Дәнді дақылдардың аурулары
1 АСТЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ҚАРА КҮЙЕ АУРУЛАРЫ
2 ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ТАТ АУРУЛАРЫ
3 ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ БАСҚА АУРУЛАРЫ
4 ДӘНДІ.БҰРШАҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ЖӘНЕ
КӨПЖЫЛДЫҚ БҰРШАҚТЫ ШӨПТЕРДІҢ АУРУЛАРЫ
5 МАҚТА ЖӘНЕ КҮНБАҒЫС АУРУЛАРЫ
6 ҚЫЗЫЛША АУРУЛАРЫ
7 КАРТОП АУРУЛАРЫ
9 ҚЫРЫҚҚАБАТ АУРУЛАРЫ
10 ҚИЯР АУРУЛАРЫ
11 ҚЫЗАНАҚ АУРУЛАРЫ
12 ШЕКІЛДЕУІКТІ ЖЕМІС АҒАШТАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫ
13 СҮЙЕКТІ ЖЕМІС АҒАШТАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫ
14 ЖИДЕК ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫ
15 ЖҮЗІМ АУРУЛАРЫ
2 ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ТАТ АУРУЛАРЫ
3 ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ БАСҚА АУРУЛАРЫ
4 ДӘНДІ.БҰРШАҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ЖӘНЕ
КӨПЖЫЛДЫҚ БҰРШАҚТЫ ШӨПТЕРДІҢ АУРУЛАРЫ
5 МАҚТА ЖӘНЕ КҮНБАҒЫС АУРУЛАРЫ
6 ҚЫЗЫЛША АУРУЛАРЫ
7 КАРТОП АУРУЛАРЫ
9 ҚЫРЫҚҚАБАТ АУРУЛАРЫ
10 ҚИЯР АУРУЛАРЫ
11 ҚЫЗАНАҚ АУРУЛАРЫ
12 ШЕКІЛДЕУІКТІ ЖЕМІС АҒАШТАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫ
13 СҮЙЕКТІ ЖЕМІС АҒАШТАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫ
14 ЖИДЕК ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫ
15 ЖҮЗІМ АУРУЛАРЫ
Кесел республиканың барлық аудандарында кездеседі, әсіресе шығыс және оңтүстік-шығыс облыстарында жаздық бидайды қатты залалдап, оның өнімін төмендетеді.
Аурудың белгісі дәннің сүттене бастаған кезеңінде білінеді. Залалданған масақтар иілмей тік тұрады, қабығы мен мұртшалары тікірейіп, масақ жуандау болып көрінеді, түсі сұрғылт күлгін. Егер осындай дәнді жаншыса, одан сұрғылт иісті сұйық ағады. Ауру масақта дән орнында қара спора массасына толған қалташықтар түзіледі.
Ауру қоздырғышы – Tilletia caries Tul., T.levis Kuehn. саңырауқұлақтары. қоздырғыштардың өзара морфоло-гиялық айырмашылықтары бар. Қазақстанның оңтүстік облыстарында T. сaries саңырауқұлағы кең таралған, ал екіншісі – солтүстікте кездеседі. Телиоспоралар бір-бірінен морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты ажыратылады. T.Сaries саңырауқұлағының споралары шар тәрізді, қабығы торлы, түсі қара-қоңыр, диаметрі 14-22 мкм. T.levis саңырауқұлағының споралары бұрыс пішінді, қабығы тегіс, ашық қоңыр түсті, диаметрі 15-23 мкм.
Егінді бастыру кезінде залалданған дәндер жарылып, телиоспоралары шашылып, сау дәндердің бетіне түседі.Сол дәндермен бірге топыраққа түскен телиоспоралар көктемде базидияға өніп, одан бүршіктенген 4-12 базидиоспоралар түзіледі. Соңғылар бір-бірімен қосылып, инфекциялық жіпшеге айналып, өскінді залалдайды. Жіпшумақ өсімдікте диффузды таралып өсу нүктесіне жетіп, өсімдіктің барлық мүшелеріне (жапырақ, сабақ, масақ) тарайды. Сырттай бұл үрдіс білінбейді. Өсімдіктің дәні түзіле бастағанда жіпшумақ қарқынды дамып дәнді бұзады. Жіпшумақ кейін қара спора массасына айналады.
Саңырауқұлақ споралары дән бетінде, өсімдік қалдықтарында, топырақта қыстайды, бірақ топырақтағы споралар түрлі микроорганизм әсерінен ыдырап, ұзақ сақталмайды. Сондықтан да телиоспоралар жаздық бидайдың артынша себілген күздікті залалдайды. Сонымен қатар тұқым себетін машиналар, қолданылған құралдар және т.б. инфекция қоры болуы мүмкін.
Аурудың белгісі дәннің сүттене бастаған кезеңінде білінеді. Залалданған масақтар иілмей тік тұрады, қабығы мен мұртшалары тікірейіп, масақ жуандау болып көрінеді, түсі сұрғылт күлгін. Егер осындай дәнді жаншыса, одан сұрғылт иісті сұйық ағады. Ауру масақта дән орнында қара спора массасына толған қалташықтар түзіледі.
Ауру қоздырғышы – Tilletia caries Tul., T.levis Kuehn. саңырауқұлақтары. қоздырғыштардың өзара морфоло-гиялық айырмашылықтары бар. Қазақстанның оңтүстік облыстарында T. сaries саңырауқұлағы кең таралған, ал екіншісі – солтүстікте кездеседі. Телиоспоралар бір-бірінен морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты ажыратылады. T.Сaries саңырауқұлағының споралары шар тәрізді, қабығы торлы, түсі қара-қоңыр, диаметрі 14-22 мкм. T.levis саңырауқұлағының споралары бұрыс пішінді, қабығы тегіс, ашық қоңыр түсті, диаметрі 15-23 мкм.
Егінді бастыру кезінде залалданған дәндер жарылып, телиоспоралары шашылып, сау дәндердің бетіне түседі.Сол дәндермен бірге топыраққа түскен телиоспоралар көктемде базидияға өніп, одан бүршіктенген 4-12 базидиоспоралар түзіледі. Соңғылар бір-бірімен қосылып, инфекциялық жіпшеге айналып, өскінді залалдайды. Жіпшумақ өсімдікте диффузды таралып өсу нүктесіне жетіп, өсімдіктің барлық мүшелеріне (жапырақ, сабақ, масақ) тарайды. Сырттай бұл үрдіс білінбейді. Өсімдіктің дәні түзіле бастағанда жіпшумақ қарқынды дамып дәнді бұзады. Жіпшумақ кейін қара спора массасына айналады.
Саңырауқұлақ споралары дән бетінде, өсімдік қалдықтарында, топырақта қыстайды, бірақ топырақтағы споралар түрлі микроорганизм әсерінен ыдырап, ұзақ сақталмайды. Сондықтан да телиоспоралар жаздық бидайдың артынша себілген күздікті залалдайды. Сонымен қатар тұқым себетін машиналар, қолданылған құралдар және т.б. инфекция қоры болуы мүмкін.
1 ДӘРІС
АСТЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ҚАРА КҮЙЕ АУРУЛАРЫ
Дәріс мақсаты: Қара күйе ауруларының негізгі түрлерінің біліну белгілері, қоздырғыштардың биологиялық ерекшеліктері, таралу жолдары, инфекция қоры және оларға қарсы қорғау шараларымен танысу
Дәрісте қаралатын сұрақтар:
1 Бидайдың қара күйелері (қатты, тозаңды, ергежейлі, сабақ)д
2 Арпаның тас қара күйесі
3 Жүгерінің қара күйелері
4 Қара күйе ауруларынан қорғау шараларының жүйесі
Қара күйе ауруларының қоздырғыштары астық тұқымдастарына жататын барлық мәдени және жабайы өсімдіктерді залалдайды.
Олар Basidiomycetes класы, Ustilaginales қатары, Tilletiaecae және Ustilaginaceae тұқымдастарының облигатты паразиттері. Қара күйе ауруларын қоздыратын саңырауқұлақтар белгілі өсімдіктерге бейімделіп, жіпшумақтары мүшелер мен ұлпаларда дамып, диффузды таралады.
Қоздырғыштар көбінесе астық дақылдарының дәнін, кейде жапырағын, сабағын, гүлін, гүл шоғырын және т.б. залалдап, аталған мүшелерде қара күйелі қапшықтар немесе түйіршіктер, ісіктер мен бұлтықтар, жолақтар сияқты белгілер түзіледі.
Қара күйе ауруларының телиоспоралары саңырауқұлақтың тынышталған кезеңі болып табылып тұқымда, өсімдік қалдықтарында және топырақта сақталады. Кейбір қара күйе түрлері жіпше түрінде дән ішінде қыстайды.
Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ тек бір ұрпақ беріп, инфекциялық үрдіс әрқашан телиоспора түзілумен аяқталады. Телиоспоролар базидия мен базидиоспороларға өніп, соңғысы жұптасып қосылып, өсімдікті залалдайтын инфекциялық жіпше түзеді.
Астық дақылдарының қара күйе аурулары егін өнімінің төмендеуіне едәуір ықпалын тигізеді. Мысалы, ауру 0,5-1% дамығанда, өнім 6-12%, ал ауру жаппай дамығанда өнім шығыны 30-40% кемиді.
Бидайдың қатты қара күйесі
Кесел республиканың барлық аудандарында кездеседі, әсіресе шығыс және оңтүстік-шығыс облыстарында жаздық бидайды қатты залалдап, оның өнімін төмендетеді.
Аурудың белгісі дәннің сүттене бастаған кезеңінде білінеді. Залалданған масақтар иілмей тік тұрады, қабығы мен мұртшалары тікірейіп, масақ жуандау болып көрінеді, түсі сұрғылт күлгін. Егер осындай дәнді жаншыса, одан сұрғылт иісті сұйық ағады. Ауру масақта дән орнында қара спора массасына толған қалташықтар түзіледі.
Ауру қоздырғышы - Tilletia caries Tul., T.levis Kuehn. саңырауқұлақтары. қоздырғыштардың өзара морфоло-гиялық айырмашылықтары бар. Қазақстанның оңтүстік облыстарында T. сaries саңырауқұлағы кең таралған, ал екіншісі - солтүстікте кездеседі. Телиоспоралар бір-бірінен морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты ажыратылады. T.Сaries саңырауқұлағының споралары шар тәрізді, қабығы торлы, түсі қара-қоңыр, диаметрі 14-22 мкм. T.levis саңырауқұлағының споралары бұрыс пішінді, қабығы тегіс, ашық қоңыр түсті, диаметрі 15-23 мкм.
Егінді бастыру кезінде залалданған дәндер жарылып, телиоспоралары шашылып, сау дәндердің бетіне түседі.Сол дәндермен бірге топыраққа түскен телиоспоралар көктемде базидияға өніп, одан бүршіктенген 4-12 базидиоспоралар түзіледі. Соңғылар бір-бірімен қосылып, инфекциялық жіпшеге айналып, өскінді залалдайды. Жіпшумақ өсімдікте диффузды таралып өсу нүктесіне жетіп, өсімдіктің барлық мүшелеріне (жапырақ, сабақ, масақ) тарайды. Сырттай бұл үрдіс білінбейді. Өсімдіктің дәні түзіле бастағанда жіпшумақ қарқынды дамып дәнді бұзады. Жіпшумақ кейін қара спора массасына айналады.
Саңырауқұлақ споралары дән бетінде, өсімдік қалдықтарында, топырақта қыстайды, бірақ топырақтағы споралар түрлі микроорганизм әсерінен ыдырап, ұзақ сақталмайды. Сондықтан да телиоспоралар жаздық бидайдың артынша себілген күздікті залалдайды. Сонымен қатар тұқым себетін машиналар, қолданылған құралдар және т.б. инфекция қоры болуы мүмкін.
Телиоспоралардың өсіп-өнуіне қолайлы жағдай - 7-130С температура мен 40-60% ылғалдылық. Сондықтан кеш егілген күздік және ерте себілген жаздық бидай ауруға қатты шалдығады. Тұқымның себу тереңдігін дұрыс сақтамау да өсімдіктің ауруға төзімділігін төмендетеді.
Қатты қара күйенің әсерінен өсімдіктің дамуы мен суыққа төзімділігі төмендеп, егістік сирейді, масақта дән орнына қара күйе қалташықтары түзіледі.
Бидайдың тозаңды қара күйесі.
Ауру бидай өсірілетін барлық аудандарда кең таралып, әсіресе республиканың солтүстік, шығыс және батыс облыстарында дақылды қатты залалдайды.
Кеселді белгісі өсімдіктің масақтану кезеңінде білінеді. Масақтың өзегінен басқа бөліктері түгел залалданады. Масақ соңғы жапырақ қабатынан шыға бастағанда оның орнына қара, тозаңды спора массасы көрінеді.
Ауру қоздырғышы - Ustilago tririci Pers. саңырауқұлағы. Телиоспоралары шар, кейде сопақша немесе бұрышты, түсі зәйтүн-қоңыр, ұсақ, қабығы тікенекті. Телиоспоралар ауа арқылы бидай гүлінің аналығына түсіп фрагмобазидияларға өніп, екі-екіден қосылған диплоидты жіпшелер ұрыққа еніп, тұқым ішінде, тұқым қабығының перикарпийінде немесе эндоспермінде сақталады. Залалданған тұқымның сау тұқымнан сырттай айырмашылығы болмайды. Сонымен бидайдың тозаңды қара күйе қоздырғышымен алғашқы (бірінші) залалдануы гүлі арқылы өтіп, тұқым ішінде саңырауқұлақ тіршілігін 3 жылдан аса сақтайды. Көктемде саңырауқұлақ жіпшелері активтеніп, тұқымнан өнген бидай өскінін қайталап (екінші) залалдайды. Қоздырғыш жіпшелері өсімдіктің барлық бөлігіне (сабағына кейде жапырағына) таралады. Өсімдіктің масағы құрыла бастағанда жіпшумақ қатты дамып, жуандап пішінсіз массаға айналып, кейін одан телиоспоралар түзіледі.
Өсімдіктің гүлдеу кезеңіндегі жауын-шашын ауаның жоғары ылғалдылығы (60-80%) және қолайлы температура (20-250С) залалдану интенсивтілігін арттырады. Саңырауқұлақтың дамуы 7-80С температурада тежеледі, сондықтан қар астына егілген күздік пен жаздық бидай ауруға аз шалдығады.
Тозаңды қара күйе өте зиянды ауру. Залалданған өсімдіктің өсуі саябырлап, аз түптенеді, ал масағы түгел жойылады. Кейбір өсімдіктер аурудан жойылмайды, бірақ олардан түскен өнімнің сапасы мен саны төмендеп, басқа ауруларға төзімсіз келеді.
Ергежейлі қара күйе
Ауру республиканың оңтүстік шығысындағы таулы аудандарда бидайды залалдайды. Кесел көбінесе теңіз деңгейінен 1000 м биіктіктегі құрғақ, тығыз топырақта шоғырланып кездеседі.
Залалданған өсімдіктер аса түптеніп, көптеген сабақ (5-50 дана) түзеді. Кеселге шалдыққан өсімдіктердің биіктігі сауларынан 2-4 есе аласа болады. Залалданған масақтар тығыздау, сәл қысқалау, иректеліп орналасады. Үрпиген масақшалардағы тығыз, қатты, қара күйелі дәндері масақта терең орнығып, кейде жапырақ пішінді екі қосымшалары болады.
Ауру қоздырғышы - Tilletia controversa Kuehn. саңырауқұлағы. Телиоспоралары шар тәрізді, қабығы торланған, сыртында түссіз шырышты қабаты бар, диаметрі 19-28 мкм. Түсі қара-қоңыр, ал жиынтығы қарайып көрінеді. Телиоспоралар топырақта 2-9 жылға дейін сақталады. Саңырауқұлақ телиоспоралары жеткілікті жарық, ауа, жоғары ылғалдылық және төмен температурада (2-150С) топырақтың беткі қабатында өне бастап, бидай өскінін залалдайды. Сондықтан тұқым таяз себілген жағдайда өсімдік қатты залалданады. Телиоспоралар тұқымда, өсімдік қалдықтарында, топырақта, бидайық тамырларында сақталады.
Өсімдік аурумен әдетте 3-8%, ал кейбір жылдары 20-25% дейін залалданады. Ергежейлі қара күйе күздік бидайдың аса зиянды ауруларының бірі болып табылады.
Бидай сабағының қара күйесі
Ауру Шымкент, Қызылорда облыстары жағдайында күздік бидайды қатты залалдайды.
Өсімдіктің сабағы мен жапырақ қынабында ұзындығы 2 миллиметрден бірнеше сантиметрге дейін жолақты дөңестер пайда болады. Сау ұлпаларға (ткандерге) қарағанда олардың түсі ақшылдау болып, кейін қорғасын-сұр түске айналады. Эпидермис шытынап жарылғанда телиоспоралардың қара массасы көрінеді. Өсімдіктің өсуі саябырлап, масақ орнына залалданған ұлпа тобы пайда болып, масақ қисаяды.
Ауру қоздырғышы - Urocytis tritici Koern. саңырауқұлағы. Телиоспоралары топтасып түйін құрады. Түйіннің ортасында 1-5 жетілген, ал шет жағында 15-20 жетілмеген споралар тобы орналасады. Споралар пішіні шар тәрізді, диаметрі 7-10 мкм, жетілгендері - қоңыр, ал жетілмегендері ашық-сары түсті. Түзілген телиоспоралар бір айдан кейін өнеді. Олар бір клеткалы базидияға өніп, төбесінде 2-4 цилиндр тәрізді споралар түзіледі. Базидияспоралар базидиядан бөлінбестен инфекциялық жіпшеге өніп, бидай өскінін залалдайды. Телиоспоралар 18-240С температурада, 60% ылғалдылықта өніп, залалдану үрдісі өскіннің бірінші жапырағы пайда болғанға дейін өтеді. Топырақта телиоспоралар бір жылдан аса, ал тұқымда 5 жылға дейін тіршілігін жоймайды. Ауру қоры - спораланған тұқым және топырақ.
Ауруға шалдыққан өсімдіктің өсуі саябырлап, жапырақ саны аз түзіліп, майдаланып, өнімі едәуір төмендейді.
Арпаның тас қара күйесі
Ауру республиканың арпа егілетін барлық аймақтарында кездеседі.
Кеселдің белгісі масақтану кезеңінде білініп, масақ пішінін сақтайды, бірақ сырттай үш тісті болып көрінеді. Залалданған өсімдіктің масағында дәннің орнына жұқа қабықпен көмкерілген қатты, қара күйе түйірлері түзіледі, сондықтан оны қатты немесе тасты қара күйе деп атайды.
Ауру қоздырғышы - Ustilago hordei Kell. et Swing. саңырауқұлағы Телиоспоралары шар тәрізді, кейде бұрышты, ашық-қоңыр немесе зәйтүн түсті, тегіс қабықты, диаметрі 5,5-7,5 мкм.
Егінді жинаған кезде телиоспоралар дән бетіне жұғады. Себілген тұқым топырақта өне бастағанда телиоспоралар да төрт клеткалы базидияға өніп, инфекциялық жіпшеге айналады да, жас өскінді залалдайды. Саңырауқұлақ өсімдіктің барлық бөліктеріне таралғанымен, тек масақты бұзады.
Қоздырғыштың дамуына қажетті қолайлы жағдай 200С температура, 60-70% ылғалдылық. Қатты қара күйе зардабынан тұқымның өнгіштігі кеміп, өсімдіктің өнімі 10-15% төмендейді.
Көптеген зерттеушілердің мәліметтері бойынша жемдік арпаның құрамында 0,4% қара күйелі дәндер болған жағдайда сиырлардың жүрегінің қабынуы, ақсауы, сүтінің төмендеуі т.б. ал қойлардың уланып, өлуі байқалған.
Жүгерінің көпіршік қара күйесі
Ауру республиканың оңтүстік, оңтүстік-шығыс бөлігінде кездеседі.
Бұл кесел өсімдіктің жер үсті бөліктерін барлық өсу кезеңдерінде залалдайды. Ауруға шалдыққан бөліктерде ақшыл дақтар пайда болып, олар өсе келе көлемі мен пішіні әртүрлі бұлтықтар түзеді. Бұлтықтардың іші алғаш ақшыл, кейін қызғылт немесе сұрғылт түсті болып, етті бөлігі қарайып, зәйтүн-қара түсті тозаңды телиоспора массасына айналады.
Залалданған сабақтағы бұлтықтар шар тәрізді, жапырақ бетіндегілері ұзынша, жүйке бойымен орналасады. Собық пен сұлтанның жеке бөліктері ауруға шалдығады.
Өскіннің кеселі аса зиянды, себебі өсу бүршігі залалданғанда, оның ұлпалары түгел қара күйелі ісіктерге айналады. Дамуының ерте кезеңінде ауруға шалдыққан өсімдік мүлдем собық түзбейді.
Жүгерінің тозаңды қара күйесі - өсімдіктің шашағы мен собығы залалданып, қара спора массасына айналады да қабықтармен қапталады. Жүгерінің сұлтаны қара күйе телиоспора массасына айналып, кейде басқа жеке гүлдері де залалданады. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің өсуі саябырлап, жапырақтары шамадан тыс үлкейіп өседі. Споралар шамалы ылғалдылық пен 25-300С температурада өне бастайды.
Қара күйе ауруларынан қорғау шараларының жүйесі
Астық дақылдарын қара күйе ауруларынан қорғау жүйесі агротехникалық, шаруашылықты ұйымдастыру және тұқымды алдын-ала өңдеу шараларынан тұрады.
Агротехникалық және шаруашылықты ұйымдастыру шаралары топырақ пен өсімдік қалдықтарында сақталатын инфекцияларды жоюға бағытталған - егістікті барлық өсімдік қалдықтарынан тазарту; сүдігер жырту; ауыспалы егістікті сақтап, дақылды танапқа үш жылдан ерте екпеу; тұқымдықты азықтық егістен және қара күйенің осы түрімен залалданатын дақылдардан оқшау орналастыру; қолайлы мерзімде себу; егінді себуді қоздырғыштың дамуына қолайсыз мерзімге ауыстыру және т.б. ауруды едәуір бәсеңдетеді немесе толық жояды. Мысалы, қатты қара күйемен бидай өскіндері 7-130С температура аралығында залалданады, егер себу мерзімі 15-20 мамырға ауыстырылса, яғни ауа температурасы 20-250С жоғарылағанда залалдану үрдісі жүрмейді.
Аурумен залалдануда тұқымды себу тереңдігінің маңызы зор. Тұқым терең себілгенде бидайдың қатты, арпаның тасты қара күйелермен залалдану мүмкіндігі артады, ал ол таяз егілгенде, ергежейлі қара күйеге шалдығады. Топараққа енгізілген минералды тыңайтқыштар, әсіресе суперфосфат күйе ауруларына өсімдіктің төзімділігін жоғарылатады.
Тұқымда сақталатын инфекцияны жою үшін қолданылатын негізгі шара - тұқымды фунгицидтермен: жүгеріні - 34% витавакс 200 ф.ф., с.с.к. - 2-3 лт; дивиденд 030 к.с. - 2 лт; басқа астық дақылдарын - 34% витавакс 200 ф.ф., с.с.к. - 2 -2,5 лт; дивиденд 030 к.с. - 2 лт; дивиденд стар 036 а.к.с. - 1 лт; дивиденд экстрим - 0,4-0,5 лт; винцит к.с. - 1,5 лт; 2% суми - 8 ФЛО - 1,5 лт нұсқауда ұсынылған мерзімде өңдеу.
2 ДӘРІС
ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ТАТ АУРУЛАРЫ
Дәріс мақсаты: Тат ауруларының негізгі түрлерінің біліну белгілері, қоздырғыштардың биологиялық ерекшеліктері, таралу жолдары, инфекция қоры және оларға қарсы қорғау шараларымен танысу
Дәрісте қаралатын сұрақтар:
1 Астықтың сызықты (сабақ) таты
2 Бидайдың қоңыр таты
3 Дәнді дақылдардың сары таты
4 Сұлының тәжді таты
5 Тат ауруларынан қорғау шараларының жүйесі
Тат аурулары астық дақылдарының кең таралған, аса зиянды кеселдері болып табылады. Аурудың қоздырғыштары Basidiomycetes класы Uredinales қатары Puccinia туысына жататын облигатты саңырауқұлақтар. Олардың өсіп, дамуы тірі субстратта жүреді.
Астықтың сызықты (сабақ) таты
Ауру республиканың барлық аймақтарында кездеседі, бірақ солтүстік бөлігінде - Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Көкшетау және Ақмола облыстарында оның қаупі зор.
Бұл ауру ерте себілген күздік немесе кеш егілген жаздық бидайда кездеседі. Өсімдіктің сабағында, жапырағында, оның қынабында, масақша қабыршағында, мұртшаларында сопақтау қоңыр татты бөртпелер пайда болады.
Ауру қоздырғышы - Puccinia graminis Pers.f.tritici Eriks. саңырауқұлағы паразит әр иелі, толық циклды дамиды. Аралық иесі - бөріқарақат және магония. Бөріқарақат жапырағының үстінде қоңыр дақ пайда болып, оның бетінде сары-қоңыр түсті спермагонийлер, ал дақтың астыңғы жағында түсі ақшыл-сары диаметрі 2-5 мм цилиндр немесе кесе тәрізді эцийлер түзіледі. Эциоспоралар шар тәрізді, қабығы түссіз, ұсақ-сүйелді, жоғарғы бөлігі қалыңдау. Бұл споралар дәнді дақылдардың сабағын залалдайды. Залалданған бөлікте жергілікті жіпшумақ дамып, оның үстінде урединий мен урединоспоралары түзіледі. Урединийлер қоңыр-қызыл түсті, пішіні сопақша (кейде 10 мм) көбінесе буын аралығында қатарласқан сызықшалар түрінде орналасады. Урединиоспоралары сопақтау, түсі сары-қоңыр, көлемі 26 -40 х 11-13 мкм, қабығы қоңырлау, қалың (1-3 мкм), беті тікенекті. Ол су тамшысы мен 3-300С температура аралығында (қолайлы 200С) өнеді. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ урединоспора-лардың бірнеше ұрпағын береді. Алғашқы бір урединоспорадан миллиондаған споралар түзілуі мүмкін. Вегетация соңында урединийлердің орнында телиоспораларымен телий бөртпелер пайда болады. Телиспоралары ұзын сабақты, екі клеткалы, ұзынша шоқпар тәрізді, көлемі 25-78 х 10-24 мкм. Жоғарғы бөлігі сопақтау, кейде тегіс, жуандау, қабығы жылтыр, түсі сары-қоңыр немесе қоңыр.
Телиоспоралар өсімдік қалдықтарында қыстап, көктемде жетіліп 9-290С температурада (қолайлы 18-220С) және 95-100% ылғалдылықта өнеді. Пісіп жетілген телиоспоралар ылғалды ортада 3-4 сағатта базидия мен базидиоспораларға айналады. Базидиоспоралар бөріқарақат пен магонияны залалдайды. Олардың жапырағында спермагоний мен эцийлер түзіледі. Бұл саңырауқұлақ көп жылдық дәнді арам шөптердің тамырында урединий жіпшесі түрінде қыстап, көктемде урединиоспоралар беруі мүмкін.
P.graminis саңырауқұлағының арнайы бейімделген 11 формасы бар. Әр формасы көптеген расалардан тұрып, белгілі сорттарды ғана залалдайды. Мысалы, P. graminis f.tritici саңырауқұлағының 30 расасы, ал f.secalis - 20-дан аса расалары бар.
Қазақстанда сабақ таты бидайда, қара бидайда, сұлыда, арпада, атқонақта, қоңырбаста, арпабаста және т.б. дәнді дақылдарда кездеседі.
Ауру дамығанда эпидермис көп жерден (1500) жарылып өсімдіктің су алмасу процесі бұзылып, сабақ мерзімінен ерте қурайды. Сабақ таты қатты дамығанда астық жапырылып, өнім 6,8-50% кемиді.
Бидайдың қоңыр таты
Ауру республикада кең таралған.
Бидайдың жапырағында, оның қынабында шашыраңқы орналасқан қоңыр бөртпелер пайда болып, кейін урединийлердің орнында жылтыр, қара телий бөртпелер түзіледі.
Ауру қоздырғышы - Puccinia triticina Eriks саңырауқұлағы. Қоздырғыштың дамуы толық циклды, эций кезеңі аралық өсімдік - маралотында дамып, онда спермагонийлер мен эцийлер түзіледі. Спермагоний жапырақтың үстіңгі бетінде, ал түссіз сүйел тәрізді эцийлер топтанып алдыңғы бетінде түзіледі де жаздың бас кезеңінде дамып, эциоспоралары негізгі дақылды залалдайды. Өсімдіктің ауруға шалдыққан мүшелерінде урединийлер түзіледі. Вегетациялық кезеңде урединиоспоралар бірнеше (5-6), ал Қазақстанның солтүстігінде 10 ұрпаққа дейін береді. Саңырауқұлақтың урединиоспоралары домалақ немесе эллипс тәрізді, көлемі 18-29 х 17-22 мкм, қабығы ашық-қоңыр, сәл тікенекті, 8-10 өнгіш саңылаулары бар. Урединиоспоралар қолайлы жағдайда, су тамшысы және 18-200С температурада өнеді.
Вегетацияның соңында урединийлердің орнында телий бөртпелер түзіледі. Телиоспоралары ұзынша шоқпар тәрізді, төбесі тегіс, көлемі 30-42, х 14-17 мкм, төменгі клеткасы жоғарғысына қарағанда ұзындау және жіңішкелеу, сабағы мен пердесінің түсі қоңырлау, өнгіш саңылауы білінбейді.
Саңырауқұлақ жіпшелері залалданған күздік бидай жапырақтарында және жабайы өсімдіктерде қыстайды немесе споралары ауа ағыны арқылы өсімдікті залалдайды. Саңырауқұлақ жартылай циклмен дамып, эций кезеңі болмауы да мүмкін. Қоңыр тат кеселімен бидай, арпа, қара бидай және астық тұқымдас жабайы өсімдіктер залалданады.
Ауруға шалдыққан өсімдік жапырағының ассимиляциялық көлемі кішірейіп, су алмасу процесі бұзылып, жапырақ ерте қурап, суыққа төзімділігі төмендеп, өнім шығымы кемиді.
Дәнді дақылдардың сары таты
Кесел республиканың көптеген аймақтарында кең таралған, әсіресе оңтүстік, оңтүстік-шығыс облыстардың тау және тау бөктері алқаптарында астықты қатты залалдайды.
Аурудың белгісі өсімдіктердің масақтану кезеңінде кейде ертерек білінеді. Өсімдік жапырағында майда қызыл-сары немесе ашық-сары ұнтақты бөртпелер қатарласып, ретпен, кейде тізбектелген сызықша тәрізді орналасады. Жапырақтан басқа өсімдіктің жапырақ қынабы, кейде сабағы, қылтанағы, масақ қабыршақтары және дәндері ауруға шалдығады. Залалданған ұлпалар түссізденіп, жапырақ қурап, кейін эпидермис астында қара бөртпелер (телий бөртпелер) пайда болады.
Ауру қоздырғышы - Puccinia striiformis West. саңырауқұлағы. Қоздырғыштың дамуы жартылай циклмен өтеді. Аралық иесі белгісіз. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ урединиоспораларының бірнеше ұрпағы түзіледі. Урединиоспоралары бір клеткалы, түсі қызыл-сары, шар тәрізді немесе сопақша, көлемі 18-32 х 14-25 мкм, қабығы түссіз, ұсақ тікенекті.
Телий бөртпелер жапырақтың астыңғы бетінде және жапырақ қынабында майда, түсі қара-қоңыр, сызықша орналасқан эпидермиспен жабылған дақ түрінде пайда болдаы. Телиоспоралары екі клеткалы, ұзынша, шоқпар тәрізді, көлемі 26-56 х 13-24 мкм, төбесі тегіс, түсі қоңыр, сабағы қысқа, түссіз.
Күзде саңырауқұлақ жіпшесі күздік бидайды залалдап, оның жапырағында сақталады да, көктемде түзілген урединиоспоралар жаздыққа көшеді. Жаздық пен күздік аралығында саңырауқұлақ жерге түскен бидай тұқымынан өз бетінше өнген өскінде сақталады.
Тау және тау бөктеріндегі аймақтарда астық тұқымдас жабайы өсімдіктерде саңырауқұлақ жіпшумақ түрінде сақталады. Қоздырғыштың қолайлы даму температурасы 15-170С. Өсімдіктің залалдануы су тамшысы (ылғал) болған жағдайда өтеді.
Бидайдан басқа сары тат ауруымен сұлы, арпа, қара бидай және көп жылдық астық тұқымдас жабайы өсімдіктер залалданады.
Сары тат ауруының қоздырғышы физиологиялық расалар мен биотиптерге жіктеледі. Қырғыз және Өзбек республикаларының Қазақстанмен шектес аймақтарында сары таттың 30 физиологиялық расалары тіркелген.
Бұл кеселдің салдарынан өсімдіктің жапырағы қурап, дәндері семіп, залалданған тұқымның өнуі 20%, ал егін өнімі 18-30% кемиді.
Сұлының тәжді таты
Бұл ауру сұлы егілетін барлық аудандарында кездесіп, республиканың солтүстігінде Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында жаппай дамиды.
Ауру белгісі сұлының шашақтану кезеңінде түсі қызыл-сары пішіні дөңгелек бөртпелер жапырақтың екі бетінде, кейде жапырақ қынабында және масақ қабықшаларында білінеді. Вегетацияның соңында урединийлердің айналасын-да қара, жылтыр эпидермиспен жабылған телий бөртпелер түзіледі.
Ауру қоздырғышы - Puccinia coronifera Kleb. саңырауқұлағы. Қоздырғыш толық циклды дамиды, аралық иесі итшомырт. Урединийоспоралары сопақтау, көлемі 28-37х15-28мкм, бір клеткалы, түсі сары, ұсақ тікенекті, қабығы қалың. Телиоспоралардың көлемі мен пішіні әр түрлі 34-56х13-20мкм, түсі қара-қоңыр, көбінесе олар шоқпар тәрізді, екі клеткалы, сабағы қысқалау, жоғарғы бөлігінде 1-8 тәжі тәрізді өскіндері бар, сондықтан да оны тәжді тат деп атайды.
Республиканың солтүстігінде саңырауқұлақ вегетация-лық кезеңде 5-6 урединий ұрпағын береді. Бұл аурумен негізінен сұлы, сонымен қатар қара сұлы залалданады.
Соған байланысты қара сұлы да аурудың негізгі қоры болып табылады. Сұлының тәжді татының қолайлы даму температурасы 16-220С және ұзақ уақыт (4 сағат) сақталатын шық немесе майда ақ жаңбыр.
Залалданған өсімдіктің физиологиялық, биохимиялық процестері бұзылып, дәннің саны мен сапасы төмендейді.
Тат ауруларынан қорғау шараларының жүйесі
Ауруға төзімді сорттарды енгізу.
Астық егістігіне жақын орналасқан (500м қашықтыққа дейін) аралық ие-өсімдіктерін жою.
Ауру қорын жоюға бағытталған шаралар: ауыспалы егістікті сақтау; ауыспалы егістік құрамындағы астық дақылдарын бір-бірінен алшақтату; күздік пен жаздықтарды қатар екпеу; аңызды сыдыра жырту; өсімдік қалдығын қысқа мерзімде ыдыратып, ондағы ауру қорын жою үшін терең сүдігер жырту.
Астық тұқымдас жабайы өсімдіктерді жою.
Ерте егілген күздік бидай қоңыр және сары тат ауруларымен қатты залалданады, сондықтан егінді қолайлы мерзімде себу.
Минералды тыңайтқыштарды толық енгізу, өсімдік төзімділігін арттыру үшін фосфор, калий тыңайтқыштарының жоғары мөлшерін беру.
Тұқымды себер алдында микроэлементтермен (Mo, Mn, Zn, Cu, Co) өңдеу.
Егінді қысқа мерзімде, шығынсыз жинау.
Аурудың дамуына ауа-райы қолайлы жылдары, яғни эпифитотияның алдын алу үшін егістіктерді, әсіресе тұқымдықтарды 25% байлетон, с.ұ. - 0,5-1 кгга; 25% импакт, с.к.-0,5 лга; 25% тилт, к.э. -0,5 лга фунгицидтерімен мерзімінде бүрку қажет.
3 ДӘРІС
ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ БАСҚА АУРУЛАРЫ
Дәріс мақсаты: Дәнді дақылдардың өзге ауруларының негізгі түрлерінің біліну белгілері, қоздырғыштардың биологиялық ерекшеліктері, таралу жолдары, инфекция қоры және оларға қарсы қорғау шараларымен танысу
Дәрісте қаралатын сұрақтар:
1 Дәнді дақылдардың ақ ұнтағы
2 Қастауыш
3 Гельминтоспориоз
4 Септориоз
5 Дәнді дақылдарды кешенді аурулардан қорғау жүйесі
Дәнді дақылдардың ақ ұнтағы
Кесел Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында кең таралған.
Бұл ауруға өсімдіктің сабағы, жапырағы, жапырақ қынабы, кейде масағы шалдығады. Жас өсімдіктердің мүшелерінде ақ түсті өңез түзіледі. Кесел жапырақтардан сабақты бойлап жоғарғы бөліктерге тарайды. Өңез үстінде саңырауқұлақтың конидия тасушысы мен конидиялары түзіледі. Конидиялары бірнеше ұрпақ беріп, ауруды тара-тады. Өңез бірте-бірте киіздей тығыздалып, бетінде жеміс дене-клейстотецийлер түзіледі. Ауру қарқынды дамығанда өңез масағына да тарайды.
Ауру қоздырғышы - Erysiphe graminis DC. саңырауқұлағы. Қоздырғыш күздік пен жаздық бидай, арпа, қара бидай, сұлы және т.б. көптеген дәнді-дақылдарды залалдайды. Оның жіпшумағы жақсы дамыған, көп клеткалы, субстрат үстіне орналасып, оған аппрессорийлар мен гаусторийлар арқылы тіркеледі. Гаусторийлар клетка (жасуша) ішіне еніп, саңырауқұлақ-ты қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ конидиялармен тарайды. Кони-диялары түссіз, бір клеткалы, цилиндр немесе бөшке тәрізді, көлемі 16-30 х 8-14мкм, тізбектеліп түзіледі.
Клейстотецийлер шар тәрізді, диаметрі 135-280мкм, топтасып жіпшумаққа батып орналасады. Қосымшалары көп, қысқа, ашық-қоңыр түсті, қарапайым, кейде сәл бұтақталған. Жеміс дене ішінде жұмыртқа немесе эллипс тәрізді 8-10, кейде 30 дейін қалталары болады, оның ішінде 4-8 қалтаспоралар орналасады. Аскоспоралары (қалтаспора) эллипс тәрізді, көлемі 20-23 х 10-13мкм.
Клейстотецийлер өсімдік қалдықтарында қыстап, көктемде аскоспоралар жетіліп, өсімдікті алғаш залал-дайды да жаңа жіпшумақ түзіліп, бетінде конидиялар мен конидия тасушылар пайда болады. Кейбір аудандарда аскоспоралар күзде жетіліп, күздік бидайды залалдап, көктемде жаздық бидайға көшеді. Залалдану 3-300С температура аралығында, 50-100% ылғалдылықта жүреді. Инкубациялық кезең 3-11 күн.
Қоздырғыштың 30-дан астам биологиялық формалары жеке дақылдарға (бидай, қара бидай, арпа, сұлы) арнайы бейімделген. Әрбір форманың бірнеше физиологиялық расалары бар.
Залалданған жапырақтар мерзімінен бұрын қурап, өсімдік кеш масақтанып, мезгілсіз пісіп, масақта дән түзілмейді, ал түзілсе, ол семіп, сапасы төменденіп, өнім шығымы 10-35% кемиді.
Қастауыш (спорынья)
Кесел республиканың барлық аймақтарында кездеседі.
Аурудың белгісі астықтың пісіп жетілген кезеңінде білінеді. Залалданған өсімдіктердің гүл шоғырында дән орнына ірі, қара қарамықтар (склероцийлер) пайда болады. Олар алғаш сия-күлгін, кейін қара түске айналып, масақшадан (4см) шығып тұрады.
Ауру қоздырғышы - Claviceps purpurea Tul. саңырауқұлағы. Қоздырғыш дәнді дақылдарға жататын көптеген өсімдіктерді залалдайды. Саңырауқұлақтың даму циклі конидиялы, қалталы кезеңдерден және склероцийлардан тұрады.
Егісті жинағанда склероцийлар топыраққа түсіп қыстайды немесе тұқым арасында сақталады. Көктемде 10-140С температура шамасында склероцийлар өніп, көптеген қызыл строма түзеді. Строманың домалақ басында саңылауы сыртқа қарай шыққан құмыра тәрізді перитецийлер орналасады. Әр домалақ стромада 200-400 перитецийлер болады. Олардың көлемі 275-300х82-110мкм. Әр перитеций ішінде 32 қалта, әр қалтада 8 цилиндр, шоқпар немесе жіпше тәрізді, түссіз, бір клеткалы қалтаспоралар түзіледі.
Бидай гүлдеген кезде аскоспоралар пісіп жетіліп, қалталардан босап шығып, желмен таралады. Гүл аузына түскен аскоспора өніп жіпшумақ түзіп, аналық арқылы жатынға еніп, қарқынды дамиды. Жіпшумақтың конидия тасушаларында конидиялар түзіліп, тәтті иісті шырын тамшысы пайда болады. Конидиялар эллипс тәрізді бір клеткалы, көлемі 4-6х2-3мкм. Тәтті шырын насекомдарды өзіне тартып, олар конидияларды басқа өсімдік гүліне таратып залалдайды да, гүлдегі қайта дамыған жіпшумақ барлық ұлпаларды бұзып, склероций түзеді. Гүлдеу кезеңіндегі жаңбыр тамшысы аурудың таралуына себебін тигізеді.
Қоздырғыш көптеген мәдени және жабайы астық тұқымдас өсімдіктерді, соның ішінде қара бидайды жиі залалдайды.
Кесел астық өнімінің сапасы мен санын кемітеді. Қарамық құрамы улы алколоидтарға бай, сондықтан қарамық араласқан дәннен алынған ұннан улануға болады. Қарамықтан жүрек, қан тамырлары және жүйке ауруларын емдейтін дәрілер алынады.
Гельминтоспориоз (Қара-қоңыр дақ)
Ауру ылғал жеткіліксіз және жаңбыр аз жауатын аудандарда кездеседі.
Саңырауқұлақ өсімдіктің барлық мүшелерін вегетация бойы залалдайды. Колеоптильдің жас ұлпаларында сары, ашық-қоңыр түсті сызықшалар немесе дақтар пайда болады. Залалданған өскінде үш тамырдың орнына біреу ғана түзіледі. Сабақ айнала залалданып, ұлпалары шіріп, қисаяды. Бірінші пайда болған тамырлармен қатар екіншілері және жер асты буынаралықтары да залалданады. Екінші тамырларда ауру белгісі тамыр ұшынан басталып, кейде тамыр бұталанған бөліктен немесе тамыр негізінен білінеді. Өсімдік түптене бастағанда жер асты буынаралығы залалданып, оны бойлаған қоңыр жолақтар байқалады.
Кеселдің зиянды формасы - сабақ негізінің залалдануы, яғни өсімдіктің түптенуінен дәннің пісіп жетілу кезеңдеріндегі дамуы. Залалданған тамыр мойны мен сабақтың төменгі бөлігінде қара-қоңыр дақтар пайда болып, кейін олар сабақты орайды. Сабақтың төменгі буындары кейде шіріп, қара-сұр өңезбен жабылып, өсімдік жапырылады.
Жапырақ бетінде алғаш қоңыр, кейін қоңыр-сұр немесе ашық-қоңыр дақтар түзіледі, олардың ортасы ақшыл, қоңыр жиекті, сәл созылыңқы болып келеді. Дақ үстінде зәйтүн-қоңыр немесе қара-сұр өңез түзіледі. Масақ залалданғанда тұқым қауызы ашық-қоңыр түске боялып, оның бетінде қоңыр жиекті сопақша дақ пайда болады. Залалданған бөліктер кейін мол қара мақпал өңезбен жабылады. Пісіп жетілген дәннің ұрығы қараяды (қара ұрық).
Ауру қоздырғышы - Bipolaris sorokiniana Shoem. (= Drechslera sorokiniana Subram., Helminthosporium sativum P., K. et В.) саңырауқұлағы. Қоздырғыштың жіпшумақтары өсімдік ұлпасында клетка аралығымен тарап, устьица және эпидермис арқылы жеке немесе топталған конидия тасушалар мен конидиялар сыртқа шығады. Конидия тасушылардың жақсы дамыған, бунақты, ісінген түрлі бұлтықтары болады, олардың әрқайсысынан бір конидия түзіледі. Конидиялар сопақша, ұшы доғалданып, сәл иілген, 3-15 көлденең перделі, жас конидиялар ашық-зәйтүн, ал жетілгендері қара-зәйтүн, кейде қара түсті. Конидиялар шеткі клеткалардан дамиды. Өсімдік қалдықтарында саңырауқұлақтың қалталы кезеңі болуы мүмкін. Қалта мен қалтаспоралар псевдотеций ішінде түзіледі. Қалталы кезеңінде саңырауқұлақ Cochliobolus sativus Drechsl. деп аталады.
Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ конидиялармен таралып, өсімдік қалдықтары мен дәнде жіпшумақ және конидия түрінде қыстайды. Өсімдік қалдықтарында қоздырғыш бір жылдан артық сақталмайды. Сондықтан ауыспалы егістікті енгізгенде аурудың дамуы төмендейді.
Септориоз
Ауру республиканың оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында жиі кездеседі.
Кесел белгісі негізінен жапырақтарда, кейде сабақ пен масақтарда білінеді. Залалданған мүшелерде ашық-сары, ашық-қоңыр, қоңыр жиекті дақтар пайда болып, бетінде қара, майда пикнидалар түзіледі. Жапырақтар түссізденіп, бірте-бірте қурайды. Ауру өсімдіктердің өсуі саябырлап, қатты түптеніп, дән қауызы дақтанып, масақ түсі қоңырланып немесе ала-құла болады. Бұл масақта дән түзілмейді, егер түзілсе - жетілмейді.
Ауру қоздырғышы - Septoria graminum Desm. саңырауқұлағы. Клетка аралығымен таралған жіпшумақта пикнидалар эпидермис астында түзіледі. Олардың пішіні шар тәрізді, сәл басылған, көтеріңкі саңылауы бар. Пикниоспоралар жіп тәрізді, тік немесе сәл иілген, 2-3 перделі. Олар жаңбыр тамшысымен немесе ауа толқынымен таралып, су тамшысы мен 9-280С температурада өнеді. Жаңбыр жиі жауған кезде ауру жақсы дамиды. Инкубациялық кезеңі - 6-9 күн. Пикнидалар өсімдік қалдықтарында сақталады.
Бидай мен қара бидайдың өскіндерінде S.tritici Rob. et Desm. саңырауқұлағы кездеседі. Өсімдік сабағында ұзынша, сары түсті көптеген пикнидалы дақтар пайда болады. Ауру қатты дамығанда өсімдік сабағы қисайып, сынады.
Бидайда S.nodorum Berk. саңырауқұлағы да кездеседі. Бұл қоздырғыш бидайда қабыршақ немесе жолақ септориоз түрлерін туғызады. Өскін жер бетіне шыққаннан кейін 2-4 апта аралығында аурудың алғашқы белгілері колеоптильді түгел қамтыған қоңыр сызықшалар түрінде білінеді. Көктемде залалданған жапырақ қынабының бөліктерінде қара-қоңыр және ашық түстер кезектесіп орналасады. Жапырақта пайда болған қоңыр дақтар жансызданып қурайды. Сабақтағы дақтар ұлғайып буынаралығының көпшілік бөлігін алады, ал жоғарғы буынаралықтары жасыл түсін сақтайды. Масақ өзегі негізінің қабыршақпен жабылмаған бөлігі қоңырланады. Дәндер бүрісіп, қоңырланып, шыны тәрізденіп, жырашығы тереңдейді. Пикнидалар өсімдік қалдықтарында және дәнде қыстайды.
Аурудың салдарынан өсімдік жапырақтары ерте қурап, масақтары жетілмей, дәндері семіп, әлжуазданады. Кеселдің зияндылығы залалдану мерзіміне байланысты. Егер дақыл ерте залалданса, онда өнім 30-40% , ал кеш шалдықса - 6-7% кемиді.
Астық дақылдарын түрлі аурулардан қорғау жүйесі
Дәнді дақылдарды аурулардан қорғауда ұйымдастырушылық агротехниалық, химиялық және каратиндік шараларды үйлесімді қолдану қажет.
Аймақта аса зиянды, кең таралған ауруларды ескере отырып, астық дақылдарының аудандастырылған төзімді сорттарын енгізу.
Тұқымдық материалдар ауруға шалдықпаған немесе аз шалдыққан егістіктерден жиналып, мемлекеттік үлгіге (стандарт) сәйкестелуі тиіс. Ол үшін әлжуазданған тұқымнан, қарамықтан және т.б. қоспалардан іріктеп, тазартылған тұқымдық материалды даярлау.
Ғылыми негізделген ауыспалы егістікті қолдану. Ауыспалы егістіктегі дақылдарды дұрыс алмастырып егу нәтижесінде топырақты инфекциядан тазартып, тамыр шірігі, қара күйе, тат, гельминтоспориоз, фузариоз және қастауыш ауруларының зияндылығын төмендету. Астыққа қолайлы алғы дақылдарды-көп жылдық шөптер мен дәнді-бұршақ өсімдіктерін, бірдей ауруға шалдықпайтын астық түрлерін және сүрі жерді (пар) дұрыс пайдалану.
Астық егістіктерін бір-бірінен ошақтау егу. Аттас дақылдарды көп жылдық астық тұқымдас шөптерден, ал тұқымдықты шаруашылық егістіктен кемінде 1км алшақтату нәтижесінде ақ ұнтақ, тат, бактериоз, вироз және көптеген басқа аурулардың таралуын тежеу.
Жол жиегіндегі, егістіктегі арам шөптермен, әсіресе жабайы астық тұқымдас өсімдіктермен және вирус инфекциясын тасымалдаушы насекомдармен үнемі күресу.
Дақылдың ауруларға төзімділігін арттыру үшін фосфор, калий тыңайтқыштарын нұсқауға сәйкес сүрі жерге немесе тұқым себер алдында топыраққа енгізу.
Ерте көктемде танаптарды тырмалап, егінді жинаған соң аңызды терең сүдігер жыртып, көптеген ауру қоздырғыштарын жою.
Қара күйе, қарамық, ақ ұнтақ, т.б. ауру қоздырғыштарының топырақтағы қорын төмендету үшін, егінді қысқа мерзімде, уақытылы, төкпей-шашпай жинау.
Тұқымды дұрыс кептіріп, сақтау арқылы өсімдіктің ауруларға төзімділігін арттыру.
Астық дақылдарын аурулардан химиялық қорғау тұқымды себер алдында өңдеу және өсімдікті вегетация кезеңінде бүрку арқылы жүзеге асырылады. Тұқымды алдын-ала дәрілеу әдісі-тұқым мен топырақтағы инфекция қорын жоюға бағытталған. Бұл әдіс астық дақылдарын егу технологиясының негізгі бір элементі болып табылады.
Тұқымды себер алдында дәрілеу екі (құрғақ және ылғалды) тәсілмен жүргізіледі. Ылғалдап өңдеу (құрғаққа қарағанда) тиімдірек. Бұл әдісте дәрілеуші препараттардың тұқымға жабысқақтығы артып, еңбектің санитарлық-гигиеналық жағдайы жақсарады. Ылғалды өңдеуде бір тонна тұқымға 8-10л су жұмсалады.
Өсімдіктің өсу кезеңінде аурудың бірінші белгісі білінгенде ақ ұнтақ ауруының жапырақта таралуы 1%; септориоз бен гельминтоспориоз-2-5%; сабақ таты-10 сабаққа 1 бөртпе; қоңыр, сары және тәжді таттар-10 өсімдікке 1-2 бөртпе түзілгенде фунгицидтермен бүрку жүргізіледі.
Аурудың дамуына және эпифитотияның шығу қаупі бар жылдары астық дақылдарын міндетті түрде төмендегі фунгицидтер-25% байлетон, с.ұ.-0,5-0,7кгга; 25% импакт, с.к.-0,5лга; 25% тилт, э.к.-0,5 лга; альто 400 SС, с.к. - 0,15-0,2 лга; альто - супер 330 к.э. - 0,4-0,5 лга ерітінділерімен бүрку қажет.
Астық дақылдарын әртүрлі аурулардан химиялық қорғауда препараттарды Қазақстан республикасының орман және ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестері, аурулары және арам шөптеріне қарсы қолдануға рұқсат берілген химиялық, биологиялық заттардың тізіміне, сондай-ақ қауіпсіздікті сақтау нұсқауына сәйкес қолдану керек.
4 - 5 ДӘРІС
ДӘНДІ-БҰРШАҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ЖӘНЕ
КӨПЖЫЛДЫҚ БҰРШАҚТЫ ШӨПТЕРДІҢ АУРУЛАРЫ
Дәріс мақсаты: Дәнді-бұршақ дақылдары жәнекөпжылдық бұршақты шөптердің ауруларының негізгі түрлерінің біліну белгілері, қоздырғыштар-дың биологиялық ерекшеліктері, таралу жолдары, инфекция қоры және оларға қарсы қорғау шараларымен танысу
Дәрісте қаралатын сұрақтар:
1 Саңырауқұлақ аурулары (пероноспороз, аскохитоз, антракноз, фузариоз, тамыр шірігі, тат, қоңыр дақ)
2 Бактериялы аурулар (үрмебұршақтың бұрышты дағы)
3 Вирусты аурулар (асбұршақтың деформациялаушы мозаикасы)
4 Дәнді-бұршақ дақылдарын кешенді аурулардан қорғау жүйесі
Дәнді-бұршақ дақылдарының аса зиянды ауруларына пероноспороз, аскохитоз, антракноз, фузариоз, тамыр шіріктері, тат, бактериоздар мен вироздар жатады.
Аталған аурулардың кейбір түрлері көптеген дәнді-бұршақ дақылдарында бір-біріне ұқсас, сондықтан қоздырғыштардың морфологиялық, биологиялық ерекшеліктері барлығына жалпы сипатталып, тек дақылдардағы айырмашылықтары көрсетіледі.
Пероноспороз
Кесел барлық жерде кездеседі, әсіресе республиканың оңтүстік-шығысында кең таралған.
Ауруға негізінде өсімдіктің жапырағы, кейде басқа жер үсті бөліктері шалдығады. Кесел жергілікті және диффузды болуы мүмкін.
Аурудың қоздырғыштары - Peronospora туысының саңырауқұлақтары. Бұл саңырауқұлақтар арнайы бейімделген өсімдіктерді залалдайды. Мысалы, асбұршаққа - P.pisi Syd., май бұршаққа - P.manshurica Syd. түрлері бейімделген.
Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ конидиялармен таралып, ал ооспоралары залалданған ұлпа ішінде түзіледі. Конидия тасушылары дихотомиялы бұтақталған, қоңыр-күлгін түсті, конидиялары домалақ немесе сопақша, сарғыш кейде түссіз, көлемі 17-30х14-27мкм. Ооспоралары домалақ шар тәрізді, қос қабатты, сарғыш-қоңыр түсті. Саңырау-құлақтың дамуына қолайлы жағдай 15-220С температура және жоғары ауа ылғалының су тамшысы. Инфекция қоры-өсімдік қалдықтарында қыстайтын ооспоралар.
Кеселдің әсерінен өсімдік өскіні, жапырағы және бұршақбасы қурап, жойылады.
Аскохитоз
Кең таралған ауру, әсіресе республиканың оңтүстік-шығысында жиі кездеседі.
Дәнді-бұршақ дақылдарын барлық даму кезеңінде залалдайды. Ауруға шалдыққан өсімдіктің жер үсті мүшелерінде түрлі дақтар пайда болып, олардың бетінде пикнидалар түзіледі. Арудың сыртқы белгілері өсімдік пен қоздырғыш түрлеріне байланысты білінеді. Асбұршақ аскохитозы үш түрлі-бозғылт, қоңыр және тұтасқан.
Бозғылт аскохитоздың қоздырғышы - Ascochyta pisi Lib. саңырауқұлағы Залалданған мүшелердің қоңыр жиекті бозғылт дақтар пайда болады. Жапырақ пен бұршаққапта дақ дөңгелек, ал сабақ пен сағақта ұзынша болып келеді. Дақтар кейде көмескілеу көрінеді, бірақ екі жағдайда да дақ үстінде көптеген майда қара-қоңыр пикнидалар түзіледі.
Залалданған тұқымдардың беткі қабаты қыртыстанып, ашық-сары түсті дақтар жайылып орналасады. Саңырауқұлақтың бұл түрі басқа дәнді-бұршақтарға қарағанда асбұршақты жиі залалдап, аурудың дамуы жоғары дәрежеде өтеді.
Қоңыр аскохитоздың қоздырғышы - A. pinodes Jones саңырауқұлағы. өсімдіктің жапырағы, сабағы, бұршаққабы залалданып, оларда дөңгелек немесе бұрыс пішінді, шектелген, түсі қара-қоңыр, ортасы қаралау, диаметрі 0,5-8мм дақтар түзіледі. Пикнидалар көлемі үлкен дақтарда ғана пайда болады. Залалданған сабақта ойық жаралар болуы мүмкін. Кеселденген жас өскін қарайып, оның тамыр мойны шіриді. Ауруға шалдыққан тұқымда қоңыр дақтар түзіледі. Саңырауқұлақтың жынысты споралары да болуы мүмкін, олар солып қурай бастаған өсімдік бөліктерінде пайда болған майда, түс қара-қоңыр псевдотецийлер ішіндегі қалталарда түзіледі.
Тұтасқан аскохитоздың асбұршақтағы қоздырғышы - A.Pisicola Sacc. саңырауқұлағы. Жапырақ пен сабақтарда дөңгелек, ашық түсті, қоңыр жиекті майда дақтар бір-бірімен қосылып тұтас үлкен дақ түзеді. Дақ ортасында ірі, қара пикнидалар орналасады.
Май бұршақ аскохитозының қоздырғышы - A.sojaecola Abr. саңырауқұлағы. Өсімдікті барлық өсу кезеңінде залалдайды. өскіннің тұқым жарнағында қара жиекпен шектелген қара-қоңыр дақ пайда болады. Жапырақтағы дақтар ірі (1см дейін), дөңгелек, түсі ақшыл-сұр, қоңыр жиекті, кейде созылыңқы келеді де жүйке аралығында орналасады. Дақтар үгітіліп, түсіп, тек жиегі қалуы мүмкін. Пикнидалар жапырақтың үстіңгі бетінде шеңберлі орналасады. Залалданған өсімдіктің жас сабақтарының беткі ұлпалары ұзынша тілімдерге ыдырап, ал сүректелген сабақтарда қара, ұзынша, созылыңқы көптеген пикнидалар бар дақтар пайда болады.
Сиыржоңышқа аскохитозының қоздырғыштары - A.viciae Lib. және A.punctata Naum. саңырауқұлақтары. Қоздырғыштар өсімдіктің жапырағын, сабағын, бүршаққабын залалдайды. A.punctata саңырауқұлағы залалдаған мүшеде көмескі тұтасқан дақтар үстінде шеңберлі орналасқан басылыңқы қара пикнидалар, ал A.viciae - майда, дөңгелек, түсі қызылдау, жиегі қоңыр-қызыл дақтар түзеді. Ақшыл дақ ортасында пикнидалар орналасады.
Бөрібұршақ аскохитозының қоздырғышы - A.lupinicola Pet. саңырауқұлағы. Өсімдік жапырағында қызыл-қоңыр, сәл дөңес, жиекті дақ пайда болады. Жапырақ жиегінде орналасқан дақтарда көбінесе дара пикнидалар түзіледі.
Мал азықтық бұршақтың аскохитозын A.fabe Sped. саңырауқұлағы қоздырады. Өсімдік жапырағында, сабағында, жемісінде дөңгелек немесе созылыңқы қоңыр дақтар пайда болады. Дақ ортасы ашық, шеті қоңыр-қызыл жиекті, бетінде көптеген пикнидалар түзіледі.
Аскохитоз ауруы мол жаңбырлы ауа райы және 20-250С температурада қарқынды дамып, жетілген пикноспоралар жауын тамшысымен, желмен сау өсімдіктерге тарайды. Пикноспоралар төмен температурада (40С) өнеді. Қолайлы жағдайда саңырауқұлақтың инкубациялық кезеңі 4-8, кейбіреулерінікі - 2-4 күн. Жоғары температурада (350С) қоздырғыштың дамуы тоқталады. Инфекция қоры тұқым мен өсімдік қалдықтарында жіпшумақ, пикнида, псевдотеций, хламидоспора түрінде қыстайды. Соңғысы топырақта 3-4 жылға дейін сақталады.
Аурудың салдарынан өскіндер жойылып, өсімдіктің дамуы саябырлайды, жапырақтар мерзімінен бұрын қурап түседі, бұршаққаптағы тұқымдар бір мезгілде пісіп жетілмей, түзілген тұқым әлжуазданып, өнуі төмендейді.
Антракноз
Республикада кең таралған кеселдің бірі.
Өсімдік бұршаққабында, сабағында, сағағында, жапырағында қызыл жиекті, қоңыр дақ пайда болады. Дақ бетінде қызғылт немесе қоңыр-сұр конидия массасы түзіліп, дақ жарылады. Бұршаққаптың бетіндегі дақтар бір-бірімен қосылып тұқымға дейін өтетін терең ойық жара пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АСТЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ҚАРА КҮЙЕ АУРУЛАРЫ
Дәріс мақсаты: Қара күйе ауруларының негізгі түрлерінің біліну белгілері, қоздырғыштардың биологиялық ерекшеліктері, таралу жолдары, инфекция қоры және оларға қарсы қорғау шараларымен танысу
Дәрісте қаралатын сұрақтар:
1 Бидайдың қара күйелері (қатты, тозаңды, ергежейлі, сабақ)д
2 Арпаның тас қара күйесі
3 Жүгерінің қара күйелері
4 Қара күйе ауруларынан қорғау шараларының жүйесі
Қара күйе ауруларының қоздырғыштары астық тұқымдастарына жататын барлық мәдени және жабайы өсімдіктерді залалдайды.
Олар Basidiomycetes класы, Ustilaginales қатары, Tilletiaecae және Ustilaginaceae тұқымдастарының облигатты паразиттері. Қара күйе ауруларын қоздыратын саңырауқұлақтар белгілі өсімдіктерге бейімделіп, жіпшумақтары мүшелер мен ұлпаларда дамып, диффузды таралады.
Қоздырғыштар көбінесе астық дақылдарының дәнін, кейде жапырағын, сабағын, гүлін, гүл шоғырын және т.б. залалдап, аталған мүшелерде қара күйелі қапшықтар немесе түйіршіктер, ісіктер мен бұлтықтар, жолақтар сияқты белгілер түзіледі.
Қара күйе ауруларының телиоспоралары саңырауқұлақтың тынышталған кезеңі болып табылып тұқымда, өсімдік қалдықтарында және топырақта сақталады. Кейбір қара күйе түрлері жіпше түрінде дән ішінде қыстайды.
Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ тек бір ұрпақ беріп, инфекциялық үрдіс әрқашан телиоспора түзілумен аяқталады. Телиоспоролар базидия мен базидиоспороларға өніп, соңғысы жұптасып қосылып, өсімдікті залалдайтын инфекциялық жіпше түзеді.
Астық дақылдарының қара күйе аурулары егін өнімінің төмендеуіне едәуір ықпалын тигізеді. Мысалы, ауру 0,5-1% дамығанда, өнім 6-12%, ал ауру жаппай дамығанда өнім шығыны 30-40% кемиді.
Бидайдың қатты қара күйесі
Кесел республиканың барлық аудандарында кездеседі, әсіресе шығыс және оңтүстік-шығыс облыстарында жаздық бидайды қатты залалдап, оның өнімін төмендетеді.
Аурудың белгісі дәннің сүттене бастаған кезеңінде білінеді. Залалданған масақтар иілмей тік тұрады, қабығы мен мұртшалары тікірейіп, масақ жуандау болып көрінеді, түсі сұрғылт күлгін. Егер осындай дәнді жаншыса, одан сұрғылт иісті сұйық ағады. Ауру масақта дән орнында қара спора массасына толған қалташықтар түзіледі.
Ауру қоздырғышы - Tilletia caries Tul., T.levis Kuehn. саңырауқұлақтары. қоздырғыштардың өзара морфоло-гиялық айырмашылықтары бар. Қазақстанның оңтүстік облыстарында T. сaries саңырауқұлағы кең таралған, ал екіншісі - солтүстікте кездеседі. Телиоспоралар бір-бірінен морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты ажыратылады. T.Сaries саңырауқұлағының споралары шар тәрізді, қабығы торлы, түсі қара-қоңыр, диаметрі 14-22 мкм. T.levis саңырауқұлағының споралары бұрыс пішінді, қабығы тегіс, ашық қоңыр түсті, диаметрі 15-23 мкм.
Егінді бастыру кезінде залалданған дәндер жарылып, телиоспоралары шашылып, сау дәндердің бетіне түседі.Сол дәндермен бірге топыраққа түскен телиоспоралар көктемде базидияға өніп, одан бүршіктенген 4-12 базидиоспоралар түзіледі. Соңғылар бір-бірімен қосылып, инфекциялық жіпшеге айналып, өскінді залалдайды. Жіпшумақ өсімдікте диффузды таралып өсу нүктесіне жетіп, өсімдіктің барлық мүшелеріне (жапырақ, сабақ, масақ) тарайды. Сырттай бұл үрдіс білінбейді. Өсімдіктің дәні түзіле бастағанда жіпшумақ қарқынды дамып дәнді бұзады. Жіпшумақ кейін қара спора массасына айналады.
Саңырауқұлақ споралары дән бетінде, өсімдік қалдықтарында, топырақта қыстайды, бірақ топырақтағы споралар түрлі микроорганизм әсерінен ыдырап, ұзақ сақталмайды. Сондықтан да телиоспоралар жаздық бидайдың артынша себілген күздікті залалдайды. Сонымен қатар тұқым себетін машиналар, қолданылған құралдар және т.б. инфекция қоры болуы мүмкін.
Телиоспоралардың өсіп-өнуіне қолайлы жағдай - 7-130С температура мен 40-60% ылғалдылық. Сондықтан кеш егілген күздік және ерте себілген жаздық бидай ауруға қатты шалдығады. Тұқымның себу тереңдігін дұрыс сақтамау да өсімдіктің ауруға төзімділігін төмендетеді.
Қатты қара күйенің әсерінен өсімдіктің дамуы мен суыққа төзімділігі төмендеп, егістік сирейді, масақта дән орнына қара күйе қалташықтары түзіледі.
Бидайдың тозаңды қара күйесі.
Ауру бидай өсірілетін барлық аудандарда кең таралып, әсіресе республиканың солтүстік, шығыс және батыс облыстарында дақылды қатты залалдайды.
Кеселді белгісі өсімдіктің масақтану кезеңінде білінеді. Масақтың өзегінен басқа бөліктері түгел залалданады. Масақ соңғы жапырақ қабатынан шыға бастағанда оның орнына қара, тозаңды спора массасы көрінеді.
Ауру қоздырғышы - Ustilago tririci Pers. саңырауқұлағы. Телиоспоралары шар, кейде сопақша немесе бұрышты, түсі зәйтүн-қоңыр, ұсақ, қабығы тікенекті. Телиоспоралар ауа арқылы бидай гүлінің аналығына түсіп фрагмобазидияларға өніп, екі-екіден қосылған диплоидты жіпшелер ұрыққа еніп, тұқым ішінде, тұқым қабығының перикарпийінде немесе эндоспермінде сақталады. Залалданған тұқымның сау тұқымнан сырттай айырмашылығы болмайды. Сонымен бидайдың тозаңды қара күйе қоздырғышымен алғашқы (бірінші) залалдануы гүлі арқылы өтіп, тұқым ішінде саңырауқұлақ тіршілігін 3 жылдан аса сақтайды. Көктемде саңырауқұлақ жіпшелері активтеніп, тұқымнан өнген бидай өскінін қайталап (екінші) залалдайды. Қоздырғыш жіпшелері өсімдіктің барлық бөлігіне (сабағына кейде жапырағына) таралады. Өсімдіктің масағы құрыла бастағанда жіпшумақ қатты дамып, жуандап пішінсіз массаға айналып, кейін одан телиоспоралар түзіледі.
Өсімдіктің гүлдеу кезеңіндегі жауын-шашын ауаның жоғары ылғалдылығы (60-80%) және қолайлы температура (20-250С) залалдану интенсивтілігін арттырады. Саңырауқұлақтың дамуы 7-80С температурада тежеледі, сондықтан қар астына егілген күздік пен жаздық бидай ауруға аз шалдығады.
Тозаңды қара күйе өте зиянды ауру. Залалданған өсімдіктің өсуі саябырлап, аз түптенеді, ал масағы түгел жойылады. Кейбір өсімдіктер аурудан жойылмайды, бірақ олардан түскен өнімнің сапасы мен саны төмендеп, басқа ауруларға төзімсіз келеді.
Ергежейлі қара күйе
Ауру республиканың оңтүстік шығысындағы таулы аудандарда бидайды залалдайды. Кесел көбінесе теңіз деңгейінен 1000 м биіктіктегі құрғақ, тығыз топырақта шоғырланып кездеседі.
Залалданған өсімдіктер аса түптеніп, көптеген сабақ (5-50 дана) түзеді. Кеселге шалдыққан өсімдіктердің биіктігі сауларынан 2-4 есе аласа болады. Залалданған масақтар тығыздау, сәл қысқалау, иректеліп орналасады. Үрпиген масақшалардағы тығыз, қатты, қара күйелі дәндері масақта терең орнығып, кейде жапырақ пішінді екі қосымшалары болады.
Ауру қоздырғышы - Tilletia controversa Kuehn. саңырауқұлағы. Телиоспоралары шар тәрізді, қабығы торланған, сыртында түссіз шырышты қабаты бар, диаметрі 19-28 мкм. Түсі қара-қоңыр, ал жиынтығы қарайып көрінеді. Телиоспоралар топырақта 2-9 жылға дейін сақталады. Саңырауқұлақ телиоспоралары жеткілікті жарық, ауа, жоғары ылғалдылық және төмен температурада (2-150С) топырақтың беткі қабатында өне бастап, бидай өскінін залалдайды. Сондықтан тұқым таяз себілген жағдайда өсімдік қатты залалданады. Телиоспоралар тұқымда, өсімдік қалдықтарында, топырақта, бидайық тамырларында сақталады.
Өсімдік аурумен әдетте 3-8%, ал кейбір жылдары 20-25% дейін залалданады. Ергежейлі қара күйе күздік бидайдың аса зиянды ауруларының бірі болып табылады.
Бидай сабағының қара күйесі
Ауру Шымкент, Қызылорда облыстары жағдайында күздік бидайды қатты залалдайды.
Өсімдіктің сабағы мен жапырақ қынабында ұзындығы 2 миллиметрден бірнеше сантиметрге дейін жолақты дөңестер пайда болады. Сау ұлпаларға (ткандерге) қарағанда олардың түсі ақшылдау болып, кейін қорғасын-сұр түске айналады. Эпидермис шытынап жарылғанда телиоспоралардың қара массасы көрінеді. Өсімдіктің өсуі саябырлап, масақ орнына залалданған ұлпа тобы пайда болып, масақ қисаяды.
Ауру қоздырғышы - Urocytis tritici Koern. саңырауқұлағы. Телиоспоралары топтасып түйін құрады. Түйіннің ортасында 1-5 жетілген, ал шет жағында 15-20 жетілмеген споралар тобы орналасады. Споралар пішіні шар тәрізді, диаметрі 7-10 мкм, жетілгендері - қоңыр, ал жетілмегендері ашық-сары түсті. Түзілген телиоспоралар бір айдан кейін өнеді. Олар бір клеткалы базидияға өніп, төбесінде 2-4 цилиндр тәрізді споралар түзіледі. Базидияспоралар базидиядан бөлінбестен инфекциялық жіпшеге өніп, бидай өскінін залалдайды. Телиоспоралар 18-240С температурада, 60% ылғалдылықта өніп, залалдану үрдісі өскіннің бірінші жапырағы пайда болғанға дейін өтеді. Топырақта телиоспоралар бір жылдан аса, ал тұқымда 5 жылға дейін тіршілігін жоймайды. Ауру қоры - спораланған тұқым және топырақ.
Ауруға шалдыққан өсімдіктің өсуі саябырлап, жапырақ саны аз түзіліп, майдаланып, өнімі едәуір төмендейді.
Арпаның тас қара күйесі
Ауру республиканың арпа егілетін барлық аймақтарында кездеседі.
Кеселдің белгісі масақтану кезеңінде білініп, масақ пішінін сақтайды, бірақ сырттай үш тісті болып көрінеді. Залалданған өсімдіктің масағында дәннің орнына жұқа қабықпен көмкерілген қатты, қара күйе түйірлері түзіледі, сондықтан оны қатты немесе тасты қара күйе деп атайды.
Ауру қоздырғышы - Ustilago hordei Kell. et Swing. саңырауқұлағы Телиоспоралары шар тәрізді, кейде бұрышты, ашық-қоңыр немесе зәйтүн түсті, тегіс қабықты, диаметрі 5,5-7,5 мкм.
Егінді жинаған кезде телиоспоралар дән бетіне жұғады. Себілген тұқым топырақта өне бастағанда телиоспоралар да төрт клеткалы базидияға өніп, инфекциялық жіпшеге айналады да, жас өскінді залалдайды. Саңырауқұлақ өсімдіктің барлық бөліктеріне таралғанымен, тек масақты бұзады.
Қоздырғыштың дамуына қажетті қолайлы жағдай 200С температура, 60-70% ылғалдылық. Қатты қара күйе зардабынан тұқымның өнгіштігі кеміп, өсімдіктің өнімі 10-15% төмендейді.
Көптеген зерттеушілердің мәліметтері бойынша жемдік арпаның құрамында 0,4% қара күйелі дәндер болған жағдайда сиырлардың жүрегінің қабынуы, ақсауы, сүтінің төмендеуі т.б. ал қойлардың уланып, өлуі байқалған.
Жүгерінің көпіршік қара күйесі
Ауру республиканың оңтүстік, оңтүстік-шығыс бөлігінде кездеседі.
Бұл кесел өсімдіктің жер үсті бөліктерін барлық өсу кезеңдерінде залалдайды. Ауруға шалдыққан бөліктерде ақшыл дақтар пайда болып, олар өсе келе көлемі мен пішіні әртүрлі бұлтықтар түзеді. Бұлтықтардың іші алғаш ақшыл, кейін қызғылт немесе сұрғылт түсті болып, етті бөлігі қарайып, зәйтүн-қара түсті тозаңды телиоспора массасына айналады.
Залалданған сабақтағы бұлтықтар шар тәрізді, жапырақ бетіндегілері ұзынша, жүйке бойымен орналасады. Собық пен сұлтанның жеке бөліктері ауруға шалдығады.
Өскіннің кеселі аса зиянды, себебі өсу бүршігі залалданғанда, оның ұлпалары түгел қара күйелі ісіктерге айналады. Дамуының ерте кезеңінде ауруға шалдыққан өсімдік мүлдем собық түзбейді.
Жүгерінің тозаңды қара күйесі - өсімдіктің шашағы мен собығы залалданып, қара спора массасына айналады да қабықтармен қапталады. Жүгерінің сұлтаны қара күйе телиоспора массасына айналып, кейде басқа жеке гүлдері де залалданады. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің өсуі саябырлап, жапырақтары шамадан тыс үлкейіп өседі. Споралар шамалы ылғалдылық пен 25-300С температурада өне бастайды.
Қара күйе ауруларынан қорғау шараларының жүйесі
Астық дақылдарын қара күйе ауруларынан қорғау жүйесі агротехникалық, шаруашылықты ұйымдастыру және тұқымды алдын-ала өңдеу шараларынан тұрады.
Агротехникалық және шаруашылықты ұйымдастыру шаралары топырақ пен өсімдік қалдықтарында сақталатын инфекцияларды жоюға бағытталған - егістікті барлық өсімдік қалдықтарынан тазарту; сүдігер жырту; ауыспалы егістікті сақтап, дақылды танапқа үш жылдан ерте екпеу; тұқымдықты азықтық егістен және қара күйенің осы түрімен залалданатын дақылдардан оқшау орналастыру; қолайлы мерзімде себу; егінді себуді қоздырғыштың дамуына қолайсыз мерзімге ауыстыру және т.б. ауруды едәуір бәсеңдетеді немесе толық жояды. Мысалы, қатты қара күйемен бидай өскіндері 7-130С температура аралығында залалданады, егер себу мерзімі 15-20 мамырға ауыстырылса, яғни ауа температурасы 20-250С жоғарылағанда залалдану үрдісі жүрмейді.
Аурумен залалдануда тұқымды себу тереңдігінің маңызы зор. Тұқым терең себілгенде бидайдың қатты, арпаның тасты қара күйелермен залалдану мүмкіндігі артады, ал ол таяз егілгенде, ергежейлі қара күйеге шалдығады. Топараққа енгізілген минералды тыңайтқыштар, әсіресе суперфосфат күйе ауруларына өсімдіктің төзімділігін жоғарылатады.
Тұқымда сақталатын инфекцияны жою үшін қолданылатын негізгі шара - тұқымды фунгицидтермен: жүгеріні - 34% витавакс 200 ф.ф., с.с.к. - 2-3 лт; дивиденд 030 к.с. - 2 лт; басқа астық дақылдарын - 34% витавакс 200 ф.ф., с.с.к. - 2 -2,5 лт; дивиденд 030 к.с. - 2 лт; дивиденд стар 036 а.к.с. - 1 лт; дивиденд экстрим - 0,4-0,5 лт; винцит к.с. - 1,5 лт; 2% суми - 8 ФЛО - 1,5 лт нұсқауда ұсынылған мерзімде өңдеу.
2 ДӘРІС
ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ТАТ АУРУЛАРЫ
Дәріс мақсаты: Тат ауруларының негізгі түрлерінің біліну белгілері, қоздырғыштардың биологиялық ерекшеліктері, таралу жолдары, инфекция қоры және оларға қарсы қорғау шараларымен танысу
Дәрісте қаралатын сұрақтар:
1 Астықтың сызықты (сабақ) таты
2 Бидайдың қоңыр таты
3 Дәнді дақылдардың сары таты
4 Сұлының тәжді таты
5 Тат ауруларынан қорғау шараларының жүйесі
Тат аурулары астық дақылдарының кең таралған, аса зиянды кеселдері болып табылады. Аурудың қоздырғыштары Basidiomycetes класы Uredinales қатары Puccinia туысына жататын облигатты саңырауқұлақтар. Олардың өсіп, дамуы тірі субстратта жүреді.
Астықтың сызықты (сабақ) таты
Ауру республиканың барлық аймақтарында кездеседі, бірақ солтүстік бөлігінде - Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Көкшетау және Ақмола облыстарында оның қаупі зор.
Бұл ауру ерте себілген күздік немесе кеш егілген жаздық бидайда кездеседі. Өсімдіктің сабағында, жапырағында, оның қынабында, масақша қабыршағында, мұртшаларында сопақтау қоңыр татты бөртпелер пайда болады.
Ауру қоздырғышы - Puccinia graminis Pers.f.tritici Eriks. саңырауқұлағы паразит әр иелі, толық циклды дамиды. Аралық иесі - бөріқарақат және магония. Бөріқарақат жапырағының үстінде қоңыр дақ пайда болып, оның бетінде сары-қоңыр түсті спермагонийлер, ал дақтың астыңғы жағында түсі ақшыл-сары диаметрі 2-5 мм цилиндр немесе кесе тәрізді эцийлер түзіледі. Эциоспоралар шар тәрізді, қабығы түссіз, ұсақ-сүйелді, жоғарғы бөлігі қалыңдау. Бұл споралар дәнді дақылдардың сабағын залалдайды. Залалданған бөлікте жергілікті жіпшумақ дамып, оның үстінде урединий мен урединоспоралары түзіледі. Урединийлер қоңыр-қызыл түсті, пішіні сопақша (кейде 10 мм) көбінесе буын аралығында қатарласқан сызықшалар түрінде орналасады. Урединиоспоралары сопақтау, түсі сары-қоңыр, көлемі 26 -40 х 11-13 мкм, қабығы қоңырлау, қалың (1-3 мкм), беті тікенекті. Ол су тамшысы мен 3-300С температура аралығында (қолайлы 200С) өнеді. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ урединоспора-лардың бірнеше ұрпағын береді. Алғашқы бір урединоспорадан миллиондаған споралар түзілуі мүмкін. Вегетация соңында урединийлердің орнында телиоспораларымен телий бөртпелер пайда болады. Телиспоралары ұзын сабақты, екі клеткалы, ұзынша шоқпар тәрізді, көлемі 25-78 х 10-24 мкм. Жоғарғы бөлігі сопақтау, кейде тегіс, жуандау, қабығы жылтыр, түсі сары-қоңыр немесе қоңыр.
Телиоспоралар өсімдік қалдықтарында қыстап, көктемде жетіліп 9-290С температурада (қолайлы 18-220С) және 95-100% ылғалдылықта өнеді. Пісіп жетілген телиоспоралар ылғалды ортада 3-4 сағатта базидия мен базидиоспораларға айналады. Базидиоспоралар бөріқарақат пен магонияны залалдайды. Олардың жапырағында спермагоний мен эцийлер түзіледі. Бұл саңырауқұлақ көп жылдық дәнді арам шөптердің тамырында урединий жіпшесі түрінде қыстап, көктемде урединиоспоралар беруі мүмкін.
P.graminis саңырауқұлағының арнайы бейімделген 11 формасы бар. Әр формасы көптеген расалардан тұрып, белгілі сорттарды ғана залалдайды. Мысалы, P. graminis f.tritici саңырауқұлағының 30 расасы, ал f.secalis - 20-дан аса расалары бар.
Қазақстанда сабақ таты бидайда, қара бидайда, сұлыда, арпада, атқонақта, қоңырбаста, арпабаста және т.б. дәнді дақылдарда кездеседі.
Ауру дамығанда эпидермис көп жерден (1500) жарылып өсімдіктің су алмасу процесі бұзылып, сабақ мерзімінен ерте қурайды. Сабақ таты қатты дамығанда астық жапырылып, өнім 6,8-50% кемиді.
Бидайдың қоңыр таты
Ауру республикада кең таралған.
Бидайдың жапырағында, оның қынабында шашыраңқы орналасқан қоңыр бөртпелер пайда болып, кейін урединийлердің орнында жылтыр, қара телий бөртпелер түзіледі.
Ауру қоздырғышы - Puccinia triticina Eriks саңырауқұлағы. Қоздырғыштың дамуы толық циклды, эций кезеңі аралық өсімдік - маралотында дамып, онда спермагонийлер мен эцийлер түзіледі. Спермагоний жапырақтың үстіңгі бетінде, ал түссіз сүйел тәрізді эцийлер топтанып алдыңғы бетінде түзіледі де жаздың бас кезеңінде дамып, эциоспоралары негізгі дақылды залалдайды. Өсімдіктің ауруға шалдыққан мүшелерінде урединийлер түзіледі. Вегетациялық кезеңде урединиоспоралар бірнеше (5-6), ал Қазақстанның солтүстігінде 10 ұрпаққа дейін береді. Саңырауқұлақтың урединиоспоралары домалақ немесе эллипс тәрізді, көлемі 18-29 х 17-22 мкм, қабығы ашық-қоңыр, сәл тікенекті, 8-10 өнгіш саңылаулары бар. Урединиоспоралар қолайлы жағдайда, су тамшысы және 18-200С температурада өнеді.
Вегетацияның соңында урединийлердің орнында телий бөртпелер түзіледі. Телиоспоралары ұзынша шоқпар тәрізді, төбесі тегіс, көлемі 30-42, х 14-17 мкм, төменгі клеткасы жоғарғысына қарағанда ұзындау және жіңішкелеу, сабағы мен пердесінің түсі қоңырлау, өнгіш саңылауы білінбейді.
Саңырауқұлақ жіпшелері залалданған күздік бидай жапырақтарында және жабайы өсімдіктерде қыстайды немесе споралары ауа ағыны арқылы өсімдікті залалдайды. Саңырауқұлақ жартылай циклмен дамып, эций кезеңі болмауы да мүмкін. Қоңыр тат кеселімен бидай, арпа, қара бидай және астық тұқымдас жабайы өсімдіктер залалданады.
Ауруға шалдыққан өсімдік жапырағының ассимиляциялық көлемі кішірейіп, су алмасу процесі бұзылып, жапырақ ерте қурап, суыққа төзімділігі төмендеп, өнім шығымы кемиді.
Дәнді дақылдардың сары таты
Кесел республиканың көптеген аймақтарында кең таралған, әсіресе оңтүстік, оңтүстік-шығыс облыстардың тау және тау бөктері алқаптарында астықты қатты залалдайды.
Аурудың белгісі өсімдіктердің масақтану кезеңінде кейде ертерек білінеді. Өсімдік жапырағында майда қызыл-сары немесе ашық-сары ұнтақты бөртпелер қатарласып, ретпен, кейде тізбектелген сызықша тәрізді орналасады. Жапырақтан басқа өсімдіктің жапырақ қынабы, кейде сабағы, қылтанағы, масақ қабыршақтары және дәндері ауруға шалдығады. Залалданған ұлпалар түссізденіп, жапырақ қурап, кейін эпидермис астында қара бөртпелер (телий бөртпелер) пайда болады.
Ауру қоздырғышы - Puccinia striiformis West. саңырауқұлағы. Қоздырғыштың дамуы жартылай циклмен өтеді. Аралық иесі белгісіз. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ урединиоспораларының бірнеше ұрпағы түзіледі. Урединиоспоралары бір клеткалы, түсі қызыл-сары, шар тәрізді немесе сопақша, көлемі 18-32 х 14-25 мкм, қабығы түссіз, ұсақ тікенекті.
Телий бөртпелер жапырақтың астыңғы бетінде және жапырақ қынабында майда, түсі қара-қоңыр, сызықша орналасқан эпидермиспен жабылған дақ түрінде пайда болдаы. Телиоспоралары екі клеткалы, ұзынша, шоқпар тәрізді, көлемі 26-56 х 13-24 мкм, төбесі тегіс, түсі қоңыр, сабағы қысқа, түссіз.
Күзде саңырауқұлақ жіпшесі күздік бидайды залалдап, оның жапырағында сақталады да, көктемде түзілген урединиоспоралар жаздыққа көшеді. Жаздық пен күздік аралығында саңырауқұлақ жерге түскен бидай тұқымынан өз бетінше өнген өскінде сақталады.
Тау және тау бөктеріндегі аймақтарда астық тұқымдас жабайы өсімдіктерде саңырауқұлақ жіпшумақ түрінде сақталады. Қоздырғыштың қолайлы даму температурасы 15-170С. Өсімдіктің залалдануы су тамшысы (ылғал) болған жағдайда өтеді.
Бидайдан басқа сары тат ауруымен сұлы, арпа, қара бидай және көп жылдық астық тұқымдас жабайы өсімдіктер залалданады.
Сары тат ауруының қоздырғышы физиологиялық расалар мен биотиптерге жіктеледі. Қырғыз және Өзбек республикаларының Қазақстанмен шектес аймақтарында сары таттың 30 физиологиялық расалары тіркелген.
Бұл кеселдің салдарынан өсімдіктің жапырағы қурап, дәндері семіп, залалданған тұқымның өнуі 20%, ал егін өнімі 18-30% кемиді.
Сұлының тәжді таты
Бұл ауру сұлы егілетін барлық аудандарында кездесіп, республиканың солтүстігінде Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында жаппай дамиды.
Ауру белгісі сұлының шашақтану кезеңінде түсі қызыл-сары пішіні дөңгелек бөртпелер жапырақтың екі бетінде, кейде жапырақ қынабында және масақ қабықшаларында білінеді. Вегетацияның соңында урединийлердің айналасын-да қара, жылтыр эпидермиспен жабылған телий бөртпелер түзіледі.
Ауру қоздырғышы - Puccinia coronifera Kleb. саңырауқұлағы. Қоздырғыш толық циклды дамиды, аралық иесі итшомырт. Урединийоспоралары сопақтау, көлемі 28-37х15-28мкм, бір клеткалы, түсі сары, ұсақ тікенекті, қабығы қалың. Телиоспоралардың көлемі мен пішіні әр түрлі 34-56х13-20мкм, түсі қара-қоңыр, көбінесе олар шоқпар тәрізді, екі клеткалы, сабағы қысқалау, жоғарғы бөлігінде 1-8 тәжі тәрізді өскіндері бар, сондықтан да оны тәжді тат деп атайды.
Республиканың солтүстігінде саңырауқұлақ вегетация-лық кезеңде 5-6 урединий ұрпағын береді. Бұл аурумен негізінен сұлы, сонымен қатар қара сұлы залалданады.
Соған байланысты қара сұлы да аурудың негізгі қоры болып табылады. Сұлының тәжді татының қолайлы даму температурасы 16-220С және ұзақ уақыт (4 сағат) сақталатын шық немесе майда ақ жаңбыр.
Залалданған өсімдіктің физиологиялық, биохимиялық процестері бұзылып, дәннің саны мен сапасы төмендейді.
Тат ауруларынан қорғау шараларының жүйесі
Ауруға төзімді сорттарды енгізу.
Астық егістігіне жақын орналасқан (500м қашықтыққа дейін) аралық ие-өсімдіктерін жою.
Ауру қорын жоюға бағытталған шаралар: ауыспалы егістікті сақтау; ауыспалы егістік құрамындағы астық дақылдарын бір-бірінен алшақтату; күздік пен жаздықтарды қатар екпеу; аңызды сыдыра жырту; өсімдік қалдығын қысқа мерзімде ыдыратып, ондағы ауру қорын жою үшін терең сүдігер жырту.
Астық тұқымдас жабайы өсімдіктерді жою.
Ерте егілген күздік бидай қоңыр және сары тат ауруларымен қатты залалданады, сондықтан егінді қолайлы мерзімде себу.
Минералды тыңайтқыштарды толық енгізу, өсімдік төзімділігін арттыру үшін фосфор, калий тыңайтқыштарының жоғары мөлшерін беру.
Тұқымды себер алдында микроэлементтермен (Mo, Mn, Zn, Cu, Co) өңдеу.
Егінді қысқа мерзімде, шығынсыз жинау.
Аурудың дамуына ауа-райы қолайлы жылдары, яғни эпифитотияның алдын алу үшін егістіктерді, әсіресе тұқымдықтарды 25% байлетон, с.ұ. - 0,5-1 кгга; 25% импакт, с.к.-0,5 лга; 25% тилт, к.э. -0,5 лга фунгицидтерімен мерзімінде бүрку қажет.
3 ДӘРІС
ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ БАСҚА АУРУЛАРЫ
Дәріс мақсаты: Дәнді дақылдардың өзге ауруларының негізгі түрлерінің біліну белгілері, қоздырғыштардың биологиялық ерекшеліктері, таралу жолдары, инфекция қоры және оларға қарсы қорғау шараларымен танысу
Дәрісте қаралатын сұрақтар:
1 Дәнді дақылдардың ақ ұнтағы
2 Қастауыш
3 Гельминтоспориоз
4 Септориоз
5 Дәнді дақылдарды кешенді аурулардан қорғау жүйесі
Дәнді дақылдардың ақ ұнтағы
Кесел Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында кең таралған.
Бұл ауруға өсімдіктің сабағы, жапырағы, жапырақ қынабы, кейде масағы шалдығады. Жас өсімдіктердің мүшелерінде ақ түсті өңез түзіледі. Кесел жапырақтардан сабақты бойлап жоғарғы бөліктерге тарайды. Өңез үстінде саңырауқұлақтың конидия тасушысы мен конидиялары түзіледі. Конидиялары бірнеше ұрпақ беріп, ауруды тара-тады. Өңез бірте-бірте киіздей тығыздалып, бетінде жеміс дене-клейстотецийлер түзіледі. Ауру қарқынды дамығанда өңез масағына да тарайды.
Ауру қоздырғышы - Erysiphe graminis DC. саңырауқұлағы. Қоздырғыш күздік пен жаздық бидай, арпа, қара бидай, сұлы және т.б. көптеген дәнді-дақылдарды залалдайды. Оның жіпшумағы жақсы дамыған, көп клеткалы, субстрат үстіне орналасып, оған аппрессорийлар мен гаусторийлар арқылы тіркеледі. Гаусторийлар клетка (жасуша) ішіне еніп, саңырауқұлақ-ты қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ конидиялармен тарайды. Кони-диялары түссіз, бір клеткалы, цилиндр немесе бөшке тәрізді, көлемі 16-30 х 8-14мкм, тізбектеліп түзіледі.
Клейстотецийлер шар тәрізді, диаметрі 135-280мкм, топтасып жіпшумаққа батып орналасады. Қосымшалары көп, қысқа, ашық-қоңыр түсті, қарапайым, кейде сәл бұтақталған. Жеміс дене ішінде жұмыртқа немесе эллипс тәрізді 8-10, кейде 30 дейін қалталары болады, оның ішінде 4-8 қалтаспоралар орналасады. Аскоспоралары (қалтаспора) эллипс тәрізді, көлемі 20-23 х 10-13мкм.
Клейстотецийлер өсімдік қалдықтарында қыстап, көктемде аскоспоралар жетіліп, өсімдікті алғаш залал-дайды да жаңа жіпшумақ түзіліп, бетінде конидиялар мен конидия тасушылар пайда болады. Кейбір аудандарда аскоспоралар күзде жетіліп, күздік бидайды залалдап, көктемде жаздық бидайға көшеді. Залалдану 3-300С температура аралығында, 50-100% ылғалдылықта жүреді. Инкубациялық кезең 3-11 күн.
Қоздырғыштың 30-дан астам биологиялық формалары жеке дақылдарға (бидай, қара бидай, арпа, сұлы) арнайы бейімделген. Әрбір форманың бірнеше физиологиялық расалары бар.
Залалданған жапырақтар мерзімінен бұрын қурап, өсімдік кеш масақтанып, мезгілсіз пісіп, масақта дән түзілмейді, ал түзілсе, ол семіп, сапасы төменденіп, өнім шығымы 10-35% кемиді.
Қастауыш (спорынья)
Кесел республиканың барлық аймақтарында кездеседі.
Аурудың белгісі астықтың пісіп жетілген кезеңінде білінеді. Залалданған өсімдіктердің гүл шоғырында дән орнына ірі, қара қарамықтар (склероцийлер) пайда болады. Олар алғаш сия-күлгін, кейін қара түске айналып, масақшадан (4см) шығып тұрады.
Ауру қоздырғышы - Claviceps purpurea Tul. саңырауқұлағы. Қоздырғыш дәнді дақылдарға жататын көптеген өсімдіктерді залалдайды. Саңырауқұлақтың даму циклі конидиялы, қалталы кезеңдерден және склероцийлардан тұрады.
Егісті жинағанда склероцийлар топыраққа түсіп қыстайды немесе тұқым арасында сақталады. Көктемде 10-140С температура шамасында склероцийлар өніп, көптеген қызыл строма түзеді. Строманың домалақ басында саңылауы сыртқа қарай шыққан құмыра тәрізді перитецийлер орналасады. Әр домалақ стромада 200-400 перитецийлер болады. Олардың көлемі 275-300х82-110мкм. Әр перитеций ішінде 32 қалта, әр қалтада 8 цилиндр, шоқпар немесе жіпше тәрізді, түссіз, бір клеткалы қалтаспоралар түзіледі.
Бидай гүлдеген кезде аскоспоралар пісіп жетіліп, қалталардан босап шығып, желмен таралады. Гүл аузына түскен аскоспора өніп жіпшумақ түзіп, аналық арқылы жатынға еніп, қарқынды дамиды. Жіпшумақтың конидия тасушаларында конидиялар түзіліп, тәтті иісті шырын тамшысы пайда болады. Конидиялар эллипс тәрізді бір клеткалы, көлемі 4-6х2-3мкм. Тәтті шырын насекомдарды өзіне тартып, олар конидияларды басқа өсімдік гүліне таратып залалдайды да, гүлдегі қайта дамыған жіпшумақ барлық ұлпаларды бұзып, склероций түзеді. Гүлдеу кезеңіндегі жаңбыр тамшысы аурудың таралуына себебін тигізеді.
Қоздырғыш көптеген мәдени және жабайы астық тұқымдас өсімдіктерді, соның ішінде қара бидайды жиі залалдайды.
Кесел астық өнімінің сапасы мен санын кемітеді. Қарамық құрамы улы алколоидтарға бай, сондықтан қарамық араласқан дәннен алынған ұннан улануға болады. Қарамықтан жүрек, қан тамырлары және жүйке ауруларын емдейтін дәрілер алынады.
Гельминтоспориоз (Қара-қоңыр дақ)
Ауру ылғал жеткіліксіз және жаңбыр аз жауатын аудандарда кездеседі.
Саңырауқұлақ өсімдіктің барлық мүшелерін вегетация бойы залалдайды. Колеоптильдің жас ұлпаларында сары, ашық-қоңыр түсті сызықшалар немесе дақтар пайда болады. Залалданған өскінде үш тамырдың орнына біреу ғана түзіледі. Сабақ айнала залалданып, ұлпалары шіріп, қисаяды. Бірінші пайда болған тамырлармен қатар екіншілері және жер асты буынаралықтары да залалданады. Екінші тамырларда ауру белгісі тамыр ұшынан басталып, кейде тамыр бұталанған бөліктен немесе тамыр негізінен білінеді. Өсімдік түптене бастағанда жер асты буынаралығы залалданып, оны бойлаған қоңыр жолақтар байқалады.
Кеселдің зиянды формасы - сабақ негізінің залалдануы, яғни өсімдіктің түптенуінен дәннің пісіп жетілу кезеңдеріндегі дамуы. Залалданған тамыр мойны мен сабақтың төменгі бөлігінде қара-қоңыр дақтар пайда болып, кейін олар сабақты орайды. Сабақтың төменгі буындары кейде шіріп, қара-сұр өңезбен жабылып, өсімдік жапырылады.
Жапырақ бетінде алғаш қоңыр, кейін қоңыр-сұр немесе ашық-қоңыр дақтар түзіледі, олардың ортасы ақшыл, қоңыр жиекті, сәл созылыңқы болып келеді. Дақ үстінде зәйтүн-қоңыр немесе қара-сұр өңез түзіледі. Масақ залалданғанда тұқым қауызы ашық-қоңыр түске боялып, оның бетінде қоңыр жиекті сопақша дақ пайда болады. Залалданған бөліктер кейін мол қара мақпал өңезбен жабылады. Пісіп жетілген дәннің ұрығы қараяды (қара ұрық).
Ауру қоздырғышы - Bipolaris sorokiniana Shoem. (= Drechslera sorokiniana Subram., Helminthosporium sativum P., K. et В.) саңырауқұлағы. Қоздырғыштың жіпшумақтары өсімдік ұлпасында клетка аралығымен тарап, устьица және эпидермис арқылы жеке немесе топталған конидия тасушалар мен конидиялар сыртқа шығады. Конидия тасушылардың жақсы дамыған, бунақты, ісінген түрлі бұлтықтары болады, олардың әрқайсысынан бір конидия түзіледі. Конидиялар сопақша, ұшы доғалданып, сәл иілген, 3-15 көлденең перделі, жас конидиялар ашық-зәйтүн, ал жетілгендері қара-зәйтүн, кейде қара түсті. Конидиялар шеткі клеткалардан дамиды. Өсімдік қалдықтарында саңырауқұлақтың қалталы кезеңі болуы мүмкін. Қалта мен қалтаспоралар псевдотеций ішінде түзіледі. Қалталы кезеңінде саңырауқұлақ Cochliobolus sativus Drechsl. деп аталады.
Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ конидиялармен таралып, өсімдік қалдықтары мен дәнде жіпшумақ және конидия түрінде қыстайды. Өсімдік қалдықтарында қоздырғыш бір жылдан артық сақталмайды. Сондықтан ауыспалы егістікті енгізгенде аурудың дамуы төмендейді.
Септориоз
Ауру республиканың оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында жиі кездеседі.
Кесел белгісі негізінен жапырақтарда, кейде сабақ пен масақтарда білінеді. Залалданған мүшелерде ашық-сары, ашық-қоңыр, қоңыр жиекті дақтар пайда болып, бетінде қара, майда пикнидалар түзіледі. Жапырақтар түссізденіп, бірте-бірте қурайды. Ауру өсімдіктердің өсуі саябырлап, қатты түптеніп, дән қауызы дақтанып, масақ түсі қоңырланып немесе ала-құла болады. Бұл масақта дән түзілмейді, егер түзілсе - жетілмейді.
Ауру қоздырғышы - Septoria graminum Desm. саңырауқұлағы. Клетка аралығымен таралған жіпшумақта пикнидалар эпидермис астында түзіледі. Олардың пішіні шар тәрізді, сәл басылған, көтеріңкі саңылауы бар. Пикниоспоралар жіп тәрізді, тік немесе сәл иілген, 2-3 перделі. Олар жаңбыр тамшысымен немесе ауа толқынымен таралып, су тамшысы мен 9-280С температурада өнеді. Жаңбыр жиі жауған кезде ауру жақсы дамиды. Инкубациялық кезеңі - 6-9 күн. Пикнидалар өсімдік қалдықтарында сақталады.
Бидай мен қара бидайдың өскіндерінде S.tritici Rob. et Desm. саңырауқұлағы кездеседі. Өсімдік сабағында ұзынша, сары түсті көптеген пикнидалы дақтар пайда болады. Ауру қатты дамығанда өсімдік сабағы қисайып, сынады.
Бидайда S.nodorum Berk. саңырауқұлағы да кездеседі. Бұл қоздырғыш бидайда қабыршақ немесе жолақ септориоз түрлерін туғызады. Өскін жер бетіне шыққаннан кейін 2-4 апта аралығында аурудың алғашқы белгілері колеоптильді түгел қамтыған қоңыр сызықшалар түрінде білінеді. Көктемде залалданған жапырақ қынабының бөліктерінде қара-қоңыр және ашық түстер кезектесіп орналасады. Жапырақта пайда болған қоңыр дақтар жансызданып қурайды. Сабақтағы дақтар ұлғайып буынаралығының көпшілік бөлігін алады, ал жоғарғы буынаралықтары жасыл түсін сақтайды. Масақ өзегі негізінің қабыршақпен жабылмаған бөлігі қоңырланады. Дәндер бүрісіп, қоңырланып, шыны тәрізденіп, жырашығы тереңдейді. Пикнидалар өсімдік қалдықтарында және дәнде қыстайды.
Аурудың салдарынан өсімдік жапырақтары ерте қурап, масақтары жетілмей, дәндері семіп, әлжуазданады. Кеселдің зияндылығы залалдану мерзіміне байланысты. Егер дақыл ерте залалданса, онда өнім 30-40% , ал кеш шалдықса - 6-7% кемиді.
Астық дақылдарын түрлі аурулардан қорғау жүйесі
Дәнді дақылдарды аурулардан қорғауда ұйымдастырушылық агротехниалық, химиялық және каратиндік шараларды үйлесімді қолдану қажет.
Аймақта аса зиянды, кең таралған ауруларды ескере отырып, астық дақылдарының аудандастырылған төзімді сорттарын енгізу.
Тұқымдық материалдар ауруға шалдықпаған немесе аз шалдыққан егістіктерден жиналып, мемлекеттік үлгіге (стандарт) сәйкестелуі тиіс. Ол үшін әлжуазданған тұқымнан, қарамықтан және т.б. қоспалардан іріктеп, тазартылған тұқымдық материалды даярлау.
Ғылыми негізделген ауыспалы егістікті қолдану. Ауыспалы егістіктегі дақылдарды дұрыс алмастырып егу нәтижесінде топырақты инфекциядан тазартып, тамыр шірігі, қара күйе, тат, гельминтоспориоз, фузариоз және қастауыш ауруларының зияндылығын төмендету. Астыққа қолайлы алғы дақылдарды-көп жылдық шөптер мен дәнді-бұршақ өсімдіктерін, бірдей ауруға шалдықпайтын астық түрлерін және сүрі жерді (пар) дұрыс пайдалану.
Астық егістіктерін бір-бірінен ошақтау егу. Аттас дақылдарды көп жылдық астық тұқымдас шөптерден, ал тұқымдықты шаруашылық егістіктен кемінде 1км алшақтату нәтижесінде ақ ұнтақ, тат, бактериоз, вироз және көптеген басқа аурулардың таралуын тежеу.
Жол жиегіндегі, егістіктегі арам шөптермен, әсіресе жабайы астық тұқымдас өсімдіктермен және вирус инфекциясын тасымалдаушы насекомдармен үнемі күресу.
Дақылдың ауруларға төзімділігін арттыру үшін фосфор, калий тыңайтқыштарын нұсқауға сәйкес сүрі жерге немесе тұқым себер алдында топыраққа енгізу.
Ерте көктемде танаптарды тырмалап, егінді жинаған соң аңызды терең сүдігер жыртып, көптеген ауру қоздырғыштарын жою.
Қара күйе, қарамық, ақ ұнтақ, т.б. ауру қоздырғыштарының топырақтағы қорын төмендету үшін, егінді қысқа мерзімде, уақытылы, төкпей-шашпай жинау.
Тұқымды дұрыс кептіріп, сақтау арқылы өсімдіктің ауруларға төзімділігін арттыру.
Астық дақылдарын аурулардан химиялық қорғау тұқымды себер алдында өңдеу және өсімдікті вегетация кезеңінде бүрку арқылы жүзеге асырылады. Тұқымды алдын-ала дәрілеу әдісі-тұқым мен топырақтағы инфекция қорын жоюға бағытталған. Бұл әдіс астық дақылдарын егу технологиясының негізгі бір элементі болып табылады.
Тұқымды себер алдында дәрілеу екі (құрғақ және ылғалды) тәсілмен жүргізіледі. Ылғалдап өңдеу (құрғаққа қарағанда) тиімдірек. Бұл әдісте дәрілеуші препараттардың тұқымға жабысқақтығы артып, еңбектің санитарлық-гигиеналық жағдайы жақсарады. Ылғалды өңдеуде бір тонна тұқымға 8-10л су жұмсалады.
Өсімдіктің өсу кезеңінде аурудың бірінші белгісі білінгенде ақ ұнтақ ауруының жапырақта таралуы 1%; септориоз бен гельминтоспориоз-2-5%; сабақ таты-10 сабаққа 1 бөртпе; қоңыр, сары және тәжді таттар-10 өсімдікке 1-2 бөртпе түзілгенде фунгицидтермен бүрку жүргізіледі.
Аурудың дамуына және эпифитотияның шығу қаупі бар жылдары астық дақылдарын міндетті түрде төмендегі фунгицидтер-25% байлетон, с.ұ.-0,5-0,7кгга; 25% импакт, с.к.-0,5лга; 25% тилт, э.к.-0,5 лга; альто 400 SС, с.к. - 0,15-0,2 лга; альто - супер 330 к.э. - 0,4-0,5 лга ерітінділерімен бүрку қажет.
Астық дақылдарын әртүрлі аурулардан химиялық қорғауда препараттарды Қазақстан республикасының орман және ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестері, аурулары және арам шөптеріне қарсы қолдануға рұқсат берілген химиялық, биологиялық заттардың тізіміне, сондай-ақ қауіпсіздікті сақтау нұсқауына сәйкес қолдану керек.
4 - 5 ДӘРІС
ДӘНДІ-БҰРШАҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ЖӘНЕ
КӨПЖЫЛДЫҚ БҰРШАҚТЫ ШӨПТЕРДІҢ АУРУЛАРЫ
Дәріс мақсаты: Дәнді-бұршақ дақылдары жәнекөпжылдық бұршақты шөптердің ауруларының негізгі түрлерінің біліну белгілері, қоздырғыштар-дың биологиялық ерекшеліктері, таралу жолдары, инфекция қоры және оларға қарсы қорғау шараларымен танысу
Дәрісте қаралатын сұрақтар:
1 Саңырауқұлақ аурулары (пероноспороз, аскохитоз, антракноз, фузариоз, тамыр шірігі, тат, қоңыр дақ)
2 Бактериялы аурулар (үрмебұршақтың бұрышты дағы)
3 Вирусты аурулар (асбұршақтың деформациялаушы мозаикасы)
4 Дәнді-бұршақ дақылдарын кешенді аурулардан қорғау жүйесі
Дәнді-бұршақ дақылдарының аса зиянды ауруларына пероноспороз, аскохитоз, антракноз, фузариоз, тамыр шіріктері, тат, бактериоздар мен вироздар жатады.
Аталған аурулардың кейбір түрлері көптеген дәнді-бұршақ дақылдарында бір-біріне ұқсас, сондықтан қоздырғыштардың морфологиялық, биологиялық ерекшеліктері барлығына жалпы сипатталып, тек дақылдардағы айырмашылықтары көрсетіледі.
Пероноспороз
Кесел барлық жерде кездеседі, әсіресе республиканың оңтүстік-шығысында кең таралған.
Ауруға негізінде өсімдіктің жапырағы, кейде басқа жер үсті бөліктері шалдығады. Кесел жергілікті және диффузды болуы мүмкін.
Аурудың қоздырғыштары - Peronospora туысының саңырауқұлақтары. Бұл саңырауқұлақтар арнайы бейімделген өсімдіктерді залалдайды. Мысалы, асбұршаққа - P.pisi Syd., май бұршаққа - P.manshurica Syd. түрлері бейімделген.
Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ конидиялармен таралып, ал ооспоралары залалданған ұлпа ішінде түзіледі. Конидия тасушылары дихотомиялы бұтақталған, қоңыр-күлгін түсті, конидиялары домалақ немесе сопақша, сарғыш кейде түссіз, көлемі 17-30х14-27мкм. Ооспоралары домалақ шар тәрізді, қос қабатты, сарғыш-қоңыр түсті. Саңырау-құлақтың дамуына қолайлы жағдай 15-220С температура және жоғары ауа ылғалының су тамшысы. Инфекция қоры-өсімдік қалдықтарында қыстайтын ооспоралар.
Кеселдің әсерінен өсімдік өскіні, жапырағы және бұршақбасы қурап, жойылады.
Аскохитоз
Кең таралған ауру, әсіресе республиканың оңтүстік-шығысында жиі кездеседі.
Дәнді-бұршақ дақылдарын барлық даму кезеңінде залалдайды. Ауруға шалдыққан өсімдіктің жер үсті мүшелерінде түрлі дақтар пайда болып, олардың бетінде пикнидалар түзіледі. Арудың сыртқы белгілері өсімдік пен қоздырғыш түрлеріне байланысты білінеді. Асбұршақ аскохитозы үш түрлі-бозғылт, қоңыр және тұтасқан.
Бозғылт аскохитоздың қоздырғышы - Ascochyta pisi Lib. саңырауқұлағы Залалданған мүшелердің қоңыр жиекті бозғылт дақтар пайда болады. Жапырақ пен бұршаққапта дақ дөңгелек, ал сабақ пен сағақта ұзынша болып келеді. Дақтар кейде көмескілеу көрінеді, бірақ екі жағдайда да дақ үстінде көптеген майда қара-қоңыр пикнидалар түзіледі.
Залалданған тұқымдардың беткі қабаты қыртыстанып, ашық-сары түсті дақтар жайылып орналасады. Саңырауқұлақтың бұл түрі басқа дәнді-бұршақтарға қарағанда асбұршақты жиі залалдап, аурудың дамуы жоғары дәрежеде өтеді.
Қоңыр аскохитоздың қоздырғышы - A. pinodes Jones саңырауқұлағы. өсімдіктің жапырағы, сабағы, бұршаққабы залалданып, оларда дөңгелек немесе бұрыс пішінді, шектелген, түсі қара-қоңыр, ортасы қаралау, диаметрі 0,5-8мм дақтар түзіледі. Пикнидалар көлемі үлкен дақтарда ғана пайда болады. Залалданған сабақта ойық жаралар болуы мүмкін. Кеселденген жас өскін қарайып, оның тамыр мойны шіриді. Ауруға шалдыққан тұқымда қоңыр дақтар түзіледі. Саңырауқұлақтың жынысты споралары да болуы мүмкін, олар солып қурай бастаған өсімдік бөліктерінде пайда болған майда, түс қара-қоңыр псевдотецийлер ішіндегі қалталарда түзіледі.
Тұтасқан аскохитоздың асбұршақтағы қоздырғышы - A.Pisicola Sacc. саңырауқұлағы. Жапырақ пен сабақтарда дөңгелек, ашық түсті, қоңыр жиекті майда дақтар бір-бірімен қосылып тұтас үлкен дақ түзеді. Дақ ортасында ірі, қара пикнидалар орналасады.
Май бұршақ аскохитозының қоздырғышы - A.sojaecola Abr. саңырауқұлағы. Өсімдікті барлық өсу кезеңінде залалдайды. өскіннің тұқым жарнағында қара жиекпен шектелген қара-қоңыр дақ пайда болады. Жапырақтағы дақтар ірі (1см дейін), дөңгелек, түсі ақшыл-сұр, қоңыр жиекті, кейде созылыңқы келеді де жүйке аралығында орналасады. Дақтар үгітіліп, түсіп, тек жиегі қалуы мүмкін. Пикнидалар жапырақтың үстіңгі бетінде шеңберлі орналасады. Залалданған өсімдіктің жас сабақтарының беткі ұлпалары ұзынша тілімдерге ыдырап, ал сүректелген сабақтарда қара, ұзынша, созылыңқы көптеген пикнидалар бар дақтар пайда болады.
Сиыржоңышқа аскохитозының қоздырғыштары - A.viciae Lib. және A.punctata Naum. саңырауқұлақтары. Қоздырғыштар өсімдіктің жапырағын, сабағын, бүршаққабын залалдайды. A.punctata саңырауқұлағы залалдаған мүшеде көмескі тұтасқан дақтар үстінде шеңберлі орналасқан басылыңқы қара пикнидалар, ал A.viciae - майда, дөңгелек, түсі қызылдау, жиегі қоңыр-қызыл дақтар түзеді. Ақшыл дақ ортасында пикнидалар орналасады.
Бөрібұршақ аскохитозының қоздырғышы - A.lupinicola Pet. саңырауқұлағы. Өсімдік жапырағында қызыл-қоңыр, сәл дөңес, жиекті дақ пайда болады. Жапырақ жиегінде орналасқан дақтарда көбінесе дара пикнидалар түзіледі.
Мал азықтық бұршақтың аскохитозын A.fabe Sped. саңырауқұлағы қоздырады. Өсімдік жапырағында, сабағында, жемісінде дөңгелек немесе созылыңқы қоңыр дақтар пайда болады. Дақ ортасы ашық, шеті қоңыр-қызыл жиекті, бетінде көптеген пикнидалар түзіледі.
Аскохитоз ауруы мол жаңбырлы ауа райы және 20-250С температурада қарқынды дамып, жетілген пикноспоралар жауын тамшысымен, желмен сау өсімдіктерге тарайды. Пикноспоралар төмен температурада (40С) өнеді. Қолайлы жағдайда саңырауқұлақтың инкубациялық кезеңі 4-8, кейбіреулерінікі - 2-4 күн. Жоғары температурада (350С) қоздырғыштың дамуы тоқталады. Инфекция қоры тұқым мен өсімдік қалдықтарында жіпшумақ, пикнида, псевдотеций, хламидоспора түрінде қыстайды. Соңғысы топырақта 3-4 жылға дейін сақталады.
Аурудың салдарынан өскіндер жойылып, өсімдіктің дамуы саябырлайды, жапырақтар мерзімінен бұрын қурап түседі, бұршаққаптағы тұқымдар бір мезгілде пісіп жетілмей, түзілген тұқым әлжуазданып, өнуі төмендейді.
Антракноз
Республикада кең таралған кеселдің бірі.
Өсімдік бұршаққабында, сабағында, сағағында, жапырағында қызыл жиекті, қоңыр дақ пайда болады. Дақ бетінде қызғылт немесе қоңыр-сұр конидия массасы түзіліп, дақ жарылады. Бұршаққаптың бетіндегі дақтар бір-бірімен қосылып тұқымға дейін өтетін терең ойық жара пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz