«Жалпы фитопатология» пәнінен оқу – әдістемелік кешені
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ..4
1. Атаулар және анықтамалар ... ... .5
2. Пәннің жұмыс бағдарламасы ... ... 9
3. Жалпы фитопатология пәні дәрістерінің қысқаша желісі (тезистері) ... ... ...27
4. Зертханалық . іссаналық сабақтардың тақырыптары ... ... ... ... ...87
5. Жалпы фитопатологиядан өздігінен дайындалу тапсырмалары ... ... ... ... ...126
6. Жалпы фитопатологиядан шекаралық 1.бақылау сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ...136
7. Жалпы фитопатологиядан шекаралық 2.бақылау сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 139
8. Жалпы фитопатология пәнінен емтихан сұрақтары ... ... ... ... ... ... ...142
9. Пәннің оқу.әдістемелік қамтамасыздандыру картасы
1. Атаулар және анықтамалар ... ... .5
2. Пәннің жұмыс бағдарламасы ... ... 9
3. Жалпы фитопатология пәні дәрістерінің қысқаша желісі (тезистері) ... ... ...27
4. Зертханалық . іссаналық сабақтардың тақырыптары ... ... ... ... ...87
5. Жалпы фитопатологиядан өздігінен дайындалу тапсырмалары ... ... ... ... ...126
6. Жалпы фитопатологиядан шекаралық 1.бақылау сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ...136
7. Жалпы фитопатологиядан шекаралық 2.бақылау сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 139
8. Жалпы фитопатология пәнінен емтихан сұрақтары ... ... ... ... ... ... ...142
9. Пәннің оқу.әдістемелік қамтамасыздандыру картасы
«Жалпы фитопатология» пәнінің міндеті мен мәні. Жалпы фитопатоло-гияның тарихи дамуының негізгі кезеңдері. Фитопатологияның ғылым ретінде қалыптасып, дамуының жалпы заңдылықтары.
Бірінші - теологиялық және антропоморфологиялық кезең. Өсімдік ауруларының табиғаты туралы алғашқы түсініктер. А. Левенгуктың микроорганизмдерді зерттеуде ашқан жаңалықтарының маңызы. Микробиологияның морфологиялық даму кезеңі.
Екінші - микробиологиялық кезең. Өсімдік патологиясы "микологияның тармағы" болып саналады. Ағайынды Л.Тюлан мен Ч.Тюлан, А.Де-Бари, М.С.Воронин және т.б. еңбектері. Паразитті саңырауқұлақтардың туу себебі, ал олар өсімдіктің инфекциялық ауруларының жалғасы болмайтындығы туралы зерттеулер.
Үшінші - кешенді кезең. Фитопатологияның кешенді ғылым ретінде құрылуы. Фитопатогенді саңырауқұлақтардың онтогенезін оқып білуде цитологиялық және биологиялық зерттеу әдістерін пайдалану.
Өсімдік ауруларының жаңа қоздырғыш топтары – патогенді бактериялардың табылуы. М.С.Воронин, Т. Барилл, Э.Смит, И.В. Сербинов, А.А. Ячевский және т.б. еңбектері.
Фитопатологияда фитовирусологияның сүзінді вирустарын ашу және жаңа бағытын құру. Д.И.Ивановский У.Стенли және т.б. ғалымдардың зерттеулері.
Фитопатологияда экологиялық бағыттың дамуы және өсімдік ауруларының жаппай таралуы мен даму заңдылықтарын зерттеу бастамасы. К.Мюллер, Н.А.Наумова және т.б. ғалымдардың еңбектері.
Төртінші - қазіргі кезең. Фитопатологияда түрлі техникалық құралдарды және осы заманғы ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдаланудағы эксперименттің ролі. Ауру қоздырғыштардың паразиттік эволюциясы, арнайы бейімделуі, иммунитет генетикасы, биологиялық және емдеу шаралары бойынша зерттеулерді дамыту және келешекте терең зерттеу.
Бірінші - теологиялық және антропоморфологиялық кезең. Өсімдік ауруларының табиғаты туралы алғашқы түсініктер. А. Левенгуктың микроорганизмдерді зерттеуде ашқан жаңалықтарының маңызы. Микробиологияның морфологиялық даму кезеңі.
Екінші - микробиологиялық кезең. Өсімдік патологиясы "микологияның тармағы" болып саналады. Ағайынды Л.Тюлан мен Ч.Тюлан, А.Де-Бари, М.С.Воронин және т.б. еңбектері. Паразитті саңырауқұлақтардың туу себебі, ал олар өсімдіктің инфекциялық ауруларының жалғасы болмайтындығы туралы зерттеулер.
Үшінші - кешенді кезең. Фитопатологияның кешенді ғылым ретінде құрылуы. Фитопатогенді саңырауқұлақтардың онтогенезін оқып білуде цитологиялық және биологиялық зерттеу әдістерін пайдалану.
Өсімдік ауруларының жаңа қоздырғыш топтары – патогенді бактериялардың табылуы. М.С.Воронин, Т. Барилл, Э.Смит, И.В. Сербинов, А.А. Ячевский және т.б. еңбектері.
Фитопатологияда фитовирусологияның сүзінді вирустарын ашу және жаңа бағытын құру. Д.И.Ивановский У.Стенли және т.б. ғалымдардың зерттеулері.
Фитопатологияда экологиялық бағыттың дамуы және өсімдік ауруларының жаппай таралуы мен даму заңдылықтарын зерттеу бастамасы. К.Мюллер, Н.А.Наумова және т.б. ғалымдардың еңбектері.
Төртінші - қазіргі кезең. Фитопатологияда түрлі техникалық құралдарды және осы заманғы ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдаланудағы эксперименттің ролі. Ауру қоздырғыштардың паразиттік эволюциясы, арнайы бейімделуі, иммунитет генетикасы, биологиялық және емдеу шаралары бойынша зерттеулерді дамыту және келешекте терең зерттеу.
Негізгі әдебиеттер
1. Власов Ю.И., Ларина Э.И. Сельскохозяйственная вирусология. Учебное пособие. - М., Колос, 1982.
2. Головин П.Н. и др. Фитопатология. Учебник. - Л., Колос, 1980.
3. Головин П.Н., Арсеньева М.В., Тропова A.M., Шестиперова З.И. Практикум по общей фитопатологии. Учебное пособие. - Л., Колос, 1977.
4. Горленко М.В. Бактериальные болезни растений. Учеб¬ник. - М., Высшая школа, 1981.
5. Дьяков Ю.Т. и др. Общая фитопатология с основами иммунитета. - М., Колос, 1976.
6. Ежов Г.И. Руководство к практическим занятиям по сель-скохозяйственной микробиологии. Учебное пособие. - М., Высшая школа, 1981.
7. Мишустин Е.Н., Емцев В.Т. Микробиология. Учебник. -М., Колос, 1977.
8. Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
9. Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Выс¬шая школа, 1977.
10.Черемисинов Н.А. Общая патология растений. - М., Выс¬шая школа, 1973.
Қосымша:
1. Кирай Э.З., Климент 3. Методы фитопатологии. - М.,Колос, 1974.
2. Наумова Н.А. Анализ семян на грибную и бактериальную инфекцию. - Л., Колос, 1970.
3. Основные методы фитопатологических исследований. /Под ред. А.Е.Чумакова/. - М., Колос, 1974.
4. Метьюз Р. Вирусы растений. - М., Мир, 1973.
5. Тарр С. Основы патологии растений. - М., Мир, 1975.
6. Шмыгля В.А. Вирусные микоплазменные болезни расте¬ний. Методические указания по диагностике и изучению. - М., ТСХА, 1978.
1. Власов Ю.И., Ларина Э.И. Сельскохозяйственная вирусология. Учебное пособие. - М., Колос, 1982.
2. Головин П.Н. и др. Фитопатология. Учебник. - Л., Колос, 1980.
3. Головин П.Н., Арсеньева М.В., Тропова A.M., Шестиперова З.И. Практикум по общей фитопатологии. Учебное пособие. - Л., Колос, 1977.
4. Горленко М.В. Бактериальные болезни растений. Учеб¬ник. - М., Высшая школа, 1981.
5. Дьяков Ю.Т. и др. Общая фитопатология с основами иммунитета. - М., Колос, 1976.
6. Ежов Г.И. Руководство к практическим занятиям по сель-скохозяйственной микробиологии. Учебное пособие. - М., Высшая школа, 1981.
7. Мишустин Е.Н., Емцев В.Т. Микробиология. Учебник. -М., Колос, 1977.
8. Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
9. Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Выс¬шая школа, 1977.
10.Черемисинов Н.А. Общая патология растений. - М., Выс¬шая школа, 1973.
Қосымша:
1. Кирай Э.З., Климент 3. Методы фитопатологии. - М.,Колос, 1974.
2. Наумова Н.А. Анализ семян на грибную и бактериальную инфекцию. - Л., Колос, 1970.
3. Основные методы фитопатологических исследований. /Под ред. А.Е.Чумакова/. - М., Колос, 1974.
4. Метьюз Р. Вирусы растений. - М., Мир, 1973.
5. Тарр С. Основы патологии растений. - М., Мир, 1975.
6. Шмыгля В.А. Вирусные микоплазменные болезни расте¬ний. Методические указания по диагностике и изучению. - М., ТСХА, 1978.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Өсімдік шаруашылығы кафедрасы
Агрономия факультетінің
5В081100 - Өсімдік қорғау және карантині мамандығының студенттеріне Жалпы фитопатология пәнінен
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Астана, 2011ж
С.Сейфуллин атындағы БЕКІТЕМІН:
Қазақ агротехникалық С.Сейфуллин атындағы
университетінің әдістемелік ҚазАТУ ӘК төрағасы
кеңесінің отырысында профессор _______
Е. Т. Тазабекова
қаралды және баспадан 2012 ж. _________
басып шығаруға ұсынылды
2012ж. _________
хаттама № ___
Құрастырған: А.А.Бегалина, а.ш.ғ.к., доценті, З.Ш. Сулейменова, ассистент
Сын - пікірші: Ұ. Ж. Байдүйсен, Ph.D. докторы, доцент., экология және орман шаруашылығы кафедрасының менгерушісі
Өсімдік шаруашылығы кафедрасының отырысында қаралды және құпталынды. 2012 ж. сәуірдің _09_ жұлдызында, хаттама № 9
Агрономия факультетінің әдістемелік комиссиясының отырысында қаралды және құпталынды, 2012 ж. мамырдың 11 жұлдызында, хаттама № 9
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Атаулар және анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Пәннің жұмыс бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3. Жалпы фитопатология пәні дәрістерінің қысқаша желісі
(тезистері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
4. Зертханалық - іссаналық сабақтардың тақырыптары ... ... ... ... ...87
5. Жалпы фитопатологиядан өздігінен дайындалу тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .126
6. Жалпы фитопатологиядан шекаралық 1-бақылау сұрақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .136
7. Жалпы фитопатологиядан шекаралық 2-бақылау сұрақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .139
8. Жалпы фитопатология пәнінен емтихан сұрақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .142
9. Пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыздандыру картасы ... ... ... ... .150
Кіріспе
Жалпы фитопатология - 5В081100 Өсімдік қорғау және карантин мамандығына арналған базалық пәндердің бірі.
Жалпы фитопатология пәнінің міндеті мен мәні. Жалпы фитопатоло-гияның тарихи дамуының негізгі кезеңдері. Фитопатологияның ғылым ретінде қалыптасып, дамуының жалпы заңдылықтары.
Бірінші - теологиялық және антропоморфологиялық кезең. Өсімдік ауруларының табиғаты туралы алғашқы түсініктер. А. Левенгуктың микроорганизмдерді зерттеуде ашқан жаңалықтарының маңызы. Микробиологияның морфологиялық даму кезеңі.
Екінші - микробиологиялық кезең. Өсімдік патологиясы "микологияның тармағы" болып саналады. Ағайынды Л.Тюлан мен Ч.Тюлан, А.Де-Бари, М.С.Воронин және т.б. еңбектері. Паразитті саңырауқұлақтардың туу себебі, ал олар өсімдіктің инфекциялық ауруларының жалғасы болмайтындығы туралы зерттеулер.
Үшінші - кешенді кезең. Фитопатологияның кешенді ғылым ретінде құрылуы. Фитопатогенді саңырауқұлақтардың онтогенезін оқып білуде цитологиялық және биологиялық зерттеу әдістерін пайдалану.
Өсімдік ауруларының жаңа қоздырғыш топтары - патогенді бактериялардың табылуы. М.С.Воронин, Т. Барилл, Э.Смит, И.В. Сербинов, А.А. Ячевский және т.б. еңбектері.
Фитопатологияда фитовирусологияның сүзінді вирустарын ашу және жаңа бағытын құру. Д.И.Ивановский У.Стенли және т.б. ғалымдардың зерттеулері.
Фитопатологияда экологиялық бағыттың дамуы және өсімдік ауруларының жаппай таралуы мен даму заңдылықтарын зерттеу бастамасы. К.Мюллер, Н.А.Наумова және т.б. ғалымдардың еңбектері.
Төртінші - қазіргі кезең. Фитопатологияда түрлі техникалық құралдарды және осы заманғы ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдаланудағы эксперименттің ролі. Ауру қоздырғыштардың паразиттік эволюциясы, арнайы бейімделуі, иммунитет генетикасы, биологиялық және емдеу шаралары бойынша зерттеулерді дамыту және келешекте терең зерттеу.
Атаулар және анықтамалар
Ақ масақ. Саңырауқұлақ залалданған астық масағындағы аурудың белгісі.
Ақ ұнтақ. Саңырауқұлақ залалданған мүшеде түзілетін өңез түрі.
Ала-құла, алажапырақтық. Түрлі себептерден жапырақ боялуының әркелкі болып өзгеруі .
Алхорының қызыл дағы. . Саңырауқұлақпен залалданған мүшеде пайда болатын майда жара.
Апотеций. Ішінде қалталар (аскалар) орналасқан, пішіні әртүрлі, ашық жеміс дене.
Апрессорий. Өсімдік эпидермисіне тіркелетін саңырауқұлақ жіпшесінің кеңейген бөлігі.
Арамсояу. Гүлді паразит, бір жылдық арам шөп.
Аск, қалта Аскомицеттердің жынысты сорпасы түзілетін қалта.
Аскоспора, қалта спора. Аскомицеттердің жынысты спорасы.
Аскохитоз. Саңырауқұлақ қоздыратын ауру түрі.
Базидия. Жіпшумақтың ерекше өскіні - аналық дене.
Базидиоспора. Базидияда экзогенді түзілетін спора.
Бастапқы, алғашқы инфекция. Вегетация кезеңінде өсімдікке кеселдің алғаш ( бірінші) ауру қорынан жұғуы.
Бозғылт аскохитоз. Саңырауқұлақ қоздыратын кеселдің түрі.
Бұйралану - жапырақтың бұйралануы.
Бұлтық, ісік. Түрлі қоздырғыштардың әсерінен жапырақ пішіннің бұзылуы. Түрлі себептерге байланысты өсімдіктің ауруға шалдыққан бөлігінде клетка санының көбеюінен немесе көлемінің ұлғаюынан пайда болатын түзілім.
Гаустория, сорғыш. Паразитті саңырауқұлақтардың, гүлді - парзиттердің ие-өсімдіктен қоректік зат алуға бейімделген жіпшелері мен өскіндері.
Гүлпарлық. Қоздырғыш әсерінен гүл құрылысының қалыптан ауытқуы, күлте жапырақшалардың көбейіп немесе тостаған жапырақшалар пішінінің өзгеруі.
Дақ, дақтылық. Кеселге шалдыққан өсімдік мүшелерінде пайда болған ауру белгісі.
Әлжуаз, семген (тұқым). Түрлі факторлардың әсерінен толық жетілмеген тұқым (дән).
Даму кезеңі. Тірі организмнің өсіп-жетілуінің әр түрлі мерзімдері.
Дәрілеуіш. Аурулардан, топырақ зиянкестерінен қорғау үшін тұқымдық дәнді өңдеуде қолданылатын пестицид.
Жапырақ шетінің желбіреуі. Саңырауқұлақ әсерінен жапырақ мезофиллы мен жүйке клеткаларының бір қалыпты дамуынан пайда болатын кесел белгісі.
Жіпше. Саңырауқұлақтың өте жіңішке тармақталған жіпшелері, олар жинақталып жіп шумақ құрады.
Жіпшумақ - нәзік жіпшелерден құралған саңырауқұлақтың вегетативті денесі, күрделі саңырауқұлақтың вегетативті денесі.
Залалдану, жұғу, дерттену - ауру қоздырғыштың организмге еніп, таралуы.
Өздігінен залалдану - қоздырғыш өздігінен шапшаң таралады.
Ауа арқылы жұғу - кеселдің ауа арқылы таралып, залалдауы.
Табиғи жұғу - аурудың өздігінен таралып, дерттендіруі.
Зооспора. Қарапайым саңырауқұлақтардың талшықты, жыныссыз спорасы.
Зооспорангий. Зооспора түзілетін эндогенді орган (мүше).
Ие - өсімдік. Ауру қоздырғышы, зиянкесі дамитын қолайлы өсімдік.
Инфекция, індет. Жұқпалы ауру тудыратын микроорганизмдер.
Инфекция қоры. Сақталып, ауру қоздыратын микроорганизмдердің көзі.
Кейіпсіз. Түрлі факторлардан өсімдік пішінінің қалыптан ауытқуы.
Киізді өңез. Саңырауқұлақ жіпшумағынан түзілетін тығыз өңез.
Клейстотеций. Аскомицет саңырауқұлағының тұйықталған жеміс денесі.
Конидия. Күрделі және кейбір қарапайым саңырауқұлақтардың жыныссыз спорасы.
Конидия тасушылар. Саңырауқұлақтың конидия түзетін жіпшелері.
Қастауыш. Саңырауқұлақ қоздыратын астық масағының ауруы.
Қара күйе. Астықтың саңырауқұлақ қоздыратын кеселі.
Қара сирақ. Өсімдік тамыр мойынының кеселі.
Қоздырғыш. Ауру тудыратын организм.
Қоңыр аскохитоз. Саңырауқұлақ қоздыратын аурудың түрі.
Қуыршақтану. Астықтың вирусты кеселі.
Насеком. Жарғаққанатты, денесі бас, көкірек және құрсаққа бунақталған жәндіктер.
Ооспора. Оомицеттердің жынысты спорасы.
Оқшаулау, оңаша. Егістерді бір-бірінен белгілі қашықтықта орналастыру; қоздырғыштың таза культурасын оқшаулап, басқаларынан бөлу.
Паразит, тоғышар. Қоректік затты басқа организмнен алып өмір сүретін зиянды организм.
Пероноспороз. Қарапайым саңырауқұлақ қоздыратын ауру түрі.
Перитеций. Аскомицеттердің жартылай тұйықталған жеміс денесі.
Пестицид. Өсімдіктің зиянды организмдеріне қарсы қолданылатын улы заттар.
Пикнида. Саңырауқұлақтың жыныссыз спорасы (конидия) түзілетіншар немесе алмұрт тәрізді дене.
Пикноспора. Пикнида ішінде түзілетін спора.
Пішен. Шауып кептірілген шөп.
Пішіннің өзгеруі. Түрлі факторлардан өсімдік және оның мүшелері кейпінің қалыптан ауытқуы.
Саңырауқұлақ жіпшесі. Саңырауқұлақтың өте жіңішке жіпшесі.
Сапрофит. Организмдердің жансыз қалдықтарымен қоректенетін микроорганизмдер.
Сауықтыру. Түрлі әдістермен өсімдікті қоздырғыштардан, аурудың таралуынан емдеу.
Секпілділік. Ауруға шалдыққан жапырақ тканінің ыдырап жұқаруы.
Сему, тұқымының семуі. Кеселденген өсімдік тұқымының толық дамымай, қатып семуі, солуы.
Спермагоний. Саңырауқұлақтың даму кезеңі.
Спора. Саңырауқұлақ тұқымы.
Столбур. Алқа тұқымдас өсімдіктерде микроплазмалық организмдер қоздыратын ауру.
Стрик. Вирусты ауру.
Су саңылауы, гидатода. Жапырақтың тамшы су бөліп шығаратын мүшесі.
Субстрат. Тірі организмдер қоректеніп өсіп-өнетін орта.
Таз-қотыр. Актиномицеттер мен саңырауқұлақтар қоздыратын ауру.
Тамыр шірігі. Зиянды организмдер қоздыратын кесел түрі.
Тат. Саңырауқұлақ қоздыратын ауру түрі.
Тәжді тат. Тат ауруының түрі.
Тежеу, шек қою. Зиянды организмдердің дамуына, таралуына кедергі жасау.
Телиобөртпе. Тат саңырауқұлағы түзетін өңез.
Телиоспора. Саңырауқұлақ спорасының түрі.
Тоз қабат, тоздану. Зиянды организмдердің әсерінен өсімдік ұлпасының жансыздануы.
Торлы өңез. Саңырауқұлақ жіпшелерінен түзілген жеңіл өңез.
Төсеніш, ложа. Конидия тасушы жіпшелердің топтасуынан пайда болған жастықша тәрізді жыныссыз спора (конидия) түзілетін орын.
Туынды инфекция. Негізге қосымша қоздырғыштар.
Тұқымды дәрілеу. Тұқымды себу алдында дәрілеуіштермен өңдеу.
Урединиоспора. Тат саңырауқұлағының жыныссыз спорасы.
Урединий. Урединиспора түзілетін орын.
Фитопатология. Өсімдік ауруларын зерттейтін ғылым.
Фузариоз. Саңырауқұлақ қоздыратын кесел.
Фунгицид Фитопатогенді саңырауқұлақтарға қарсы қолданылатын химиялық препарат.
Хлороз. Патогенді микроорганизмдердің және басқа да жағдайлардың әсерінен хлорофилл түзілуі төмендеп, өсімдік жапырағының сарғаюы.
Церкоспороз. Саңырауқұлақ қоздыратын кесел.
Цитоспороз. Саңырауқұлақ әсерінен болатын жеміс және орман ағаштарының кеселі.
Шеңберлі дақ. Дақта шеңберлердің кезектесіп орналасуы.
Шоқа шірігі. Сақтау кезінде патогендер әсерінен тамыр жемісінің шіруі.
Іріктеу. Өсімдіктің (көшеттің) ауруға шалдықпағанын таңдау, жаңа сорт шығаруда селекциялық әдіс.
Ісік, бұлтық. Патоген әсерінен клетка көлемінің ұлғаюынан (гипертрофия) немесе клетка санының көбеюінен (гиперплазия) түзілетін ауру белгісі.
Эндогенді паразит. Субстратішінде дамитын патогген (паразит).
Экзогенді паразит. Патоген негізінен субстрат сыртында дамып, өсімдікке тек гаусториялары енеді.
Экссудат. Өсімдіктің бактериясымен залалданған бөлігінде түзілетін шырыш.
Эпифитотия. Жұқпалы өсімдік кеселінің бір мезгілде кең таралуы.
Эциоспора. Тат саңырауқұлағының спорасы.
1.ОҚЫТУШЫ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТ: доцент Бегалина Алмагүл Әбілқайырқызы С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде өсімдік шаруашылығы кафедрасында қызмет етеді. Кездесу күндері 69 ауд. Ассистент Сүлейменова Зейнекүл Шағиқызы С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде өсімдік шаруашылығы кафедрасында қызмет етеді. Кездесу күндері 69 ауд.
2.Пән туралы мәлімет: Жалпы фитопатология пәні екінші курс студенттеріне арналған. Ол бір семестр ішінде өтіледі, 2 кредиттен тұрады, оның ішінде 15 сағат дәріс, 15 сағат зертханалық жұмыс, 15 сағат студенттер өздік жұмысты оқытушы көмегімен орындайды және 45 сағ аты студент өзі орындайды. Осы пәнді толық игеріп алу үшін 90 сағат бөлінген. Бақылау түрі - емтихан.
Болжамалы оқу уақытын бөлу
Апта
лар
1
2
3
4
5
6
7
Аралық бакылау
8
9
10
11
12
13
14
15
Аралық бақылау
Барлығы
Дәрістер
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
15
Зертханалық
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
15
СОБЖ
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
15
СӨЖ
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
45
Барлығы
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
90
3. Курстың Пререквизиттері - жалпы фитопатология пәнін игеру үшін экология, ботаника, химия және өсімдік физиологиясын білу қажет.
4. Курстың Постреквизиттері - өсімдікті химиялық қорғау, биологиялық өсімдікті қорғау, өсімдік карантині, өсімдік шаруашылығы, көкөніс шаруашылығы, жеміс көкөніс шаруашылығы, мал азығын өндіру, шалғын шаруашылығы, өсімдікті сақтау және өңдеу технологиясы, селекция .
5. Курсқа қысқаша шолу
Жалпы фитопатологияның негізгі мақсаты: өсімдік ауруларының негізгі қоздырғыштары - саңырауқұлақтар, бактериялар, актиномицеттер, микоплазмалар, вирустар морфологиясын, биологиялық, экологиялық ерекшеліктерін, патогендердің өсімдік жүйесіндегі орны мен жіктелуін, дамуын, табиғатта сақталуын зерттеп, олардың зияндылығын төмендету әдістерін іздестіреді.
Курстың негізгі міндеті: "Жалпы фитопатология" пәнін оқып-білуде бағдарламаға сай студенттер теориялық білімін тәжірибелермен ұштастырып, ауру қоздырғыштары қасиеттерін жан-жақты зерттеп, патогенді жеке бөлу, түрлерін өз бетінше анықтау, аурудың дамуын бақылап, есеп жүргізу, ауру өсімдіктер гербарийлерін жинау сияқты жұмыстарды меңгерулері керек
"Жалпы фитопатология" өсімдікті қорғау және карантин мамандарын дайындауда негізгі базалық пән болып табылады. Фитопатология ауру өсімдіктерді жан-жақты зерттеп, аурудың себебін, пайда болу зандылықтарын, таралуын, оның өршуіне немесе бәсеңдеуіне сыртқы ортаның тигізетін әсерін анықтайды.
Студент білу керек: аурулардың негізгі түрлерін және сыртқы белгілерін, оларды туғызатын себептерін;
аурулардың түрлі типтерінің патологиялық өзгерістерінің сипаттамасын;
саңырақұлақтардың негізгі жүйесін, ауру қоздырғыштардың морфологиясын және биологиясын;
өсімдік ауруының дамуында экологиялық факторлардың ролін;
ауруларға қарсы шараларды.
Білікті болу керек:
- сыртқы ортаның қолайсыз факторларынан пайда болған ауруларды айқындауға;
- табиғаты инфекциялық және инфекциялық емес негізгі ауруларды анықтауға;
- ауылшаруашылық дақылдарының ауруларына төзімділікті жоғарлату үшін іс жүзінде қорғау шараларын қолдануға.
Курстың саясаты (ұсынылатын ережелер).
Сабаққа кешікпеу керек, кешіккен студенттер сабаққа жіберілмейді.
Зертханалық сабақтарға уақытында міндетті түрде ақ халат киіп келу қажет.
Сабақ үстінде сөйлесуге, ұялы телефонды қосуға болмайды.
Сабақты жіберуге болмайды, себеппен (анықтама болса) жіберілсе, тапсырманы оқытушы белгілеген уақытта тапсыруға болады.
Курстастармен және оқытушылармен кең пейілді, шыдамды, ашық мінезді болу керек.
Студенттер зертханалық жабдықтарды, құралдарды сақтау қажет.
Сабақ уақытында белсенділік көрсету керек.
8. Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі.
Негізгі әдебиеттер
1. Власов Ю.И., Ларина Э.И. Сельскохозяйственная вирусо - логия. Учебное пособие. - М., Колос, 1982.
2. Головин П.Н. и др. Фитопатология. Учебник. - Л., Колос, 1980.
Головин П.Н., Арсеньева М.В., Тропова A.M., Шестиперова З.И. Практикум по общей фитопатологии. Учебное пособие. - Л., Колос, 1977.
Горленко М.В. Бактериальные болезни растений. Учеб - ник. - М., Высшая школа, 1981.
Дьяков Ю.Т. и др. Общая фитопатология с основами им - мунитета. - М., Колос, 1976.
Ежов Г.И. Руководство к практическим занятиям по сель - скохозяйственной микробиологии. Учебное пособие. - М., Высшая школа, 1981.
Мишустин Е.Н., Емцев В.Т. Микробиология. Учебник. -М., Колос, 1977.
Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Выс - шая школа, 1977.
10.Черемисинов Н.А. Общая патология растений. - М., Выс - шая школа, 1973.
Қосымша:
Кирай Э.З., Климент 3. Методы фитопатологии. - М.,Колос, 1974.
Наумова Н.А. Анализ семян на грибную и бактериальную инфекцию. - Л., Колос, 1970.
Основные методы фитопатологических исследований. Под ред. А.Е.Чумакова. - М., Колос, 1974.
Метьюз Р. Вирусы растений. - М., Мир, 1973.
Тарр С. Основы патологии растений. - М., Мир, 1975.
Шмыгля В.А. Вирусные микоплазменные болезни расте - ний. Методические указания по диагностике и изучению. - М., ТСХА, 1978.
Көрнекілік құралдар тізімі
1. Плакаттар.
2. Гербарий.
3. Зиянкестердің коллекциялық материалдары.
4. Бинокуляр МБС.
5. Микроскоп.
6. Мультимедиалық материалдар.
7. Компьютер.
8. Проектор.
9. Курстың саясаты
1. Сабаққа қалмай келу.
2. Себепсіз сабақты қалдырмау.
3. Ұялы телефонды сөндіріп қою, сабақ үстінде алаңдамау.
4. Сабақ үстінде белсенді жұмыс істеу.
5. Қасындағы әріптестеріне, оқытушыларға, лаборанттарға сыйластықпен қарау.
6. Оқу орнының жабдықтарын және жиһаздарын ұқыпты пайдалану.
10. Білімді бағалау жөнінде ақпарат.
Ағымдық бақылау. Семестр ішінде студенттердің білімін жүйелі түрде тексеру. Дәрістік сабақтарға қатысып, жұмыс жасау, зертханалық сабақтарды орындау және тапсыру, СӨОЖ тапсырмаларын орындау және тапсыру.
Аралық бақылау. Студенттердің оқу жетістіктерін кезендік тексеруді семестр ішінде 7 және 15 аптада оқытушы жүргізеді.
Қорытынды бақылау. Семестр соңында емтихан түрінде өткізіледі.
Баға қою саясаты. Университет бойынша студенттердің білімін бағалау және бақылау 100 балдық - рейтингілік жүйеге негізделеді және келесідей түрде бөлуді қарастырады: ағымдық және аралық бақылауға барлығы 60 (60 балл), ал қорытынды бақылауға 40 (40 балл) қойылады.
11. Жалпы фитопатология пәні бойынша білімді бағалау кестесі
№
Бақылау
Сабақ түрлері,
студенттер жұмысы
Балдар
Барлығы
1
Ағымдық
Дәрістегі жұмыс
0,2х15
1,53
2
Зертханалық сабақтар бойынша сынақ тапсыру
1,0х15
8,515
3
СОӨЖ (тапсырманы орындау)
1,3х15
1019,5
4
Дәптерлерін тексеру
0,178х14
12,5
5
Аралық
Коллоквиум (2 бақылау 10 балдан)
510
1020
6
Қорытынды
Емтихан
40
20 40
Жиынтығы
50100
Студенттердің білімін емтиханда балл арқылы бағалау үлгісі
Емтихандағы баға
Бағаның балы, пайыз
3 (қанағаттанарлық)
2029
4(жақсы)
3035
5(өте жақсы)
3640
Студенттердің қорытынды бағасы (барлық бақылау бойынша алынған балдардың қосындысы) кредиттік жүйеге сәйкес төмендегі мәлімет бойынша қойылады
Әріптік жүйе бойынша бағалау
Балдардың сандық
эквиваленті
Балдардың пайыздық өлшемі
Дәстүрлі жүйе бойынша бағалау
А
4,0
95-100
өте жақсы
А-
3,67
90-94
В+
3,33
85-89
жақсы
В
3,0
80-84
В-
2,67
75-79
С+
2,33
70-74
қанағаттанарлық
С
2,0
65-69
С-
1,67
60-64
Д+
1,33
55-59
Д
1,0
50-54
F
0
0-49
қанағаттанарлықсыз
Жалпы фитопатология пәнінің дәрістерінің қысқаша желісі
1-тақырып. Кіріспе бөлімі
Сұрақтары: 1.Жалпы фитопатологияның міндеті мен мақсаты.
2.Фитопатология ғылымының қалыптасуы мен даму кезеңдері.
3.Фитопатология ғылымының келешегі.
Әдебиет:
1. Туленгутова К.Н.Фитопатология. - Алматы, 2002. 70 - бет.
2. Головин П.Н. и др.. Фитопатология. Учебник. - Л.,Колос, 1980
3. Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
4. Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Высшая школа, 1977.
Дәріс желісі:
Фитопатология - гректің phyton - өсімдік деген және patos - ауру немесе патология, яғни онда орын алатын өзгерістер деген сөз тіркестерінен тұрады. Өсімдіктерде кездесетін патологиялық өзгерістердің бірнеше себептері бар, негізінен оны екі үлкен топқа бөлуге болады. Біріншіден, өсімдіктердің қалыпты өсіп-дамуына қоршаған ортаның қолайсыздығынан болатын ауытқулар немесе инфекциясыз, яғни жұқпайтын аурулар. Бұған абиотикалық әсерлер, немесе температураның қолайсыздығы, ылғал мөлшері мен қоректік заттардың жетіспеуі, немесе шамадан тыс артық болуы, қоршаған орта мен топырақтың өндіріс қалдықтары мен радиоактивті заттар, ауыр металлдармен ластануы және т.б. жатады.
Өсімдік ауруларының екінші себебі - бұл фитопатогенді микроағзалардың әсерінен туындайтын патологиялық өзгерістер немесе жұқпалы аурулар.
Өсімдіктердің әртүрлі ауруларға шалдығатыны ерте заманнан белгілі болған. Біздің заманымызға дейінгі 460-жылдары Демократ егінді қаракүйе ауруынан қорғау үшін астық дақылдарының тұқымын қоян қырыққабатының шырынымен дәрілеу керек екенін жазған. Бірақ талай ғасырлар бойы олардың пайда болуының негізгі себептері белгісіз болып келді. XVIII-XIX ғасырларға дейін өсімдік ауруы оның шырынының бұзылуынан, немесе әр түрлі бөртпелердің әсерінен пайда болады деген болжам бел алып келді. Бұл жаңсақ түсінік көпке дейін фитопатологияның ғылым ретінде дамуына тұсау болды.
Бірінші кезең. 1675 жылы Голландия ғалымы Антони ван Левенгук бірінші рет өзі құрастырған микроскоп арқылы көзге көрінбейтін тіршілік иелері микроағзалар болатынын анықтаған еді. Осы жаңалық кейін бірнеше салаға тарамдалған микробиология ғылымының қалыптасуына негіз болды. Өсімдік ауруларының негізгі себепкерлері немесе қоздырғыштары микроағзалар болатындықтан, фитопатологияның дамуы микробиология және микологиямен тығыс байланысты болды.
Екінші кезең. Кеңес Үкіметі орнаған жылдардан бастап фитопатология ғылымына көп көңіл бөлініп, ол ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған күрделі міндеттерді шешуге өз үлесін қосты. А.А. Ячевскиймен қатар В.А. Траншель (1868-1941 жж.), Н.А. Наумов (1885-1959 жж.), А.С. Бондарцев (1877-1968 жж.), Т.Д. Страхов (1890-1960 жж.) және т.б. ғалымдар оның ғылым ретінде қалыптасуына көп еңбек сіңірді.
Үшінші кезең. Қазақстанда тың жер игеру кезеңі өсімдік қорғау саласындағы ғылым салаларының, солардың бірі фитопатологияның дамуына үлкен ықпал етті. 1958 жылы Үкіметтің арнайы жарлығымен Республикалық өсімдік қорғау стансасының негізінде Қазақ өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу институты құрылды. Оның ұйымдастырушысы және ширек ғасырдай директоры болған Ж.Т. Жиенбаев, өсімдіктер қорғау саласындағы ғылымның дамуына айтарлықтай үлес қосты.
Төртінші кезең - республикамыздың егемендік алғаннан кейінгі соңғы 20 жыл. 90-жылдардағы қаржылық дағдарыс, ғылымның қалдық шартпен қаржылануынан, дарынды жастардың көпшілігі табысы молырақ жұмысқа ауысуына қарамастан, фитопатология саласы бойынша зерттеу жұмыстары жалғаса берді. Бұрын өсімдік қорғау құралдарын тіркеу КСРО АШМ-нің құзырында болса, еліміз егемендік алғаннан соң, онымен ҚР АШМ-і айналысатын болды.
Ресей АШҒА академиктері, белгілі ғалымдар С.С. Санин мен М.М. Левитиннің пайымдауынша XXI ғасырда өсімдік қорғау саласында агроэкологиялық, биохимиялық, биофизикалық, молекулярлық генетикалық және математикалық зерттеулер басымдық алады. Ауру қоздырғыштары мен ие-өсімдіктердің геномикасы жан-жақты зерттеледі, ақпараттық технологияларды, трансгендік селекцияны пайдалана отырып ауруларға берік сорттар шығарылады. Осыған байланысты алдағы 20-30 жылда төмендегі мәселелерді шешуге ерекше көңіл бөлінеді.
Ең бастысы жер шарын мекендеген халық санының үздіксіз өсуіне байланысты, оларды тіршілігі үшін аса қажетті азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету - шешуі қиын түйінге айналады. Осыған байланысты мәдени дақылдардың түсімділігін арттыру басты міндет ретінде қойылады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Антони ван Левенчук қандай жаңалық ашты?
2. Саңырауқұлақтар мен өсімдік ауруларының арасында байланыс бар екенін бірінші рет кімдер анықтады?
3. Бактериялар мен вирустар өсімдік ауруларының қоздырғышы екені қашан белгілі болды және бұл жаңалықты кімдер ашты?
4. Патшалық Ресей мен Кеңес үкіметі орнағанның алғашқы жылдары фитопатология ғылымының дамып, қалыптасуына кімдер айтарлықтай үлес қосты?
5. Орталық Азия мен Қазақстанда фитопатология ғылымы қай бағыттарда дамыды? Оған кімдер айтарлықтай үлес қосты?
6. Қазақстанда тың игерілгеннен кейін дәнді дақылдардың қандай аурулары белең алды, оның себеп-салдары неде? Бұл түйінді шешуге қандай ғалымдар үлес қосты?
7. Республика егемендік алған алғашқы жылдары қандай түйткілдерге баса көңіл бөлінді?
8. Фитопатология ғылымының дамуының келешегі жайлы не айта аласың?
2-тақырып. ӨСІМДІК АУРУЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Сұрақтары: 1.Өсімдік ауруларының жіктелуі немесе негізгі топтары.
2. Физиологиялық және биохимиялық өзгерістер.
3. Өсімдік ауруларын нақты және ерте анықтаудың олармен күрес шараларын мезгілінде ұйымдастырудағы рөлі.
Әдебиет:
1.Туленгутова К.Н. Фитопатология. - Алматы, 2002. 70 - бет.
2. Головин П.Н. и др.. Фитопатология. Учебник. - Л.,Колос, 1980
1. Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
2. Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Высшая школа, 1977.
Дәріс желісі:
Өсімдік ауруы дегеніміз патогенді ағзалардың әсерінен немесе қоршаған ортаның қолайсыз жағдайынан, механикалық жарақаттанудан және т.б себептерден туындайтын жасушалар мен ұлпалар, өсу және жыныс мүшелерінде байқалатын анатомиялық және физиологиялық өзгерістер. Өсімдік ауруларының негізгі бір ерекшелігі - теңбілдену, шіру, солу, таттану, қаракүйе түйіршіктері сияқты өзгере қоймайтын тұрақты белгілердің болуы. Ауру қоздырғыштарының әсерінен өсімдіктің жеке мүшелерінде неше түрлі патологиялық өзгерістер туындайды. Олардың жасушалары мен ұлпаларында анатомиялық, цитологиялық, физиологиялық және биохимиялық өзгерістер байқалады. Аталған өзгерістер бойынша ауру белгілері төмендегі топтарға жіктеледі.
Шіру. Су мен қоректік заттарға бай өсімдіктердің жемістері, тамыр-жемістері, түйнектері, шырыны мол сабақтары шіруге өте бейім келеді. Бактериялар мен саңырауқұлақтардың паразитті тіршілігінің әсерінен жасушалар арасындағы қабықша еріп, ұлпа шырыш тәріздес қоймалжың затқа немесе ұнтақтарға айналады, жөкеге ұқсас талшықтарға тарамдалады.
Солу. Тамыр жүйесінде және сабақта саңырауқұлақтар мен бактериялардың тіршілік етуіне байланысты су мен қоректік заттарды өткізетін түтікшелер бітеліп, өсімдіктердің өсуі баяулайды. Алғашқы кезде ауру белгілері ауа температурасы жоғарылап, күн қыза бастаған кезде байқалып, кешке қарай өсімдіктер қалпына келуі мүмкін.
Дақтар (теңбілдер) мен некроздар. Өсімдіктердің жапырақ пен сабағының, жемісі мен дәнінің, бұршақ қынапшаларының, бұта қабықшаларының ауруға шалдығуынан оларда алуан түрлі дақтар немесе теңбілдер пайда болады. Дақтардың үстінде үлпілдеген жұқа өңез немесе өсімдіктің жабынды ұлпасының астында олардың споралану мүшелері түзіледі
Пустулалар (күлдіреуіктер). Ауруға шалдыққан өсімдік мүшелерінің сырт қабықшасының астында саңырауқұлақ жіпшелері шоғырланып, онда ауру қоздырғышының споралары түзіледі. Соңғылары пісіп жетілген кезде эпидермис жыртылып, инфекция ауаға таралады.
Өңез немесе үлпек. Өсімдіктердің ауруға шалдыққан мүшелерінің үстінде саңырауқұлақтардың мицелийі, конидия мен оның сағақтарынан және жеміс денелерінен тұратын жұқа өңез пайда болады
Қаракүйе. Өсімдіктің ауруға шалдыққан мүшелері, әсіресе масақ пен собық қаракүйе тәріздес ұнтаққа немесе түйірлерге айналады. Бұл ауруға көбінесе астық дақылдарының жыныс мүшелері шалдығады. Дәннің немесе масақтың орнына қаракүйе қалташалары, болмаса түйірлері түзіледі. Ауру белгілері өсімдіктің сабағы мен жапырағында да кездесуі мүмкін
Мумификация. Саңырауқұлақ мицелийлері ауруға шалдыққан өсімдік мүшелерін торлап, соның нәтижесінде олар семіп, сүректенеді. Аурудың бұл түріне астық дақылдарының қастауышы, алма мен алмұрттың және сүйекті жеміс ағаштарының монилиозды немесе сұр шірігі жатады.
Ісік. Бактериялар мен саңырауқұлақтардың әсерінен өсімдіктің жеке мүшелері мен жасушалары шамадан тыс көбейеді (гиперплазия), немесе көлемін ұлғайтады (гипертрофия). Осының салдарынан тамырда, түйнектерде, тамыр-жемістерде басқа мүшелерде ісіктер пайда болады
Деформация. Вирус ауруларына шалдыққан өсімдіктерде жиі байқалады. Жапырақ тақтасы мен жүйкелерінің біркелкі өспеуінен олар бұйраланады, қатпарланып, түтікше тәріздес ширатылады. Гүлдердің реңі өзгеріп, алапестенеді, олардың күлтешелері мен тостағаншалары жапырақшаға айналады, аталық пен аналықтары шамадан тыс өседі.
Шайтан сыпырғышы. Қалталы және тат саңырауқұлақтарының әсерінен сүректі жеміс ағаштарының негізгі бұталарынан жанама бұташалар қаулап өседі. Соның салдарынан кейбір бұталардың сырт пішіні сыпыртқыға ұқсап кетеді
Физиологиялық және биохимиялық өзгерістер
Әртүрлі аурулардың әсерінен өсімдіктер ұлпасындағы қалыпты физиологиялық үдерістер бұзылады. Оларды бірнеше топқа жіктеуге болады.
Өсімдіктердің тыныс алуының өзгеруі. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің тыныс алу екпінділігі артып, қор ретінде жинақталатын органикалық заттар ысырапқа ұшырайды. Кейде аурудың әсерінен зәрлі заттар бөлініп жасушалар уланады.
Өсімдік мүшелерінің су және қоректік заттармен қамтамасыз етілуінің бұзылуы. Фотосинтездің нәтижесінде жапырақтарда түзілетін органикалық заттар төменгі ағыс жолымен тамыр-жеміс пен түйнекке, масаққа, жеміске және т.б. мүшелерге жинақталады
Жасуша мембранасының еруі. Ауру қоздыратын микроағзалардың, әсіресе бактериялардың әсерінен, өсімдік жасушасының мембранасы еріп кетеді.
Өсу заттары түзілуінің бұзылуы. Өсу заттары аз түзіліп, жеткіліксіз болса өсімдіктердің өсуі нашарлайды. Олар шектен тыс көп түзілсе, жасушалар мөлшерден артық бөлініп, кейбір мүшелер қаулап өседі немесе әр түрлі ісіктер мен шорлар пайда болады.
Гипертрофия. Ауру қоздырғыштарының әсерінен өсімдік жасушылары мен ұлпаларының мөлшері мен пішінінің өзгеруі.
Гиперплазия - өсімдік жасушаларының шамадан тыс көбеюі.
Гипоплазия - өсімдіктер көбінесе вирустар мен микоплазмалар қоздыратын ауруларға шалдыққанда байқалады.
Хлороз - жұқпалы және жұқпайтын деп екі топқа бөлінеді. Егер оның себебі азот пен магнийдің жетіспеуі болса, онда алдымен төменгі жапырақтар сарғаяды, ал көпжылдық жеміс ағаштарында темір жетіспесе ауру белгісі бұтақ ұшындағы жас жапырақтардан басталады. Инфекциясыз хлорозда жапырақтың сарғаюы мезофиллден байқалып, жүйкелеріне тарамайды.
Жасуша шырыны және фермент жүйелері. Әртүрлі ферменттердің әсерінен ауруға шалдыққан өсімдік жасушылары протоплазмасының физикалық және химиялық қасиеттері өзгереді.
Су тасымалдануы. Аурулардың салдарынан өсімдіктің өсу және жыныс мүшелеріндегі су мөлшері төмендейді.
Фотосинтез қарқынының төмендеуі. Көптеген аурулардың салдарынан жасыл жапырақтарда жүретін фотосинтез үрдісінің екпінділігі төмендейді.
Көмірсу айналымы. Өсімдік ұлпасындағы көмірсу құрамы мен айналымы көптеген жағдайларға, әсіресе оның мөлшері мен фотосинтез қарқынына тікелей байланысты келеді.
Азот пен ақуыз айналымы. Патологиялық үрдіс өсімдік мүшелеріндегі азот айналымына да біраз әсер етеді. Көпшілік жағдайда ауру жайлаған ұлпаларда оның мөлшері төмендейді.
Тыныс алу, тотықтыру және қалпына келтіру ферменттері. Көптеген өсімдік ауруларына тән қасиет - бастапқы кезде тыныс алуға қажет ауа алмасуының екпіндігі артады. Бірақта бұл үрдіс ұдайы байқалмайды, біртіндеп екпінділігі төмендейді.
Өсімдік ауруларын нақты және ерте анықтаудың олармен күрес шараларын мезгілінде ұйымдастырудағы рөлі
Өсімдік ауруларымен күресу шараларын дұрыс ұйымдастыру үшін оларды бір-бірінен дәл ажырату және ауру қоздыратын ағзаның биологиялық ерекшеліктерін білу қажет. Ауру белгісі бірден байқалмауы мүмкін, өсімдіктерге инфекция жұғуымен оның белгілерінің нақты байқалуының арасында бірнеше тәулік өтуі мүмкін. Бұл аурудың жасырын немесе латенті даму кезеңі .
Өсімдік ауруларын анықтау үшін бірнеше әдістер қолданылады:
►Ауруға шалдыққан мүшелерді көзбен жіті қараса, оларда патологиялық өзгерістер бар-жоғы байқалады
►Өсімдіктің ауруға шалдыққан мүшелері зертханада микроскоп арқылы мұқият зерттеліп, онда ауру қоздырғышының споралану мүшелерінің бар жоғы анықталады.
►Ауа-райы құрғақ болса өсімдіктің көптеген ауруларының қоздырғыштары залалданған мүшелер спора түзбейді, олардың мицелийлері жасуша ішінде немесе ұлпада көрінбей қалады.
► Ауру қоздырғышын жасанды ортаға бөліп өсіруге тура келетін кездер де болады.
►Өсімдік ауруларын қоздыратын бактерияларды анықтау үшін, оның морфологиясымен қатар жасанды қоректік орталарда, себінділік, физиологиялық және биохимиялық қасиеттері зерттеледі.
►Вирус ауруларын анықтауда серологиялық әдістің маңызы зор. Ол вирус инфекциясынан айықтырылған картоп түйнегін алу үшін ғылыми-зерттеу институттарда, ауылшаруашылық тәжірибе стансаларында кеңінен қолданылады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Өсімдік аурулары қандай негізгі топтарға жіктеледі? Жұқпалы және жұқпайтын аурулардың себептеріне тоқтал?
2. Қандай микроағзалар өсімдік ауруларын қоздырады және олардың негізгі белгілері қалай байқалады? Патогендер салдарынан өсімдік мүшелерінде байқалатын морфологиялық және анатомиялық өзгерістер?
3. Өсімдік ауруларының қандай этиологиялық топтары бар?
4. Өсімдік ауруларының салдарынан қандай физиологиялық және биохимиялық өзгерістер орын алады? Гипертрофия, гиперплазия және гипоплазия дегеніміз не?
5. Өсімдік ауруларын дәл анықтау үшін қандай әдістер қолданылады?
6. Өсімдік ауруларының зияндылығы жайлы қандай нақты деректер білесің?
7. Ауру салдарынан мәдени дақылдардың түсімділігі мен өнімнің сапасы не себепті нашарлайды?
3-тақырып. Өсімдік ауруларының топтары
Сұрақтары: 1. Өсімдік ауруларының этиологиялық топтары.
2. Өсімдік ауруларының зияндылығы
Әдебиет:
1. Туленгутова К.Н. Фитопатология. - Алматы, 2002. 70 - бет.
2. Головин П.Н. и др.. Фитопатология. Учебник. - Л.,Колос, 1980
3. Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
4. Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Высшая школа, 1977.
Дәріс желісі:
Өсімдік ауруларының этиологиялық топтары
Туындау себептеріне байланысты өсімдік аурулары жұқпайтын немесе физиологиялық және жұқпалы, немесе инфекциялы деген үлкен екі топқа бөлінеді. Қоздыратын микроағзаларға байланысты соңғылары микоздар немесе саңырауқұлақтар, бактериоздар - фитопатогенді бактериялар және вироздар - фитопатогенді вирустар әсерінен туындайтын аурулар тобына жіктеледі (1 сурет).
ӨСІМДІКТЕРДІҢ ЖҰҚПАЛЫ АУРУЛАРЫН ҚОЗДЫРАТЫН МИКРОАҒЗАЛАР ЖӘНЕ АУРУ БЕЛГІЛЕРІ
САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР
БАКТЕРИЯЛАР
МИКОПЛАЗМАЛАР, ВИРУСТАР, ВИРИОНДАР
ҚАРАКҮЙЕ, ТАТ, ӨҢЕЗ, АҚ ҰНТАҚ, СОЛУ, ШІРУ ТЕҢБІЛДЕНУ, ІСІК, МУМИФИКАЦИЯ
ТЕҢБІЛДЕНУ, СОЛУ, СУЛЫ ШІРУ, ІСІК , КҮЙІК
АЛАПЕСТЕНУ,
ХЛОРОЗДАНУ
ДЕФОРМАЦИЯ,
ГИПЕРПЛАЗИЯ
1 сурет - Өсімдіктердің жұқпалы ауруларын қоздыратын
миқроағзалар және ауру белгілері
Ауруға көбінесе өсімдіктің белгілі бір мүшесі шалдығуы мүмкін, мәселен жапырақ немесе сабақ, масақ пен дән және басқа да жеміс түзетін мүшелер, тамыр немесе тамыр-жемістер. Инфекцияға өсімдіктің белгілі бір-екі мүшесі ғана шалдықса, оны жергілікті немесе шоғырланған ауру деп атайды. Кесел өсімдіктің өн-бойын қуалай таралып, барлық мүшелерін шарпитын болса, оны жүйелі немесе диффузиялы ауру дейді. Соңғысына астық дақылдарының қаракүйелері жатады.
Өсімдік ауруларының зияндылығы
Дүниежүзін мекендеген халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін өсімдіктердің аурулардан келетін шығынын төмендетудің маңызы өте зор. Ғалымдар неше түрлі аурулардан келетін орасан зор шығынға ерте кезден-ақ назарын аударған. Мәселен, XIX ғасырдың ортасында Батыс Еуропа елдерін жайлаған картоп фитофторозы негізінен онымен қоректенетін ирландықтарды ашаршылыққа душар етіп, бұл елдің мыңдаған тұрғындары аштықтың құрбаны болғаны, біразы шет елдерге еріксіз қоныс аударғаны тарихтан белгілі. Сол ғасырдың соңғы он жылдығында Оңтүстік-Шығыс Азияда кофе көп егілетін еді. Өкінішке орай тат ауруының эпифитотиясынан бұл дақылдың көптеген плантациялары жойылып кетті. Австралияда жалған ақ ұнтақ ауруының эпифитотиясынан темекі плантациялары апатқа ұшырады.
Қазақстан мен Ресейдің Батыс Сібір, Еділ жағалауы, Оңтүстік Орал және басқа аймақтарында тың және тыңайған жерлер игерілгеннен кейін жаздық бидай миллиондаған гектарда дара дақыл ретінде егіле бастады. Осыған байланысты егіс алқаптарында аса бір зиянды ауру - тамыр шірігі кең таралып, өткен ғасырдың 50-60 жылдары одан келетін шығын мөлшері 20-30% дейін жетті. Сонымен қатар, өндірілген дәннің сапасы, атап айтқанда ақуыз мөлшері, біраз төмендейтіні анықталды. 1980-1990 жылдары республиканың солтүстік және солтүстік батыс аймақтарында жүргізілген зерттеу жұмыстары бұл ауру барлық егіс алқаптарында таралғанымен, одан келетін орташа шығын мөлшері 5-10%-дан аспайтынын көрсетті.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Өсімдік ауруларының қандай этиологиялық топтары бар?
2.Өсімдік ауруларының зияндылығы жайлы қандай нақты деректер білесің?
3. Ауру салдарынан мәдени дақылдардың түсімділігі мен өнімнің сапасы не себепті нашарлайды?
4- Тақырып. Өсімдіктердің инфекциясыз немесе жұқпайтын аурулары.
Сұрақтары: 1. Өсімдіктердің жұқпайтын аурулары.
2. Өндіріс қалдықтары мен өсімдік қорғау құралдарының әсері.
3. Қоректік заттардың жетіспеуінен туындайтын аурулар.
4. Генетикалық және физиологиялық өзгерістер мен зақымдану.
Әдебиет:
1. Туленгутова К.Н.Фитопатология. - Алматы, 2002. 70 - бет.
2. Головин П.Н. и др.. Фитопатология. Учебник. - Л.,Колос, 1980
3. Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
4. Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Высшая школа, 1977.
Дәріс желісі:
Өсімдіктердің дұрыс өсуі үшін олар су мен қоректік заттар, жарық және жылумен қажетті мөлшерде қамтамасыз етілуі қажет. Физиологиялық үрдістің ойдағыдай жүруіне аталған факторлар жиынтығының белгілі бір оңтайлы мөлшері тиімді. Олардың біреуі немесе бірнешеуі одан ауытқыса, өсімдік мүшелерінде неше түрлі патологиялық өзгерістер байқалады. Топырақтағы қоректік заттардың мөлшері өсімдіктердің талабына сай келмей, жетіспесе немесе артық болса, әр түрлі морфологиялық және физиологиялық ауытқулар туындайды (2 сурет).
ӨСІМДІКТЕРДІҢ ЖҰҚПАЙТЫН АУРУЛАРЫ
Қоршаған ортаның
қолайсыз әсері
(температура және ылғалдың аса жоғары немесе төмен болуы)
Макро- микроэлемент-тердің жетіс-пеуі немесе артық болуы
Өндіріс қалдықтары, өсімдік қорғау құралдары, топырақ
тың сортаңдануы
Генетикалық, физиология-
лық ауытқу-лар, зақымдар
2 сурет - Өсімдіктердің жұқпайтын ауруларының негізгі себептері
Инфекциясыз аурулар өсімдіктердің түсімділігін төмендетумен қатар олардың жұқпалы ауруларға төзімділігін нашарлатады. Мысалы, аязды қыста механикалық зақымдалған алма ағаштарында цитоспороз және рак аурулары өршиді. Олардың таралуы мен дамуын төмендетудің негізгі жолы кеселге себеп болып отырған абиотикалық факторды анықтап, оның теріс әсерін жою немесе азайту.
Су мен ылғал мөлшері, ауа мен топырақ ылғалдылығы. Қоршаған орта факторларының ішінде өсімдіктердің өсуіне ең қажеттілері су мен температура және топырақ құнарлылығы. Климаты аса қуаң келетін Қазақстан үшін қыс, көктем және жаз айларында түсетін ылғал мөлшері шешуші рөл атқарады.
Жарық пен температураның әсері. Өсімдіктердің өсуіне жарықтың тигізетін әсерін жылыжайлар мен саяжайлардан нақты байқауға болады. Мәселен, қызанақ пен қияр өсімдіктері жиілеу отырғызылса, күн сәулесі азырақ түсетін жақтарда олар бойлай өсіп, жеміс салмайды, немесе сирек салады.
Топырақтың сортаңдануы. Сортаң топырақта өскен өсімдіктердің бойы аласа, жапырақтары көгілдір-жасыл келеді, олардың жоғарғы және шеткі ұштары сарғайып, біртіндеп қурай бастайды. Жер бедеріне байланысты топырақтағы тұздың мөлшері әр түрлі болатындықтан сортаң жерлерге шыққан астық ойдым-ойдым келеді.
Өндіріс қалдықтары мен өсімдік қорғау құралдарының әсері
Жоғарыда көрсетілген абиотикалық факторлармен қатар, кейде қоршаған ортада кездесетін өндіріс қалдықтары мен улы заттар, тыңайтқыштар мен өсімдік қорғау құралдарының дұрыс қолданылмауынан да мәдени дақылдар ауруға шалдығады.
Химиялық зауыттардың айналасындағы ауада күкірт ангидриді көп болса, өсімдік жапырақтары ерте сарғайып, қурап, түсіп қалады. Мұнай өндірісі шоғырланған республиканың батысында күкірт үйінділерінің көп жиналуына байланысты басқа аймақтардың экологиясына да қауіп төндіріп отыр. Азот тотығының мөлшері ауада артық болса, өсімдіктердің жапырағында қара-қоңыр дақтар пайда болады. Қылқан жапырақты ағаштардың инесінің ұшы қызыл қоңыр тартады. Ауада фтор көп болғанда жапырақтың шеті мен жоғарғы ұшында қара қоңыр дақтар байқалады. Өндіріс және автокөлік газымен ыластанған үлкен қалалардың айналасында озон (О3) көп түзіледі. Оның әсерінен өсімдік жапырақтарының өткізгіштік қасиеті нашарлайды, ақшыл сұр дақтар пайда болып, ісінеді. Ауаның радиоактивті заттармен ыластануы немесе қышқыл жаңбырлардың әсерінен, оларға өте сезімтал келетін картоп, қызанақ және т.б. өсімдіктердің жапырақтары аяқ астынан қарайып, қурап кетеді.
Қоректік заттардың жетіспеуінен туындайтын аурулар
Топырақта қоректік макро- және микроэлементтердің жетіспеуінен өсімдік мүшелерінде сырт белгілері тұрақты келетін патологиялық өзгерістер байқалады.
Азот. Бұл элемент өсімдікте түзілетін ақуыз бен нуклейн қышқылы және басқа да органикалық қоспалардың құрамына кіреді. Ол қара шірінді мен өсімдік қалдықтарында шоғырланады, топырақта тіршілік ететін микроағзалар оны өсімдік игеретін азот қышқылы мен аммонийге дейін ыдыратады. Азоттың жетіспеуінен өсімдіктердің өсуі нашарлайды, жапырақтар ақшыл - сары немесе сарғылт-жасыл тартады. Астық дақылдарының түптенуі нашарлайды, жапырақтар мен сабақтары жіңішкеріп, ерте сарғаяды. Осының салдарынан масақ ұсақтау болып, дән ерте піседі.
Фосфор. Өсімдіктердің өсіп жетілуіне өте қажет бұл элементтің тапшылығынан олардың өсуі және жыныс мүшелерінің қалыптасуы мен дамуы баяулайды, жапырақтар майда келеді. Астық дақылдарының жапырақтары күңгірт-жасыл, жоғарғы ұшы қоңырқай тартып, қурай бастайды. Фосфор жетіспеген жағдайда бидайдың жапырақтары төменнен жоғарыға дейін бозғылт, немесе сарғылт-қызыл тартады, масақ толық жетілмей, дән ара-кідік түзіледі.
Калий. Бұл элемент өсімдіктің көмірсу айналымына және аминқышқылдары мен ақуыздың түзілуіне үлкен әсер етеді. Оның жетіспеуінен, алдымен жапырақтардың шетінде, кейінірек ортасында үлкен қара-қоңыр дақтар пайда болады, ұлпалары өледі. Картоп жапырақтары күңгірт-жасыл тартып, әжімделеді, көбінесе жүйкелерді бойлай созылған қоңырқай дақтар байқалып, олар біртіндеп сарғылт-қоңыр немесе қызғылт-қоңыр тартады. Сүректі жеміс ағаштарының жапырақтарының алдымен шеттері сарғаяды да, кейіннен қызғылт- күрең реңге боялады.
Темір. Бұл элемент өсімдіктерде жүретін тотығу және қалпына келу реакциясына, хлорофиллдің түзілуіне қатысады, тыныс алу ферменттерінің құрамына кіреді. Оның жетіспеуінен сүректі жеміс ағаштары мен жеміс-жидектердің жапырағы сарғайып немесе ақшыл-сары тартады. Алдымен жапырақ жүйкелерінің ортасы, кейінірек оның алақаны толығымен сарғылт тартады. Сабақ немесе бұтаның ұшындағы өсу нүктелерінің дамуы тоқталады, фотосинтез екпінділігімен қатар, өсімдіктің түсімділігі төмендейді.
Бор. Көпшілік дақылдардың, әсіресе қызылша, зығыр, күнбағыс, т.б. үшін өте қажет. Бұл микроэлемент өсімдік тіршілігінде жүретін біраз үдерістердің үдеткіші. Ол, әсіресе жемістер мен тамыр-жемістерде жиналатын қант мөлшерін арттыру үшін өте қажет, сонымен қатар, тұқымның сапасын жақсартады.
Мырыш. Бұл микроэлементтің жетіспеуінен алма ағашының жапырақтары ұсақталады, сабақ буынаралықтары қысқарып, гүлдері алапестеніп, жеміс байлануы төмендейді. Астық дақылдарының өніп-өсуі үшін де бұл өте қажет микроэлемент.
Марганец. Бұл микроэлемент өсімдіктердің тыныс алуы мен фотосинтезі, тотықтандыру және қалпына келтіру реакцияларының дұрыс жүруі үшін үлкен рөл атқарады. Оның тапшылығы қарашірікке бай сілтілі және бейтарап топырақтарда байқалады.
Мыс. Өсімдік ұлпаларында болатын тотықтандыру және қалпына келтіру үдерісіне қатысады. Оның жетіспеуі саздауыт және құмдауыт топырақтарға егілген астық, картоп пен жеміс және көкөніс дақылдарында анық байқалады. Бидай мен басқа астық дақылдарының жапырақтарының ұшы ағарып, ширатылып, біртіндеп қурайды, масақ ағарып хлорозданады. Картоптың жапырақтары қаулап өспей, тікірейіп тұрады.
Генетикалық және физиологиялық өзгерістер мен зақымдану
Өсімдіктердің өсуі мен дамуы кезінде кездесетін біраз анатомиялық және физиологиялық ауытқулар хромосомның тұрақсыздығынан немесе будандастыру мақсатында жасалынған комбинациялардың сәтсіздігінен болуы мүмкін.
Хлорозды немесе қоңырқай дақтар. Генетикалық өзгеріс күздік қатты бидайдың масақтану кезінде жоғарғы жапырақтардың тақтасын толық алып жатқан кішірек келген, ортасы ақшылдау, қоңырқай дақтар ретінде байқалады. Ауаның температурасы күрт өзгеріп, күн сәулесі мол ыстық күндер бұлтты салқын ауа райына алмасқанда да осындай дақтар пайда болады.
Меланоз немесе қоңыр некроз, дән қауызының қараюы. Ауру белгілері жоғарғы жапырақ пен сабақ буынаралықтары, масақ пен дән қауызында қоңырқай немесе қоңырқай - күлгін сызықтар, немесе дақтар ретінде байқалады. Бұл құбылыстың негізгі себебі кейбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Өсімдік шаруашылығы кафедрасы
Агрономия факультетінің
5В081100 - Өсімдік қорғау және карантині мамандығының студенттеріне Жалпы фитопатология пәнінен
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Астана, 2011ж
С.Сейфуллин атындағы БЕКІТЕМІН:
Қазақ агротехникалық С.Сейфуллин атындағы
университетінің әдістемелік ҚазАТУ ӘК төрағасы
кеңесінің отырысында профессор _______
Е. Т. Тазабекова
қаралды және баспадан 2012 ж. _________
басып шығаруға ұсынылды
2012ж. _________
хаттама № ___
Құрастырған: А.А.Бегалина, а.ш.ғ.к., доценті, З.Ш. Сулейменова, ассистент
Сын - пікірші: Ұ. Ж. Байдүйсен, Ph.D. докторы, доцент., экология және орман шаруашылығы кафедрасының менгерушісі
Өсімдік шаруашылығы кафедрасының отырысында қаралды және құпталынды. 2012 ж. сәуірдің _09_ жұлдызында, хаттама № 9
Агрономия факультетінің әдістемелік комиссиясының отырысында қаралды және құпталынды, 2012 ж. мамырдың 11 жұлдызында, хаттама № 9
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Атаулар және анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Пәннің жұмыс бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3. Жалпы фитопатология пәні дәрістерінің қысқаша желісі
(тезистері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
4. Зертханалық - іссаналық сабақтардың тақырыптары ... ... ... ... ...87
5. Жалпы фитопатологиядан өздігінен дайындалу тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .126
6. Жалпы фитопатологиядан шекаралық 1-бақылау сұрақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .136
7. Жалпы фитопатологиядан шекаралық 2-бақылау сұрақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .139
8. Жалпы фитопатология пәнінен емтихан сұрақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .142
9. Пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыздандыру картасы ... ... ... ... .150
Кіріспе
Жалпы фитопатология - 5В081100 Өсімдік қорғау және карантин мамандығына арналған базалық пәндердің бірі.
Жалпы фитопатология пәнінің міндеті мен мәні. Жалпы фитопатоло-гияның тарихи дамуының негізгі кезеңдері. Фитопатологияның ғылым ретінде қалыптасып, дамуының жалпы заңдылықтары.
Бірінші - теологиялық және антропоморфологиялық кезең. Өсімдік ауруларының табиғаты туралы алғашқы түсініктер. А. Левенгуктың микроорганизмдерді зерттеуде ашқан жаңалықтарының маңызы. Микробиологияның морфологиялық даму кезеңі.
Екінші - микробиологиялық кезең. Өсімдік патологиясы "микологияның тармағы" болып саналады. Ағайынды Л.Тюлан мен Ч.Тюлан, А.Де-Бари, М.С.Воронин және т.б. еңбектері. Паразитті саңырауқұлақтардың туу себебі, ал олар өсімдіктің инфекциялық ауруларының жалғасы болмайтындығы туралы зерттеулер.
Үшінші - кешенді кезең. Фитопатологияның кешенді ғылым ретінде құрылуы. Фитопатогенді саңырауқұлақтардың онтогенезін оқып білуде цитологиялық және биологиялық зерттеу әдістерін пайдалану.
Өсімдік ауруларының жаңа қоздырғыш топтары - патогенді бактериялардың табылуы. М.С.Воронин, Т. Барилл, Э.Смит, И.В. Сербинов, А.А. Ячевский және т.б. еңбектері.
Фитопатологияда фитовирусологияның сүзінді вирустарын ашу және жаңа бағытын құру. Д.И.Ивановский У.Стенли және т.б. ғалымдардың зерттеулері.
Фитопатологияда экологиялық бағыттың дамуы және өсімдік ауруларының жаппай таралуы мен даму заңдылықтарын зерттеу бастамасы. К.Мюллер, Н.А.Наумова және т.б. ғалымдардың еңбектері.
Төртінші - қазіргі кезең. Фитопатологияда түрлі техникалық құралдарды және осы заманғы ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдаланудағы эксперименттің ролі. Ауру қоздырғыштардың паразиттік эволюциясы, арнайы бейімделуі, иммунитет генетикасы, биологиялық және емдеу шаралары бойынша зерттеулерді дамыту және келешекте терең зерттеу.
Атаулар және анықтамалар
Ақ масақ. Саңырауқұлақ залалданған астық масағындағы аурудың белгісі.
Ақ ұнтақ. Саңырауқұлақ залалданған мүшеде түзілетін өңез түрі.
Ала-құла, алажапырақтық. Түрлі себептерден жапырақ боялуының әркелкі болып өзгеруі .
Алхорының қызыл дағы. . Саңырауқұлақпен залалданған мүшеде пайда болатын майда жара.
Апотеций. Ішінде қалталар (аскалар) орналасқан, пішіні әртүрлі, ашық жеміс дене.
Апрессорий. Өсімдік эпидермисіне тіркелетін саңырауқұлақ жіпшесінің кеңейген бөлігі.
Арамсояу. Гүлді паразит, бір жылдық арам шөп.
Аск, қалта Аскомицеттердің жынысты сорпасы түзілетін қалта.
Аскоспора, қалта спора. Аскомицеттердің жынысты спорасы.
Аскохитоз. Саңырауқұлақ қоздыратын ауру түрі.
Базидия. Жіпшумақтың ерекше өскіні - аналық дене.
Базидиоспора. Базидияда экзогенді түзілетін спора.
Бастапқы, алғашқы инфекция. Вегетация кезеңінде өсімдікке кеселдің алғаш ( бірінші) ауру қорынан жұғуы.
Бозғылт аскохитоз. Саңырауқұлақ қоздыратын кеселдің түрі.
Бұйралану - жапырақтың бұйралануы.
Бұлтық, ісік. Түрлі қоздырғыштардың әсерінен жапырақ пішіннің бұзылуы. Түрлі себептерге байланысты өсімдіктің ауруға шалдыққан бөлігінде клетка санының көбеюінен немесе көлемінің ұлғаюынан пайда болатын түзілім.
Гаустория, сорғыш. Паразитті саңырауқұлақтардың, гүлді - парзиттердің ие-өсімдіктен қоректік зат алуға бейімделген жіпшелері мен өскіндері.
Гүлпарлық. Қоздырғыш әсерінен гүл құрылысының қалыптан ауытқуы, күлте жапырақшалардың көбейіп немесе тостаған жапырақшалар пішінінің өзгеруі.
Дақ, дақтылық. Кеселге шалдыққан өсімдік мүшелерінде пайда болған ауру белгісі.
Әлжуаз, семген (тұқым). Түрлі факторлардың әсерінен толық жетілмеген тұқым (дән).
Даму кезеңі. Тірі организмнің өсіп-жетілуінің әр түрлі мерзімдері.
Дәрілеуіш. Аурулардан, топырақ зиянкестерінен қорғау үшін тұқымдық дәнді өңдеуде қолданылатын пестицид.
Жапырақ шетінің желбіреуі. Саңырауқұлақ әсерінен жапырақ мезофиллы мен жүйке клеткаларының бір қалыпты дамуынан пайда болатын кесел белгісі.
Жіпше. Саңырауқұлақтың өте жіңішке тармақталған жіпшелері, олар жинақталып жіп шумақ құрады.
Жіпшумақ - нәзік жіпшелерден құралған саңырауқұлақтың вегетативті денесі, күрделі саңырауқұлақтың вегетативті денесі.
Залалдану, жұғу, дерттену - ауру қоздырғыштың организмге еніп, таралуы.
Өздігінен залалдану - қоздырғыш өздігінен шапшаң таралады.
Ауа арқылы жұғу - кеселдің ауа арқылы таралып, залалдауы.
Табиғи жұғу - аурудың өздігінен таралып, дерттендіруі.
Зооспора. Қарапайым саңырауқұлақтардың талшықты, жыныссыз спорасы.
Зооспорангий. Зооспора түзілетін эндогенді орган (мүше).
Ие - өсімдік. Ауру қоздырғышы, зиянкесі дамитын қолайлы өсімдік.
Инфекция, індет. Жұқпалы ауру тудыратын микроорганизмдер.
Инфекция қоры. Сақталып, ауру қоздыратын микроорганизмдердің көзі.
Кейіпсіз. Түрлі факторлардан өсімдік пішінінің қалыптан ауытқуы.
Киізді өңез. Саңырауқұлақ жіпшумағынан түзілетін тығыз өңез.
Клейстотеций. Аскомицет саңырауқұлағының тұйықталған жеміс денесі.
Конидия. Күрделі және кейбір қарапайым саңырауқұлақтардың жыныссыз спорасы.
Конидия тасушылар. Саңырауқұлақтың конидия түзетін жіпшелері.
Қастауыш. Саңырауқұлақ қоздыратын астық масағының ауруы.
Қара күйе. Астықтың саңырауқұлақ қоздыратын кеселі.
Қара сирақ. Өсімдік тамыр мойынының кеселі.
Қоздырғыш. Ауру тудыратын организм.
Қоңыр аскохитоз. Саңырауқұлақ қоздыратын аурудың түрі.
Қуыршақтану. Астықтың вирусты кеселі.
Насеком. Жарғаққанатты, денесі бас, көкірек және құрсаққа бунақталған жәндіктер.
Ооспора. Оомицеттердің жынысты спорасы.
Оқшаулау, оңаша. Егістерді бір-бірінен белгілі қашықтықта орналастыру; қоздырғыштың таза культурасын оқшаулап, басқаларынан бөлу.
Паразит, тоғышар. Қоректік затты басқа организмнен алып өмір сүретін зиянды организм.
Пероноспороз. Қарапайым саңырауқұлақ қоздыратын ауру түрі.
Перитеций. Аскомицеттердің жартылай тұйықталған жеміс денесі.
Пестицид. Өсімдіктің зиянды организмдеріне қарсы қолданылатын улы заттар.
Пикнида. Саңырауқұлақтың жыныссыз спорасы (конидия) түзілетіншар немесе алмұрт тәрізді дене.
Пикноспора. Пикнида ішінде түзілетін спора.
Пішен. Шауып кептірілген шөп.
Пішіннің өзгеруі. Түрлі факторлардан өсімдік және оның мүшелері кейпінің қалыптан ауытқуы.
Саңырауқұлақ жіпшесі. Саңырауқұлақтың өте жіңішке жіпшесі.
Сапрофит. Организмдердің жансыз қалдықтарымен қоректенетін микроорганизмдер.
Сауықтыру. Түрлі әдістермен өсімдікті қоздырғыштардан, аурудың таралуынан емдеу.
Секпілділік. Ауруға шалдыққан жапырақ тканінің ыдырап жұқаруы.
Сему, тұқымының семуі. Кеселденген өсімдік тұқымының толық дамымай, қатып семуі, солуы.
Спермагоний. Саңырауқұлақтың даму кезеңі.
Спора. Саңырауқұлақ тұқымы.
Столбур. Алқа тұқымдас өсімдіктерде микроплазмалық организмдер қоздыратын ауру.
Стрик. Вирусты ауру.
Су саңылауы, гидатода. Жапырақтың тамшы су бөліп шығаратын мүшесі.
Субстрат. Тірі организмдер қоректеніп өсіп-өнетін орта.
Таз-қотыр. Актиномицеттер мен саңырауқұлақтар қоздыратын ауру.
Тамыр шірігі. Зиянды организмдер қоздыратын кесел түрі.
Тат. Саңырауқұлақ қоздыратын ауру түрі.
Тәжді тат. Тат ауруының түрі.
Тежеу, шек қою. Зиянды организмдердің дамуына, таралуына кедергі жасау.
Телиобөртпе. Тат саңырауқұлағы түзетін өңез.
Телиоспора. Саңырауқұлақ спорасының түрі.
Тоз қабат, тоздану. Зиянды организмдердің әсерінен өсімдік ұлпасының жансыздануы.
Торлы өңез. Саңырауқұлақ жіпшелерінен түзілген жеңіл өңез.
Төсеніш, ложа. Конидия тасушы жіпшелердің топтасуынан пайда болған жастықша тәрізді жыныссыз спора (конидия) түзілетін орын.
Туынды инфекция. Негізге қосымша қоздырғыштар.
Тұқымды дәрілеу. Тұқымды себу алдында дәрілеуіштермен өңдеу.
Урединиоспора. Тат саңырауқұлағының жыныссыз спорасы.
Урединий. Урединиспора түзілетін орын.
Фитопатология. Өсімдік ауруларын зерттейтін ғылым.
Фузариоз. Саңырауқұлақ қоздыратын кесел.
Фунгицид Фитопатогенді саңырауқұлақтарға қарсы қолданылатын химиялық препарат.
Хлороз. Патогенді микроорганизмдердің және басқа да жағдайлардың әсерінен хлорофилл түзілуі төмендеп, өсімдік жапырағының сарғаюы.
Церкоспороз. Саңырауқұлақ қоздыратын кесел.
Цитоспороз. Саңырауқұлақ әсерінен болатын жеміс және орман ағаштарының кеселі.
Шеңберлі дақ. Дақта шеңберлердің кезектесіп орналасуы.
Шоқа шірігі. Сақтау кезінде патогендер әсерінен тамыр жемісінің шіруі.
Іріктеу. Өсімдіктің (көшеттің) ауруға шалдықпағанын таңдау, жаңа сорт шығаруда селекциялық әдіс.
Ісік, бұлтық. Патоген әсерінен клетка көлемінің ұлғаюынан (гипертрофия) немесе клетка санының көбеюінен (гиперплазия) түзілетін ауру белгісі.
Эндогенді паразит. Субстратішінде дамитын патогген (паразит).
Экзогенді паразит. Патоген негізінен субстрат сыртында дамып, өсімдікке тек гаусториялары енеді.
Экссудат. Өсімдіктің бактериясымен залалданған бөлігінде түзілетін шырыш.
Эпифитотия. Жұқпалы өсімдік кеселінің бір мезгілде кең таралуы.
Эциоспора. Тат саңырауқұлағының спорасы.
1.ОҚЫТУШЫ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТ: доцент Бегалина Алмагүл Әбілқайырқызы С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде өсімдік шаруашылығы кафедрасында қызмет етеді. Кездесу күндері 69 ауд. Ассистент Сүлейменова Зейнекүл Шағиқызы С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде өсімдік шаруашылығы кафедрасында қызмет етеді. Кездесу күндері 69 ауд.
2.Пән туралы мәлімет: Жалпы фитопатология пәні екінші курс студенттеріне арналған. Ол бір семестр ішінде өтіледі, 2 кредиттен тұрады, оның ішінде 15 сағат дәріс, 15 сағат зертханалық жұмыс, 15 сағат студенттер өздік жұмысты оқытушы көмегімен орындайды және 45 сағ аты студент өзі орындайды. Осы пәнді толық игеріп алу үшін 90 сағат бөлінген. Бақылау түрі - емтихан.
Болжамалы оқу уақытын бөлу
Апта
лар
1
2
3
4
5
6
7
Аралық бакылау
8
9
10
11
12
13
14
15
Аралық бақылау
Барлығы
Дәрістер
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
15
Зертханалық
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
15
СОБЖ
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
15
СӨЖ
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
45
Барлығы
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
90
3. Курстың Пререквизиттері - жалпы фитопатология пәнін игеру үшін экология, ботаника, химия және өсімдік физиологиясын білу қажет.
4. Курстың Постреквизиттері - өсімдікті химиялық қорғау, биологиялық өсімдікті қорғау, өсімдік карантині, өсімдік шаруашылығы, көкөніс шаруашылығы, жеміс көкөніс шаруашылығы, мал азығын өндіру, шалғын шаруашылығы, өсімдікті сақтау және өңдеу технологиясы, селекция .
5. Курсқа қысқаша шолу
Жалпы фитопатологияның негізгі мақсаты: өсімдік ауруларының негізгі қоздырғыштары - саңырауқұлақтар, бактериялар, актиномицеттер, микоплазмалар, вирустар морфологиясын, биологиялық, экологиялық ерекшеліктерін, патогендердің өсімдік жүйесіндегі орны мен жіктелуін, дамуын, табиғатта сақталуын зерттеп, олардың зияндылығын төмендету әдістерін іздестіреді.
Курстың негізгі міндеті: "Жалпы фитопатология" пәнін оқып-білуде бағдарламаға сай студенттер теориялық білімін тәжірибелермен ұштастырып, ауру қоздырғыштары қасиеттерін жан-жақты зерттеп, патогенді жеке бөлу, түрлерін өз бетінше анықтау, аурудың дамуын бақылап, есеп жүргізу, ауру өсімдіктер гербарийлерін жинау сияқты жұмыстарды меңгерулері керек
"Жалпы фитопатология" өсімдікті қорғау және карантин мамандарын дайындауда негізгі базалық пән болып табылады. Фитопатология ауру өсімдіктерді жан-жақты зерттеп, аурудың себебін, пайда болу зандылықтарын, таралуын, оның өршуіне немесе бәсеңдеуіне сыртқы ортаның тигізетін әсерін анықтайды.
Студент білу керек: аурулардың негізгі түрлерін және сыртқы белгілерін, оларды туғызатын себептерін;
аурулардың түрлі типтерінің патологиялық өзгерістерінің сипаттамасын;
саңырақұлақтардың негізгі жүйесін, ауру қоздырғыштардың морфологиясын және биологиясын;
өсімдік ауруының дамуында экологиялық факторлардың ролін;
ауруларға қарсы шараларды.
Білікті болу керек:
- сыртқы ортаның қолайсыз факторларынан пайда болған ауруларды айқындауға;
- табиғаты инфекциялық және инфекциялық емес негізгі ауруларды анықтауға;
- ауылшаруашылық дақылдарының ауруларына төзімділікті жоғарлату үшін іс жүзінде қорғау шараларын қолдануға.
Курстың саясаты (ұсынылатын ережелер).
Сабаққа кешікпеу керек, кешіккен студенттер сабаққа жіберілмейді.
Зертханалық сабақтарға уақытында міндетті түрде ақ халат киіп келу қажет.
Сабақ үстінде сөйлесуге, ұялы телефонды қосуға болмайды.
Сабақты жіберуге болмайды, себеппен (анықтама болса) жіберілсе, тапсырманы оқытушы белгілеген уақытта тапсыруға болады.
Курстастармен және оқытушылармен кең пейілді, шыдамды, ашық мінезді болу керек.
Студенттер зертханалық жабдықтарды, құралдарды сақтау қажет.
Сабақ уақытында белсенділік көрсету керек.
8. Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі.
Негізгі әдебиеттер
1. Власов Ю.И., Ларина Э.И. Сельскохозяйственная вирусо - логия. Учебное пособие. - М., Колос, 1982.
2. Головин П.Н. и др. Фитопатология. Учебник. - Л., Колос, 1980.
Головин П.Н., Арсеньева М.В., Тропова A.M., Шестиперова З.И. Практикум по общей фитопатологии. Учебное пособие. - Л., Колос, 1977.
Горленко М.В. Бактериальные болезни растений. Учеб - ник. - М., Высшая школа, 1981.
Дьяков Ю.Т. и др. Общая фитопатология с основами им - мунитета. - М., Колос, 1976.
Ежов Г.И. Руководство к практическим занятиям по сель - скохозяйственной микробиологии. Учебное пособие. - М., Высшая школа, 1981.
Мишустин Е.Н., Емцев В.Т. Микробиология. Учебник. -М., Колос, 1977.
Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Выс - шая школа, 1977.
10.Черемисинов Н.А. Общая патология растений. - М., Выс - шая школа, 1973.
Қосымша:
Кирай Э.З., Климент 3. Методы фитопатологии. - М.,Колос, 1974.
Наумова Н.А. Анализ семян на грибную и бактериальную инфекцию. - Л., Колос, 1970.
Основные методы фитопатологических исследований. Под ред. А.Е.Чумакова. - М., Колос, 1974.
Метьюз Р. Вирусы растений. - М., Мир, 1973.
Тарр С. Основы патологии растений. - М., Мир, 1975.
Шмыгля В.А. Вирусные микоплазменные болезни расте - ний. Методические указания по диагностике и изучению. - М., ТСХА, 1978.
Көрнекілік құралдар тізімі
1. Плакаттар.
2. Гербарий.
3. Зиянкестердің коллекциялық материалдары.
4. Бинокуляр МБС.
5. Микроскоп.
6. Мультимедиалық материалдар.
7. Компьютер.
8. Проектор.
9. Курстың саясаты
1. Сабаққа қалмай келу.
2. Себепсіз сабақты қалдырмау.
3. Ұялы телефонды сөндіріп қою, сабақ үстінде алаңдамау.
4. Сабақ үстінде белсенді жұмыс істеу.
5. Қасындағы әріптестеріне, оқытушыларға, лаборанттарға сыйластықпен қарау.
6. Оқу орнының жабдықтарын және жиһаздарын ұқыпты пайдалану.
10. Білімді бағалау жөнінде ақпарат.
Ағымдық бақылау. Семестр ішінде студенттердің білімін жүйелі түрде тексеру. Дәрістік сабақтарға қатысып, жұмыс жасау, зертханалық сабақтарды орындау және тапсыру, СӨОЖ тапсырмаларын орындау және тапсыру.
Аралық бақылау. Студенттердің оқу жетістіктерін кезендік тексеруді семестр ішінде 7 және 15 аптада оқытушы жүргізеді.
Қорытынды бақылау. Семестр соңында емтихан түрінде өткізіледі.
Баға қою саясаты. Университет бойынша студенттердің білімін бағалау және бақылау 100 балдық - рейтингілік жүйеге негізделеді және келесідей түрде бөлуді қарастырады: ағымдық және аралық бақылауға барлығы 60 (60 балл), ал қорытынды бақылауға 40 (40 балл) қойылады.
11. Жалпы фитопатология пәні бойынша білімді бағалау кестесі
№
Бақылау
Сабақ түрлері,
студенттер жұмысы
Балдар
Барлығы
1
Ағымдық
Дәрістегі жұмыс
0,2х15
1,53
2
Зертханалық сабақтар бойынша сынақ тапсыру
1,0х15
8,515
3
СОӨЖ (тапсырманы орындау)
1,3х15
1019,5
4
Дәптерлерін тексеру
0,178х14
12,5
5
Аралық
Коллоквиум (2 бақылау 10 балдан)
510
1020
6
Қорытынды
Емтихан
40
20 40
Жиынтығы
50100
Студенттердің білімін емтиханда балл арқылы бағалау үлгісі
Емтихандағы баға
Бағаның балы, пайыз
3 (қанағаттанарлық)
2029
4(жақсы)
3035
5(өте жақсы)
3640
Студенттердің қорытынды бағасы (барлық бақылау бойынша алынған балдардың қосындысы) кредиттік жүйеге сәйкес төмендегі мәлімет бойынша қойылады
Әріптік жүйе бойынша бағалау
Балдардың сандық
эквиваленті
Балдардың пайыздық өлшемі
Дәстүрлі жүйе бойынша бағалау
А
4,0
95-100
өте жақсы
А-
3,67
90-94
В+
3,33
85-89
жақсы
В
3,0
80-84
В-
2,67
75-79
С+
2,33
70-74
қанағаттанарлық
С
2,0
65-69
С-
1,67
60-64
Д+
1,33
55-59
Д
1,0
50-54
F
0
0-49
қанағаттанарлықсыз
Жалпы фитопатология пәнінің дәрістерінің қысқаша желісі
1-тақырып. Кіріспе бөлімі
Сұрақтары: 1.Жалпы фитопатологияның міндеті мен мақсаты.
2.Фитопатология ғылымының қалыптасуы мен даму кезеңдері.
3.Фитопатология ғылымының келешегі.
Әдебиет:
1. Туленгутова К.Н.Фитопатология. - Алматы, 2002. 70 - бет.
2. Головин П.Н. и др.. Фитопатология. Учебник. - Л.,Колос, 1980
3. Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
4. Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Высшая школа, 1977.
Дәріс желісі:
Фитопатология - гректің phyton - өсімдік деген және patos - ауру немесе патология, яғни онда орын алатын өзгерістер деген сөз тіркестерінен тұрады. Өсімдіктерде кездесетін патологиялық өзгерістердің бірнеше себептері бар, негізінен оны екі үлкен топқа бөлуге болады. Біріншіден, өсімдіктердің қалыпты өсіп-дамуына қоршаған ортаның қолайсыздығынан болатын ауытқулар немесе инфекциясыз, яғни жұқпайтын аурулар. Бұған абиотикалық әсерлер, немесе температураның қолайсыздығы, ылғал мөлшері мен қоректік заттардың жетіспеуі, немесе шамадан тыс артық болуы, қоршаған орта мен топырақтың өндіріс қалдықтары мен радиоактивті заттар, ауыр металлдармен ластануы және т.б. жатады.
Өсімдік ауруларының екінші себебі - бұл фитопатогенді микроағзалардың әсерінен туындайтын патологиялық өзгерістер немесе жұқпалы аурулар.
Өсімдіктердің әртүрлі ауруларға шалдығатыны ерте заманнан белгілі болған. Біздің заманымызға дейінгі 460-жылдары Демократ егінді қаракүйе ауруынан қорғау үшін астық дақылдарының тұқымын қоян қырыққабатының шырынымен дәрілеу керек екенін жазған. Бірақ талай ғасырлар бойы олардың пайда болуының негізгі себептері белгісіз болып келді. XVIII-XIX ғасырларға дейін өсімдік ауруы оның шырынының бұзылуынан, немесе әр түрлі бөртпелердің әсерінен пайда болады деген болжам бел алып келді. Бұл жаңсақ түсінік көпке дейін фитопатологияның ғылым ретінде дамуына тұсау болды.
Бірінші кезең. 1675 жылы Голландия ғалымы Антони ван Левенгук бірінші рет өзі құрастырған микроскоп арқылы көзге көрінбейтін тіршілік иелері микроағзалар болатынын анықтаған еді. Осы жаңалық кейін бірнеше салаға тарамдалған микробиология ғылымының қалыптасуына негіз болды. Өсімдік ауруларының негізгі себепкерлері немесе қоздырғыштары микроағзалар болатындықтан, фитопатологияның дамуы микробиология және микологиямен тығыс байланысты болды.
Екінші кезең. Кеңес Үкіметі орнаған жылдардан бастап фитопатология ғылымына көп көңіл бөлініп, ол ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған күрделі міндеттерді шешуге өз үлесін қосты. А.А. Ячевскиймен қатар В.А. Траншель (1868-1941 жж.), Н.А. Наумов (1885-1959 жж.), А.С. Бондарцев (1877-1968 жж.), Т.Д. Страхов (1890-1960 жж.) және т.б. ғалымдар оның ғылым ретінде қалыптасуына көп еңбек сіңірді.
Үшінші кезең. Қазақстанда тың жер игеру кезеңі өсімдік қорғау саласындағы ғылым салаларының, солардың бірі фитопатологияның дамуына үлкен ықпал етті. 1958 жылы Үкіметтің арнайы жарлығымен Республикалық өсімдік қорғау стансасының негізінде Қазақ өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу институты құрылды. Оның ұйымдастырушысы және ширек ғасырдай директоры болған Ж.Т. Жиенбаев, өсімдіктер қорғау саласындағы ғылымның дамуына айтарлықтай үлес қосты.
Төртінші кезең - республикамыздың егемендік алғаннан кейінгі соңғы 20 жыл. 90-жылдардағы қаржылық дағдарыс, ғылымның қалдық шартпен қаржылануынан, дарынды жастардың көпшілігі табысы молырақ жұмысқа ауысуына қарамастан, фитопатология саласы бойынша зерттеу жұмыстары жалғаса берді. Бұрын өсімдік қорғау құралдарын тіркеу КСРО АШМ-нің құзырында болса, еліміз егемендік алғаннан соң, онымен ҚР АШМ-і айналысатын болды.
Ресей АШҒА академиктері, белгілі ғалымдар С.С. Санин мен М.М. Левитиннің пайымдауынша XXI ғасырда өсімдік қорғау саласында агроэкологиялық, биохимиялық, биофизикалық, молекулярлық генетикалық және математикалық зерттеулер басымдық алады. Ауру қоздырғыштары мен ие-өсімдіктердің геномикасы жан-жақты зерттеледі, ақпараттық технологияларды, трансгендік селекцияны пайдалана отырып ауруларға берік сорттар шығарылады. Осыған байланысты алдағы 20-30 жылда төмендегі мәселелерді шешуге ерекше көңіл бөлінеді.
Ең бастысы жер шарын мекендеген халық санының үздіксіз өсуіне байланысты, оларды тіршілігі үшін аса қажетті азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету - шешуі қиын түйінге айналады. Осыған байланысты мәдени дақылдардың түсімділігін арттыру басты міндет ретінде қойылады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Антони ван Левенчук қандай жаңалық ашты?
2. Саңырауқұлақтар мен өсімдік ауруларының арасында байланыс бар екенін бірінші рет кімдер анықтады?
3. Бактериялар мен вирустар өсімдік ауруларының қоздырғышы екені қашан белгілі болды және бұл жаңалықты кімдер ашты?
4. Патшалық Ресей мен Кеңес үкіметі орнағанның алғашқы жылдары фитопатология ғылымының дамып, қалыптасуына кімдер айтарлықтай үлес қосты?
5. Орталық Азия мен Қазақстанда фитопатология ғылымы қай бағыттарда дамыды? Оған кімдер айтарлықтай үлес қосты?
6. Қазақстанда тың игерілгеннен кейін дәнді дақылдардың қандай аурулары белең алды, оның себеп-салдары неде? Бұл түйінді шешуге қандай ғалымдар үлес қосты?
7. Республика егемендік алған алғашқы жылдары қандай түйткілдерге баса көңіл бөлінді?
8. Фитопатология ғылымының дамуының келешегі жайлы не айта аласың?
2-тақырып. ӨСІМДІК АУРУЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Сұрақтары: 1.Өсімдік ауруларының жіктелуі немесе негізгі топтары.
2. Физиологиялық және биохимиялық өзгерістер.
3. Өсімдік ауруларын нақты және ерте анықтаудың олармен күрес шараларын мезгілінде ұйымдастырудағы рөлі.
Әдебиет:
1.Туленгутова К.Н. Фитопатология. - Алматы, 2002. 70 - бет.
2. Головин П.Н. и др.. Фитопатология. Учебник. - Л.,Колос, 1980
1. Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
2. Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Высшая школа, 1977.
Дәріс желісі:
Өсімдік ауруы дегеніміз патогенді ағзалардың әсерінен немесе қоршаған ортаның қолайсыз жағдайынан, механикалық жарақаттанудан және т.б себептерден туындайтын жасушалар мен ұлпалар, өсу және жыныс мүшелерінде байқалатын анатомиялық және физиологиялық өзгерістер. Өсімдік ауруларының негізгі бір ерекшелігі - теңбілдену, шіру, солу, таттану, қаракүйе түйіршіктері сияқты өзгере қоймайтын тұрақты белгілердің болуы. Ауру қоздырғыштарының әсерінен өсімдіктің жеке мүшелерінде неше түрлі патологиялық өзгерістер туындайды. Олардың жасушалары мен ұлпаларында анатомиялық, цитологиялық, физиологиялық және биохимиялық өзгерістер байқалады. Аталған өзгерістер бойынша ауру белгілері төмендегі топтарға жіктеледі.
Шіру. Су мен қоректік заттарға бай өсімдіктердің жемістері, тамыр-жемістері, түйнектері, шырыны мол сабақтары шіруге өте бейім келеді. Бактериялар мен саңырауқұлақтардың паразитті тіршілігінің әсерінен жасушалар арасындағы қабықша еріп, ұлпа шырыш тәріздес қоймалжың затқа немесе ұнтақтарға айналады, жөкеге ұқсас талшықтарға тарамдалады.
Солу. Тамыр жүйесінде және сабақта саңырауқұлақтар мен бактериялардың тіршілік етуіне байланысты су мен қоректік заттарды өткізетін түтікшелер бітеліп, өсімдіктердің өсуі баяулайды. Алғашқы кезде ауру белгілері ауа температурасы жоғарылап, күн қыза бастаған кезде байқалып, кешке қарай өсімдіктер қалпына келуі мүмкін.
Дақтар (теңбілдер) мен некроздар. Өсімдіктердің жапырақ пен сабағының, жемісі мен дәнінің, бұршақ қынапшаларының, бұта қабықшаларының ауруға шалдығуынан оларда алуан түрлі дақтар немесе теңбілдер пайда болады. Дақтардың үстінде үлпілдеген жұқа өңез немесе өсімдіктің жабынды ұлпасының астында олардың споралану мүшелері түзіледі
Пустулалар (күлдіреуіктер). Ауруға шалдыққан өсімдік мүшелерінің сырт қабықшасының астында саңырауқұлақ жіпшелері шоғырланып, онда ауру қоздырғышының споралары түзіледі. Соңғылары пісіп жетілген кезде эпидермис жыртылып, инфекция ауаға таралады.
Өңез немесе үлпек. Өсімдіктердің ауруға шалдыққан мүшелерінің үстінде саңырауқұлақтардың мицелийі, конидия мен оның сағақтарынан және жеміс денелерінен тұратын жұқа өңез пайда болады
Қаракүйе. Өсімдіктің ауруға шалдыққан мүшелері, әсіресе масақ пен собық қаракүйе тәріздес ұнтаққа немесе түйірлерге айналады. Бұл ауруға көбінесе астық дақылдарының жыныс мүшелері шалдығады. Дәннің немесе масақтың орнына қаракүйе қалташалары, болмаса түйірлері түзіледі. Ауру белгілері өсімдіктің сабағы мен жапырағында да кездесуі мүмкін
Мумификация. Саңырауқұлақ мицелийлері ауруға шалдыққан өсімдік мүшелерін торлап, соның нәтижесінде олар семіп, сүректенеді. Аурудың бұл түріне астық дақылдарының қастауышы, алма мен алмұрттың және сүйекті жеміс ағаштарының монилиозды немесе сұр шірігі жатады.
Ісік. Бактериялар мен саңырауқұлақтардың әсерінен өсімдіктің жеке мүшелері мен жасушалары шамадан тыс көбейеді (гиперплазия), немесе көлемін ұлғайтады (гипертрофия). Осының салдарынан тамырда, түйнектерде, тамыр-жемістерде басқа мүшелерде ісіктер пайда болады
Деформация. Вирус ауруларына шалдыққан өсімдіктерде жиі байқалады. Жапырақ тақтасы мен жүйкелерінің біркелкі өспеуінен олар бұйраланады, қатпарланып, түтікше тәріздес ширатылады. Гүлдердің реңі өзгеріп, алапестенеді, олардың күлтешелері мен тостағаншалары жапырақшаға айналады, аталық пен аналықтары шамадан тыс өседі.
Шайтан сыпырғышы. Қалталы және тат саңырауқұлақтарының әсерінен сүректі жеміс ағаштарының негізгі бұталарынан жанама бұташалар қаулап өседі. Соның салдарынан кейбір бұталардың сырт пішіні сыпыртқыға ұқсап кетеді
Физиологиялық және биохимиялық өзгерістер
Әртүрлі аурулардың әсерінен өсімдіктер ұлпасындағы қалыпты физиологиялық үдерістер бұзылады. Оларды бірнеше топқа жіктеуге болады.
Өсімдіктердің тыныс алуының өзгеруі. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің тыныс алу екпінділігі артып, қор ретінде жинақталатын органикалық заттар ысырапқа ұшырайды. Кейде аурудың әсерінен зәрлі заттар бөлініп жасушалар уланады.
Өсімдік мүшелерінің су және қоректік заттармен қамтамасыз етілуінің бұзылуы. Фотосинтездің нәтижесінде жапырақтарда түзілетін органикалық заттар төменгі ағыс жолымен тамыр-жеміс пен түйнекке, масаққа, жеміске және т.б. мүшелерге жинақталады
Жасуша мембранасының еруі. Ауру қоздыратын микроағзалардың, әсіресе бактериялардың әсерінен, өсімдік жасушасының мембранасы еріп кетеді.
Өсу заттары түзілуінің бұзылуы. Өсу заттары аз түзіліп, жеткіліксіз болса өсімдіктердің өсуі нашарлайды. Олар шектен тыс көп түзілсе, жасушалар мөлшерден артық бөлініп, кейбір мүшелер қаулап өседі немесе әр түрлі ісіктер мен шорлар пайда болады.
Гипертрофия. Ауру қоздырғыштарының әсерінен өсімдік жасушылары мен ұлпаларының мөлшері мен пішінінің өзгеруі.
Гиперплазия - өсімдік жасушаларының шамадан тыс көбеюі.
Гипоплазия - өсімдіктер көбінесе вирустар мен микоплазмалар қоздыратын ауруларға шалдыққанда байқалады.
Хлороз - жұқпалы және жұқпайтын деп екі топқа бөлінеді. Егер оның себебі азот пен магнийдің жетіспеуі болса, онда алдымен төменгі жапырақтар сарғаяды, ал көпжылдық жеміс ағаштарында темір жетіспесе ауру белгісі бұтақ ұшындағы жас жапырақтардан басталады. Инфекциясыз хлорозда жапырақтың сарғаюы мезофиллден байқалып, жүйкелеріне тарамайды.
Жасуша шырыны және фермент жүйелері. Әртүрлі ферменттердің әсерінен ауруға шалдыққан өсімдік жасушылары протоплазмасының физикалық және химиялық қасиеттері өзгереді.
Су тасымалдануы. Аурулардың салдарынан өсімдіктің өсу және жыныс мүшелеріндегі су мөлшері төмендейді.
Фотосинтез қарқынының төмендеуі. Көптеген аурулардың салдарынан жасыл жапырақтарда жүретін фотосинтез үрдісінің екпінділігі төмендейді.
Көмірсу айналымы. Өсімдік ұлпасындағы көмірсу құрамы мен айналымы көптеген жағдайларға, әсіресе оның мөлшері мен фотосинтез қарқынына тікелей байланысты келеді.
Азот пен ақуыз айналымы. Патологиялық үрдіс өсімдік мүшелеріндегі азот айналымына да біраз әсер етеді. Көпшілік жағдайда ауру жайлаған ұлпаларда оның мөлшері төмендейді.
Тыныс алу, тотықтыру және қалпына келтіру ферменттері. Көптеген өсімдік ауруларына тән қасиет - бастапқы кезде тыныс алуға қажет ауа алмасуының екпіндігі артады. Бірақта бұл үрдіс ұдайы байқалмайды, біртіндеп екпінділігі төмендейді.
Өсімдік ауруларын нақты және ерте анықтаудың олармен күрес шараларын мезгілінде ұйымдастырудағы рөлі
Өсімдік ауруларымен күресу шараларын дұрыс ұйымдастыру үшін оларды бір-бірінен дәл ажырату және ауру қоздыратын ағзаның биологиялық ерекшеліктерін білу қажет. Ауру белгісі бірден байқалмауы мүмкін, өсімдіктерге инфекция жұғуымен оның белгілерінің нақты байқалуының арасында бірнеше тәулік өтуі мүмкін. Бұл аурудың жасырын немесе латенті даму кезеңі .
Өсімдік ауруларын анықтау үшін бірнеше әдістер қолданылады:
►Ауруға шалдыққан мүшелерді көзбен жіті қараса, оларда патологиялық өзгерістер бар-жоғы байқалады
►Өсімдіктің ауруға шалдыққан мүшелері зертханада микроскоп арқылы мұқият зерттеліп, онда ауру қоздырғышының споралану мүшелерінің бар жоғы анықталады.
►Ауа-райы құрғақ болса өсімдіктің көптеген ауруларының қоздырғыштары залалданған мүшелер спора түзбейді, олардың мицелийлері жасуша ішінде немесе ұлпада көрінбей қалады.
► Ауру қоздырғышын жасанды ортаға бөліп өсіруге тура келетін кездер де болады.
►Өсімдік ауруларын қоздыратын бактерияларды анықтау үшін, оның морфологиясымен қатар жасанды қоректік орталарда, себінділік, физиологиялық және биохимиялық қасиеттері зерттеледі.
►Вирус ауруларын анықтауда серологиялық әдістің маңызы зор. Ол вирус инфекциясынан айықтырылған картоп түйнегін алу үшін ғылыми-зерттеу институттарда, ауылшаруашылық тәжірибе стансаларында кеңінен қолданылады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Өсімдік аурулары қандай негізгі топтарға жіктеледі? Жұқпалы және жұқпайтын аурулардың себептеріне тоқтал?
2. Қандай микроағзалар өсімдік ауруларын қоздырады және олардың негізгі белгілері қалай байқалады? Патогендер салдарынан өсімдік мүшелерінде байқалатын морфологиялық және анатомиялық өзгерістер?
3. Өсімдік ауруларының қандай этиологиялық топтары бар?
4. Өсімдік ауруларының салдарынан қандай физиологиялық және биохимиялық өзгерістер орын алады? Гипертрофия, гиперплазия және гипоплазия дегеніміз не?
5. Өсімдік ауруларын дәл анықтау үшін қандай әдістер қолданылады?
6. Өсімдік ауруларының зияндылығы жайлы қандай нақты деректер білесің?
7. Ауру салдарынан мәдени дақылдардың түсімділігі мен өнімнің сапасы не себепті нашарлайды?
3-тақырып. Өсімдік ауруларының топтары
Сұрақтары: 1. Өсімдік ауруларының этиологиялық топтары.
2. Өсімдік ауруларының зияндылығы
Әдебиет:
1. Туленгутова К.Н. Фитопатология. - Алматы, 2002. 70 - бет.
2. Головин П.Н. и др.. Фитопатология. Учебник. - Л.,Колос, 1980
3. Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
4. Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Высшая школа, 1977.
Дәріс желісі:
Өсімдік ауруларының этиологиялық топтары
Туындау себептеріне байланысты өсімдік аурулары жұқпайтын немесе физиологиялық және жұқпалы, немесе инфекциялы деген үлкен екі топқа бөлінеді. Қоздыратын микроағзаларға байланысты соңғылары микоздар немесе саңырауқұлақтар, бактериоздар - фитопатогенді бактериялар және вироздар - фитопатогенді вирустар әсерінен туындайтын аурулар тобына жіктеледі (1 сурет).
ӨСІМДІКТЕРДІҢ ЖҰҚПАЛЫ АУРУЛАРЫН ҚОЗДЫРАТЫН МИКРОАҒЗАЛАР ЖӘНЕ АУРУ БЕЛГІЛЕРІ
САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР
БАКТЕРИЯЛАР
МИКОПЛАЗМАЛАР, ВИРУСТАР, ВИРИОНДАР
ҚАРАКҮЙЕ, ТАТ, ӨҢЕЗ, АҚ ҰНТАҚ, СОЛУ, ШІРУ ТЕҢБІЛДЕНУ, ІСІК, МУМИФИКАЦИЯ
ТЕҢБІЛДЕНУ, СОЛУ, СУЛЫ ШІРУ, ІСІК , КҮЙІК
АЛАПЕСТЕНУ,
ХЛОРОЗДАНУ
ДЕФОРМАЦИЯ,
ГИПЕРПЛАЗИЯ
1 сурет - Өсімдіктердің жұқпалы ауруларын қоздыратын
миқроағзалар және ауру белгілері
Ауруға көбінесе өсімдіктің белгілі бір мүшесі шалдығуы мүмкін, мәселен жапырақ немесе сабақ, масақ пен дән және басқа да жеміс түзетін мүшелер, тамыр немесе тамыр-жемістер. Инфекцияға өсімдіктің белгілі бір-екі мүшесі ғана шалдықса, оны жергілікті немесе шоғырланған ауру деп атайды. Кесел өсімдіктің өн-бойын қуалай таралып, барлық мүшелерін шарпитын болса, оны жүйелі немесе диффузиялы ауру дейді. Соңғысына астық дақылдарының қаракүйелері жатады.
Өсімдік ауруларының зияндылығы
Дүниежүзін мекендеген халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін өсімдіктердің аурулардан келетін шығынын төмендетудің маңызы өте зор. Ғалымдар неше түрлі аурулардан келетін орасан зор шығынға ерте кезден-ақ назарын аударған. Мәселен, XIX ғасырдың ортасында Батыс Еуропа елдерін жайлаған картоп фитофторозы негізінен онымен қоректенетін ирландықтарды ашаршылыққа душар етіп, бұл елдің мыңдаған тұрғындары аштықтың құрбаны болғаны, біразы шет елдерге еріксіз қоныс аударғаны тарихтан белгілі. Сол ғасырдың соңғы он жылдығында Оңтүстік-Шығыс Азияда кофе көп егілетін еді. Өкінішке орай тат ауруының эпифитотиясынан бұл дақылдың көптеген плантациялары жойылып кетті. Австралияда жалған ақ ұнтақ ауруының эпифитотиясынан темекі плантациялары апатқа ұшырады.
Қазақстан мен Ресейдің Батыс Сібір, Еділ жағалауы, Оңтүстік Орал және басқа аймақтарында тың және тыңайған жерлер игерілгеннен кейін жаздық бидай миллиондаған гектарда дара дақыл ретінде егіле бастады. Осыған байланысты егіс алқаптарында аса бір зиянды ауру - тамыр шірігі кең таралып, өткен ғасырдың 50-60 жылдары одан келетін шығын мөлшері 20-30% дейін жетті. Сонымен қатар, өндірілген дәннің сапасы, атап айтқанда ақуыз мөлшері, біраз төмендейтіні анықталды. 1980-1990 жылдары республиканың солтүстік және солтүстік батыс аймақтарында жүргізілген зерттеу жұмыстары бұл ауру барлық егіс алқаптарында таралғанымен, одан келетін орташа шығын мөлшері 5-10%-дан аспайтынын көрсетті.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Өсімдік ауруларының қандай этиологиялық топтары бар?
2.Өсімдік ауруларының зияндылығы жайлы қандай нақты деректер білесің?
3. Ауру салдарынан мәдени дақылдардың түсімділігі мен өнімнің сапасы не себепті нашарлайды?
4- Тақырып. Өсімдіктердің инфекциясыз немесе жұқпайтын аурулары.
Сұрақтары: 1. Өсімдіктердің жұқпайтын аурулары.
2. Өндіріс қалдықтары мен өсімдік қорғау құралдарының әсері.
3. Қоректік заттардың жетіспеуінен туындайтын аурулар.
4. Генетикалық және физиологиялық өзгерістер мен зақымдану.
Әдебиет:
1. Туленгутова К.Н.Фитопатология. - Алматы, 2002. 70 - бет.
2. Головин П.Н. и др.. Фитопатология. Учебник. - Л.,Колос, 1980
3. Попкова К.В. Общая фитопатология. Учебник. - М., Агропромиздат, 1989.
4. Родигин М.Н. Общая фитопатология. Учебник. - М., Высшая школа, 1977.
Дәріс желісі:
Өсімдіктердің дұрыс өсуі үшін олар су мен қоректік заттар, жарық және жылумен қажетті мөлшерде қамтамасыз етілуі қажет. Физиологиялық үрдістің ойдағыдай жүруіне аталған факторлар жиынтығының белгілі бір оңтайлы мөлшері тиімді. Олардың біреуі немесе бірнешеуі одан ауытқыса, өсімдік мүшелерінде неше түрлі патологиялық өзгерістер байқалады. Топырақтағы қоректік заттардың мөлшері өсімдіктердің талабына сай келмей, жетіспесе немесе артық болса, әр түрлі морфологиялық және физиологиялық ауытқулар туындайды (2 сурет).
ӨСІМДІКТЕРДІҢ ЖҰҚПАЙТЫН АУРУЛАРЫ
Қоршаған ортаның
қолайсыз әсері
(температура және ылғалдың аса жоғары немесе төмен болуы)
Макро- микроэлемент-тердің жетіс-пеуі немесе артық болуы
Өндіріс қалдықтары, өсімдік қорғау құралдары, топырақ
тың сортаңдануы
Генетикалық, физиология-
лық ауытқу-лар, зақымдар
2 сурет - Өсімдіктердің жұқпайтын ауруларының негізгі себептері
Инфекциясыз аурулар өсімдіктердің түсімділігін төмендетумен қатар олардың жұқпалы ауруларға төзімділігін нашарлатады. Мысалы, аязды қыста механикалық зақымдалған алма ағаштарында цитоспороз және рак аурулары өршиді. Олардың таралуы мен дамуын төмендетудің негізгі жолы кеселге себеп болып отырған абиотикалық факторды анықтап, оның теріс әсерін жою немесе азайту.
Су мен ылғал мөлшері, ауа мен топырақ ылғалдылығы. Қоршаған орта факторларының ішінде өсімдіктердің өсуіне ең қажеттілері су мен температура және топырақ құнарлылығы. Климаты аса қуаң келетін Қазақстан үшін қыс, көктем және жаз айларында түсетін ылғал мөлшері шешуші рөл атқарады.
Жарық пен температураның әсері. Өсімдіктердің өсуіне жарықтың тигізетін әсерін жылыжайлар мен саяжайлардан нақты байқауға болады. Мәселен, қызанақ пен қияр өсімдіктері жиілеу отырғызылса, күн сәулесі азырақ түсетін жақтарда олар бойлай өсіп, жеміс салмайды, немесе сирек салады.
Топырақтың сортаңдануы. Сортаң топырақта өскен өсімдіктердің бойы аласа, жапырақтары көгілдір-жасыл келеді, олардың жоғарғы және шеткі ұштары сарғайып, біртіндеп қурай бастайды. Жер бедеріне байланысты топырақтағы тұздың мөлшері әр түрлі болатындықтан сортаң жерлерге шыққан астық ойдым-ойдым келеді.
Өндіріс қалдықтары мен өсімдік қорғау құралдарының әсері
Жоғарыда көрсетілген абиотикалық факторлармен қатар, кейде қоршаған ортада кездесетін өндіріс қалдықтары мен улы заттар, тыңайтқыштар мен өсімдік қорғау құралдарының дұрыс қолданылмауынан да мәдени дақылдар ауруға шалдығады.
Химиялық зауыттардың айналасындағы ауада күкірт ангидриді көп болса, өсімдік жапырақтары ерте сарғайып, қурап, түсіп қалады. Мұнай өндірісі шоғырланған республиканың батысында күкірт үйінділерінің көп жиналуына байланысты басқа аймақтардың экологиясына да қауіп төндіріп отыр. Азот тотығының мөлшері ауада артық болса, өсімдіктердің жапырағында қара-қоңыр дақтар пайда болады. Қылқан жапырақты ағаштардың инесінің ұшы қызыл қоңыр тартады. Ауада фтор көп болғанда жапырақтың шеті мен жоғарғы ұшында қара қоңыр дақтар байқалады. Өндіріс және автокөлік газымен ыластанған үлкен қалалардың айналасында озон (О3) көп түзіледі. Оның әсерінен өсімдік жапырақтарының өткізгіштік қасиеті нашарлайды, ақшыл сұр дақтар пайда болып, ісінеді. Ауаның радиоактивті заттармен ыластануы немесе қышқыл жаңбырлардың әсерінен, оларға өте сезімтал келетін картоп, қызанақ және т.б. өсімдіктердің жапырақтары аяқ астынан қарайып, қурап кетеді.
Қоректік заттардың жетіспеуінен туындайтын аурулар
Топырақта қоректік макро- және микроэлементтердің жетіспеуінен өсімдік мүшелерінде сырт белгілері тұрақты келетін патологиялық өзгерістер байқалады.
Азот. Бұл элемент өсімдікте түзілетін ақуыз бен нуклейн қышқылы және басқа да органикалық қоспалардың құрамына кіреді. Ол қара шірінді мен өсімдік қалдықтарында шоғырланады, топырақта тіршілік ететін микроағзалар оны өсімдік игеретін азот қышқылы мен аммонийге дейін ыдыратады. Азоттың жетіспеуінен өсімдіктердің өсуі нашарлайды, жапырақтар ақшыл - сары немесе сарғылт-жасыл тартады. Астық дақылдарының түптенуі нашарлайды, жапырақтар мен сабақтары жіңішкеріп, ерте сарғаяды. Осының салдарынан масақ ұсақтау болып, дән ерте піседі.
Фосфор. Өсімдіктердің өсіп жетілуіне өте қажет бұл элементтің тапшылығынан олардың өсуі және жыныс мүшелерінің қалыптасуы мен дамуы баяулайды, жапырақтар майда келеді. Астық дақылдарының жапырақтары күңгірт-жасыл, жоғарғы ұшы қоңырқай тартып, қурай бастайды. Фосфор жетіспеген жағдайда бидайдың жапырақтары төменнен жоғарыға дейін бозғылт, немесе сарғылт-қызыл тартады, масақ толық жетілмей, дән ара-кідік түзіледі.
Калий. Бұл элемент өсімдіктің көмірсу айналымына және аминқышқылдары мен ақуыздың түзілуіне үлкен әсер етеді. Оның жетіспеуінен, алдымен жапырақтардың шетінде, кейінірек ортасында үлкен қара-қоңыр дақтар пайда болады, ұлпалары өледі. Картоп жапырақтары күңгірт-жасыл тартып, әжімделеді, көбінесе жүйкелерді бойлай созылған қоңырқай дақтар байқалып, олар біртіндеп сарғылт-қоңыр немесе қызғылт-қоңыр тартады. Сүректі жеміс ағаштарының жапырақтарының алдымен шеттері сарғаяды да, кейіннен қызғылт- күрең реңге боялады.
Темір. Бұл элемент өсімдіктерде жүретін тотығу және қалпына келу реакциясына, хлорофиллдің түзілуіне қатысады, тыныс алу ферменттерінің құрамына кіреді. Оның жетіспеуінен сүректі жеміс ағаштары мен жеміс-жидектердің жапырағы сарғайып немесе ақшыл-сары тартады. Алдымен жапырақ жүйкелерінің ортасы, кейінірек оның алақаны толығымен сарғылт тартады. Сабақ немесе бұтаның ұшындағы өсу нүктелерінің дамуы тоқталады, фотосинтез екпінділігімен қатар, өсімдіктің түсімділігі төмендейді.
Бор. Көпшілік дақылдардың, әсіресе қызылша, зығыр, күнбағыс, т.б. үшін өте қажет. Бұл микроэлемент өсімдік тіршілігінде жүретін біраз үдерістердің үдеткіші. Ол, әсіресе жемістер мен тамыр-жемістерде жиналатын қант мөлшерін арттыру үшін өте қажет, сонымен қатар, тұқымның сапасын жақсартады.
Мырыш. Бұл микроэлементтің жетіспеуінен алма ағашының жапырақтары ұсақталады, сабақ буынаралықтары қысқарып, гүлдері алапестеніп, жеміс байлануы төмендейді. Астық дақылдарының өніп-өсуі үшін де бұл өте қажет микроэлемент.
Марганец. Бұл микроэлемент өсімдіктердің тыныс алуы мен фотосинтезі, тотықтандыру және қалпына келтіру реакцияларының дұрыс жүруі үшін үлкен рөл атқарады. Оның тапшылығы қарашірікке бай сілтілі және бейтарап топырақтарда байқалады.
Мыс. Өсімдік ұлпаларында болатын тотықтандыру және қалпына келтіру үдерісіне қатысады. Оның жетіспеуі саздауыт және құмдауыт топырақтарға егілген астық, картоп пен жеміс және көкөніс дақылдарында анық байқалады. Бидай мен басқа астық дақылдарының жапырақтарының ұшы ағарып, ширатылып, біртіндеп қурайды, масақ ағарып хлорозданады. Картоптың жапырақтары қаулап өспей, тікірейіп тұрады.
Генетикалық және физиологиялық өзгерістер мен зақымдану
Өсімдіктердің өсуі мен дамуы кезінде кездесетін біраз анатомиялық және физиологиялық ауытқулар хромосомның тұрақсыздығынан немесе будандастыру мақсатында жасалынған комбинациялардың сәтсіздігінен болуы мүмкін.
Хлорозды немесе қоңырқай дақтар. Генетикалық өзгеріс күздік қатты бидайдың масақтану кезінде жоғарғы жапырақтардың тақтасын толық алып жатқан кішірек келген, ортасы ақшылдау, қоңырқай дақтар ретінде байқалады. Ауаның температурасы күрт өзгеріп, күн сәулесі мол ыстық күндер бұлтты салқын ауа райына алмасқанда да осындай дақтар пайда болады.
Меланоз немесе қоңыр некроз, дән қауызының қараюы. Ауру белгілері жоғарғы жапырақ пен сабақ буынаралықтары, масақ пен дән қауызында қоңырқай немесе қоңырқай - күлгін сызықтар, немесе дақтар ретінде байқалады. Бұл құбылыстың негізгі себебі кейбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz