (тері илеуге пайдаланатын) заттар және қосылыс
түзетін хитин мен белоктардың мол болуынан әжептеуір қатыңқы келеді.
Эндокутикула да (прокутикуланың астыңғы қабаты) өте серпімді келеді де,
бөжектердің тері жамылғысының созылғыштығын қамтамасыз етеді.
Гиподерма цилиндр немесе текше пішінді эпителия клеткаларының
қабатынан тұрады. Гиподерма клеткалары кутикуланы жасайтын заттарды,
сонымен қатар бөжектердің әрбір түлеуі алдында кутикуланың астыңғы қабатын
ерітетін заттарды бөліп шығарады.
Базалді жарғақ гиподерма клеткаларының төсенші ретінде тері жамылғысы
мен дене қуысының арасындағы шекара қызметін атқарады. Онда клеткалық
құрылым болмайды.
ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Тілменбаев Ә.Т., Жармұхамедова Г.Ә. Энтомология. Оқу құралы.
Қайнар, 1994, Бет 11-20.
2. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология. М., Высшая школа, 1980, С.15-
44.
2-ші ДӘРІС
ТАҚЫРЫБЫ: Бөжектердің ішкі құрылысы
МАҚСАТЫ: Бөжектердің ішкі құрылысымен танысу
ТҮЙІН СӨЗДЕР: бұлшық ет, ас қорыту, қан айналу, алдыңғы ішек,
өңеш, жемсау, қарын, ортаңғы ішек, артқы ішек; жүйке жүйесі, жүйке
тізбегі, сезім мүшелері, қарапайым көздер, көбею мүшелері, аталық бездер,
аналық бездер.
ДӘРІСТЕ ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН НЕГІЗГІ СҰРАҚТАР:
1. Бұлшық ет жүйесі.
2. Ас қорыту жүйесі.
3. Қан айналу жүйесі.
4. Тыныстану жүйесі.
5. Зәр шығару жүйесі.
6. Жүйке жүйесі.
7. Сезім мүшелері.
8. Көбею мүшелері.
1. Бұлшық ет жүйесі. Бөжектердің бұлшық еттері жақсы жетіліп, барынша
жетіліп бөлінген. Мысалы, кейбір көбелектердің жұлдызқұрттарындағы бұлшық
еттер саны 2000-ға жетеді. Жетілген бұлшық ет бөжектердің кеуде бөлігінде
орналасқан. Бұл жақсы ұшатын бөжектерге тән. Мұндай бұлшық ет бөжектердің
ұшу жылдамдығын ұлғайтады, қанат қағу жиілігін арттыруға мүмкіндік
туғызады. Мысалы, бал арасы қанатын секундына 450 рет, шыбындардың кейбір
түрлері шамасы 1000 ретке дейін қағады, ал инеліктердің кейбір түрлері
сағатына 144 км жылдамдықпен ұша алады. Салыстырмалы күші өте зор. Мысалы,
қи қоңызы өз салмағынан 90 есе артық жүкті қозғалтып жылжыта алады, ал
бүрге өз денесінің ұзындығынан 80 есе ұзын қашықтыққа секіре алатындығы
белгілі.
2. Ас қорыту жүйесі. Бөжектердің ас қорыту жүйесі ішектен және қызметі
жағынан сонымен байланысты сілекей бездерінен тұрады. Ішек ауыз қуысынан
басталып, дене бойымен өтеді де құрсақ соңындағы артқы тесікпен аяқталады.
Ішек үш бөлімнен тұрады: алдыңғы ішек, ортаңғы ішек және артқы ішек.
Алдыңғы ішек пен артқы ішек ұрықтың дамуы кезеңінде сыртқы ұрық жапырағынан
(эктодермадан) пайда болған. Ортаңғы ішек ішкі ұрық жапырағынан
(эндодермадан) пайда болған.Алдыңғы және артқы ішектерден тағы бір
айырмашылығы оның етінің қабаты сақиналы еттерден, ал сыртқысы салалы
еттерден тұрады.
Алдыңғы ішек жұтқыншақ, өңеш, жемсау және алдыңғы қарын немесе етті
қарын деп аталатын 4 бөлікке бөлінеді. Өңеш – айқын шекарасыз едәуір көлемі
жемсаумен ұштасатын ұзын түтікше. Жемсауда тамақ уақытша жиналып, алдын ала
қорытыла бастайыды. Бірақ, ішектің бұл бөлімінде тамақтың сіңірілу процессі
жүрмейді. Етті қарында (егер ол жақсы жетілген болса) күшті бұлшық еттер
бар және оның ішкі керегелері хитинді тістермен жабдықталған.
Ортаңғы ішек – ас қорыту жүйесінің ең негізгі бөлімі. Ол қи қоңызы
және өлексе шыбыны сияқты қиынырақ қорытылатын заттарымен қоректенетін
бөжектерде өте ұзын болады да, иіріліп орналасады. Сонымен қатар ортаңғы
ішектің сіңіру аумағы ұштары бітеу қосымша тармақтар мен қатпарлар есебінен
де ұлғая түседі. Азды-көпті қант ерітіндісі бар артқы ішекке өтіп, одан
жабысқақ тәтті шырын немесе бал шығы түрінде сыртқа шығарылады. Ал
белоктар және басқа жоғары молекулалы қосылыстар осында тоқталып жиналады
да одан ортаңғы ішекке өтеді.
Ортаңғы ішекте ас қорыту ферменттері бөлініп шығады және қорытылған
тамақ сіңіріледі.
Артқы ішек - мальпиги түтікшелері келіп қиылысатын, қысқа бөліктен
және аш ішек пен тура ішектен тұрады. Артқы ішекте тамақ қалдықтарында
болатын судың сорылу процесі жүреді. Оған кейбір бөжектердің тура ішегінде
болатын ректал бездері де көмектеседі. Экскременттің біржола қалыптасуы
және оның сыртқа шығарылуы артқы аналді тесік арқылы іске асырылады.
Бөжектердің 3-4 жұп, кейде одан да көп, сілекей бездері болады. Олар
әдетте жоғарғы ерінмен және жоғарғы жақпен, төменгі жақпен байланысты
болады да түтікшелер арқылы алдыңғы ауыз қуысына ашылады. Сілекей
бездеріндегі ферментердің көмегімен ортаңғы ішекте ас қорыту жүреді.
Ферменттер тамақтың қорытылуы үшін өте қажет.
Қоректік заттардың әуелі ішекке түсуінен бұрынырақ ферменттердің
көмегімен қорытыла бастауы жиі байқалады. Мұны ішектен тыс қорытылу дейді.
Мысалы, бақашық қандала астықтың дәнін тұмсығымен шаншыған кезде оған
сілекей ферменттері өсімдіктің ұлпасына (тканіне) құйылады. Ферменттер дән
ішінде биохимиялық өзгерістер жасап және сұйылтып, оны соруды жеңілдетеді.
Ішектен тыс қорытылу әсіресе жыртқыш бөжектерде өте айқын байқалады.
3. Қан айналу жүйесі. Бөжектердің қан айналу жүйесі ашық. Ол құрсақтың
үстіңгі жағына орналасқан арқа тамырдан немесе жүректен, одан алға қарай
барып, бас қуысына ашылатын қолқадан тұрады. Жүрек бірнеше камераға
(қуысқа) бөлінеді. Әр камерада бір жұптан бүйір тесіктері жасушалар
(устицалар) бар. Камера кеңейген кезде олар арқылы қан ішке сорылады.
Жүректің камералары кезекпен бірінен соң бірі жиырылып қанды алға қарай
(қолқаға) айдайды. Қолқадан шыққан қан бас қуысына, одан соң ішкі дене
қуысына құйылады. Құрсақтағы қан өкпе қапшықтарын және трахея жүйесін
аралап өтіп, оттегімен қанығып, одан соң қайтадан жүрекке барады. Қанның
дене қуыстарын және ондағы ішкі мүшелерді аралап айналып шығуына белгілі
дәрежеде арқа және құрсақ диафрагмалары көмектеседі. Жүректің соғу саны
(камералардың ауық-ауық жиырылуы) бөжектің қандай түрге жататындығына, оның
физиологиялық күйіне және сыртқы орта жағдайларына байланысты минутына 15-
30 шамасынан 150 аралығында құбылып тұрады.
Бөжектердің қаны сұйық фазадан (немесе гемолимфадан) және қан
клеткаларынан (немесе гемоцидтерден) тұрады. Гемолимфа құрамы
омыртқалылардың гемоглобиніне жақын заттың болуынан қызыл түске боялады.
Қан қоректік заттарды тасымалдайды, олармен дене ұлпаларын қамтамасыз
етеді, зат алмасу процессінде пайда болған сұйық заттарды сіңіріп мальпиги
түтікшелеріне жеткізеді, көптеген физиологиялық процесстерді реттейтін
гормондарды тасымалдайды.
Гемолимфада денеге енген микроорганизмдерді құртуға көмектесетін
клеткалар – фагоциттер де болады. Гемоглобиннің жоқтығынан гемолимфаның
сыйымдылығы онша зор емес және онда еріген оттегінің мөлшері өте аз,
сондықтан қанның тыныс алу қызметіне қатысы шамалы ғана.
4. Тыныстану жүйесі. Бөжектердің тыныстануы денесінің өн бойына
жеткізетін диаметрі 1 мкм-ден де кіші өте ұсақ капиллярларға-трахеолдарға
тармақталған. Трахеялар сыртқы дененің екі жақ бүйіріне орналасқан жұпты
тыныс тесіктері арқылы ашылады. Әдетте 10 жұп тыныс тесігі болады. Оның 2
жұбы дененің кеуде бөлігінде және 8 жұбы құрсақта орналасады. Кейде олардың
оннан аз болуы немесе біржола жоқ болуы мүмкін (алғашқы қанатсыздарда, суда
және паразиттік тіршілік ететін бөжектердің дернәсілдерінде). Ауа трахея
жүйесіне құрсақтың қимылдау әрекеті нәтижесінде қарқынды түрде енеді. Осы
кезде тыныс тесіктерінің біреуі ашылып, екіншісі жабылып тұрады да дем алу
немесе дем шығару қызметі орындалады.
Тыныстану дегеніміз – ауадағы оттегін пайдалану және сонымен бірге
көмір қышқыл газын бөліп шығару түрінде жүретін табиғи процесс.
Қосылыстардың ыдырауының ең соңында көмір қышқыл газы мен судың түзілуімен,
ал белоктар ыдырап, организм үшін қауіпсіз мочевина және оның тұздары
тектес қосылыстардың, яғни ыдырау өнімдерінің түзілуімен аяқталады. Сөйтіп
тыныс алу газ алмасумен бірге жүреді.
5. Шығару жүйесі. Зәр шығару экскреция, секреция және инкреция (немесе
ішкі секреция) деп аталатын 3 түрлі процесстен тұрады.
Экскреция – зат алмасу кезінде ас қорыту жүйесі организм үшін зиянды
және керексіз заттарды – экскреттерді денеден шығару процессі. Экскреттерге
несеп қышқылы және оның тұздары, сонымен қатар калий, натрий, кальций,
магний катиондары, қымыздық қышқылы мен фосфор қышқылы және басқа азот
алмасуының ерітінді түріндегі өнімдері жатады. Экскреттерді бөліп шығаратын
мүшелерге мальпиги түтікшелері, алғашқы қанатсыздардың төменгі ерін бездері
және майлы дененің клеткалары жатады.
Мальпиги түтікшелері – зәр шығару жүйесінің негізгі мүшесі.
Түтікшелердің бос жатқан бір ұшы болады да, екінші ұшы ішекпен жалғасады.
Олардың саны 2 шамасынан (сымыларда) 150 шамасына дейін (араларда) құбылып
тұрады.
Мальпиги түтікшелері атқараратын қызметі жағынан омыртқалы
жануарлардың бүйрегіне ұқсас. Несеп қышқылды кальций және натрий тұздарының
судағы ерітіндісі (ураттар) түтікшенің ішін шайып өтетін гемолимфадан
бөлінеді де, түтікшенің ақырғы бөлімінің қуысына өтеді. Сол кезде
түтікшедегі бос көмір қышқылы ураттардан несеп қышқылын ығыстырады. Осының
нәтижесінде көмір қышқылының сілтісі және бос несеп қышқылы түзіледі. Несеп
қышқылы концентрацияның көтерілуіне орай ұсақ кристалдарға айналады да
түтікшеден ішекке, одан соң артқы ішектегі экскременттермен бірге артқы
(аналді) тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Оңай еритін көмір қышқылының
сілтілері сумен түтікшенің керегесі арқылы қайтадан қанға өтеді, онда несеп
қышқылмен кездесіп, қайтадан түтікше қуысына өтетін ураттарды түзеді.
Ылғалды ортада тіршілік ететін немесе суы көп қоректік заттармен
қоректенетін бөжектердің мальпиги түтікшелері гемолимфадан артық суды да
бөліп шығарады. Кейде бұл процесс өте жылдам жүреді.
Секреция-организмге қажетті заттардың, яғни секреттердің шығу
процессі. Секреттерді экзокрин деп атайтын әр түрлі бездер шығарады. Оларға
ас қорыту ферменттерін бөліп шығаратын сілекей бездері мен ортаңғы ішектің
бездері, сонымен қатар денені механикалық зақымданудан қорғайтын заттарды
бөліп шығаратын бездер жатады.
Кейбір бездер басқа жануарларға химиялық жолмен әсер ететін телергон
деп аталатын активті заттарды бөліп шығарады. Олар жануарлардың басқа
түрлеріне әсер ететін гетеротелергон және бір түрдің аналық немесе
аталықтарына әсер ететін гомотелергон немесе феромон деп аталатын екі топқа
бөлінеді.
Феромондардың практикалық маңызы зор. Әсіресе жыныс феромоны немесе
жыныс аттрактанты жақсы зерттелген. Олар өте аз мөлшерде, бірақ басқа
жынысты бөжекті, яғни еркегін өзіне тарта алатындай дәрежеде бөлінеді.
Мысалы, бір ұрғашы бөжектің беретін секреті одан ондаған, кейде жүздеген
метр қашықтықта орналасқан, сол түрдің еркектерін өзіне тартып жинау үшін
жеткілікті. Феромондардың кейбіреулері синтезделіп, зиянкес бөжектермен
күресу және олардың сан мөлшерін есепке алу үшін пайдаланылады.
Инкреция өткізгіш түтікшелері жоқ эндокриндік бездердің секреттерінің
тікелей бірден қанға өту процессі. Ондай секреттерді гормондар деп атайды.
Олар қан мен дененің барлық бөлімдеріне таралып, зат алмасу процессі мен
бөжектердің биологиялық дамуын реттейді. Әсіресе, бас миының нейросекретор
клеткалары, алдыңғы көкірек немесе проторокал бездері және жақын денелер
(прилежащие) деп аталатын 3 жұп без өте жақсы дамыған.
Мидың нейросекретор клеткалары эндокрин бездерінің әрекетін күшейтетін
активті гормон бөледі. Бұл гормонның бөлінуі тоқталса бөжектердің
дернәсілдері мен қуыршақтары дамуын тоқтатып, диапаузаға кетеді.
6. Жүйке жүйесі. Бөжектерде үш түрлі жүйке жүйесі болады: орталық,
шеткі және симпатикалық жүйке жүйелері. Орталық жүйке жүйесінің негізін
аралық ұзын тәжілермен жалғасқан жүйке түйіндері (немесе ганглиялар)
құрайды. Орталық жүйке жүйесі бас және құрсақ бөлімінен тұрады. Бас бөлімге
өңештің үстінде орналасқан өте жақсы жетілген жұтқыншақ үсті түйін
(немесе бас миы) және одан гөрі нашар жетілген өңеш астында орналасқан
жұтқыншақ асты түйіндері жатады. Құрсақ бөлімі құрсақ жүйке тізбегін
құратын бірқатар ганглиялардан тұрады.
Мидың құрлысы өте күрделі: өзара тұтаса біріккен үш ганглиядан тұрады.
Алдыңғы бөлімі (протоцеребрум) басқаларына қарағанда жақсы жетілген және ол
күрделі көздер мен бір сабақшалы немесе саңырауқұлақ тәрізді, денелерді
жүйкелендіретін 2 көру төмпешігін өзіне қосып алған. Мидың ортаңғы бөлігі
(дейтоцеребум) мұртшаларды, ал артқы бөлімі (тритоцеребум) – жоғары ерінді
жүйкелендіреді және симпатикалық жүйке жүйесімен байланысты болады.
Жұтқыншақ асты түйін бастың жақ бөлімінің 3 ганглиясының тұтасып
қосылуы нәтижесінде пайда болған. Ол ауыз мүшелері мен ішек түтігінің
алдыңғы бөлімін жүйкелендіреді.
Құрсақ жүйке тізбегі қарапайым бөжектерде 3 жұп көкірек және 8 жұп
құрсақ ганглияларынан тұрады. Бөжектердің жүйке жүйесінің ең негізгі
ерекшеліктерінің бірі-құрсақ жүйке тізбегі ганглияларының кейбіреуінің
тұтаса бірігіп кету ықтималдығында.
Шеткі жүйке жүйесі орталық және симпатикалық жүйке жүйелерінің
ганглияларынан шығатын жүйкелердің жиынтығы. Ганглиялар сол жүйке арқылы
дене бөлімшелерінде орналасқан әр түрлі мүшелерімен және бұлшық еттермен
жалғасады.
Симпатикалық жүйке жүйесі бөжектердің ішкі мүшелері мен бұлшық ет
жүйесінің жұмысын реттейді. Ол бас пен көкірекке орналасқан бірнеше
ганглиялардан, құрсақ жүйке тізбегінің арасынан өтетін жұпсыз симпатикалық
жүйкеден және құрсақ тізбегінің соңғы түйінімен жалғасатын оның құйрық
бөлімінен тұрады.
7. Сезім мүшелері. Бөжектерде азды- көпті дәрежеде көру, есту, иіс
сезу, дәм және түйсіну сезімдері дамыған. Бұлардан басқа кейбір жеке түрлер
ауа температурасы мен ылғалдылығының, су мен ауа ортасының қысымының
өзгеруін және жердің магниттік өрісімен электростатикалық өрісінің әсерін
де қабылдай алады.
Иіс сезу мүшелері негізінен тақта немесе конус түрінде мұртша
кутикуласының ойыс бөліктерінде жүйке клеткаларымен жалғаса шоғырланған.
Иіс сезу элементтері сенсиллдердің саны әдетте, еркек бөжектерде көп
болады (ұрғашы бөжекпен салыстырғанда). Ол әсіресе гүл шырынын іздеуде иіс
сезімінің маңызды қызмет атқаруына байланысты жұмысшы араларда көп болады –
мұртшалардың әрқайсысында сенсиллдердің саны 600-ге дейін жетеді. Кейбір
бөжектердің сезімталдығы адамдікінен әлдеқайда жоғары болады. Мысалы,
кейбір көбелектердің еркегі ұрғашы көбелектің жыныс аттрактанттарының иісін
11 км қашықтықтан сезе алады.
Түйсіну сезімдерінің қызметін дене бөліктерінің әр түрлі
учаскелерінде, әсіресе мұртшалар мен ауыз мүшелерінде орналасқан сезгіш
қылшықтар атқарады. Қылшықтың тітіркенуі жүйке клеткасында өтеді, одан соң
онда пайда болған қозу жүйке талшықтарының бойымен жүйке орталығына
беріледі.
Дәм сезу мүшелері құрылысы жағынан иіс сезу мүшелеріне өте ұқсас. Олар
ауыз мүшелерінде орналасқан. Сонымен қатар дәм сезу мүшелері көбелек, ара
және шыбынның алдыңғы аяқтарының табанынан да табылған. Мысалы, аш
көбелектің табанын қант ерітіндісіне тигізсе, ол тұмсығын соза бастайды.
Көбелектер қанттың судағы концентрациясы адам сезе алатын шамадан 2000 есе
аз болса да, оны сезе алады. Бөжектер тәтті, тұзды, ащы және қышқыл
дәмдерді азды көпті ажырата алады.
Есту органдары тек дыбыс шығара алатын бөжектерде ғана жақсы дамыған,
мысалы шегірткелерде, шекшектерде, шілделіктерде, секірпелер (цикадаларда),
қандалалардың кейбіреулерінде біршама жақсы жетілген. Олар - тимпаналды
ағзалар деп аталатын кутикуланың дабыл жарғағы сияқты жұқа учаскелері. Онда
сезгіш элементтер барынша топтанған. Шегіртке мен цикадада тимпаналды
ағзалар құрсақтың бірінші бунағында, ал шекшек пен шілделікте олар алдыңғы
аяқтың жіліншік бөлігінде орналасқан.
Бөжектерде көру мүшелері жақсы жетілген. Тек өмір бойы жер астын
немесе үңгірді мекендейтін бөжектерде ғана көз болмайды немесе ол
дамымаған. Бөжектерде көздің 2 түрі болады: күрделі және қарапайым көз.
Күрделі немесе фасетті көздер бастың екі жағына орналасқан. Олар көптеген
көру элементтерінен фасеттерден тұрады. Олардың саны өте көп. Мысалы, үй
шыбынының көзіндегі омматиттердің саны 400, ал инелікте әуелі 28000 жетеді.
Фасеттердің екі жағы дөңес линза пішінді мөлдір хрусталиктен немесе қасаң
қабықтан және оның астында жатқан хрусталді конустан тұрады. Бұлар бірігіп
біртұтас оптика жүйесін құрады.
Қарапайым көздер. Әдетте қарапайым көз үшеу болады: біреуі маңдайда,
қалған екеуі маңдайдың екі жағына және жоғарылау бастың төбе бөліміне
орналасады. Кейбір бөжектерде қарапайым көз дамыған. Көбінесе олардың
ортаңғысы жоғалып кеткен, кейде ортаңғысы сақталады да екі шеткісі жоқ
болады. Қабыршақ қанаттылар мен қос қанаттылардың көпшілігінде қарапайым
көздер мүлдем болмайды.
Қарапайым көздің күрделі көзден айырмашылығы оның орталық бөлімінде
көптеген сезім элементтері болады және олар көру төмпешігінен емес, мидың
алдыңғы бөлігінің орталық учаскесінен жүйкеленеді. Бөжектер өздерінің
жүйке жүйесімен сезім мүшелерінің жақсы дамуына байланысты сыртқы ортадан
келетін алуан түрлі сигналдарды қабылдайды және сол сигналдарға мақсатқа
сай қимылдардың жиынтығымен жауап қайтарады. Организмнің реакциясының
осындай жиынтығын тіршілік әрекеті деп атайды.
8. Көбею мүшелері. Бөжектердің барлығы дерлік дара жынысты
организмдер. Гермафродитизм бөжектердің тек аздаған түрлерінде (мысалы,
термиттердің ұясында тіршілік ететін шыбындар мен кокцидиялардың
кейбіреулерінде) ғана байқалады. Көпшілік жағдайда сыртқы құрылысы жағынан
еркек бөжектер мен ұрғашы бөжектердің арасында айырмашылық аз немесе мүлде
болмайды. Бұл жағдайда оларды бір бірінен сыртқы жыныс мүшелері арқылы ғана
ажыратуға болады. Сонымен қатар бөжектерде анық көрінетін жыныс диморфизмі
жиі кездеседі. Ондай бөжектердің еркегін ұрғашысынан жақсы дамыған
мұртшалары (мысалы: зауза қоңыздарда, бұйра көбелек пен жібек көбелек
тұқымдастарының өкілдерінде), көз құрылысы (араларда), ауыз аппаратының
бөлімшелері (бұғы қоңызында) арқылы ажыратуға болады.
Ұрғашы бөжектердің көбею мүшелеріне: 1 жұп аналық, жұп және жұпсыз
жұмыртқа өткізгіш, бір жұп қосалқы без және кейбір бөжектерде кездесетін
тұқым қабылдағыш жатады. Аналық бездері жұмыртқа түтікшелерінен тұрады,
онда жұмыртқа клеткалары қалыптасады. Жұмыртқа түтікшелерінің саны әр
түрлі: кейбір қоңыздар мен көбелектерде 4-8 жұп, бал арасында 220 жұпқа
дейін, ал термиттерде 12 000 және одан да көп болады. Жұмыртқа түтікшелері
көбінесе өзара қосылып, бірнеше тармақ құрады да, жұпты жұмыртқа
өткізгіштерінің біреуіне қосылады.
Жұптас жұмыртқа өткізгіштер өзара қосылып, жыныс тесігі арқылы сыртқа
ашылатын жұпсыз жұмыртқа өткізгішін құрады. Жұпсыз ұрық өткізгішке көбінесе
тұқым қабылдағыштың жіңішкерек келген жанама тармағы қосылады. Ұрық
қабылдағыш немесе спермотека еркек бөжектің шағылысу кезінде бөлінетін
сперматозоидтарын сақтау қызметін атқарады. Сперматозоидтарды сақтау кейде
4-5 жылға созылады (мысалы: бал арасында сондай).
Аталық бөжектердің өсіп-өну мүшелеріне: жұптас аталық безі, жұптас
тұқым жолы, жұпсыз тұқым шашқыш каналы, қосалқы жыныс бездері және
копулятивті мүше жатады. Тұқым түтіктері жұптасқан тұқым жолына қосылады.
Сперма сыртқа шығар алдында сонда жиналады да шағылысу кезінде тұқым шашқыш
каналға түседі. Одан соң тұқым шашқыш канал сперманы копулятивті мүше
арқылы итеріп сыртқа шығарады.
Аталық бөжектердің қосалқы бездерінің саны 1-ден 3-ке дейін болады. Ал
тарақанда олар оншақты түтікшеден тұратын бір бума шоғыр түрінде кездеседі.
Қосалқы бездер тұқым шашқыш каналға қосылады. Олардың секреті шағылысу
кезінде сперманы сыртқы әсерлерден қорғайды (мысалы, араларда). Кейбір
бөжектерде қосалқы бездердің секреті ерекше бір капсула жасап, сперма
порциясын қапшықтайды. Ондай қапшықты сперматофор деп атайды. Шағылысу
кезінде аталық бөжектер сперматофорды аналық бөжектің жыныс тесігіне
енгізіп жібереді немесе оған жабыстырып қояды; бұдан кейін сперматозоидтар
спермафотордан шығып аналық бөжектердің жыныс жолына өтеді.
3-ші ДӘРІС
ТАҚЫРЫБЫ: Бөжектердің биологиялық ерекшеліктері. Эмбриондық және
постэмбриондық дамуы.
МАҚСАТЫ: Бөжектердің эмбриондық, постэмбриондық дамуымен және
биологиялық ерекшеліктерімен танысу.
ТҮЙІНДІ СӨЗДЕР: жұмыртқа құрылысы, хорион, ұрықтың дамуы, метаморфоз,
эмбриондық даму, постэмбриондық даму, дернәсілдер, комподео тәрізді, құрт
тәрізді, жұлдызқұрт, қуыршақ, ашық қуыршақ, жабық қуыршақ, жасырын қуыршақ,
гистолиз, гистогенез, гамогенетикалық көбею, партеногеноз, тіршілік циклі,
поливолтинді, моноволтинді, биволтинді, диапауза.
ДӘРІСТЕ ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН НЕГІЗГІ СҰРАҚТАР:
1. Жұмыртқаның құрылысы және ұрықтың дамуы.
2. Метаморфоздың түрлері.
3. Дернәсілдердің түрлері
4. Қуыршақтың түрлері.
5. Бөжектердің метаморфоз кезіндегі ішкі өзгеруі.
6. Ересек бөжектердің дамуы.
7. Көбею жолдары.
8. Бөжектердің жылдық және жалпы тіршілік циклі.
9. Бөжектердің диапаузасы.
Бөжектердің жеке басының дамып жетілуін екі кезеңге бөлуге болады:
бірінші кезең жұмыртқа ішінде даму, немесе эмбриондық даму және екінші
кезеңі жұмыртқадан шыққаннан кейінгі даму немесе постэмбриондық даму.
Бөжектердің көпшілігі жұмыртқа салады. Ұрықтың дамуы және
дернәсілдердің жұмыртқадан шыққаннан кейінгі дамып жетілуі сыртқы ортада
өтеді. Сонымен қатар тірідей туатын бөжектер де кездеседі. Мұндай жағдайда
ұрықтың дамуы аналықтардың ішінде өтеді де, олар тірідей туады (мысалы,
бітелер және тарақандардың, кокцидтердің, трипсілердің қоңыздардың,
шыбындардың кейбір түрлері).
1. Жұмыртқаның құрылысы. Бөжектердің жұмыртқасының сыртқы қабығын
хорион деп атайды. Хорион аналық бездің жұмыртқа түтіктерінің бөлініп
шығатын заттардан пайда болады. Хорион пайда болар кезде микропиле деп
аталатын тесік қалады. Жұмыртқа ұрықтанар кезде сперматозоидтар осы тесік
арқылы ішке енеді.
Жұмыртқа түрлері және олады салу түрлері. Жұмыртқаның үлкен кішілігі
және сыртқы пішіні алуан түрлі. Өсімдік бітелері мен трипстердің, кейбір
ұсақ жарғақ қанаттылардың жұмыртқаларының ұзындығы 0,02- 0,03 мм ғана
болса, ірі шегірткелердікі 8-10 мм жетеді. Пішіні сопақша (қоңыздар мен
көбелектердің көпшілігінде), созылыңқы сопақша (шегіртке мен шешекте),
жартылай шар тәрізді (түн көбелектерінде), шөлмек тәрізді (ақ көбелектерде)
т.с.с. түрлері болады. Кейбір бөжектердің (мысалы, алтын көзділердің,
хальцидтердің, жапырақ бүргелерінің) жұмыртқалары ұзын немесе қысқа
сабақшалы болады.
Хорионның құрылымы (жұмыртқаның үстіңгі қабығы) әр түрлі тегіс, уақ
әжімді, қатпарланған терең әжімді, бойлық қабырғалы немесе көлденең
қабырғалы болады. Мысалы, ақ көбелектерде хорионның үстіңгі қабырғалары
ірі, көлденең қабырғалары ұсақ болады. Хорион көбінесе бір түсті, кейде ала
құла, әр түсті болады. Ол көбінесе ұрықтың даму барысында немесе
паразиттердің (жұмыртқа жегіштердің) әсерінен өзгеріп тұрады.
Ұрықтың дамуы. Эмбриондық даму жұмыртқаның бөлшектенуі және жас
ядролардың пайда болуымен басталады. Бөжектердің жұмыртқасында сары уыз өте
көп, сондықтан ядроның бөлшектенуі үстіртін жүреді. Пайда болған жас
ядролар цитоплазманың аз ғана бөлігімен бірге жұмыртқаның шетіне ығысады да
сары уыздың жиынтығын қоршайды. Ұрық жапырақшаларының пайда болу барысында
ұрық тілімінің сыртқы жапырақшасы эктодерма шеткі жағынан ұрық тілімінің
жан жағынан қаулап үстіне қарай үдей өседі де екі қабатты қатпар құрады.
Сөйтіп, ұрық екі қабатты бола бастайды. Ұйыма (серозды) қабық пен амнион
жұмыртқаны ортаның қолайсыз жағдайының әсерінен жақсы қорғайды. Сондықтан
да жұмыртқа фазасы басқа даму фазаларымен салыстырғанда инсектицидтерге өте
төзімді болады.
Бөжектердің эмбриондық дамуы көбінесе қоршаған ортаның температурасына
байланысты 2-10 күнге, кейде 2-3 жетіге созылады. Ал кейбір бөжектер
(мысалы, шегіртке) дамуын уақытша тоқтататын кезде, яғни эмбриондық
диапауза кезінде, оның жұмыртқа фазасы 6-9 айға дейін созылуы мүмкін.
Бөжектердің постэмбриондық даму кезеңі жұмыртқадан шыққан кезінен
басталады.
2. Метаморфоздың түрлері. Постэмбриондық дамудың сипатына сәйкес
метоморфоздың 2 түрі болады: шала түрлену және толық түрлену. Шала түрленіп
даму процессі үш сатыдан - фазадан өтеді: жұмыртқа, дернәсіл және ересек
немесе имаго. Шала түрлену тура қанаттыларға, қандалаларға, тең
қанаттыларға, трипстерге және т.б. бөжектерге тән. Бөжектердің толық
түрленіп дамуы 4 сатыдан өтеді: жұмыртқа сатысы дернәсілдер сатысы, қуыршақ
сатысы және имаго сатысы. Толық түрлену, қоңыздарға, тор қанаттыларға,
көбелектерге, жарғақ қанаттыларға және басқаларға тән.
Кейбір бөжектерде метаморфоздың осы негізгі 2 түрінен басқа өзгерген
түрлері кездеседі. Метаморфоздың бірінші типінің өзгерген түрлеріне
оңайланған және күрделенген шала түрлену, ал екінші типінің өзгерген түріне
күрделенген түрлену немесе мейілінше толық түрлену жатады.
Оңайланған шала түрлену, яғни гипоморфоз, жоғарғы сатыдағы бөжектердің
эволюция процесінде қанаттарын жоғалтқанға тән. Олар биттер, түбіт
жемірлері, тура қанаттылар мен қандалалардың кейбір түрлері және басқалар.
Қанаттары жоқ болғандықтан олардың ересектерін дернәсілдерден ажырату өте
қиын. Оларды тек мынадай ғана сыртқы белгілеріне қарап ажыратады:
ересектеріне қарағанда дернәсілдердің дене аумағы кішірек, түсі ақшыл,
мұртша бунақтарының саны азырақ болады.
Күрделенген шала түрленуде, немесе гиперморфозда дернәсілдер нашар
қимылдайды немесе ол тыныштық күйде болады. Мұндай жағдайда дернәсілді
нимфа немесе жалған піллә, кейде тіпті қуыршақ деп те атайды. Бұл дұрыс
емес, шынында оларда қанаттарының бастамасы бар. Шала түрленудің мұндай
түрі, яғни гиперморфоз трипстерде байқалды.
Күрделенген (мейілінше) толық түрлену, немесе гиперметаморфоз кезінде
дернәсілдердің, кейде қуыршақтардың даму циклінде бірнеше түрлі өзгерістер
пайда болды.
3. Дернәсілдердің түрлері. Шала түрлену жолымен дамитын бөжектердің
дернәсілдерінің сыртқы пішіні ересекке өте ұқсас. Олардың да күрделі
көздері бар. Ауыз мүшелерінің, мұртшаларының, аяқтарының типтері, тіршілік
ету әрекеттері ересекке ұқсас. Айырмашылығы олардың денесі кішірек келеді,
қанаттары және жыныс мүшелері жетілмеген. Имаго фазасына өте ұқсас
болғандықтан бұл топқа жататын бөжектердің дернәсілдерін алғашқы
дернәсілдер, немесе имаго тәрізді дернәсілдер деп атайды.
Толық түрленіп дамитын бөжектердің дернәсілдерінің құрылымы ересек
бөжектерге ұқсамайды. Мысалы, жұлдызқұрт деп аталатын көбелектің
дернәсілі ересек көбелекке, құрт тәрізді қоңыздың дернәсілі қоңызға мүлдем
ұқсамайды. Бұл бөжектердің дернәсілдерінде күрделі көздер, қанат
бастамалары болмайды, көпшілік жағдайларда олардың ауыз мүшелері де ересек
бөжектерден өзгеше болады. Кейбіреулерінің дернәсілдерінде құрсақаяқтар
және жібек немесе өрмек жіптерін беретін бездер бар.
Осы жоғарыда айтылғандағыларға байланысты толық түрленіп дамитын
бөжектердің дернәсілдері имаго тәрізді емес дернәсілдер деп атайды.
Имаго тәрізді емес дернәсілдер компедео тәрізді, құрт тәрізді және
жұлдызқұрт тәрізді болып 3 типке бөлінеді.
Бірінші типке жататын компедео тәрізді дернәсілдердің басы
прогнатикалық, жақсы жетілген 3 жұп аяғы бар, түсі көбінесе қара қоңыр
болады. Олар сыртқы құрылымы компедео туысының (алғашқы қанатсыздар класс
тармағына жататын) ересектеріне өте ұқсас болады. Сондықтан оларды компедео
тәрізді дернәсілдер деп атайды. Бұл типке барылдық қоңыз, сүңгуір қоңыз,
алтын көзділер сияқты жыртқыш бөжектердің дернәсілдері жатады.
Құрт тәрізді дернәсілдердің дене пішіні құрттарға өте ұқсас. Олар 3
топқа бөлінеді:
- бірінші топқа жататын дернәсілдердің басы және көкірек аяқтары жақсы
жетілген (мысалы, тақта мұрттылар, жапырақ жемірлері, мүйізділер деп
аталатын және басқа қоңыздардың дернәсілдері);
- екінші топқа жататын дернәсілдердің да басы жақсы жетілген, бірақ
аяқтары болмайды (мысалы, бізтұмсықтылар, түтік құмырсқаның дернәсілдері);
- үшінші топқа жататын дернәсілдердің айқын көрінетін басы және
көкірек аяқтары болмайды (шыбындардың дернәсілдері).
Жұлдызқұрт тәрізді дернәсілдердің жақсы жетілген басы, 3 жұп көкірек
аяқтары және 2-8 жұпқа дейін құрсақ аяқтары (жалған аяқтар) болады. Құрсақ
аяқтарының санына байланысты бұлардың өзін 2 топқа бөледі:
- бірінші топқа жататындарында құрсақ аяқтарының саны 2-5 жұп
(көбелектің жұлдызқұрттары);
- екінші топқа жататындарда 6-8 жұп құрсақ аяқтары (егеушілердің
жалған жұлдызқұрттары) болады.
Даму кезінде дернәсіл бірнеше рет түлейді: көпшілік жағдайда 3-5, ал
кейбір бөжектердің дернәсілдері (мысалы, біркүндіктер мен көктемдіктерде)
25-30 ретке дейін түлейді. Дернәсіл жасының саны, түлеудің санына сәйкес,
яғни түлеген сайын бір жас қосылып отырады және әрбір түр үшін тұрақты.
Дернәсілдердің даму ұзақтығы да бөжектердің қандай түрге жататындығына
байланысты әр түрлі болады: бітелердің дернәсілдерінің дамуы 5-6 күнге,
шыртылдақ қоңыздар мен зауза қоңыздардікі 3-5 жылға және солтүстік
америкалық шырылдауық цикаданың кейбір түрлерінікі 13-17 жылға созылады.
Жеткілікті түрде қоректенбеген және басқа қолайсыз жағдайларға душар болған
дернәсілдер көбірек түлеп, ұзағырақ дамиды.
4. Қуыршақтың түрлері. Қуыршақ сатысы тек толық түрлену жолымен
дамитын бөжектерге тән. Өсуі аяқталған соң, ең соңғы жастағы дернәсідер
қоректенуін тоқтатып тыныштық күйге көшеді, одан соң ақырғы рет түлеп,
қуыршаққа айналады.
Сырттай қарағанда қуыршақ әлі де ересек дернәсілдерге ұқсамайды. Бірақ
қуыршақта да күрделі көз, мұртша, ауыз мүшелері, қанат бастамасы сияқты
ересек бөжекке тән бірқатар белгілері пайда болады.
Бөжектердің қуыршақтарын, сыртқы құрылысындағы ерекшеліктеріне қарап,
ашық қуыршақ, жабық қуыршақ, жасырын қуыршақ деп аталатын негізгі 3 түрге
бөледі.
Ашық қуыршақта ересек бөжекке тән мүшелер мұртша, ауыз аппараттарының
бөліктері (қанат,аяқ, мұртша мен ауыз аппаратарының бастамасы), денеге
аздап қана жанасып жылжымалы бос орналасады. Мұндай қуыршақ қоңыздарға, тор
қанаттылар мен жарғақ қанаттыларға, шыбын мен көбелектің бірқатар түрлеріне
тән.
Жабық қуыршақта дернәсілдердің соңғы түлеуі кезінде бөлінетін сұйық
заттар (секрет) қатайып мөлдір қабыққа айналады да, күллі денені барлық
қосалқы мүшелерімен қоса тұтастыра жауып тұрады. Осының нәтижесінде
бөжектің имагиналдық қосалқы мүшелері мен аяғы, әдетте сыртынан жақсы
көрінеді де, қуыршақ денесіне жабыса жанасып орналасады. Жабық қуыршақ
барлық көбелектерге (тісті күйе көбелегінен басқа), қос қанатты
бөжектердің, ұзын мұрттылар және тура тігісті қысқа мұрттылар деп аталатын
отряд тармақтарының өкілдеріне және кейбір қоңыздарға (кокцинеллидтерге)
тән.
Жасырын қуыршақ сыртынан қарағанда дене мүшелерінің ешқандай қосалқысы
жоқ кеспек немесе жұмыртқа тәрізді болады. Қуыршақтың тері жамылғысы ең
соңғы жастағы дернәсілдердің қатайып түлемей қалған терісі (экзувий) болып
саналады. Сол қабықтың ішінде кәдімгі ашық қуыршақ жатады.
Қуыршақ кезінде бөжектер қоректенбейді, тыныштық күйде болады.
Қуыршақтың даму ұзақтығы барлық бөжектерге бірдей емес: 5-10 күннен
(шыбынның кейбір түрлері) бірнеше айға дейін (зауза қоңызы) созылады.
Дамудың соңғы кезінде қуыршақ қара-қоңырланып, қимылы қарқындай түседі.
Одан соң тері қабы жарылады да ересек бөжек (имаго) сыртқа шығады.
5. Метаморфоз немесе түрлену кезіндегі ішкі өзгеру. Метаморфоз кезінде
тек сыртқы өзгеру ғана емес, сонымен қатар ішкі өзгеру де қатар жүреді.
Мұнда эндокриндік жүйе үлкен роль атқарады. Шала түрленіп дамуда ішкі
өзгерістер бірті-бірте пайда болады және имаго сатысына өтерде
дернәсілдердің организмі негізінен қайта құрылмайды, себебі дернәсілдің
бірқатар мүшелері (көзі, мұртшасы, аяғы және басқалары), айтарлықтай
өзгеріске ұшырамай, имаго фазасында сол қалпында сақталады.
Толық түрленіп дамитын бөжектердің дернәсілдерінің құрылысы және
тіршілік ету жағдайы тек сыртқы мүшелері ғана емес, сонымен қатар ішкі
мүшелері мен ұлпалары да (ткандері) негізінен қайта құрылады. Мұндай қайта
құрылу негізінен қуыршақ сатысында өтеді және бірінен соң бірі келетін
гистолиз және гистогенез деп аталатын екі құбылыстан тұрады.
Гистолиз процессінде дернәсілдік мүшелер ыдырайды, сонымен қатар
гемоциттер организм тканіне енеді. Гемоциттер тек клеткаларды құртатын
фаноциттер ғана емес, сонымен қатар қандағы ферменттердің көмегімен тканьда
химиялық өзгерістердің жүруін де қамтамасыз етеді. Гистолиз әсіресе
дернәсілдің сыртқы қабығына, бұлшық еттеріне, ішегіне, жібек бездеріне және
майлы денеге күшті әсер етіп, жүйке және қан айналу жүйелерінің
гистологиялық өзгеруіне онша көп әсер етпейді. Гистолиз процесі негізінде
қуыршақ фазасында жүреді, бірақ оның басталуы соңғы жастағы дернәсілдің
ақырғы кезеңінде байқалады. Ондай дернәсілдер қоректенуін және қозғалысын
тоқтатады, көлемі кішірейеді.
Гистогенез – жаңа мүшелер мен ұлпаларының құрылу процесі. Мүшелердің
бастамалары дернәсілдің алғашқы даму кезінде-ақ пайда бола бастайды. Бірақ
олардың ішінде кейбіреулері дернәсілдердің өсуіне қарай ұлғая түседі.
6. Ересек бөжектердің дамуы. Қуыршақтың тері қабығын жарып шыққан
ересек бөжек біраз уақыт өткен соң қанатын жаза бастайды, тері қабығы
тығызданып, түсі де өзгереді, сөйтіп толық қалыптасқан ересек бөжектер
пайда болады. Бұл сатыда (алғашқы қанатсыздар мен біркүндіктерді
елемегенде) бөжектер түлемейді, сондықтан өсе де алмайды, оның негізгі
қызметі қоректену, жыныс бездерін жетілдіру, көбею және белгілі бір
учаскеде таралып, соны мекендеу.
Тек аздаған бөжектердің ересек (имого) сатысына көшкен кезде жыныс
бездері іштен толық жетілген болады. Бұл жағдайда олардың ауыз аппараты
жетілмеген күйде болады да қоректік затты қабылдап алмайды (біркүндіктер,
жібек көбелектерінің кейбіреулері). Ондай бөжектердің ересектері бір күн
немесе бірнеше сағат қана өмір сүреді. Осы мерзім ішінде олар шағылысып,
жұмыртқаларын салып үлгереді.
Көпшілік жағдайда ересек сатыға көшкен кезде бөжектердің жыныс бездері
пісіп жетілмеген күйде болады. Сондықтан олар қалыпты түрде көбею үшін
қоректенуді керек етеді. Кейде бөжектердің жыныс бездерінің пісіп жетілуі
оның сыртқы құрлысының өзгеруімен қосарлана жүреді: аналық бездің пісіп-
жетілуіне байланысты ұрғашы бөжектің құрсағы ұлғаяды, түсі өзгереді және
басқа белгілер пайда болады.
Ересек бөжектердің жыныс өнімі пісіп жетілуі үшін қажет болатын
қоректенуді қосымша қоректену дейді. Қосымша қоректену қыстайтын бөжектер
үшін өте қажет (мысалы, бізтұмсық қоңыздар, жапырақ жемірлері, қандаланың
көптеген түрлері). Осы аталған бөжектердің өкілдерінің әсіресе көктемде көп
зиян келтіретіні осыған байланысты.
7. Көбею жолдары. Бөжектердің көпшілігі шағылысып ұрықтану жолымен
көбейеді, яғни бұл процесске екі жыныс бірдей қатысады. Мұндай көбеюді
гамогенетикалық көбею дейді. Бөжектерде партегенетикалық көбею немесе
ұрықтанбаған жұмыртқадан көбеюі де кең таралған. Партеногенез – түрдің
жылдық даму циклінде алатын үлесіне байланысты тұрақты, циклді және
факультативті немесе кездейсоқ (анда-санда) болуы мүмкін. Ұрықтанбаған
аналық бөжектерден туатын ұрпақтың жынысына байланысты партеногенездің
бірнеше типтері кездеседі. Ұрықтанбаған жұмыртқадан тек еркек жынысты ұрпақ
шықса,ондай партеногенезді арреноток (грек тілінде арренок – еркек, токос -
туу), егер ұрғашы ұрпақ шықса – телиток (телис -ұрғашы), ал еркек және
ұрғашы ұрпақ шықса – амфиток (амис екеуіе де туу) деп атайды.
Тұрақты партеногенездің арреноток типі бірлесіп тіршілік ететін
бөжектерге тән. Мысалы, араның ұрықтанбаған жұмыртқасынан әрқашанда еркек,
ұрықтанғандарынан ұрғашы ара шығады.Телиток бірлесіп тіршілік етпейтін
бөжектерде кездеседі. Мысалы, трипстердің, сымырлардың, егеушілердің
көптеген түрлерінің, еркектері болмайды. Олар тек партеногенез жолымен ғана
көбейеді және олардың ұрықтанбаған жұмыртқасынан ұрғашы ересектері ғана
шығады. Циклдік партеногенез бөжектердің кейбір топтарының жылдық циклінде
гамогенетикалық және партогенетикалық көбеюдің дұрыс кезектесіп тұруымен
байланысты. Мысалы: бітелердің ұрғашылары күзде ұрықтанған жұмыртқаларды
салады. Жазғы маусымның аяқ кезінде жыныс тасымалдаушы деп аталатын
партегенетикалық ұрғашы бөжек амфиток жолымен еркек және ұрғашы ұрпақтарды
береді. Одан соң олар шағылысады да, ұрғашылары ұрықтанған жұмыртқалар
салады. Циклдік партегенез өсімдік бітелерімен басқа да бөжектерде
кездеседі.
Факультативті немесе кездейсоқ партеногенез әдетте гамогенетикалық
жолмен көбейетін кейбір көбелектерде (мысалы, жұпсыз көбелек) байқалады.
Ерекше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-ші ДӘРІС
ТАҚЫРЫБЫ: Бөжектердің сыртқы құрылысы
МАҚСАТЫ: Бөжектердің сыртқы құрылысымен танысу
ТҮЙІН СӨЗДЕР: бас, мұртшалар, кеуде, тергит, стернит, плейрит,
қанаты, аяғы, құрсақ, тері.
ДӘРІСТЕ ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН НЕГІЗГІ СҰРАҚТАР:
1. Бөжектердің басы және оның қосалқы мүшелері.
2. Бөжектердің кеудесі.
3. Бөжектердің құрсағы.
4. Бөжектердің тері жамылғысы.
Бөжектердің денесі бас, кеуде және құрсақ,- деп аталатын 3 бөлімнен,
ал олардың әрқайсысы әр түрлі қосалқы мүшелермен жабдықталған бірнеше
бунақтардан тұрады.
1. Бас және оның қосалқы мүшелері. Бас – ұлпалары(ткандері)
тығыздалған және мидың сауаты болып есептеледі. Онда симметриялы орналасқан
1 жұп күрделі көз, қарапайым көздер (1-3) және қозғалмалы мұртшалар мен
ауыз мүшелері болады.
Бас сауытының өзі бір-бірімен тігіс арқылы ажырайтын бірнеше
бөлшектерден құралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірек келген маңдай
бөлігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң желке (шүйде),- деп аталатын
бөлімдерден жалғасады. Бет жоғарғы жақпен жалғасады.
Мұртшалар немесе антенналар. Мұртшалар маңдайдың екі жағында, көз
аралығында орналасқан бірнеше буыннан тұрады. Иіс және сезім мүшелерінің
қызметін атқарады. Бөжектер мұртшаларының құрылысы қандай түрлерге немесе
топтарға жататынына байланысты әр түрлі болады. Сондықтан бұл белгі бөжек
түрлерін анықтау үшін кең пайдаланылады. Аталық бөжектердің мұртшалары
ұрғашыларына қарағанда жақсы жетілген және құрылысы жағынан өзгешелеу
болады.
Қоректік заттардың түрлеріне және қоректену тәсілдеріне байланысты әр
түрлі топқа жататын бөжектердің ауыз мүшелері құрылысы әр түрлі болып
келеді. Ауыз мүшесі негізінен кеміргіш, сорғыш және шаншып сорғыш болып
негізгі үш топқа бөлінеді. Кеміргіш ауыз өсімдіктердің жапырақтарымен,
тұқымдарымен, ткандерімен және де басқа органикалық заттардың қатты
түрлерімен қоректенуге бейімделген. Ол шығу тегі жағынан ең байырғысы және
сорғыш ауыз аппаратына қарағанда ауыз аппараттарының алғашқы түрі.
Бөжектердің жеке бір топтарының сұйық қорекпен (гүл шырыны, өсімдік
ұлпасының шырыны, жануарлардың қаны) қоректенуге көшуіне байланысты сорғыш
ауыз мүшелері типінің түрленген өзгерістері пайда болған.
Кеміргіш ауыз бунақталмаған бір жұп жоғары жақтан, бунақталған бір жұп
төменгі жақтан және бунақталған төменгі еріннен тұрады. Ауыз мүшелерінің
мұндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, қоңыздарға, тор қанаттылар мен
жарғақ қанаттылардың кейбіреулеріне, көбелектердің жұлдыз құрттарына және
көптеген басқа бөжектердің дернәсілдеріне тән.
Сорғыш ауыз мүшелері едәуір өзгерістерге ұшыраған, бірақ соған
қарамастан көпшілік жағдайларда кеміргіш ауыз мүшелері типіне тән жалпы
белгілер оларда сақталып қалған. Мысалы, жалап-кеміргіш ауыз мүшелерінің
(бал арасы, жабайы ара) төменгі жақтары және төменгі еріні ұзын тұмсыққа
айналған. Олардың жеке бөлшектері өте ұзарған. Қандалалар мен масаларда
шаншып-сорғыш ауыз мүшелерінің жоғарғы және төменгі жақ бөлімдері өте
жіңішке және ұзын шаншығыш кездіктердге айналған. Олар көп бунақталған ұзын
тұмсықтың ішінде орналасады.
Ауыз мүшелерінің сыртқы шығыңқы бөліктерінің орналасуына қарай
бөжектердің басын үш типке бөледі: гипогнаттық бас, прогнаттық бас және
опистогнаттық бас.
Гипогнаттық баста ауыз бөлімшелері төмен қарай бағытталған (шегіртке,
қандала, қоңыздардың көптеген түрлері), прогнаттық баста ауыз бөліктері
алдына қарай бағытталған (барылдақ қоңыздар, алтын көзділердің
дернәсілдері), опистогнаттық баста ауыз бөліктері төмен және артқа қарай
бағытталған (бітелер, бүрге, шіркей, секіртпелер(цикада).
2. Кеуде. Бөжектердің кеуде бөлімі – алдыңғы, ортаңғы, артқы кеуде, -
деп, аталатын 3 бөліктен тұрады. Бөліктердің әрқайсысы арқа, немесе тергит
- деп, аталатын жоғарғы жарты сақинадан, төс, немесе стернит - деп,
аталатын төменгі жарты сақинадан және плейрит – деп, аталатын бүйір
жағындағы бөліктерден тұрады.
Кеудесінің әрбір бөлігінде бір жұп аяқ (барлығы 3 жұп аяқ), ал ортаңғы
және артқы бөлікте тергит пен плейрит қосылған жерінде бір жұптан (барлығы
2 жұп) қанат болады.
Бөжектердің аяғы: жамбас (төспен жалғасқан), ұршық, сан, жіліншік
(сирақ), табан деп аталатын бірнеше буындардан тұрады. Табан бунақтарының
саны қандай түрге, топқа жататынына байланысты 1-5 дейін болады. Табанның
ең соңғы бунағы арасында 1-3 төмпешік орналасқан, ол көбінесе бір немесе
екі тырнақшамен бітеді.
Тіршілік ету жағдайларына және жеке топтардың мамандану дәрежесіне
байланысты бөжектердің аяқтарын бірнеше типке бөледі: жүгіргіш, жүргіш,
секіргіш, қазғыш, қармалаушы, жүзгіш және тозаң жинағыш. Мысалы, тарақан,
барылдақ қоңыз, қандала сияқты жылдам жүгіретін бөжектерге жіңішкерген ұзын
сирақты аяқ тән. Тіршілік жағдайларына немесе қозғалу тәсілдеріне бейімделу
алдыңғы немесе артқы аяқтардың мамандануына себеп болған. Мысалы,
бұзаубастың, зауза қоңыздың жетіліп дамуы ұзақ уақыт топырақ арасында
өтуіне байланысты алдыңғы аяғы жерді қазуға, дәуіттің алдыңғы аяғы құрбанын
шап беріп ұстауға, шегірткенің артқы аяғы секіруге, суды мекендейтін
бөжектердің (жүзгіш қоңыз т.б.) артқы аяғы жүзуге, араның артқы аяғы гүл
тозаңдарын жинауға бейімделген. Осы айтылғандарға сәйкес бөжектерде қазғыш,
ұстағыш, секіргіш, жинағыш аяқ түрлері пайда болған.
Бөжектерде әдетте 2 жұп қанат болады. Алайда кейбіреулерінде тек қана
алдыңғы жұп қанаты (қос қанаттылар немесе шыбындар, кокцидтердің біраз
түрлерінде) кейде артқы жұп қанаты (желпіуіш қанаттылардың еркегінде)
дамыған.
3. Құрсақ. Құрсақ бөжектердің денесінің үшінші бөлігі, ол азды-көпті
өзара ұқсас бірқатар бунақты сақиналардан тұрады. Ересек бөжектің
құрсағында аяқ болмайды. Ең қарапайым бөжектердің құрсағы ІІ бунақтан
тұрады (протуралар). Жойылып немесе жекеленген сақиналарының қосылып
кетуіне байланысты, көзге көрінетін сақина саны 9-10 (тура қанаттыларда)
немесе 4-6 (жарғақ қанаттыларда, қос қанаттыларда) шамасына дейін
қысқарған. Көптеген бөжектердің құрсағындағы соңғы сақиналарында қосалқы
мүшелер болады. Жыныс қосалқы мүшелері VІІІ және ІХ құрсақ сегменттерінде
орналасқандықтан, оларды гениталдық бунақтар деп, І-VІІІ бунақтарды
прегениталдық, ал Х-ХІ бунақтарды постгениталдық сегментер немесе сақиналар
деп атайды. Прегениталдық сегменттерде қосалқы мүшелердің болуы тек алғашқы
қанатсыздар класс тармағының өкілдеріне ғана тән. Мысалы, құрсақ аяқтарының
қалдығы протуралардың І-VІІІ бунақтарында сақталған: аяқ құйрықтылардың І –
бунағында құрсақ түтігі, ІІІ – бунағында ілгек және ІV бунағында секіргіш
айыр болады.
Жыныстық қосалқы мүшелеріне: аналық бөжектің - жұмыртқа қынабы; аталық
бөжекте - ұрықтандыру жыныс мүшелері болады. Жұмыртқа қынабы тура
қанаттылар (әсіресе шекшектер мен шілделіктерде өте ұзын) мен жарғақ
қанаттыларда (шаншарларда) жақсы жетілген. Ара және басқа да шағып алатын
бөжектердің жұмыртқа салғышы бізгекке айналған. Аталық бөжектің сыртқы
жыныс құралы копулятивті мүшеден және әр түрлі құрылысты бірнеше қосалқы
мүшелерден тұрады.
Постгенитальдық қосалқы мүшесі бар бөжектердің кейбір топтарында церкі
және грифель деп аталатын қосалқы мүшелер жақсы жетілген. Мысалы,
тарақандікі - бунақталған жұпты. Грифельдер жоғары сатылы бөжектердің
ішінде тек қана шекшектер мен тарақандардың аталықтарында сақталған.
Құрсақ артқы көкірекпен тұтаса жалғасады. Құрсақтың мұндай түрін
қондырма құрсақ дейді. Жарғақ қанаттылардың көптеген түрлерінің құрсағы
көкірек пен түрі өзгерген ІІ және ІІІ құрсақ бунақтары болып саналатын
сабақша арқылы жалғасады. Бұл жағдайда сабақша қысқа болса, онда аспа
құрсақ (арада, түкті арада) ал ұзын болса сабақшалы құрсақ (құмырсқада,
шаншарда) деп аталады.
4. Бөжектердің терісі. Бөжектердің тіршілігі үшін терісінің маңызы
зор. Ол, сыртқы скелет рөлін атқара отырып, бұлшық ет жүйесінің тірегі және
дененің қызуы мен ылғал режимін реттеуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар
тыныс алу, зәр шығару, денені механикалық зақымданудан және зиянды
заттардың енуінен қорғау қызметтерін де атқарады. Бөжектердің түсінің де әр
түрлі болуы осы тері жамылғысына байланысты. Тері қабатының туындылары
болып есептелінетін сыртқы қосалқы мүшелер немесе экзосклеттік (түк,
қылшық, қабыршақ), ішкі немесе эндоскелеттік, өсінділер және әр түрлі
бездері (балауыз шығаратын, лак беретін, иіс шығаратын және тағы басқалар)
маңызды қызмет атқарады.
Тері жамылғысы кутикула, гиподерма және өте жұқа базалді жарғақ -деп,
аталатын 3 компоненттен тұрады.
Кутикула тері жамылғысының ең сыртқы бөлігі клетка құрылысты емес.
Кутикуланың өзі екі қабаттан тұрады: сыртқы және ішкі қабаттар. Сыртқы
қабат немесе эпикутикула өте жұқа. Бірақ эпикутикула табиғаты липоидтық
болу себебінен, майда еритін улар үшін тосқауылдық қызмет атқара алмайды.
Протикуланың, әсіресе оның үстіңгі қабаты – экзакутикуланың түсі қара-қоңыр
және ол, құрамында дубилді (тері илеуге пайдаланатын) заттар және қосылыс
түзетін хитин мен белоктардың мол болуынан әжептеуір қатыңқы келеді.
Эндокутикула да (прокутикуланың астыңғы қабаты) өте серпімді келеді де,
бөжектердің тері жамылғысының созылғыштығын қамтамасыз етеді.
Гиподерма цилиндр немесе текше пішінді эпителия клеткаларының
қабатынан тұрады. Гиподерма клеткалары кутикуланы жасайтын заттарды,
сонымен қатар бөжектердің әрбір түлеуі алдында кутикуланың астыңғы қабатын
ерітетін заттарды бөліп шығарады.
Базалді жарғақ гиподерма клеткаларының төсенші ретінде тері жамылғысы
мен дене қуысының арасындағы шекара қызметін атқарады. Онда клеткалық
құрылым болмайды.
ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Тілменбаев Ә.Т., Жармұхамедова Г.Ә. Энтомология. Оқу құралы.
Қайнар, 1994, Бет 11-20.
2. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология. М., Высшая школа, 1980, С.15-
44.
2-ші ДӘРІС
ТАҚЫРЫБЫ: Бөжектердің ішкі құрылысы
МАҚСАТЫ: Бөжектердің ішкі құрылысымен танысу
ТҮЙІН СӨЗДЕР: бұлшық ет, ас қорыту, қан айналу, алдыңғы ішек,
өңеш, жемсау, қарын, ортаңғы ішек, артқы ішек; жүйке жүйесі, жүйке
тізбегі, сезім мүшелері, қарапайым көздер, көбею мүшелері, аталық бездер,
аналық бездер.
ДӘРІСТЕ ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН НЕГІЗГІ СҰРАҚТАР:
1. Бұлшық ет жүйесі.
2. Ас қорыту жүйесі.
3. Қан айналу жүйесі.
4. Тыныстану жүйесі.
5. Зәр шығару жүйесі.
6. Жүйке жүйесі.
7. Сезім мүшелері.
8. Көбею мүшелері.
1. Бұлшық ет жүйесі. Бөжектердің бұлшық еттері жақсы жетіліп, барынша
жетіліп бөлінген. Мысалы, кейбір көбелектердің жұлдызқұрттарындағы бұлшық
еттер саны 2000-ға жетеді. Жетілген бұлшық ет бөжектердің кеуде бөлігінде
орналасқан. Бұл жақсы ұшатын бөжектерге тән. Мұндай бұлшық ет бөжектердің
ұшу жылдамдығын ұлғайтады, қанат қағу жиілігін арттыруға мүмкіндік
туғызады. Мысалы, бал арасы қанатын секундына 450 рет, шыбындардың кейбір
түрлері шамасы 1000 ретке дейін қағады, ал инеліктердің кейбір түрлері
сағатына 144 км жылдамдықпен ұша алады. Салыстырмалы күші өте зор. Мысалы,
қи қоңызы өз салмағынан 90 есе артық жүкті қозғалтып жылжыта алады, ал
бүрге өз денесінің ұзындығынан 80 есе ұзын қашықтыққа секіре алатындығы
белгілі.
2. Ас қорыту жүйесі. Бөжектердің ас қорыту жүйесі ішектен және қызметі
жағынан сонымен байланысты сілекей бездерінен тұрады. Ішек ауыз қуысынан
басталып, дене бойымен өтеді де құрсақ соңындағы артқы тесікпен аяқталады.
Ішек үш бөлімнен тұрады: алдыңғы ішек, ортаңғы ішек және артқы ішек.
Алдыңғы ішек пен артқы ішек ұрықтың дамуы кезеңінде сыртқы ұрық жапырағынан
(эктодермадан) пайда болған. Ортаңғы ішек ішкі ұрық жапырағынан
(эндодермадан) пайда болған.Алдыңғы және артқы ішектерден тағы бір
айырмашылығы оның етінің қабаты сақиналы еттерден, ал сыртқысы салалы
еттерден тұрады.
Алдыңғы ішек жұтқыншақ, өңеш, жемсау және алдыңғы қарын немесе етті
қарын деп аталатын 4 бөлікке бөлінеді. Өңеш – айқын шекарасыз едәуір көлемі
жемсаумен ұштасатын ұзын түтікше. Жемсауда тамақ уақытша жиналып, алдын ала
қорытыла бастайыды. Бірақ, ішектің бұл бөлімінде тамақтың сіңірілу процессі
жүрмейді. Етті қарында (егер ол жақсы жетілген болса) күшті бұлшық еттер
бар және оның ішкі керегелері хитинді тістермен жабдықталған.
Ортаңғы ішек – ас қорыту жүйесінің ең негізгі бөлімі. Ол қи қоңызы
және өлексе шыбыны сияқты қиынырақ қорытылатын заттарымен қоректенетін
бөжектерде өте ұзын болады да, иіріліп орналасады. Сонымен қатар ортаңғы
ішектің сіңіру аумағы ұштары бітеу қосымша тармақтар мен қатпарлар есебінен
де ұлғая түседі. Азды-көпті қант ерітіндісі бар артқы ішекке өтіп, одан
жабысқақ тәтті шырын немесе бал шығы түрінде сыртқа шығарылады. Ал
белоктар және басқа жоғары молекулалы қосылыстар осында тоқталып жиналады
да одан ортаңғы ішекке өтеді.
Ортаңғы ішекте ас қорыту ферменттері бөлініп шығады және қорытылған
тамақ сіңіріледі.
Артқы ішек - мальпиги түтікшелері келіп қиылысатын, қысқа бөліктен
және аш ішек пен тура ішектен тұрады. Артқы ішекте тамақ қалдықтарында
болатын судың сорылу процесі жүреді. Оған кейбір бөжектердің тура ішегінде
болатын ректал бездері де көмектеседі. Экскременттің біржола қалыптасуы
және оның сыртқа шығарылуы артқы аналді тесік арқылы іске асырылады.
Бөжектердің 3-4 жұп, кейде одан да көп, сілекей бездері болады. Олар
әдетте жоғарғы ерінмен және жоғарғы жақпен, төменгі жақпен байланысты
болады да түтікшелер арқылы алдыңғы ауыз қуысына ашылады. Сілекей
бездеріндегі ферментердің көмегімен ортаңғы ішекте ас қорыту жүреді.
Ферменттер тамақтың қорытылуы үшін өте қажет.
Қоректік заттардың әуелі ішекке түсуінен бұрынырақ ферменттердің
көмегімен қорытыла бастауы жиі байқалады. Мұны ішектен тыс қорытылу дейді.
Мысалы, бақашық қандала астықтың дәнін тұмсығымен шаншыған кезде оған
сілекей ферменттері өсімдіктің ұлпасына (тканіне) құйылады. Ферменттер дән
ішінде биохимиялық өзгерістер жасап және сұйылтып, оны соруды жеңілдетеді.
Ішектен тыс қорытылу әсіресе жыртқыш бөжектерде өте айқын байқалады.
3. Қан айналу жүйесі. Бөжектердің қан айналу жүйесі ашық. Ол құрсақтың
үстіңгі жағына орналасқан арқа тамырдан немесе жүректен, одан алға қарай
барып, бас қуысына ашылатын қолқадан тұрады. Жүрек бірнеше камераға
(қуысқа) бөлінеді. Әр камерада бір жұптан бүйір тесіктері жасушалар
(устицалар) бар. Камера кеңейген кезде олар арқылы қан ішке сорылады.
Жүректің камералары кезекпен бірінен соң бірі жиырылып қанды алға қарай
(қолқаға) айдайды. Қолқадан шыққан қан бас қуысына, одан соң ішкі дене
қуысына құйылады. Құрсақтағы қан өкпе қапшықтарын және трахея жүйесін
аралап өтіп, оттегімен қанығып, одан соң қайтадан жүрекке барады. Қанның
дене қуыстарын және ондағы ішкі мүшелерді аралап айналып шығуына белгілі
дәрежеде арқа және құрсақ диафрагмалары көмектеседі. Жүректің соғу саны
(камералардың ауық-ауық жиырылуы) бөжектің қандай түрге жататындығына, оның
физиологиялық күйіне және сыртқы орта жағдайларына байланысты минутына 15-
30 шамасынан 150 аралығында құбылып тұрады.
Бөжектердің қаны сұйық фазадан (немесе гемолимфадан) және қан
клеткаларынан (немесе гемоцидтерден) тұрады. Гемолимфа құрамы
омыртқалылардың гемоглобиніне жақын заттың болуынан қызыл түске боялады.
Қан қоректік заттарды тасымалдайды, олармен дене ұлпаларын қамтамасыз
етеді, зат алмасу процессінде пайда болған сұйық заттарды сіңіріп мальпиги
түтікшелеріне жеткізеді, көптеген физиологиялық процесстерді реттейтін
гормондарды тасымалдайды.
Гемолимфада денеге енген микроорганизмдерді құртуға көмектесетін
клеткалар – фагоциттер де болады. Гемоглобиннің жоқтығынан гемолимфаның
сыйымдылығы онша зор емес және онда еріген оттегінің мөлшері өте аз,
сондықтан қанның тыныс алу қызметіне қатысы шамалы ғана.
4. Тыныстану жүйесі. Бөжектердің тыныстануы денесінің өн бойына
жеткізетін диаметрі 1 мкм-ден де кіші өте ұсақ капиллярларға-трахеолдарға
тармақталған. Трахеялар сыртқы дененің екі жақ бүйіріне орналасқан жұпты
тыныс тесіктері арқылы ашылады. Әдетте 10 жұп тыныс тесігі болады. Оның 2
жұбы дененің кеуде бөлігінде және 8 жұбы құрсақта орналасады. Кейде олардың
оннан аз болуы немесе біржола жоқ болуы мүмкін (алғашқы қанатсыздарда, суда
және паразиттік тіршілік ететін бөжектердің дернәсілдерінде). Ауа трахея
жүйесіне құрсақтың қимылдау әрекеті нәтижесінде қарқынды түрде енеді. Осы
кезде тыныс тесіктерінің біреуі ашылып, екіншісі жабылып тұрады да дем алу
немесе дем шығару қызметі орындалады.
Тыныстану дегеніміз – ауадағы оттегін пайдалану және сонымен бірге
көмір қышқыл газын бөліп шығару түрінде жүретін табиғи процесс.
Қосылыстардың ыдырауының ең соңында көмір қышқыл газы мен судың түзілуімен,
ал белоктар ыдырап, организм үшін қауіпсіз мочевина және оның тұздары
тектес қосылыстардың, яғни ыдырау өнімдерінің түзілуімен аяқталады. Сөйтіп
тыныс алу газ алмасумен бірге жүреді.
5. Шығару жүйесі. Зәр шығару экскреция, секреция және инкреция (немесе
ішкі секреция) деп аталатын 3 түрлі процесстен тұрады.
Экскреция – зат алмасу кезінде ас қорыту жүйесі организм үшін зиянды
және керексіз заттарды – экскреттерді денеден шығару процессі. Экскреттерге
несеп қышқылы және оның тұздары, сонымен қатар калий, натрий, кальций,
магний катиондары, қымыздық қышқылы мен фосфор қышқылы және басқа азот
алмасуының ерітінді түріндегі өнімдері жатады. Экскреттерді бөліп шығаратын
мүшелерге мальпиги түтікшелері, алғашқы қанатсыздардың төменгі ерін бездері
және майлы дененің клеткалары жатады.
Мальпиги түтікшелері – зәр шығару жүйесінің негізгі мүшесі.
Түтікшелердің бос жатқан бір ұшы болады да, екінші ұшы ішекпен жалғасады.
Олардың саны 2 шамасынан (сымыларда) 150 шамасына дейін (араларда) құбылып
тұрады.
Мальпиги түтікшелері атқараратын қызметі жағынан омыртқалы
жануарлардың бүйрегіне ұқсас. Несеп қышқылды кальций және натрий тұздарының
судағы ерітіндісі (ураттар) түтікшенің ішін шайып өтетін гемолимфадан
бөлінеді де, түтікшенің ақырғы бөлімінің қуысына өтеді. Сол кезде
түтікшедегі бос көмір қышқылы ураттардан несеп қышқылын ығыстырады. Осының
нәтижесінде көмір қышқылының сілтісі және бос несеп қышқылы түзіледі. Несеп
қышқылы концентрацияның көтерілуіне орай ұсақ кристалдарға айналады да
түтікшеден ішекке, одан соң артқы ішектегі экскременттермен бірге артқы
(аналді) тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Оңай еритін көмір қышқылының
сілтілері сумен түтікшенің керегесі арқылы қайтадан қанға өтеді, онда несеп
қышқылмен кездесіп, қайтадан түтікше қуысына өтетін ураттарды түзеді.
Ылғалды ортада тіршілік ететін немесе суы көп қоректік заттармен
қоректенетін бөжектердің мальпиги түтікшелері гемолимфадан артық суды да
бөліп шығарады. Кейде бұл процесс өте жылдам жүреді.
Секреция-организмге қажетті заттардың, яғни секреттердің шығу
процессі. Секреттерді экзокрин деп атайтын әр түрлі бездер шығарады. Оларға
ас қорыту ферменттерін бөліп шығаратын сілекей бездері мен ортаңғы ішектің
бездері, сонымен қатар денені механикалық зақымданудан қорғайтын заттарды
бөліп шығаратын бездер жатады.
Кейбір бездер басқа жануарларға химиялық жолмен әсер ететін телергон
деп аталатын активті заттарды бөліп шығарады. Олар жануарлардың басқа
түрлеріне әсер ететін гетеротелергон және бір түрдің аналық немесе
аталықтарына әсер ететін гомотелергон немесе феромон деп аталатын екі топқа
бөлінеді.
Феромондардың практикалық маңызы зор. Әсіресе жыныс феромоны немесе
жыныс аттрактанты жақсы зерттелген. Олар өте аз мөлшерде, бірақ басқа
жынысты бөжекті, яғни еркегін өзіне тарта алатындай дәрежеде бөлінеді.
Мысалы, бір ұрғашы бөжектің беретін секреті одан ондаған, кейде жүздеген
метр қашықтықта орналасқан, сол түрдің еркектерін өзіне тартып жинау үшін
жеткілікті. Феромондардың кейбіреулері синтезделіп, зиянкес бөжектермен
күресу және олардың сан мөлшерін есепке алу үшін пайдаланылады.
Инкреция өткізгіш түтікшелері жоқ эндокриндік бездердің секреттерінің
тікелей бірден қанға өту процессі. Ондай секреттерді гормондар деп атайды.
Олар қан мен дененің барлық бөлімдеріне таралып, зат алмасу процессі мен
бөжектердің биологиялық дамуын реттейді. Әсіресе, бас миының нейросекретор
клеткалары, алдыңғы көкірек немесе проторокал бездері және жақын денелер
(прилежащие) деп аталатын 3 жұп без өте жақсы дамыған.
Мидың нейросекретор клеткалары эндокрин бездерінің әрекетін күшейтетін
активті гормон бөледі. Бұл гормонның бөлінуі тоқталса бөжектердің
дернәсілдері мен қуыршақтары дамуын тоқтатып, диапаузаға кетеді.
6. Жүйке жүйесі. Бөжектерде үш түрлі жүйке жүйесі болады: орталық,
шеткі және симпатикалық жүйке жүйелері. Орталық жүйке жүйесінің негізін
аралық ұзын тәжілермен жалғасқан жүйке түйіндері (немесе ганглиялар)
құрайды. Орталық жүйке жүйесі бас және құрсақ бөлімінен тұрады. Бас бөлімге
өңештің үстінде орналасқан өте жақсы жетілген жұтқыншақ үсті түйін
(немесе бас миы) және одан гөрі нашар жетілген өңеш астында орналасқан
жұтқыншақ асты түйіндері жатады. Құрсақ бөлімі құрсақ жүйке тізбегін
құратын бірқатар ганглиялардан тұрады.
Мидың құрлысы өте күрделі: өзара тұтаса біріккен үш ганглиядан тұрады.
Алдыңғы бөлімі (протоцеребрум) басқаларына қарағанда жақсы жетілген және ол
күрделі көздер мен бір сабақшалы немесе саңырауқұлақ тәрізді, денелерді
жүйкелендіретін 2 көру төмпешігін өзіне қосып алған. Мидың ортаңғы бөлігі
(дейтоцеребум) мұртшаларды, ал артқы бөлімі (тритоцеребум) – жоғары ерінді
жүйкелендіреді және симпатикалық жүйке жүйесімен байланысты болады.
Жұтқыншақ асты түйін бастың жақ бөлімінің 3 ганглиясының тұтасып
қосылуы нәтижесінде пайда болған. Ол ауыз мүшелері мен ішек түтігінің
алдыңғы бөлімін жүйкелендіреді.
Құрсақ жүйке тізбегі қарапайым бөжектерде 3 жұп көкірек және 8 жұп
құрсақ ганглияларынан тұрады. Бөжектердің жүйке жүйесінің ең негізгі
ерекшеліктерінің бірі-құрсақ жүйке тізбегі ганглияларының кейбіреуінің
тұтаса бірігіп кету ықтималдығында.
Шеткі жүйке жүйесі орталық және симпатикалық жүйке жүйелерінің
ганглияларынан шығатын жүйкелердің жиынтығы. Ганглиялар сол жүйке арқылы
дене бөлімшелерінде орналасқан әр түрлі мүшелерімен және бұлшық еттермен
жалғасады.
Симпатикалық жүйке жүйесі бөжектердің ішкі мүшелері мен бұлшық ет
жүйесінің жұмысын реттейді. Ол бас пен көкірекке орналасқан бірнеше
ганглиялардан, құрсақ жүйке тізбегінің арасынан өтетін жұпсыз симпатикалық
жүйкеден және құрсақ тізбегінің соңғы түйінімен жалғасатын оның құйрық
бөлімінен тұрады.
7. Сезім мүшелері. Бөжектерде азды- көпті дәрежеде көру, есту, иіс
сезу, дәм және түйсіну сезімдері дамыған. Бұлардан басқа кейбір жеке түрлер
ауа температурасы мен ылғалдылығының, су мен ауа ортасының қысымының
өзгеруін және жердің магниттік өрісімен электростатикалық өрісінің әсерін
де қабылдай алады.
Иіс сезу мүшелері негізінен тақта немесе конус түрінде мұртша
кутикуласының ойыс бөліктерінде жүйке клеткаларымен жалғаса шоғырланған.
Иіс сезу элементтері сенсиллдердің саны әдетте, еркек бөжектерде көп
болады (ұрғашы бөжекпен салыстырғанда). Ол әсіресе гүл шырынын іздеуде иіс
сезімінің маңызды қызмет атқаруына байланысты жұмысшы араларда көп болады –
мұртшалардың әрқайсысында сенсиллдердің саны 600-ге дейін жетеді. Кейбір
бөжектердің сезімталдығы адамдікінен әлдеқайда жоғары болады. Мысалы,
кейбір көбелектердің еркегі ұрғашы көбелектің жыныс аттрактанттарының иісін
11 км қашықтықтан сезе алады.
Түйсіну сезімдерінің қызметін дене бөліктерінің әр түрлі
учаскелерінде, әсіресе мұртшалар мен ауыз мүшелерінде орналасқан сезгіш
қылшықтар атқарады. Қылшықтың тітіркенуі жүйке клеткасында өтеді, одан соң
онда пайда болған қозу жүйке талшықтарының бойымен жүйке орталығына
беріледі.
Дәм сезу мүшелері құрылысы жағынан иіс сезу мүшелеріне өте ұқсас. Олар
ауыз мүшелерінде орналасқан. Сонымен қатар дәм сезу мүшелері көбелек, ара
және шыбынның алдыңғы аяқтарының табанынан да табылған. Мысалы, аш
көбелектің табанын қант ерітіндісіне тигізсе, ол тұмсығын соза бастайды.
Көбелектер қанттың судағы концентрациясы адам сезе алатын шамадан 2000 есе
аз болса да, оны сезе алады. Бөжектер тәтті, тұзды, ащы және қышқыл
дәмдерді азды көпті ажырата алады.
Есту органдары тек дыбыс шығара алатын бөжектерде ғана жақсы дамыған,
мысалы шегірткелерде, шекшектерде, шілделіктерде, секірпелер (цикадаларда),
қандалалардың кейбіреулерінде біршама жақсы жетілген. Олар - тимпаналды
ағзалар деп аталатын кутикуланың дабыл жарғағы сияқты жұқа учаскелері. Онда
сезгіш элементтер барынша топтанған. Шегіртке мен цикадада тимпаналды
ағзалар құрсақтың бірінші бунағында, ал шекшек пен шілделікте олар алдыңғы
аяқтың жіліншік бөлігінде орналасқан.
Бөжектерде көру мүшелері жақсы жетілген. Тек өмір бойы жер астын
немесе үңгірді мекендейтін бөжектерде ғана көз болмайды немесе ол
дамымаған. Бөжектерде көздің 2 түрі болады: күрделі және қарапайым көз.
Күрделі немесе фасетті көздер бастың екі жағына орналасқан. Олар көптеген
көру элементтерінен фасеттерден тұрады. Олардың саны өте көп. Мысалы, үй
шыбынының көзіндегі омматиттердің саны 400, ал инелікте әуелі 28000 жетеді.
Фасеттердің екі жағы дөңес линза пішінді мөлдір хрусталиктен немесе қасаң
қабықтан және оның астында жатқан хрусталді конустан тұрады. Бұлар бірігіп
біртұтас оптика жүйесін құрады.
Қарапайым көздер. Әдетте қарапайым көз үшеу болады: біреуі маңдайда,
қалған екеуі маңдайдың екі жағына және жоғарылау бастың төбе бөліміне
орналасады. Кейбір бөжектерде қарапайым көз дамыған. Көбінесе олардың
ортаңғысы жоғалып кеткен, кейде ортаңғысы сақталады да екі шеткісі жоқ
болады. Қабыршақ қанаттылар мен қос қанаттылардың көпшілігінде қарапайым
көздер мүлдем болмайды.
Қарапайым көздің күрделі көзден айырмашылығы оның орталық бөлімінде
көптеген сезім элементтері болады және олар көру төмпешігінен емес, мидың
алдыңғы бөлігінің орталық учаскесінен жүйкеленеді. Бөжектер өздерінің
жүйке жүйесімен сезім мүшелерінің жақсы дамуына байланысты сыртқы ортадан
келетін алуан түрлі сигналдарды қабылдайды және сол сигналдарға мақсатқа
сай қимылдардың жиынтығымен жауап қайтарады. Организмнің реакциясының
осындай жиынтығын тіршілік әрекеті деп атайды.
8. Көбею мүшелері. Бөжектердің барлығы дерлік дара жынысты
организмдер. Гермафродитизм бөжектердің тек аздаған түрлерінде (мысалы,
термиттердің ұясында тіршілік ететін шыбындар мен кокцидиялардың
кейбіреулерінде) ғана байқалады. Көпшілік жағдайда сыртқы құрылысы жағынан
еркек бөжектер мен ұрғашы бөжектердің арасында айырмашылық аз немесе мүлде
болмайды. Бұл жағдайда оларды бір бірінен сыртқы жыныс мүшелері арқылы ғана
ажыратуға болады. Сонымен қатар бөжектерде анық көрінетін жыныс диморфизмі
жиі кездеседі. Ондай бөжектердің еркегін ұрғашысынан жақсы дамыған
мұртшалары (мысалы: зауза қоңыздарда, бұйра көбелек пен жібек көбелек
тұқымдастарының өкілдерінде), көз құрылысы (араларда), ауыз аппаратының
бөлімшелері (бұғы қоңызында) арқылы ажыратуға болады.
Ұрғашы бөжектердің көбею мүшелеріне: 1 жұп аналық, жұп және жұпсыз
жұмыртқа өткізгіш, бір жұп қосалқы без және кейбір бөжектерде кездесетін
тұқым қабылдағыш жатады. Аналық бездері жұмыртқа түтікшелерінен тұрады,
онда жұмыртқа клеткалары қалыптасады. Жұмыртқа түтікшелерінің саны әр
түрлі: кейбір қоңыздар мен көбелектерде 4-8 жұп, бал арасында 220 жұпқа
дейін, ал термиттерде 12 000 және одан да көп болады. Жұмыртқа түтікшелері
көбінесе өзара қосылып, бірнеше тармақ құрады да, жұпты жұмыртқа
өткізгіштерінің біреуіне қосылады.
Жұптас жұмыртқа өткізгіштер өзара қосылып, жыныс тесігі арқылы сыртқа
ашылатын жұпсыз жұмыртқа өткізгішін құрады. Жұпсыз ұрық өткізгішке көбінесе
тұқым қабылдағыштың жіңішкерек келген жанама тармағы қосылады. Ұрық
қабылдағыш немесе спермотека еркек бөжектің шағылысу кезінде бөлінетін
сперматозоидтарын сақтау қызметін атқарады. Сперматозоидтарды сақтау кейде
4-5 жылға созылады (мысалы: бал арасында сондай).
Аталық бөжектердің өсіп-өну мүшелеріне: жұптас аталық безі, жұптас
тұқым жолы, жұпсыз тұқым шашқыш каналы, қосалқы жыныс бездері және
копулятивті мүше жатады. Тұқым түтіктері жұптасқан тұқым жолына қосылады.
Сперма сыртқа шығар алдында сонда жиналады да шағылысу кезінде тұқым шашқыш
каналға түседі. Одан соң тұқым шашқыш канал сперманы копулятивті мүше
арқылы итеріп сыртқа шығарады.
Аталық бөжектердің қосалқы бездерінің саны 1-ден 3-ке дейін болады. Ал
тарақанда олар оншақты түтікшеден тұратын бір бума шоғыр түрінде кездеседі.
Қосалқы бездер тұқым шашқыш каналға қосылады. Олардың секреті шағылысу
кезінде сперманы сыртқы әсерлерден қорғайды (мысалы, араларда). Кейбір
бөжектерде қосалқы бездердің секреті ерекше бір капсула жасап, сперма
порциясын қапшықтайды. Ондай қапшықты сперматофор деп атайды. Шағылысу
кезінде аталық бөжектер сперматофорды аналық бөжектің жыныс тесігіне
енгізіп жібереді немесе оған жабыстырып қояды; бұдан кейін сперматозоидтар
спермафотордан шығып аналық бөжектердің жыныс жолына өтеді.
3-ші ДӘРІС
ТАҚЫРЫБЫ: Бөжектердің биологиялық ерекшеліктері. Эмбриондық және
постэмбриондық дамуы.
МАҚСАТЫ: Бөжектердің эмбриондық, постэмбриондық дамуымен және
биологиялық ерекшеліктерімен танысу.
ТҮЙІНДІ СӨЗДЕР: жұмыртқа құрылысы, хорион, ұрықтың дамуы, метаморфоз,
эмбриондық даму, постэмбриондық даму, дернәсілдер, комподео тәрізді, құрт
тәрізді, жұлдызқұрт, қуыршақ, ашық қуыршақ, жабық қуыршақ, жасырын қуыршақ,
гистолиз, гистогенез, гамогенетикалық көбею, партеногеноз, тіршілік циклі,
поливолтинді, моноволтинді, биволтинді, диапауза.
ДӘРІСТЕ ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН НЕГІЗГІ СҰРАҚТАР:
1. Жұмыртқаның құрылысы және ұрықтың дамуы.
2. Метаморфоздың түрлері.
3. Дернәсілдердің түрлері
4. Қуыршақтың түрлері.
5. Бөжектердің метаморфоз кезіндегі ішкі өзгеруі.
6. Ересек бөжектердің дамуы.
7. Көбею жолдары.
8. Бөжектердің жылдық және жалпы тіршілік циклі.
9. Бөжектердің диапаузасы.
Бөжектердің жеке басының дамып жетілуін екі кезеңге бөлуге болады:
бірінші кезең жұмыртқа ішінде даму, немесе эмбриондық даму және екінші
кезеңі жұмыртқадан шыққаннан кейінгі даму немесе постэмбриондық даму.
Бөжектердің көпшілігі жұмыртқа салады. Ұрықтың дамуы және
дернәсілдердің жұмыртқадан шыққаннан кейінгі дамып жетілуі сыртқы ортада
өтеді. Сонымен қатар тірідей туатын бөжектер де кездеседі. Мұндай жағдайда
ұрықтың дамуы аналықтардың ішінде өтеді де, олар тірідей туады (мысалы,
бітелер және тарақандардың, кокцидтердің, трипсілердің қоңыздардың,
шыбындардың кейбір түрлері).
1. Жұмыртқаның құрылысы. Бөжектердің жұмыртқасының сыртқы қабығын
хорион деп атайды. Хорион аналық бездің жұмыртқа түтіктерінің бөлініп
шығатын заттардан пайда болады. Хорион пайда болар кезде микропиле деп
аталатын тесік қалады. Жұмыртқа ұрықтанар кезде сперматозоидтар осы тесік
арқылы ішке енеді.
Жұмыртқа түрлері және олады салу түрлері. Жұмыртқаның үлкен кішілігі
және сыртқы пішіні алуан түрлі. Өсімдік бітелері мен трипстердің, кейбір
ұсақ жарғақ қанаттылардың жұмыртқаларының ұзындығы 0,02- 0,03 мм ғана
болса, ірі шегірткелердікі 8-10 мм жетеді. Пішіні сопақша (қоңыздар мен
көбелектердің көпшілігінде), созылыңқы сопақша (шегіртке мен шешекте),
жартылай шар тәрізді (түн көбелектерінде), шөлмек тәрізді (ақ көбелектерде)
т.с.с. түрлері болады. Кейбір бөжектердің (мысалы, алтын көзділердің,
хальцидтердің, жапырақ бүргелерінің) жұмыртқалары ұзын немесе қысқа
сабақшалы болады.
Хорионның құрылымы (жұмыртқаның үстіңгі қабығы) әр түрлі тегіс, уақ
әжімді, қатпарланған терең әжімді, бойлық қабырғалы немесе көлденең
қабырғалы болады. Мысалы, ақ көбелектерде хорионның үстіңгі қабырғалары
ірі, көлденең қабырғалары ұсақ болады. Хорион көбінесе бір түсті, кейде ала
құла, әр түсті болады. Ол көбінесе ұрықтың даму барысында немесе
паразиттердің (жұмыртқа жегіштердің) әсерінен өзгеріп тұрады.
Ұрықтың дамуы. Эмбриондық даму жұмыртқаның бөлшектенуі және жас
ядролардың пайда болуымен басталады. Бөжектердің жұмыртқасында сары уыз өте
көп, сондықтан ядроның бөлшектенуі үстіртін жүреді. Пайда болған жас
ядролар цитоплазманың аз ғана бөлігімен бірге жұмыртқаның шетіне ығысады да
сары уыздың жиынтығын қоршайды. Ұрық жапырақшаларының пайда болу барысында
ұрық тілімінің сыртқы жапырақшасы эктодерма шеткі жағынан ұрық тілімінің
жан жағынан қаулап үстіне қарай үдей өседі де екі қабатты қатпар құрады.
Сөйтіп, ұрық екі қабатты бола бастайды. Ұйыма (серозды) қабық пен амнион
жұмыртқаны ортаның қолайсыз жағдайының әсерінен жақсы қорғайды. Сондықтан
да жұмыртқа фазасы басқа даму фазаларымен салыстырғанда инсектицидтерге өте
төзімді болады.
Бөжектердің эмбриондық дамуы көбінесе қоршаған ортаның температурасына
байланысты 2-10 күнге, кейде 2-3 жетіге созылады. Ал кейбір бөжектер
(мысалы, шегіртке) дамуын уақытша тоқтататын кезде, яғни эмбриондық
диапауза кезінде, оның жұмыртқа фазасы 6-9 айға дейін созылуы мүмкін.
Бөжектердің постэмбриондық даму кезеңі жұмыртқадан шыққан кезінен
басталады.
2. Метаморфоздың түрлері. Постэмбриондық дамудың сипатына сәйкес
метоморфоздың 2 түрі болады: шала түрлену және толық түрлену. Шала түрленіп
даму процессі үш сатыдан - фазадан өтеді: жұмыртқа, дернәсіл және ересек
немесе имаго. Шала түрлену тура қанаттыларға, қандалаларға, тең
қанаттыларға, трипстерге және т.б. бөжектерге тән. Бөжектердің толық
түрленіп дамуы 4 сатыдан өтеді: жұмыртқа сатысы дернәсілдер сатысы, қуыршақ
сатысы және имаго сатысы. Толық түрлену, қоңыздарға, тор қанаттыларға,
көбелектерге, жарғақ қанаттыларға және басқаларға тән.
Кейбір бөжектерде метаморфоздың осы негізгі 2 түрінен басқа өзгерген
түрлері кездеседі. Метаморфоздың бірінші типінің өзгерген түрлеріне
оңайланған және күрделенген шала түрлену, ал екінші типінің өзгерген түріне
күрделенген түрлену немесе мейілінше толық түрлену жатады.
Оңайланған шала түрлену, яғни гипоморфоз, жоғарғы сатыдағы бөжектердің
эволюция процесінде қанаттарын жоғалтқанға тән. Олар биттер, түбіт
жемірлері, тура қанаттылар мен қандалалардың кейбір түрлері және басқалар.
Қанаттары жоқ болғандықтан олардың ересектерін дернәсілдерден ажырату өте
қиын. Оларды тек мынадай ғана сыртқы белгілеріне қарап ажыратады:
ересектеріне қарағанда дернәсілдердің дене аумағы кішірек, түсі ақшыл,
мұртша бунақтарының саны азырақ болады.
Күрделенген шала түрленуде, немесе гиперморфозда дернәсілдер нашар
қимылдайды немесе ол тыныштық күйде болады. Мұндай жағдайда дернәсілді
нимфа немесе жалған піллә, кейде тіпті қуыршақ деп те атайды. Бұл дұрыс
емес, шынында оларда қанаттарының бастамасы бар. Шала түрленудің мұндай
түрі, яғни гиперморфоз трипстерде байқалды.
Күрделенген (мейілінше) толық түрлену, немесе гиперметаморфоз кезінде
дернәсілдердің, кейде қуыршақтардың даму циклінде бірнеше түрлі өзгерістер
пайда болды.
3. Дернәсілдердің түрлері. Шала түрлену жолымен дамитын бөжектердің
дернәсілдерінің сыртқы пішіні ересекке өте ұқсас. Олардың да күрделі
көздері бар. Ауыз мүшелерінің, мұртшаларының, аяқтарының типтері, тіршілік
ету әрекеттері ересекке ұқсас. Айырмашылығы олардың денесі кішірек келеді,
қанаттары және жыныс мүшелері жетілмеген. Имаго фазасына өте ұқсас
болғандықтан бұл топқа жататын бөжектердің дернәсілдерін алғашқы
дернәсілдер, немесе имаго тәрізді дернәсілдер деп атайды.
Толық түрленіп дамитын бөжектердің дернәсілдерінің құрылымы ересек
бөжектерге ұқсамайды. Мысалы, жұлдызқұрт деп аталатын көбелектің
дернәсілі ересек көбелекке, құрт тәрізді қоңыздың дернәсілі қоңызға мүлдем
ұқсамайды. Бұл бөжектердің дернәсілдерінде күрделі көздер, қанат
бастамалары болмайды, көпшілік жағдайларда олардың ауыз мүшелері де ересек
бөжектерден өзгеше болады. Кейбіреулерінің дернәсілдерінде құрсақаяқтар
және жібек немесе өрмек жіптерін беретін бездер бар.
Осы жоғарыда айтылғандағыларға байланысты толық түрленіп дамитын
бөжектердің дернәсілдері имаго тәрізді емес дернәсілдер деп атайды.
Имаго тәрізді емес дернәсілдер компедео тәрізді, құрт тәрізді және
жұлдызқұрт тәрізді болып 3 типке бөлінеді.
Бірінші типке жататын компедео тәрізді дернәсілдердің басы
прогнатикалық, жақсы жетілген 3 жұп аяғы бар, түсі көбінесе қара қоңыр
болады. Олар сыртқы құрылымы компедео туысының (алғашқы қанатсыздар класс
тармағына жататын) ересектеріне өте ұқсас болады. Сондықтан оларды компедео
тәрізді дернәсілдер деп атайды. Бұл типке барылдық қоңыз, сүңгуір қоңыз,
алтын көзділер сияқты жыртқыш бөжектердің дернәсілдері жатады.
Құрт тәрізді дернәсілдердің дене пішіні құрттарға өте ұқсас. Олар 3
топқа бөлінеді:
- бірінші топқа жататын дернәсілдердің басы және көкірек аяқтары жақсы
жетілген (мысалы, тақта мұрттылар, жапырақ жемірлері, мүйізділер деп
аталатын және басқа қоңыздардың дернәсілдері);
- екінші топқа жататын дернәсілдердің да басы жақсы жетілген, бірақ
аяқтары болмайды (мысалы, бізтұмсықтылар, түтік құмырсқаның дернәсілдері);
- үшінші топқа жататын дернәсілдердің айқын көрінетін басы және
көкірек аяқтары болмайды (шыбындардың дернәсілдері).
Жұлдызқұрт тәрізді дернәсілдердің жақсы жетілген басы, 3 жұп көкірек
аяқтары және 2-8 жұпқа дейін құрсақ аяқтары (жалған аяқтар) болады. Құрсақ
аяқтарының санына байланысты бұлардың өзін 2 топқа бөледі:
- бірінші топқа жататындарында құрсақ аяқтарының саны 2-5 жұп
(көбелектің жұлдызқұрттары);
- екінші топқа жататындарда 6-8 жұп құрсақ аяқтары (егеушілердің
жалған жұлдызқұрттары) болады.
Даму кезінде дернәсіл бірнеше рет түлейді: көпшілік жағдайда 3-5, ал
кейбір бөжектердің дернәсілдері (мысалы, біркүндіктер мен көктемдіктерде)
25-30 ретке дейін түлейді. Дернәсіл жасының саны, түлеудің санына сәйкес,
яғни түлеген сайын бір жас қосылып отырады және әрбір түр үшін тұрақты.
Дернәсілдердің даму ұзақтығы да бөжектердің қандай түрге жататындығына
байланысты әр түрлі болады: бітелердің дернәсілдерінің дамуы 5-6 күнге,
шыртылдақ қоңыздар мен зауза қоңыздардікі 3-5 жылға және солтүстік
америкалық шырылдауық цикаданың кейбір түрлерінікі 13-17 жылға созылады.
Жеткілікті түрде қоректенбеген және басқа қолайсыз жағдайларға душар болған
дернәсілдер көбірек түлеп, ұзағырақ дамиды.
4. Қуыршақтың түрлері. Қуыршақ сатысы тек толық түрлену жолымен
дамитын бөжектерге тән. Өсуі аяқталған соң, ең соңғы жастағы дернәсідер
қоректенуін тоқтатып тыныштық күйге көшеді, одан соң ақырғы рет түлеп,
қуыршаққа айналады.
Сырттай қарағанда қуыршақ әлі де ересек дернәсілдерге ұқсамайды. Бірақ
қуыршақта да күрделі көз, мұртша, ауыз мүшелері, қанат бастамасы сияқты
ересек бөжекке тән бірқатар белгілері пайда болады.
Бөжектердің қуыршақтарын, сыртқы құрылысындағы ерекшеліктеріне қарап,
ашық қуыршақ, жабық қуыршақ, жасырын қуыршақ деп аталатын негізгі 3 түрге
бөледі.
Ашық қуыршақта ересек бөжекке тән мүшелер мұртша, ауыз аппараттарының
бөліктері (қанат,аяқ, мұртша мен ауыз аппаратарының бастамасы), денеге
аздап қана жанасып жылжымалы бос орналасады. Мұндай қуыршақ қоңыздарға, тор
қанаттылар мен жарғақ қанаттыларға, шыбын мен көбелектің бірқатар түрлеріне
тән.
Жабық қуыршақта дернәсілдердің соңғы түлеуі кезінде бөлінетін сұйық
заттар (секрет) қатайып мөлдір қабыққа айналады да, күллі денені барлық
қосалқы мүшелерімен қоса тұтастыра жауып тұрады. Осының нәтижесінде
бөжектің имагиналдық қосалқы мүшелері мен аяғы, әдетте сыртынан жақсы
көрінеді де, қуыршақ денесіне жабыса жанасып орналасады. Жабық қуыршақ
барлық көбелектерге (тісті күйе көбелегінен басқа), қос қанатты
бөжектердің, ұзын мұрттылар және тура тігісті қысқа мұрттылар деп аталатын
отряд тармақтарының өкілдеріне және кейбір қоңыздарға (кокцинеллидтерге)
тән.
Жасырын қуыршақ сыртынан қарағанда дене мүшелерінің ешқандай қосалқысы
жоқ кеспек немесе жұмыртқа тәрізді болады. Қуыршақтың тері жамылғысы ең
соңғы жастағы дернәсілдердің қатайып түлемей қалған терісі (экзувий) болып
саналады. Сол қабықтың ішінде кәдімгі ашық қуыршақ жатады.
Қуыршақ кезінде бөжектер қоректенбейді, тыныштық күйде болады.
Қуыршақтың даму ұзақтығы барлық бөжектерге бірдей емес: 5-10 күннен
(шыбынның кейбір түрлері) бірнеше айға дейін (зауза қоңызы) созылады.
Дамудың соңғы кезінде қуыршақ қара-қоңырланып, қимылы қарқындай түседі.
Одан соң тері қабы жарылады да ересек бөжек (имаго) сыртқа шығады.
5. Метаморфоз немесе түрлену кезіндегі ішкі өзгеру. Метаморфоз кезінде
тек сыртқы өзгеру ғана емес, сонымен қатар ішкі өзгеру де қатар жүреді.
Мұнда эндокриндік жүйе үлкен роль атқарады. Шала түрленіп дамуда ішкі
өзгерістер бірті-бірте пайда болады және имаго сатысына өтерде
дернәсілдердің организмі негізінен қайта құрылмайды, себебі дернәсілдің
бірқатар мүшелері (көзі, мұртшасы, аяғы және басқалары), айтарлықтай
өзгеріске ұшырамай, имаго фазасында сол қалпында сақталады.
Толық түрленіп дамитын бөжектердің дернәсілдерінің құрылысы және
тіршілік ету жағдайы тек сыртқы мүшелері ғана емес, сонымен қатар ішкі
мүшелері мен ұлпалары да (ткандері) негізінен қайта құрылады. Мұндай қайта
құрылу негізінен қуыршақ сатысында өтеді және бірінен соң бірі келетін
гистолиз және гистогенез деп аталатын екі құбылыстан тұрады.
Гистолиз процессінде дернәсілдік мүшелер ыдырайды, сонымен қатар
гемоциттер организм тканіне енеді. Гемоциттер тек клеткаларды құртатын
фаноциттер ғана емес, сонымен қатар қандағы ферменттердің көмегімен тканьда
химиялық өзгерістердің жүруін де қамтамасыз етеді. Гистолиз әсіресе
дернәсілдің сыртқы қабығына, бұлшық еттеріне, ішегіне, жібек бездеріне және
майлы денеге күшті әсер етіп, жүйке және қан айналу жүйелерінің
гистологиялық өзгеруіне онша көп әсер етпейді. Гистолиз процесі негізінде
қуыршақ фазасында жүреді, бірақ оның басталуы соңғы жастағы дернәсілдің
ақырғы кезеңінде байқалады. Ондай дернәсілдер қоректенуін және қозғалысын
тоқтатады, көлемі кішірейеді.
Гистогенез – жаңа мүшелер мен ұлпаларының құрылу процесі. Мүшелердің
бастамалары дернәсілдің алғашқы даму кезінде-ақ пайда бола бастайды. Бірақ
олардың ішінде кейбіреулері дернәсілдердің өсуіне қарай ұлғая түседі.
6. Ересек бөжектердің дамуы. Қуыршақтың тері қабығын жарып шыққан
ересек бөжек біраз уақыт өткен соң қанатын жаза бастайды, тері қабығы
тығызданып, түсі де өзгереді, сөйтіп толық қалыптасқан ересек бөжектер
пайда болады. Бұл сатыда (алғашқы қанатсыздар мен біркүндіктерді
елемегенде) бөжектер түлемейді, сондықтан өсе де алмайды, оның негізгі
қызметі қоректену, жыныс бездерін жетілдіру, көбею және белгілі бір
учаскеде таралып, соны мекендеу.
Тек аздаған бөжектердің ересек (имого) сатысына көшкен кезде жыныс
бездері іштен толық жетілген болады. Бұл жағдайда олардың ауыз аппараты
жетілмеген күйде болады да қоректік затты қабылдап алмайды (біркүндіктер,
жібек көбелектерінің кейбіреулері). Ондай бөжектердің ересектері бір күн
немесе бірнеше сағат қана өмір сүреді. Осы мерзім ішінде олар шағылысып,
жұмыртқаларын салып үлгереді.
Көпшілік жағдайда ересек сатыға көшкен кезде бөжектердің жыныс бездері
пісіп жетілмеген күйде болады. Сондықтан олар қалыпты түрде көбею үшін
қоректенуді керек етеді. Кейде бөжектердің жыныс бездерінің пісіп жетілуі
оның сыртқы құрлысының өзгеруімен қосарлана жүреді: аналық бездің пісіп-
жетілуіне байланысты ұрғашы бөжектің құрсағы ұлғаяды, түсі өзгереді және
басқа белгілер пайда болады.
Ересек бөжектердің жыныс өнімі пісіп жетілуі үшін қажет болатын
қоректенуді қосымша қоректену дейді. Қосымша қоректену қыстайтын бөжектер
үшін өте қажет (мысалы, бізтұмсық қоңыздар, жапырақ жемірлері, қандаланың
көптеген түрлері). Осы аталған бөжектердің өкілдерінің әсіресе көктемде көп
зиян келтіретіні осыған байланысты.
7. Көбею жолдары. Бөжектердің көпшілігі шағылысып ұрықтану жолымен
көбейеді, яғни бұл процесске екі жыныс бірдей қатысады. Мұндай көбеюді
гамогенетикалық көбею дейді. Бөжектерде партегенетикалық көбею немесе
ұрықтанбаған жұмыртқадан көбеюі де кең таралған. Партеногенез – түрдің
жылдық даму циклінде алатын үлесіне байланысты тұрақты, циклді және
факультативті немесе кездейсоқ (анда-санда) болуы мүмкін. Ұрықтанбаған
аналық бөжектерден туатын ұрпақтың жынысына байланысты партеногенездің
бірнеше типтері кездеседі. Ұрықтанбаған жұмыртқадан тек еркек жынысты ұрпақ
шықса,ондай партеногенезді арреноток (грек тілінде арренок – еркек, токос -
туу), егер ұрғашы ұрпақ шықса – телиток (телис -ұрғашы), ал еркек және
ұрғашы ұрпақ шықса – амфиток (амис екеуіе де туу) деп атайды.
Тұрақты партеногенездің арреноток типі бірлесіп тіршілік ететін
бөжектерге тән. Мысалы, араның ұрықтанбаған жұмыртқасынан әрқашанда еркек,
ұрықтанғандарынан ұрғашы ара шығады.Телиток бірлесіп тіршілік етпейтін
бөжектерде кездеседі. Мысалы, трипстердің, сымырлардың, егеушілердің
көптеген түрлерінің, еркектері болмайды. Олар тек партеногенез жолымен ғана
көбейеді және олардың ұрықтанбаған жұмыртқасынан ұрғашы ересектері ғана
шығады. Циклдік партеногенез бөжектердің кейбір топтарының жылдық циклінде
гамогенетикалық және партогенетикалық көбеюдің дұрыс кезектесіп тұруымен
байланысты. Мысалы: бітелердің ұрғашылары күзде ұрықтанған жұмыртқаларды
салады. Жазғы маусымның аяқ кезінде жыныс тасымалдаушы деп аталатын
партегенетикалық ұрғашы бөжек амфиток жолымен еркек және ұрғашы ұрпақтарды
береді. Одан соң олар шағылысады да, ұрғашылары ұрықтанған жұмыртқалар
салады. Циклдік партегенез өсімдік бітелерімен басқа да бөжектерде
кездеседі.
Факультативті немесе кездейсоқ партеногенез әдетте гамогенетикалық
жолмен көбейетін кейбір көбелектерде (мысалы, жұпсыз көбелек) байқалады.
Ерекше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz