Айтыстың жанрлық ерекшелігі
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1 тарау
1.1 Айтыс жанрының шығу тарихы, зерттелуі.
1.2Қазіргі айтыс тілінің түрі мен ұлттық мәдени сипаты
2 тарау
2.1 Қазіргі айтысы тіліндегі мақал.мәтелдер мен фразеологизмдер
2.2 Қазіргі айтыс тіліндегі метафоралық қолданыстар
2.3 Қазіргі айтыс тіліндегі теңеудің қолданылу сипаты
2.4 Қазіргі айтыс тіліндегі эпитеттік қолданыс ерекшелігі
2.5 Қазіргі айтыстың көркемдік негіздері.
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайданылған әдебиеттер тізімі
ІІ. Негізгі бөлім
1 тарау
1.1 Айтыс жанрының шығу тарихы, зерттелуі.
1.2Қазіргі айтыс тілінің түрі мен ұлттық мәдени сипаты
2 тарау
2.1 Қазіргі айтысы тіліндегі мақал.мәтелдер мен фразеологизмдер
2.2 Қазіргі айтыс тіліндегі метафоралық қолданыстар
2.3 Қазіргі айтыс тіліндегі теңеудің қолданылу сипаты
2.4 Қазіргі айтыс тіліндегі эпитеттік қолданыс ерекшелігі
2.5 Қазіргі айтыстың көркемдік негіздері.
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайданылған әдебиеттер тізімі
Айтыс – «айт» етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен алғанда, «айтыс» екі кісінің сөйлесуі. Бұл сөйлесу – қазақ арасында көп ұшырасады. «айтыс» кейде «талас» мағынасында ұғылып, біреу мен біреу таласса, жанжалдасса «пәленше мен түгенше айтысып қалыпты» деп те айтады. Айтыстың мағынасы осындай кең болғанымен, «айтыс» ұғымындағы сөздердің ішіндегі ең басымы - өлеңмен айтысу. Қазақ тілінің сөздігінде айтысқа мынадай анықтама берілген: айтыс – бірінші мағынасы – зат есім, суырып салма ақындардың ауызша өлең түріндегі сөз жарысы, екінші мағынасы – етістік, яғни ортақ етіс, өлеңмен сөз жарысына түсу, сайысу. Ежелден «өнер алды – қызыл тіл» деп сөз өнерін аса жоғары бағалаған халық айшықты сөз бедері мол ақындар айтысына ерекше мән беріп, ұрпақтан – ұрпаққа жалғастырып отырған. Айтыскер ақындар сөз сайысы кезінде қарсыласының ұрымтал жерін аңдып, жеңіске жетудің жолын іздеп, бұлтартпайтын дәлелдермен тұсап, тұқыртып, жалтаруға ерік бермей, жырмен желкесін қиып, дауласуға келтірмейтіндейғып сөзбен жығады. Ақындардың жеңілуі сөз таба алмай қалғандықтан емес, бәрі де орынды уәжге, жүйелі сөзге тоқтап, дау сөздің логикалық жағынан ұтылып барып жеңіледі. Шаршы топта сөз додасына түскен ақындардың айтысына әділ төрелік айтушы да көпшілік, сөз құдіретін түсінетін би, шешендер болған. Сондай-ақ, айтыс ежелден ел тұрмысында ақынның бірде-бір ақын аталатын өнер мектебі саналып келген.
1. Айтыс. 1-том.-Алматы, 1988.
2.Жармұқамедов М. Айтыстың даму жолдары.-Алматы,1976.
3. Ринат пен Рүстемнің айтысы // Қазақ әдебиеті.-2003.-14 наурыз.
4. Айнұр мен Әбілқайыр айтысы// Ақиқат- 2001.-№12
5. Мұхамеджан мен Аманжол айтысы/Қазақ әдебиеті.-1988 - 13қаңтар. б.Қыдырбаева А. Жамбыл мен Құлмамбет айтысының әлеуметтік мәні //Ізденіс.-2000.-№1.
7. Асылбекова Ж. Қазіргі айтыс ақындарының тілдік ерекшеліктері//филол.ғыл.докт.дисс. – Алматы, 2010 – 125 б.
15. Аристотель. Поэтика. – Москва: Мысль, 1984. – С. 830
16 . Еспекова Л.Ә. Қадыр Мырзалиев поэзиясындағы окказионализмдер // фил. ғыл. кан. ғыл. дәр. алу үшін дай. дисс. – Алматы, 1998. – 166б.
17. Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар. ІІ-том. –Алматы, 1983.
18. Күлкенова О.К. Қазіргі әдеби тіліндегі айқындауыштардың стилистикалық-бейнелеу функциялары. – Алматы, 1978. –39 б.
19.Краткий словарь когнитивных терминов// Под общей редакцией Е.С. Кубряковой. – Москва, 1996 – 245 с.
20. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы, 1965.
21. Асылбекова Ж. Қазіргі айтыс тіліндегі теңеулер // ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. – Алматы , 2000. - №4(38). – 88-91 бб.
22. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1985. – 310б.
23. Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. – Алматы , 1965.
24. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы, 1995.- 207б.
25. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы, 1991. – 459б.
26. Горбачевич К.С. Язык неистощим в соединении слов // Русская речь. N4, 1973.
27. Нұржекеева Л. Метономияның лингвистикалық табиғаты. Алматы, 1998 – 63 бет
2.Жармұқамедов М. Айтыстың даму жолдары.-Алматы,1976.
3. Ринат пен Рүстемнің айтысы // Қазақ әдебиеті.-2003.-14 наурыз.
4. Айнұр мен Әбілқайыр айтысы// Ақиқат- 2001.-№12
5. Мұхамеджан мен Аманжол айтысы/Қазақ әдебиеті.-1988 - 13қаңтар. б.Қыдырбаева А. Жамбыл мен Құлмамбет айтысының әлеуметтік мәні //Ізденіс.-2000.-№1.
7. Асылбекова Ж. Қазіргі айтыс ақындарының тілдік ерекшеліктері//филол.ғыл.докт.дисс. – Алматы, 2010 – 125 б.
15. Аристотель. Поэтика. – Москва: Мысль, 1984. – С. 830
16 . Еспекова Л.Ә. Қадыр Мырзалиев поэзиясындағы окказионализмдер // фил. ғыл. кан. ғыл. дәр. алу үшін дай. дисс. – Алматы, 1998. – 166б.
17. Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар. ІІ-том. –Алматы, 1983.
18. Күлкенова О.К. Қазіргі әдеби тіліндегі айқындауыштардың стилистикалық-бейнелеу функциялары. – Алматы, 1978. –39 б.
19.Краткий словарь когнитивных терминов// Под общей редакцией Е.С. Кубряковой. – Москва, 1996 – 245 с.
20. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы, 1965.
21. Асылбекова Ж. Қазіргі айтыс тіліндегі теңеулер // ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. – Алматы , 2000. - №4(38). – 88-91 бб.
22. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1985. – 310б.
23. Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. – Алматы , 1965.
24. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы, 1995.- 207б.
25. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы, 1991. – 459б.
26. Горбачевич К.С. Язык неистощим в соединении слов // Русская речь. N4, 1973.
27. Нұржекеева Л. Метономияның лингвистикалық табиғаты. Алматы, 1998 – 63 бет
Айтыстың жанрлық ерекшелігі
Мазмұны
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1 тарау
1.1 Айтыс жанрының шығу тарихы, зерттелуі.
1.2Қазіргі айтыс тілінің түрі мен ұлттық мәдени сипаты
2 тарау
2.1 Қазіргі айтысы тіліндегі мақал-мәтелдер мен фразеологизмдер
2.2 Қазіргі айтыс тіліндегі метафоралық қолданыстар
2.3 Қазіргі айтыс тіліндегі теңеудің қолданылу сипаты
2.4 Қазіргі айтыс тіліндегі эпитеттік қолданыс ерекшелігі
2.5 Қазіргі айтыстың көркемдік негіздері.
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Айтыс - айт етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен алғанда, айтыс екі кісінің сөйлесуі. Бұл сөйлесу - қазақ арасында көп ұшырасады. айтыс кейде талас мағынасында ұғылып, біреу мен біреу таласса, жанжалдасса пәленше мен түгенше айтысып қалыпты деп те айтады. Айтыстың мағынасы осындай кең болғанымен, айтыс ұғымындағы сөздердің ішіндегі ең басымы - өлеңмен айтысу. Қазақ тілінің сөздігінде айтысқа мынадай анықтама берілген: айтыс - бірінші мағынасы - зат есім, суырып салма ақындардың ауызша өлең түріндегі сөз жарысы, екінші мағынасы - етістік, яғни ортақ етіс, өлеңмен сөз жарысына түсу, сайысу. Ежелден өнер алды - қызыл тіл деп сөз өнерін аса жоғары бағалаған халық айшықты сөз бедері мол ақындар айтысына ерекше мән беріп, ұрпақтан - ұрпаққа жалғастырып отырған. Айтыскер ақындар сөз сайысы кезінде қарсыласының ұрымтал жерін аңдып, жеңіске жетудің жолын іздеп, бұлтартпайтын дәлелдермен тұсап, тұқыртып, жалтаруға ерік бермей, жырмен желкесін қиып, дауласуға келтірмейтіндейғып сөзбен жығады. Ақындардың жеңілуі сөз таба алмай қалғандықтан емес, бәрі де орынды уәжге, жүйелі сөзге тоқтап, дау сөздің логикалық жағынан ұтылып барып жеңіледі. Шаршы топта сөз додасына түскен ақындардың айтысына әділ төрелік айтушы да көпшілік, сөз құдіретін түсінетін би, шешендер болған. Сондай-ақ, айтыс ежелден ел тұрмысында ақынның бірде-бір ақын аталатын өнер мектебі саналып келген. Қазіргі ақындар айтысы күні кешегідей халықты коммунизм рухында тәрбиелеу, осы жөніндегі жақсылығын мадақтап, кемшілігін сынау емес, яғни үгіт - насихат, өзара сын құралы емес, ой мен сөздің жарасымы, адам бойындағы таланттың көрінісі, білім - танымның бір бұлағы тәрізді. Айтыс дегеніміз - әсерлі сөз (поэтикалық тіл) бен әсем саздың жарасымы болғандықтан, қазақ үшін бұл екеуі де жанына жылы, сезіміне әсерлі дүниелер. Сонау алыс бабалар заманынан бері келе жатқан айтыс дәстүрі - өлеңмен (поэзиялық), үнмен, сазбен (музыкалық), отырыс - тұрысы, көрік - көркемдігімен (театрлық) келген синкреттік құбылыс, ол, зертеушілердің сөзіне қарағанда, біздің кезімізде санаулы-ақ халықтарда сақталып келе жатқан дәстүр екен. Айтыстағы жеңістің негізгі шарты - ақындардың поэтикалық дарыны, сөз көркемдігі болып есептеледі. Әрине, айтыста импровизация (суырып салмалық), ой қисыны (логика) мен дәлелінің күштілігі анық байқалуы тиіс.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Айтыс - қазақтың ауыз әдебиетінің үлкен бір саласы, тарих керуенімен бізге жеткен тапқырлық пен шешендікке, терең ой мен өткір сынға, әншілік пен әуенге, ең бастысы ұлттық мүдде мен ұлттық идеяға құрылған сахналық сұлу өнері. бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ деген ұлттық моральдік кодекстің алтын діңгегіне сүйенетін айтыс, қай заманда болса да, қоғамдық-әлеуметтік өмірдің қай-қай саласындағы қалтарыстар мен бұлтарыстарды, қоғамның көлеңкелі тұстарын өткір де өзекті ой-пікірімен, көркем де бейнелі, поэтикалық кестелі тілімен өрнектеген ұлттық рухани құндылықтың бірегейі.
Айтыс қазақ халқының маңдайына біткен біртуар бағы, төл өнері сөз өнерінің озық үлгісі, синкретті жанр. Синкретті болуы - оның аттаныс нүктесі эпостық шығармалармен төркіндес, тамырлас болып, ертедегі тұрмыс-салт өлеңдерінен бастау алып, әуен, мәтін, мақам, қимыл бірге жүретін философиялық, психологиялық, прагматикалық қасиеттерді бойына жинақтаған әмбебап кешенді құрылымдығында, әлеуметттік мәселелерді замана шындығына сай жырлайтын поэтикалық туынды.
Тәуелсіздікке қолымыз жетіп, ұлттық арман-аңсарымыздың (идеологиямыздың) беделі мен болашағын дамытуға тарихи мүмкіндік туған бүгінгі тұста, төл өнеріміз айтыс та қайта жанданып, заманауи жаһандану көшіне өз үлесін қосып жаңа сатыға көтерілу үстінде. Қазіргі айтыс өнерінің идеялық-мазмұнымен қатар, тілдік ресурстарын өлең құрылымының мағыналық-стильдік реңктері мен көркем поэтикалық образдар тұрғысынан, тілдік қатысым мен прагма-психологиялық тұрғыдан жүйелі де ұтымды зерттеуге мүмкіндік туып отыр. Осыған орай, ұлттық феномендік төл өнерімізді сан-салалы ғылым салаларымен сабақтастыра отырып кешенді зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
Зерттеу жұмысымда қазіргі қазақ айтысының тілдік ерекшеліктеріне толығырақ тоқталдым. Қазіргі айтыс тілінің ұлттық мәдени сипаты мен лексика-семантикалық ерекшелігі кеңінен талқыланды. Қазіргі айтыс тілінің көркемдік ерекшеліктері оның ішінде метафоралық қолданыстар, теңеулер, эпитеттердің қолданыс ерекшеліктеріне сипаттама берілді. Бұл зерттеу жұмысында айтыскерлер тілін талдай отырып, мысалдар келтірілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халық ауыз әдебиетінің сан ғасырлық тарихының айнасы іспетті асыл қазыналарының бірі болып саналатын айтыс өнерінің қазіргі тілдік ерекшеліктерін әдебиетте жеке тақырып ретінде алғаш рет зерттеу нысанына айналдыру осы жұмыстың басты өзектілігін танытады.
Сөз өнерінің, көркем сөз тігісінің, образдың, көркем ойлардың, сөз шешендігі мен шеберлігінің тілдік көрінісін айтыс өлеңдерінен байқаймыз. Айтыстарда көркемдік бейнелеу, көріктеу тілі өз алдына, түлеп ұшқан тың өткір, ұтқыр тіркес аса мол болды. Айтысқа қатысқан екі ақынның қайсысы болса, халықтың тіл байлығын молынан пайдалана отырып, неше түрлі әдемі теңеу, сөз образдарын жасайды, айтайын деген ойын әрі ашық, әрі терең мағыналы етіп жеткізеді. Қазіргі кезеңде кемеліне келген әдеби тіліміздің ілгері басып, дамуына ақындық теңізі сияқты айтыс өлеңдерінің орны ерекше. Айтыс - өлеңді қолма-қол суырып салып айтатын өнер сайысы, синкреттік сипаты басым жанр. Айтыс тілінің көркемдік әлемі - оның бүкіл болмысын танытады.
Айтыс, соның ішінде қазіргі айтыс әдеби тұрғыда жан-жақты зерттелгенімен, тілдік ерекшеліктері тұрғысынан ішінара болмаса, толыққанды түрде зерттелмей келеді. Тіл білімі саласында үзік-үзік ойлар айтылғаны болмаса, тікелей әрі жан-жақты ой қозғап, қалам тербеген ғалымдардың қарасы өте аз десе де болады. Сөз өнерінің, көркем сөз тігісінің, образды, көркем ойлардың, сөз шешендігі мен шеберлігінің тілдік көрінісін айтыс өлеңдерінен көреміз. Ол тілдік ерекшеліктердің деңгейін анықтау қазіргі айтыстардың сан қырлы табиғатына тікелей байланысты. Біз осы еңбегімізде алдыңғы зерттеулерге жүгіне отырып, айтыс өлеңдеріндегі тілдік ерекшеліктерді танып қалуға талпыныс жасадық. Сол себепті де қазіргі айтыс өнерінің көркемдік деңгейі ақындардың ұстанып жүрген бағыттары жайлы сөз қозғауды жөн көрдік. Қарастырып отырған тақырыбымыздың ең бір өзекті тұсы да осында.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: зерттеудің негізгі мақсаты - ұлттық рухани мәдениетіміздің сүбелі қабатын құрайтын, бабалар тілінің қайнар бұлағы мен асыл қазынасындағы жауһар дүниелерінің бірі болып табылатын айтыс өнерінің қазіргі лингвомәдени және поэтикалық ерекшеліктеріне кешенді талдау жүргізу.
Қазіргі айтыс ақындар тілінің лексикалық ерекшеліктерін, яғни стильдік-семантикалық, құрылымдық жағын, көркемдік амал-тәсілдердің экспрессивті, эмоциялық бояуын, фразеологизмдердің сөз саптауда әр түрлі семантикалық, тұлғалық, өзгеріске ұшырап жаңаруын, сондай-ақ басқа да тілдік ерекшеліктерді және өлеңнің құрылысын анықтай отырып, ақындар айтысының әдеби тілдің нормаларының дамуындағы рөлін көрсету. Аталған мақсатқа байланысты мынадай міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
Айтыс жанрының шығу тарихы мен зерттелуіне тоқталу;
Айтыс түрлерін көрсету;
Қазіргі айтыс тіліндегі мақал-мәтелдер мен фразеологизмдердің әр ақынның өзіндік қолтаңбасы мен шеберлігін анықтау;
Қазіргі айтыс ақындары тіліндегі көріктеуіш тәсілдердің қолданылу ерекшелігін көрсету;
Зерттеу жұмысының нысаны. Жұмыстың зерттеу нысаны ретінде - айтыс ақындардың көркемдік тәсіл ерекшеліктері алынды. Ақындардың кейбір сөз қолданысындағы ерекшеліктерді анықтауда олардың қағысулары мен қайымдасулары, басқа да айтыс ақындарымен салыстырылды. Қазіргі айтыс тілінің ұлттық мәдени, лексика-семантикалық сипаты, тілдік ерекшелігі қарастырылады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазіргі айтыс өнерінің көркемдік деңгейіне өзімізше баға беріп, табысты жақтарын ашып көрсетіп, жағымсыз жақтарына ғылыми түрде тоқталып, айтыс өнерінің көркемдік тұрғыдан ілгерілеуіне титтей де болсын өз үлесімізді қосу - жұмыстың жаңашылдығы болмақ.
- айтыс ақындарының тілімізде бұрыннан бар фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді қолдана отырып, тұрақты тіркестердің орнын ауыстыру, компоненттер арасына сөз сыналату, бір тіркестің бойына бірнеше тіркестің мағынасын сыйғызу, лексикалық құрамын жаймалап қолдану, бір компонентін синоним немесе басқа сөзбен алмастыру, я болмаса олардың бір сыңарын түсіріп қолдану, болымды мәндегі тіркестер мен мақал-мәтелдерді болымсыз мағынада немесе керісінше қолдану арқылы әдеби тілді байытатын жаңа сөз қолдану үлгілеріне талдау жасалуы;
Ғылыми болжамы, нәтижелігі. Айыстың түрлері, олардың өзіне тән көркемдік ерекшеліктерін әдебиет теориясы тарауы бойынша сұрыптау, нақтылы анықтау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысында А. Байтұрсыновтың тіл тағылымы (1992); айтыс І том (1988); айтыс ІІ том (1988); қазіргі айтыс. Астана: күлтегін 2004. 1-кітап; қазіргі айтыс. Астана: күлтегін 2004. 2-кітап; қазақ баспасөз беттерінде жарияланған қазіргі айтыс мәтіндері т.б.
Жұмыстың зерттеу әдістері: зерттеудің негізгі әдіс-тәсілдері - әдебиеттануда қалыптасқан негізгі принциптер мен ғылыми әдіс-тәсілдер қолданылды. Яғни, баяндау және талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау,семантикалық талдау әдістері қолданылды. Сондай-ақ, жалпы тіл білімінде қолданылатын лингво-стилистикалық әдістер басшылыққа алынады.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Айтыс ақындарының әдеби тіл нормасына үлес қосуына, эстетикалық көркемдік принциптерінің саралануына байланысты диплом жұмысының кейбір нәтижелері мен тұжырымдары кейінгі айтыс өнерін діттеп келе жатқан жас өрендерге айтыс өнері жайындағы білімдерін толықтыру мақсатында септігін тигізеді. Сондай-ақ, орта мектептерде қосымша сабақтар, арнаулы курстар мен семинар сабақтарын ұйымдастырып, онда сөз өнерінің құдіреттілігін танытуда, адамгершілік - эстетикалық тәрбие беруде бұл жұмыстың теориялық әрі практикалық мәні бар.
Зерттеу осы сала бойынша жүргізілетін лингвомәдениеттану, лексикология, көркем мәтін поэтикасы, стилистика, мәтін семантикасына қатысты еңбектерге теориялық, ұстанымдық негіз ретінде қызмет етеді. Еңбектің нәтижелері іргелі ғылыми пайымдаулардың дамуына жол ашады.
Зерттеу нәтижелерін этнолингвистика, көркем мәтін поэтикасы, стилистика, семантика, фольклор сияқты арнаулы курстарда және фразеологиялық, түсіндірме сөздіктер құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1.1 Айтыс жанрының шығу тарихы,зерттелуі
Қазақ ауыз әдебиетінің үлкен саласының бірі - айтыс өлеңдерінің де өзіне лайық үлесі, алатын орны, өсу, даму тарихы бар. Әлем әдебиет тарихына үңілсек, революцияға дейінгі айтыс дәстүрінің әр халықта әр түрлі дәрежеде дамығанын байқаймыз. Көне Шығыс (Араб,Үнді, Иран) елдерінде, Орта Азия халықтарында және ортағасырлық Европа (француз, герман, славян) мемлекеттерінде өзіндік айтыс ділмарлық (шешендік) бәсекесі болғаны мәлім. Айтыстыңөткендігі эволюциялық ұзақ сүрлеу жолын іздеу, оның даму процесін зерттеу өз алдында үлкен бір мәселе. Ол жөнінде нақтылы пікір айту, ой түю топшылау, талдау жасау бір күннің, не бір жылдың жұмысы емес. Біздің айтайық деп отырғанымыз айтыстың қазіргі даму жайы туралы қысқаша шолу ғана.
Айтыс - көшпелі өмір кешкен елдердің бәріне тән өнер, бірақ ол бірінде аз, енді бірінде мейлінше мол дамыған. Бұл кездегі жазу - сызудың жоқтығынан, ауызекі дәстүрінің мейлінше кең етек алуынан туған қажеттілік еді. Айталық, өмір салты мен әдет - ғұрып, салт - санасы бізбен егіз кешегі көшпелі қырғыз, қарақалпақ алтай елдерінде де айтыс өнері болған, алайда бұл жанр оларда дәл біздегідей жетіліп, кемелдене қоймаған.
Айтыстың қазіргі даму дәрежесі барлық елде бірдей емес. Мәселенің мән-жайы Азия континентінің шеберінен алып қарағанда ашыла түседі. Сұрақ-жауап түріндегі Индияда қазір де қолданылады. Қырқыздарда айтыс үлгісі әлі бар, бірақ кең көлемде өріс ала амай келеді. Қарақалпақтарда айтыс үлгісі 1928 жылдан кейін кездеспейді. Ал өзбек пен ұйғырларда айтыс дәстүрі революцияға дейінгі дәуірдің өзінде-ақ тоқыраған көрінеді. Өзбектер айтыстың жазба түрі - мұшайраны дамыту мәселесін енді-енді көтеріп жүр. Әрине, мүшайраның импровизациялық айтыс үлгісіне жатпайтыны белгілі.14. 3 бет.14. Айтыс. - Алматы: Жазушы, 1966 3 том
Айтыс жазба тілі дамып, тарихы әріден келе жатқан, мәдениетке ерте суарылған елдерде (грек, рим т.б.) ұшыраспайды. Тек ескі мәдениетті елдерде кездеседі.Сурылып салмалық дәстүр мен айтыс өнері ерте кездерде бір ғана қазақ елінде емес, көптеген елдердің өмірінде болған тәрізді. Қазақтың ірі ғалымы М.Әуезов өзінің Айтыс өлеңдері атты көлемді зерттеуінде (Қазақ әдебиетінің тарихы. 1 том, бірінші кітап. Алматы, 1960.) Батыс Европаның орта ғасырындағы келтерде фильдердің, терістік Францияда труверлердің, орталық Европадағы мейстензингерлердің, Скандинавия еліндегі скальділердің, орыс еліндегі скоморохтардың, ертегі Иран, Үнді елдеріндегі мұшайра мен Аравиядағы мұғаллақатқа қатысқан ақындардың бәрініңде суырып салма айтысқа өрендігін, бұл өнердің қазақтағы айтысқа барынша ұқсас екенін ғылыми дәлелдеп бергенді. Көшпелі монғол, түрікмен, араб тәрізді елдерде айтыс жанрының мол болғанын кезінде С. Мұқанов та атап айтқан еді.(Айтыс. Алматы, 1965, 12 бет.) шынында, қазақ айтыстарына өзінің түрі, мазмұн-сипаты жағынан өте жақын қарақалпақ, қырғыз еліндегі айтыс жанрын әзірге былай қоя тұрғанда, басқа ел әдебиетіндегі суырып салма айтыс өнерінен бізге үндес, ұқсас келетіні сол арабтағы мұғаллақат деп аталатын өлеңдер.Айтыс бар ел - араб елі. Арапта біздің айтыстағыдай өлеңмен сөйлесу мұғалақат көбінесе көшпенділер арасында ұшырасатын көрінеді.
Мұғаллақат арабша тізбектеу, жинақтау деген ұғымды білдіреді. Ислам дәуіріне дейінгі араб әдебиетінде (VIII ғ.) суырып салма рауи (шайыр) Хаммад деген кісі тұңғыш рет өзінен бұрынғы араб ақындарының атақты жеті қасидасын бір жинақ етіп тізіп, оны мағаллақат деп атаған. Мағаллақат негізінен дәстүрлі қасида (өлең жанры) түрінде келеді. Ал, қасида араб лирикасындағы ең бір көне, әрі тұрақты жанр. Мұның түп мағынасы бір мақсатқа бет алу деген сөз. Мұнда ақын өз руын, оның басшы көсемдерін дәріптеп екінші бір руды, оның басшыларын аяусыз сынау арқылы мақтаған кісісінің ретін тауып сыйлық алуды көздейді. Осы тектес қасидаларды араб әдебиетіндегі исламға дейінгі дәуір деп аталатын VII ғасырда өмір сүрген шайырлар (ақын-абыздар), олардың жолын қуған рауилер (шәкірт ақындар) туғызған. Мал бағумен шұғылданушы көшпелі араб руларынан шыққан сол шайыр-рауилер суырып салма өнер мен ақындықты кәсіп етіп, ел арқалап жыр айтуды дәстүрге айналдырса керек. Рауилер ел аралау сапарында өз ұстаздарынан жыр үйреніп, суырып салма айтысқа да машықтанады екен. Ел ішінде олардың ықпал билігінің күштілігі сондай, әрі беріден соң халық бар жамандық-бәлекет пен жақсылық-берекет те ақыннан, оның қарғысы мен мақтау шарапатынан болады деп ұққан. Өмірді болжап, өлгенді жоқтаушылар да, өз руының намысын қорғап дәріптеушілер де солар. Осыған орай шайыр-рауилер екінші бір рудың шайырларымен қиян-кескі айтыстарға да түсіп отырған. Бұл суырып салма айтысты арабтар муфахар деп атаған. (Литературная энциклопедия, т.т. І. V. М., 1931, 151 бет) Ірі арабист Х.А. Гибб араб рауилерінің суырып салма ақындығымен қатар, ауыз әдебиеті үлгілерін жатқа айтатын жыршы да болғанын, бас қосқан жиында бір рауидің 2900 жолдық жырды мүдірмей жатқа айтқанын келтірсе, (Х.А. Гибб. Арабская литература. М., 1960, 19 бет)акад. И.Ю. Крачковский араб әдебиеті туралы зерттеуінде арабтың ауыз әдебиеті нұсқаларын таратудағы рауи, рапсодтардың рөлін жоғары бағалай келіп, Хаммад деген рауидің (Мұғаллақатты тұңғыш құрастырушы кісі) араб алфавитінің әрбір әріпіне ұйқасатын әрқайсысы 1000 жолдық жырды жатқа білетінін дәлел ретінде айтады. (И.Ю. Крачковский. Избранный сочинения, т. ІІ. М. - Л., 1956, 247 бет.)
Айтыс жанры кәсіп-тіршілігі ұқсас көршілес қырғыз, қарақалпақ әдебиетінде де бар. Қырғыз әдебиетіндегі айтыс Сермерден (екі кісінің бетпе-бет қағысуы), Алымсабақ (әлденеше кісінің айтысы) деп аталатын негізгі екі түрден тұрады. Бұл айтыстар да қазақ дәстүріндегі сияқты жұрт бас қосқан ас-той, үлкен жиындарда туып отырған. Сермерден үлгісіндегі айтыстың мазмұны кең, шығармашылық мүмкіндігі сан алуан болып келсе, ал Алымсабақ айтысы белгілі бір дәстүрлі тақырып аумағында ғана айтылатын көрінеді. (М. Богданова. Киргизская литература. М., 1947, 29-30 бет). Әрине, екі ел әдебиетіндегі айтыс нұсқаларының өзіндік ерекшеліктерімен қатар, өзара ұқсас, ортақ белгілері де мол. Алайда қырғыз әдебиетіндегі бұл жанр дәл біздегідей тамырын терең жайып, жан-жақты дами қоймаған тәрізді. Дәл осы жәйт қарақалпақ айтыстарында да тән.
Қарақалпақ елінде ойын-сауық, кештерде айтылатын қыз бен жігіттің әзіл сықақ үлгісіндегі сұрақ-жауап айтыстары айрықша көп таралған. Мұнда өлеңді тұжырымдылықпен қысқа қайырып, тапқырлықпен аз сөзге көп мағына сыйғызу, сөйтіп негізінен бас қосуды жастардың жарасымдыәзіл күлкісіне айналдыру мақсаты көзделеді. (Н. Давкараев. Очерки по истории дореволюционной каракалпакской литературы. Ташкент, 1959, 38-39 бет.) Сықақ-юморлық сипаты жағынан бұл түр қазақтағы қыз бен жігіттің қайымдасу айтысына көп ұқсас. Жастар арасында кеңтараған осы сұрақ-жауап үлгісіндегі әзіл-қағысулардан тыс қарақалпақ елінде ақындардың келелі де кесек айтыстары өте сирек ұшырасады. Рас, біз әңгімелеп отырған айтыс өнері қазақ тұрмысындағы секілді қырғыз, қарақалпақ халқымен де ертеден бірге жасап, етене болып кеткен көне жанр. Әйтсе де айтыс жанры бұл екі ел әдебиетінде де дәл біздегідей кең өріс алып, көптік сипатқа ие бола қоймаған. Бұған дәлел ретінде айтыс жанрының бізде күні бүгінге дейін өз мәнін жоймай, жаңа социалистік қоғамдағы сәулетті өмірімізді жырлау саласында да пәрменді үлес қосып отырғанын айтса да жеткілікті. (М. Жармұханов Айтыстың даму жолдары Алматы. Ғалым. 1976 ж. 6-9 бет.)
Монғолия қазақтарының күн көрісі, тіршілігі, шаруашылығы төрт түлік малға байланысты еті мен сүтін азыққа, жүні мен терісін киім-кешекке, жыбдыққа, баспанаға пайдаланады. Айтыс өнерінде де осы төрт түлік малдың айтысы ерекше орын алады.
Қожеке ұлы Мешел ақынның қағытпа айтыстарының ішінде Мешел мен бұзаудың айтысы, Мешел мен саяқ қойдың айтысы деген айтыстары бар. Бұзаудың айтысында көшкен жұртқа қашып кеткен қызыл бұзауды жаяу әзер барып тауып алған Мешел онымен айтысады.
Мешел:
Қу бұзау, бұл сөзіңе сенейін бе.
Кеш болды енді үйіме жүрейін де.
Алыстан жаяу шаршап әрең жеттім,
Бір кезек енді өзіңе мінейін бе?
Бұзау:
Мойынымды арықтықтан бұра алмаймын,
Орнымнан әлім аз ғой тұра алмаймын.
Орнымнан ұмтылып тұрсамдағы,
Көтеріп сені үйіңе бара алмаймын.
Бұдан ақын жас ұрпағына малды өсіргің келсе, оны баға ал, ит-құсқа жем болдырма, сақ бол,Арық малды асырасаң, аузы-мұрынды май етер - деген тәлім береді. (Қабидаш Қалисқарұлы Монғолиядағы қазақ әдебиеті Алматы. Арыс. 2009 ж. 68-69 бет.)
Қазақ тарихында халықтың әлеуметтік - тұрмыстық ерекшеліктеріне сәйкес туып қалыптасатын фольклорлық мұраның қайнар көзі саналатын айтыс өлеңдерін зерттеу - қай кезеңде болмасын маңызды.
Айтыс - өлеңді қолма-қол суырып салып (импровизация) айтатын өнер сайысы синкреттік сипаты басым жанр. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда айтыстың алғашқы үлгілерінің тууына тұрмыс-салт жырлары негіз болған. Батыс түрік қағандығы кезінде (6-7 ғ) Қытай жылнамаларының деректерінде түріктер бие сүтінен жасалған қымызды ішіп алған соң, ән шырқап бір-бірімен өлең айтысады деп жазылған. Тіпті оның түп-тамырын алғашқы қауымның әлеуметтік-экономикалық тіршілігінен іздеу керек деген де тұжырым бар. Қалай десек те айтыс әріден - көне дәуірден тамыр тартады.
Халық өмірінен мәнді орын алып, күні бүгінге дейін толастамай ие бола жалғасып келе жатуы айтыстың өміршең екендігін көрсетеді. Ауыз әдебиетінің ең мол жанры ретінде айтыс, тек XIX ғасырдың ортасында былайғы қарайғы кезеңде ғана жазылып, жарық көріп түрлерге бөлініп, халыққа кеңінен таныла бастайды. Белгілі зерттеушілер Ш.Уәлиханов, В.Радлов айтыс жанры жайында бағалы пікірлер айтқан. Өткен ғасырдың 20-30 жылдары А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров қатарлы белгілі адамдар елеулі еңбек еткен. Кейінгі жылдары М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ы.Ысмайлов, М.Қаратаев, Ә.Тәжібаев, М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, Р.Бердібай, М.Дүйсенов, М.Жармұхамедов, Н.Төреқұловт.б. ғалымдар арнайы еңбектер жазып, айтыс табиғатын жан-жақты қарастырған.
Қазақ еліндегі айтыс жеке ақындарға тән өнер түрі болуымен қатар, ол ең алғашқы туыс-бітімінде көптік жанр. Айтыстың әуелден кең өркендеп дамуына әркез бүкіл халық болып ат салысып келген. Халық бойындағы осы поэтикалық дарындылықты қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уәлиханов айрықша атап көрсеткен. Ол сахарадағы мал баққан қазақ пен арап (бәдәуи) поэзияларының өзара ұқсастықтарына үлкен мән бере отырып: Поэзияға, әсіресе суырып салма ақындары Европалықтарға қашаннан таныс. Аравияның шетсіз шөлдері мен ондағы жұрттың баспана шатырларының бәрін де өз көзімен көрген саяхатшылардың бәрі де жартылай жалаңаш араб балаларының өздеріне қойылған сұрақтарға төрт тақтасы жатық өлеңмен мүдірмей жазып жүр. Бұл монғол түркі ұрпақтарына тән қасиет [Ш. Уәлиханов Сочинения. СПб., 1904 192-193 бет] десе, қазақ халқының әдеби мұраларын көп жинаған, зерттеуші ғалым В.В.Радлов: Қырғыз өзі тектес басқа халықтардан айрықша сөз мәнерлілігі ғажайып шешендік тапқырлығымен дараланып көзге түседі. Қазақтар қашан да мүдірмей ерекше екпінмен сөйлейді. Тіпті ауызекі сөйлесіп отырғанның өзінде оның сөйлемі мен ой кестесі өлең жолдары мен шумақтары секілді ұйқасып, үйлесіп келетіні сонша, нағыз өлең екен деп таң қаласыз [В.В. Радлов Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири иДзунгарской степи. Ч.ІІІ СПб., 1870 17 бет рим цфирымен],- дейді.
Айтыс өнері халық бойындағы өнерді сарапқа сала отырып, заманның тыныс-тіршілігін танытатын фольклордың ең маңызды саласы болғандықтан ол туралы зерттеу, пайымдаулардың мәні де зор.
Қазақ айтыстарының жеке жинақ болып та әртүрлі газет-журнал, хрестоматияларда үзінді күйінде де басылып жарық көру мерзімі XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. [В.В. Радлов Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири иДзунгарской степи.Ч.ІІІ СПб., 1870 17 бет рим цфирымен] Бұлардың ішінен В.В.Радлов құрастырған халық әдебиеті нұсқалары жинағын айрықша атаған жөн. 13.9 бет13.Жармұхамедов Айтыстың даму жолдары Алматы 1976 ж
В.В Радлов өзі жинағына қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілерін жанрлық жағынан өзінше топтастыра отырып, Ұзатқан қыздың өлеңі деген тарауда жар-жарды, сондай-ақ қайым өлең деген бөлімде Жанақ пен Түбектің айтысы, Ұлбике мен Күдері қожа, Мөнек пен Оспан қыз, Шортанбай мен Орынбай айтыстарын, ал Жұмбақ деген бөлімде қыз бен жігіттің жұмбақтасу айтысын алғаш рет орыс таңбасымен қазақ тілінде бастырады. Бұл шығармалар жыршы қалай айтса, дәл солай... жазушы жағынан да тұңғыш жанрлық топтастырылуы тұрғысынан да құнды. Мұнда В.В.Радлов өзі жинаған қайым өлеңдердің өзге нұсқаларының сипаты мүлде басқаша, дербес жеке бір жанр екенін дұрыс аңғарған [13. 9-10 б13. Жармұхамедов Айтыстың даму жолдары Алматы 1976 ж
Сонымен қатар қазақтың тұңғыш педагог ағартушысы Ы.Алтынсарин өз хрестоматиясында Жанақ пен баланың айтысы, ал Я.Лютись құрастырған хрестоматияда Орынбай ақынның Қожамен айтысқаны, Болық-Толық пен Әзілкештің айтысқаны, Айдос пен Қарашаштың айтысқаны секілді айтыстардың жарық көруінің де мәні зор. [13. 10 бет) 13. Жармұхамедов Айтыстың даму жолдары Алматы 1976 ж
Қазақ айтыстарын мол жинаған кісінің бірі - Ә.Диваев. Ол қазақ айтыстары жөнінде арнайы пікір айта қоймаса да, революцияның алғашқы жылдарында Қызылорда, Жетісу төңірегін аралап, көптеген айтыс үлгілерін хатқа түсіреді. Мәселен, ол М.Әуезов зерттеуінде аталатын Орынбай мен Кеншімбай, Бақтыбай мен Байтоқ, Күдері мен Ұлбике айтыстарынан тыс, Сырдария облысы Перовск уезі, Сырқұдық облысының ақыны Жұманазар Үрімқұловпен атақты Бұдабай ақынның айтыстарын және Сыр еліндегі Жар-жар, Бәдік үлгілері мен әр түрлі қыз бен жігіт қақтығыстарын, сондай-ақ Түбек, Жанақ, Шернияз, Бармақ ақынның айтыс өлеңдерін жазып алады. Ал, Жетісу өлкесіне жасаған сапарында ол Сүйінбайдың Тезек төреге айтқаны, Сүйінбайдың Найман қызымен айтысы, Құлан аяқ Құлмамбет, Жансай мен Тезек төре және басқа көптеген айтыстарды қағазға түсірген. Ә.Диваевқа арналған Қазақ халық поэзиясы атты жинақ. Алматы, 1964 ж
Айтысты жинап бастыру ісінде жазушы С.Сейфуллин де айрықша еңбек етті. Ол Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары атты жинағында Орынбай мен Шөже, Балта мен Шөже, Кемпірбай мен Шөже, Жанақ пен Түбек, Орынбай мен Серәлі, Орынбай мен Тоғжан т.б. көптеген көркем де көлемді айтыс үлгілерін енгізді. Жалпы алғанда бұл жинақ әдеби мұраларды оның ішіндегі іргелі жанр - айтыстарды халық игілігіне айналдыру талабында жасалған алғашқы адым, тың бастама еді. Айтыс. - Алматы: Жазушы, 1965 26-бет
XIX ғасырда қазақ сөз өнерінің үздігі айтыс айрықша салтанат құрды. Зерттеуші ғалымдар осы бір өзгеше өнердің жанрлық сипаты, түрлері, тілдік ерекшеліктері жөнінен ілгеріден айтып келген. Шоқан Уәлихановқазақ әдебиеті үлгілерін жинау барысында әйгілі айтыс ақындары Шөже, Орынбай, Жанақ т.б. туралы алғашқы жазба деректерді ұсынды.
В.В. Радловтың 1870 жылғы еңбегінің III томында бірнеше айтыс ақындары аталып, айтыс мәтіндері беріледі. XX ғасыр басында айтыс үлгілерін теориялық жақтан жүйелеуді мақсатты түрде қолға алынып, зерттеуші ғалымдар өз ғылыми еңбектерінде зерделеп қарастырады.
Айтыс - қазақтың ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан жанр. Мысалы, жар-жар, аужар, бәдік айтыстарын алсақ, олар ерте заманда шыққанға ұқсайды. Бірақ ерте заманда шыққан айтыстардың шыққан мезгілін, шығарушысын шамалау қиын, бұлар ауыздан ауызға көшіп ел мүлкі, ел қазынасы болып кеткен.
Айтыс - айт етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен алғанда айтыс - екі кісінің сөйлесуі. Бұл сөйлесу қазақ арасында көп ұшырасады. Айтыстың мағынасы осындай кең болғанымен айтыс ұғымындағы сөздердің ішіндегі ең басымы өлеңмен айтысу.
Зерттеуші С.Мұқанов өз еңбегінде Айтыс жанрының туу, даму, өркендеу процестерін айрықша зерттеу - қазақ халқының поэтикалық түсінік түйсігі мен талап талғамының жетілу жолдарын айқындап алуға мәнді арнаның бірі болары анықдеген еді. Демек, айтыстың туу, даму, өркендеуімен бірге айтыс ақындарының сөз қолдану аясын, тілдік ерекшеліктерін зерттеп, зерделеу сол заманның поэтикалық өнерінің қырын ашуда маңызды болмақ.
Шалқыған, шабыттан туған суырып салма өлең жолдарының айтыстан кейін жаңа бір кезеңі туады. Табиғи дарын - қабілетті әртүрлі екі ақынның тікелей бір-біріне қарсы айтылған айтыс өлеңдері енді өзара тығыз жымдасып, бөлуге келмейтін бас аяғы тұтас бір шығармаға айналады.
Мазмұн - сипаты бір-біріне қарама-қарсы құралған осы айтыс мәтіндерін жымдастыра теліп, тұтас, дүние етіп тұрған дәнекер не деген мәселеге келсек, ең алдымен бұлардағы логикалық ішкі байланыстың мәнін айрықша атап көрсету керек. Айтыста беталды мақсатсыз айтылған пікір-таластың орын алуы мүмкін емес. Әрбір жеке сөз, саралы ой үнемі жүйелі бір мәселенің төңірегінен табылып, әріде түпкі нысанаға қызмет атқарып тұруға тиісті. Қарсылас екі ақын осы принципті ұстанғандықтан, сол айтыс үстінде өзектесе туған жырлар кейіннен жеке-дара өмір сүре алмайтын тұтас туындыға айналады да, осы күйінше ел арасына кеңінен танылып отырады. (4.18-бет)4. Әуезов М.О. Айтыс Қазақ әдебиетінің тарихы: Т.1. - Алматы: ғылым академ. баспасы, 1960
Айтыстың ауызекі, яки жазба күйінде таралу жолдары да әр алуан. Мұнда ең әуелі елге жайып тарату міндеті негізінен сол айтысушы әріптес ақындардың үлесіне тиген сияқты. Айтыстан кейінгі әр түрлі басқосу, үлкен жиындарда қаумалаған көптің қолқалауымен осы екі ақынның қайсысы болса да, әркез қайта жаңғыртып отырған. Әрине, айтыс үстінде экспромтпен айтылған жыр жолдары сол жағдайда жолма-жол, қаз-қалпында қайталанады дей алмаймыз. Мұнда да жалпы ауыз әдебиеті үлгілеріне тән қайсыбір өзгеріс ауытқулардың болуы заңды, әйтсе де ақын сол айтыстағы түйінді-түйінді ой өзегін көшелі сөз жүйесін өз сөз саптауына қарай толық сақтау міндетті.
Қайталап айту кезінде негізгі салмақ жырлаушының алғырлық - зейіні мен дарын-қабілетіне байланысты. Рас, уақыт озып, айтыс мерзімі ұзаған сайын, оның дәуір талабына сай өзгеріп, жаңарып отыруына ешбір дау жоқ.
Айтыстағы ақындық тәсіл жеңу-жеңілу жүйесін әңімелегенде, айтпай кетуге болмайтын бір мәселе бар. Бұл - айтыс үстіндегі ақындардың шындықтан жалтармай, жолына жығылу жайы ертеден жалғасып келе жатқан дәстүрлі әділдік жайы. Айтыста жүйесіз құрғақ мойынсынудың өзі көп артық, бұдан оның ақындық атақ абыройы арта түспесе кемімейді, сондай-ақ бұл жайт ақынды үнемі шындыққа, әділеттікке тәрбиелеп отырады.
Айтыс өлеңдерін зерттеп, зерделеуде көптеген ғалымдар еңбек сіңірген. Байқағанымыздай, айтыс өнері әдебиет тұрғысынан толыққанды зерттелгенімен, тілдік жағынан, әсіресе қазіргі ақындардың тілдік ерекшеліктері туралы еңбектер аз екендігі шындық.
М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Сейфуллин, М.Жармұхамедовтен басқа бірнеше ғалымдар зерттеу еңбектер басып шығарған. Оларға жоғарыда нақты тоқталған болатынбыз.
Зерттеуші С.Дуанаева Қазіргі ақындар айтысы атты қолжазбасы 1997 жылы 150-бет көлемде жарық көрген. Бұл көлемі аз болса да, бүгінгі айтыс тілін зерттеуге арналған алғашқы бастама еді.
2004 жылы академик М.Жолдасбеков жалпы редакциясын басқарып, И.Нұрахметұлы, С.Дүйсенғазин т.б жинап бастырған Қазіргі айтыс атты 2 томдық еңбектің де мәні зор. Бұл ата-бабадан келе жатқан айтыс өнерінің бүгінгі жай-күйін танытады. Дегенмен айта кететін бір жайт, бүгінгі таңда айтыстың тілдік ерекшеліктері, ақындардың көркем сөз кестелері әлі зерттеуді, зерделеуді, бағалауды қажет етіп отыр.
Айтыс ауыз әдебиетіндегі эпостық жырларымен тығыз байланысты. Айтыс пен батырлар жырының көне көздерінің бір негізден, атасақ, ертеден тұрмыс-салт өлеңдерінен бастау алатынын кезінде М.Әуезов атап айтқан болатын. Бұл жанрлар, алайда, дәуір талабына сай бірдебәсең тартып, енді бірде кең өріс алып дамып отырған. Тарих беттеріне үңілсек, айтыс жанрының ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардабіршама толастағаны байқалады. Бұл кездерде туған айтыс үлгілері ұмытылғаны, я болмаса заман талабына сай басқа айтыс түрлеріне жол берілді ме, ол жағы бізге беймәлім. Тарих беттерінен топшыласақ, ХҮ-ХҮІІІ ғасырлархалқымыздың өмірінде жеке ел болып бірігу, сыртқы жауларға қарсы сан алуан азаттық күрестері кезеңдерін құрайды. Сондықтан бұл тұста ерлік, күрес жырлары бел алып, айтыс кең қанат жая алмаған сияқты.Дегенмен айтыс сол тұстың өзінде де кең тынысты лиро-эпикалық жанрдың түр мен мазмұны жағынан көркейіп жетіле түсуіне өз әсер ықпалын тигізіп отырды. Бұл орайда батырлық жырларымыздағы әрқилы Жар-жар мен айтыс-қағыс үлгілерін, тіпті, сондағы алуан сөз тартысы мен пікір-таластарын сипаттайтын диалогтарды да тілге тиек ете аламыз. Айтыстың ерекше дамыған кезеңі ХІХ ғасырдың ІІ жартысы. Бұған сол тұстағы әлеуметтік өмірдің дамуы басты себеп болды.
Айтыс қазақ елінің ауқымды бас қосқан қауымының ортасында өтетін болған. Сөз сайысына түскен ақындардың төрешісі - көшелі би, абыройлы ауыл ақсақалдары еді. Билік айтушылар қай ақынның болса да тапқырлықпен тауып айтқан уәжді де аталы сөзін мойындап әділ төрелігін берген. Екі жақтасөз тапқанға қолқа жоқ, аталы сөзге арсыз жауап қайтарадыдеген ұлағатты принципті ұстанады. Бетпе-бет келіп бәсекелі айтысқа түскен ақындардың сөзге жүйрік, ақпа-төкпе дарынымен қатар, өз заманының тоқығаны мол, зерделі де зерек адамдары болуын талап етеді. Тіпті жас ақынның өзі аты әйгілі ақыннан кейде тосылып жеңілсе де, сол оқиғадан соң, оның аты көпке жайлып танылатын болған. Қай ақынның қай жерде, кіммен айтысатынын, айтыстың қай тақырыпқа, қалайша өрбіп дамитынын ешкім алдын ала болжап білмеген, сондықтан айтыстан талапкер ақын болашақ қарсыласы - сол кездегі аты шулы ақындардың өмірі мен айтыс тәсілдерін, олардың госал жері мен мықты жақтарын,жалпы ел өміріндегі, ру ішіндегі елеулі де ірі оқиғаларды есепке алып, соған іштей дайындалып жүрген. Қазақ даласына айтыспен аты Мәшһүр, Жанақ, Шөже, Түбек, Орынбай, Шортанбай, Біржан, Сара, Әсетт.б. тәрізді майталман жүйріктердің өз дәуірінің білікті де білгір, ұшқыр қиялды адамдары болғаны мәлім.
Ақындардың айтысын елге жайып тарату - негізінен ел ішіндегі ақындыққа бейім құймақұлақ әуесқой ақындардың үлесіне тиген. Айтыстың қанат жайып өркендеуіне бүкіл халық болып атсалысқан. Бұл мақсатта жұрттың бастан кешкен қоғамдық-әлеуметтік өмір салты мен әдет-ғұрпы, сенім-наным, дәстүрі де шешуші мәнге ие болған.
Айтыс өзінің қынаптан қылыщ суырғандай тапқырлығы мен тез баурағыш, тартымдылық сипаты арқылы ел өмірінің әр саласымен-ақ ертеден біте қайнасқан тіл жанр. Арғы түбі қызбен жігіт болып екі жарылып қосылып айтылатын жар-жар, бәдік жырларынан бастау алып, өз дамуында қайымдасу мен қағысудың сан қилы белестерінен өткен бұл жанр кейінірек кең арналы ақындар айтысына келіп ұласты.
Бүгінгі таңда айтыс өзінің тақырыбының сан алуандылығымен екшеленіп, өз арнасын дамытып отырса, әдеби жағынан қазақ тілінің сөздік қорына да өз үлесін тигізіп отыр. Бұдан ұғатынымыз - ұлы өнерге деген басты қызығушылығымыз, тәуелсіз таңында айтысты қолдап, мәртебесінің өсуі мен жандануына деген ел азаматтарының әсері. Айтыс тілі құлаққа дәл тиеді, ойға дәл қонады. Оның үстіне ұзақ уақыт есінде қалады. Ақын тілімен бетке айтылған мін басылған таңбадай болады. Ел тіліндегі ғажап сөздер арқылы дәлайтылған сын еттен өтіп, сүйекке жетеді.Ақындықта ойы бұр жаңа талап жастар да, танымал аты шыққан ақын да өз бойындағы дарын - қабілетін үнемі ұштап жүретін болған. Бұған туды - бітті табиғи дарыннан тыс, рухани ішкі түлеу мен жинақталған тәжірибе, терең білім де қажет. Бұл туралы кезіндеЕ.Ысмайылов:Импровизатор ақын - үлкен шығармашылық адамы. Ақын өмірдегі құбылысты, тарихи оқиғаны өзінің ой-өрісі дәрежесінде таниды, ақынның сезінуі, ол сезгенін қабылдауы шапшаң, ол тез көріп, тез асер ала біледі, алған әсерін ұғып есіне сақтауы да күшті,тұрақты. Ақын естігеннен гөрі, көзі көргенін тез сезіп,жылдам жырлап кетеді... Қазақ ақындарының ежелгі салтында жылдам, бөгетсіз тыңнан өлең шығарып айта білмегенді күшті ақын деп танымаған, - деп жазады.
Осы тақырыпты таңдауыма да қазақтың айтыскер ақындарының сөз саптауы мен оның сөз таластыруындағы шеберлігінен психологиялық түрлі көрінісін анықтауға құштаррлығым себеп болды.(13.Жармұхамедов Айтыстың даму жолдары Алматы 1976 ж18-32 )
Айтыс - фольклор, ауыз әдебиеті, ақындар шығармашылығымен терең байланысып тұрған ерекше синкретті жанр. Мұнда театрлық әрі драмалық өнердің басы қосылған, сондықтан айтысты - фольклорлық театр, немесе фольклордың драмалық жанры десе де болады. Ертеде жазу өнері болмаған кезде қазақ халқының әдебиетінің негізгі бір саласы айтыс өлеңдері туды. Айтыс екі адамның сөз қағыстыруы, сөз жүзінде тартысуы, дауласуы, жарысуы, сынасуы, өнер салыстыруы деген ұғымды қамтыған. Айтыс қара сөз түрінде де, өлең түрінде де болған. Әдебиет көлеміне өсетіндері және әдебиеттік жанрдың бірі болып табылатыны да - осы өлең түрінде айтылған айтыстар.
Айтыс түрік тектес халықтардың барлығында бар, С.Сейфуллиннің тілімен айтсақ Қазақ болған түрік-моңғол руларының ескіден келе жатқан ауыз әдебиетінің бір саласы - айтыс сөздер. Алайда түрік-моңғол халықтарының көбінде айтыс негізінен топтық түрде айтылатын әдет-салт айтысы деңгейінде ғана қалған, ал қазақ, қырғыз (айтыш), әзербайжан (дейішме, мейхана), түрікте (атышма) екі әріптес бірін-бірі халық көпшіліктің көзінше ашық жеңуді мақсат ететін суырыпсалма ақындар айтысы дәрежесіне жетіп, кемелдене дамып, ХХІ ғасырға жеткен өміршең өнер. Сонымен, әдет-салт айтысы түрік халықтарының бірлігі дәуірінде ел ішіне жайылған байырғы құбылыс болғандықтан бауырлас елдердің барлығына ортақ, ал ақындар айтысы болса әсіресе қазақ халқында классикалық дәрежеге жетіп дамығандықтан ол қазақ хандығы заманына тиеселі, нақтырақ айтқанда отанымызда рулық-патриархалдық қоғамның қайшылығы шығандаған кезеңде үдеп толыса түскен деуге болады.
Айтыстың жазба ескерткіштерде белгілі болған ескі түрлеріне Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат-ат-түрк атты кітабындағы Қыс пен жаздың айтысы, Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанындағы Күнтуды Елік (Әділдік), Айтолды (Дәулет), Өгдүлміш (Ақыл), Одғұрмыш (Қанағат) арасындағы бастан-аяқ сұрақ-жауап түрінде келетін талас-тартысты үлгілер, Қожа Ахмет Иасауидің Диуани хикметінде кездесетін жұмбақ пен тозақтың айтысы жатады Жармұхамедов Айтыстың даму жолдары Алматы 1976 ж
Махмұд Қашғаридың Дивани лұғат ат-түрік атты еңбегі түркі тілінде сөйлейтін халықтардың ең көне ауызекі әдебиет үлгілері екені сөзсіз. Мазмұн, тақырыбы жағынан, оқиғаны баяндау стилі жағынан ауыз әдебиетіне жататын үлгілер деп Қасқыр соққан аңшы мен Бүркіт салып қабан атқан саятшы әңгімелерін атауға болады. Сондай-ақ Қыс пен жаздың айтысын да ауызекі өлеңдердің қатарындағы алғашқы айтыс үлгісіне жатқызып келеміз. Өйткені бұл айтыс ескіліктен қалған Наурыз мейрамына байланысты туған өлең екендігі дау туғызбайды.
Жаз бенен қыс жанасты,
Қаһарланып қарасты.
Қарсы тұрып таласты,
Телмеңдесіп тұр бүгін.
Қыс: Ауруды емдедім,
Қуаттанар ерлерім,
Тұлпарларды жемдедім,
Күш беремін тәнге де.
Қармен бидай өнеді,
Төлдер қырға өреді.
Қар далаға күш себер,
Жаз байлығын қыс берер.
Жау да қыста тынады,
Жазда ғана құлағы
Ербеңдейді, тұрады.
Жаз тамағын кенеді.
Жаз: Қыстың аяз, мұзы бар
Жер келбеті бұзылар,
Жайлы жазға қызығар,
Сорғанда аяз денені.
Кедей жүрер бүгіліп,
Қыстан жаны түңіліп,
Саусақтары тілініп,
Отпен ғана жан кірер.
Адам мені аңсайды,
Қар, ластан шаршайды,
Өткізеді қанша айды,
Әлі налып қарлы жел?
Бұлт төнеді сұстана,
Желі қандай? Масқара!
Күн кешеді күрсініп.
Қар менен мұз жылайды,
Таудан сулар құлайды,
Жылға болып ұзайды.
Мерейі өсер көңілдің.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1 тарау
1.1 Айтыс жанрының шығу тарихы, зерттелуі.
1.2Қазіргі айтыс тілінің түрі мен ұлттық мәдени сипаты
2 тарау
2.1 Қазіргі айтысы тіліндегі мақал-мәтелдер мен фразеологизмдер
2.2 Қазіргі айтыс тіліндегі метафоралық қолданыстар
2.3 Қазіргі айтыс тіліндегі теңеудің қолданылу сипаты
2.4 Қазіргі айтыс тіліндегі эпитеттік қолданыс ерекшелігі
2.5 Қазіргі айтыстың көркемдік негіздері.
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Айтыс - айт етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен алғанда, айтыс екі кісінің сөйлесуі. Бұл сөйлесу - қазақ арасында көп ұшырасады. айтыс кейде талас мағынасында ұғылып, біреу мен біреу таласса, жанжалдасса пәленше мен түгенше айтысып қалыпты деп те айтады. Айтыстың мағынасы осындай кең болғанымен, айтыс ұғымындағы сөздердің ішіндегі ең басымы - өлеңмен айтысу. Қазақ тілінің сөздігінде айтысқа мынадай анықтама берілген: айтыс - бірінші мағынасы - зат есім, суырып салма ақындардың ауызша өлең түріндегі сөз жарысы, екінші мағынасы - етістік, яғни ортақ етіс, өлеңмен сөз жарысына түсу, сайысу. Ежелден өнер алды - қызыл тіл деп сөз өнерін аса жоғары бағалаған халық айшықты сөз бедері мол ақындар айтысына ерекше мән беріп, ұрпақтан - ұрпаққа жалғастырып отырған. Айтыскер ақындар сөз сайысы кезінде қарсыласының ұрымтал жерін аңдып, жеңіске жетудің жолын іздеп, бұлтартпайтын дәлелдермен тұсап, тұқыртып, жалтаруға ерік бермей, жырмен желкесін қиып, дауласуға келтірмейтіндейғып сөзбен жығады. Ақындардың жеңілуі сөз таба алмай қалғандықтан емес, бәрі де орынды уәжге, жүйелі сөзге тоқтап, дау сөздің логикалық жағынан ұтылып барып жеңіледі. Шаршы топта сөз додасына түскен ақындардың айтысына әділ төрелік айтушы да көпшілік, сөз құдіретін түсінетін би, шешендер болған. Сондай-ақ, айтыс ежелден ел тұрмысында ақынның бірде-бір ақын аталатын өнер мектебі саналып келген. Қазіргі ақындар айтысы күні кешегідей халықты коммунизм рухында тәрбиелеу, осы жөніндегі жақсылығын мадақтап, кемшілігін сынау емес, яғни үгіт - насихат, өзара сын құралы емес, ой мен сөздің жарасымы, адам бойындағы таланттың көрінісі, білім - танымның бір бұлағы тәрізді. Айтыс дегеніміз - әсерлі сөз (поэтикалық тіл) бен әсем саздың жарасымы болғандықтан, қазақ үшін бұл екеуі де жанына жылы, сезіміне әсерлі дүниелер. Сонау алыс бабалар заманынан бері келе жатқан айтыс дәстүрі - өлеңмен (поэзиялық), үнмен, сазбен (музыкалық), отырыс - тұрысы, көрік - көркемдігімен (театрлық) келген синкреттік құбылыс, ол, зертеушілердің сөзіне қарағанда, біздің кезімізде санаулы-ақ халықтарда сақталып келе жатқан дәстүр екен. Айтыстағы жеңістің негізгі шарты - ақындардың поэтикалық дарыны, сөз көркемдігі болып есептеледі. Әрине, айтыста импровизация (суырып салмалық), ой қисыны (логика) мен дәлелінің күштілігі анық байқалуы тиіс.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Айтыс - қазақтың ауыз әдебиетінің үлкен бір саласы, тарих керуенімен бізге жеткен тапқырлық пен шешендікке, терең ой мен өткір сынға, әншілік пен әуенге, ең бастысы ұлттық мүдде мен ұлттық идеяға құрылған сахналық сұлу өнері. бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ деген ұлттық моральдік кодекстің алтын діңгегіне сүйенетін айтыс, қай заманда болса да, қоғамдық-әлеуметтік өмірдің қай-қай саласындағы қалтарыстар мен бұлтарыстарды, қоғамның көлеңкелі тұстарын өткір де өзекті ой-пікірімен, көркем де бейнелі, поэтикалық кестелі тілімен өрнектеген ұлттық рухани құндылықтың бірегейі.
Айтыс қазақ халқының маңдайына біткен біртуар бағы, төл өнері сөз өнерінің озық үлгісі, синкретті жанр. Синкретті болуы - оның аттаныс нүктесі эпостық шығармалармен төркіндес, тамырлас болып, ертедегі тұрмыс-салт өлеңдерінен бастау алып, әуен, мәтін, мақам, қимыл бірге жүретін философиялық, психологиялық, прагматикалық қасиеттерді бойына жинақтаған әмбебап кешенді құрылымдығында, әлеуметттік мәселелерді замана шындығына сай жырлайтын поэтикалық туынды.
Тәуелсіздікке қолымыз жетіп, ұлттық арман-аңсарымыздың (идеологиямыздың) беделі мен болашағын дамытуға тарихи мүмкіндік туған бүгінгі тұста, төл өнеріміз айтыс та қайта жанданып, заманауи жаһандану көшіне өз үлесін қосып жаңа сатыға көтерілу үстінде. Қазіргі айтыс өнерінің идеялық-мазмұнымен қатар, тілдік ресурстарын өлең құрылымының мағыналық-стильдік реңктері мен көркем поэтикалық образдар тұрғысынан, тілдік қатысым мен прагма-психологиялық тұрғыдан жүйелі де ұтымды зерттеуге мүмкіндік туып отыр. Осыған орай, ұлттық феномендік төл өнерімізді сан-салалы ғылым салаларымен сабақтастыра отырып кешенді зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
Зерттеу жұмысымда қазіргі қазақ айтысының тілдік ерекшеліктеріне толығырақ тоқталдым. Қазіргі айтыс тілінің ұлттық мәдени сипаты мен лексика-семантикалық ерекшелігі кеңінен талқыланды. Қазіргі айтыс тілінің көркемдік ерекшеліктері оның ішінде метафоралық қолданыстар, теңеулер, эпитеттердің қолданыс ерекшеліктеріне сипаттама берілді. Бұл зерттеу жұмысында айтыскерлер тілін талдай отырып, мысалдар келтірілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халық ауыз әдебиетінің сан ғасырлық тарихының айнасы іспетті асыл қазыналарының бірі болып саналатын айтыс өнерінің қазіргі тілдік ерекшеліктерін әдебиетте жеке тақырып ретінде алғаш рет зерттеу нысанына айналдыру осы жұмыстың басты өзектілігін танытады.
Сөз өнерінің, көркем сөз тігісінің, образдың, көркем ойлардың, сөз шешендігі мен шеберлігінің тілдік көрінісін айтыс өлеңдерінен байқаймыз. Айтыстарда көркемдік бейнелеу, көріктеу тілі өз алдына, түлеп ұшқан тың өткір, ұтқыр тіркес аса мол болды. Айтысқа қатысқан екі ақынның қайсысы болса, халықтың тіл байлығын молынан пайдалана отырып, неше түрлі әдемі теңеу, сөз образдарын жасайды, айтайын деген ойын әрі ашық, әрі терең мағыналы етіп жеткізеді. Қазіргі кезеңде кемеліне келген әдеби тіліміздің ілгері басып, дамуына ақындық теңізі сияқты айтыс өлеңдерінің орны ерекше. Айтыс - өлеңді қолма-қол суырып салып айтатын өнер сайысы, синкреттік сипаты басым жанр. Айтыс тілінің көркемдік әлемі - оның бүкіл болмысын танытады.
Айтыс, соның ішінде қазіргі айтыс әдеби тұрғыда жан-жақты зерттелгенімен, тілдік ерекшеліктері тұрғысынан ішінара болмаса, толыққанды түрде зерттелмей келеді. Тіл білімі саласында үзік-үзік ойлар айтылғаны болмаса, тікелей әрі жан-жақты ой қозғап, қалам тербеген ғалымдардың қарасы өте аз десе де болады. Сөз өнерінің, көркем сөз тігісінің, образды, көркем ойлардың, сөз шешендігі мен шеберлігінің тілдік көрінісін айтыс өлеңдерінен көреміз. Ол тілдік ерекшеліктердің деңгейін анықтау қазіргі айтыстардың сан қырлы табиғатына тікелей байланысты. Біз осы еңбегімізде алдыңғы зерттеулерге жүгіне отырып, айтыс өлеңдеріндегі тілдік ерекшеліктерді танып қалуға талпыныс жасадық. Сол себепті де қазіргі айтыс өнерінің көркемдік деңгейі ақындардың ұстанып жүрген бағыттары жайлы сөз қозғауды жөн көрдік. Қарастырып отырған тақырыбымыздың ең бір өзекті тұсы да осында.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: зерттеудің негізгі мақсаты - ұлттық рухани мәдениетіміздің сүбелі қабатын құрайтын, бабалар тілінің қайнар бұлағы мен асыл қазынасындағы жауһар дүниелерінің бірі болып табылатын айтыс өнерінің қазіргі лингвомәдени және поэтикалық ерекшеліктеріне кешенді талдау жүргізу.
Қазіргі айтыс ақындар тілінің лексикалық ерекшеліктерін, яғни стильдік-семантикалық, құрылымдық жағын, көркемдік амал-тәсілдердің экспрессивті, эмоциялық бояуын, фразеологизмдердің сөз саптауда әр түрлі семантикалық, тұлғалық, өзгеріске ұшырап жаңаруын, сондай-ақ басқа да тілдік ерекшеліктерді және өлеңнің құрылысын анықтай отырып, ақындар айтысының әдеби тілдің нормаларының дамуындағы рөлін көрсету. Аталған мақсатқа байланысты мынадай міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
Айтыс жанрының шығу тарихы мен зерттелуіне тоқталу;
Айтыс түрлерін көрсету;
Қазіргі айтыс тіліндегі мақал-мәтелдер мен фразеологизмдердің әр ақынның өзіндік қолтаңбасы мен шеберлігін анықтау;
Қазіргі айтыс ақындары тіліндегі көріктеуіш тәсілдердің қолданылу ерекшелігін көрсету;
Зерттеу жұмысының нысаны. Жұмыстың зерттеу нысаны ретінде - айтыс ақындардың көркемдік тәсіл ерекшеліктері алынды. Ақындардың кейбір сөз қолданысындағы ерекшеліктерді анықтауда олардың қағысулары мен қайымдасулары, басқа да айтыс ақындарымен салыстырылды. Қазіргі айтыс тілінің ұлттық мәдени, лексика-семантикалық сипаты, тілдік ерекшелігі қарастырылады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазіргі айтыс өнерінің көркемдік деңгейіне өзімізше баға беріп, табысты жақтарын ашып көрсетіп, жағымсыз жақтарына ғылыми түрде тоқталып, айтыс өнерінің көркемдік тұрғыдан ілгерілеуіне титтей де болсын өз үлесімізді қосу - жұмыстың жаңашылдығы болмақ.
- айтыс ақындарының тілімізде бұрыннан бар фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді қолдана отырып, тұрақты тіркестердің орнын ауыстыру, компоненттер арасына сөз сыналату, бір тіркестің бойына бірнеше тіркестің мағынасын сыйғызу, лексикалық құрамын жаймалап қолдану, бір компонентін синоним немесе басқа сөзбен алмастыру, я болмаса олардың бір сыңарын түсіріп қолдану, болымды мәндегі тіркестер мен мақал-мәтелдерді болымсыз мағынада немесе керісінше қолдану арқылы әдеби тілді байытатын жаңа сөз қолдану үлгілеріне талдау жасалуы;
Ғылыми болжамы, нәтижелігі. Айыстың түрлері, олардың өзіне тән көркемдік ерекшеліктерін әдебиет теориясы тарауы бойынша сұрыптау, нақтылы анықтау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысында А. Байтұрсыновтың тіл тағылымы (1992); айтыс І том (1988); айтыс ІІ том (1988); қазіргі айтыс. Астана: күлтегін 2004. 1-кітап; қазіргі айтыс. Астана: күлтегін 2004. 2-кітап; қазақ баспасөз беттерінде жарияланған қазіргі айтыс мәтіндері т.б.
Жұмыстың зерттеу әдістері: зерттеудің негізгі әдіс-тәсілдері - әдебиеттануда қалыптасқан негізгі принциптер мен ғылыми әдіс-тәсілдер қолданылды. Яғни, баяндау және талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау,семантикалық талдау әдістері қолданылды. Сондай-ақ, жалпы тіл білімінде қолданылатын лингво-стилистикалық әдістер басшылыққа алынады.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Айтыс ақындарының әдеби тіл нормасына үлес қосуына, эстетикалық көркемдік принциптерінің саралануына байланысты диплом жұмысының кейбір нәтижелері мен тұжырымдары кейінгі айтыс өнерін діттеп келе жатқан жас өрендерге айтыс өнері жайындағы білімдерін толықтыру мақсатында септігін тигізеді. Сондай-ақ, орта мектептерде қосымша сабақтар, арнаулы курстар мен семинар сабақтарын ұйымдастырып, онда сөз өнерінің құдіреттілігін танытуда, адамгершілік - эстетикалық тәрбие беруде бұл жұмыстың теориялық әрі практикалық мәні бар.
Зерттеу осы сала бойынша жүргізілетін лингвомәдениеттану, лексикология, көркем мәтін поэтикасы, стилистика, мәтін семантикасына қатысты еңбектерге теориялық, ұстанымдық негіз ретінде қызмет етеді. Еңбектің нәтижелері іргелі ғылыми пайымдаулардың дамуына жол ашады.
Зерттеу нәтижелерін этнолингвистика, көркем мәтін поэтикасы, стилистика, семантика, фольклор сияқты арнаулы курстарда және фразеологиялық, түсіндірме сөздіктер құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1.1 Айтыс жанрының шығу тарихы,зерттелуі
Қазақ ауыз әдебиетінің үлкен саласының бірі - айтыс өлеңдерінің де өзіне лайық үлесі, алатын орны, өсу, даму тарихы бар. Әлем әдебиет тарихына үңілсек, революцияға дейінгі айтыс дәстүрінің әр халықта әр түрлі дәрежеде дамығанын байқаймыз. Көне Шығыс (Араб,Үнді, Иран) елдерінде, Орта Азия халықтарында және ортағасырлық Европа (француз, герман, славян) мемлекеттерінде өзіндік айтыс ділмарлық (шешендік) бәсекесі болғаны мәлім. Айтыстыңөткендігі эволюциялық ұзақ сүрлеу жолын іздеу, оның даму процесін зерттеу өз алдында үлкен бір мәселе. Ол жөнінде нақтылы пікір айту, ой түю топшылау, талдау жасау бір күннің, не бір жылдың жұмысы емес. Біздің айтайық деп отырғанымыз айтыстың қазіргі даму жайы туралы қысқаша шолу ғана.
Айтыс - көшпелі өмір кешкен елдердің бәріне тән өнер, бірақ ол бірінде аз, енді бірінде мейлінше мол дамыған. Бұл кездегі жазу - сызудың жоқтығынан, ауызекі дәстүрінің мейлінше кең етек алуынан туған қажеттілік еді. Айталық, өмір салты мен әдет - ғұрып, салт - санасы бізбен егіз кешегі көшпелі қырғыз, қарақалпақ алтай елдерінде де айтыс өнері болған, алайда бұл жанр оларда дәл біздегідей жетіліп, кемелдене қоймаған.
Айтыстың қазіргі даму дәрежесі барлық елде бірдей емес. Мәселенің мән-жайы Азия континентінің шеберінен алып қарағанда ашыла түседі. Сұрақ-жауап түріндегі Индияда қазір де қолданылады. Қырқыздарда айтыс үлгісі әлі бар, бірақ кең көлемде өріс ала амай келеді. Қарақалпақтарда айтыс үлгісі 1928 жылдан кейін кездеспейді. Ал өзбек пен ұйғырларда айтыс дәстүрі революцияға дейінгі дәуірдің өзінде-ақ тоқыраған көрінеді. Өзбектер айтыстың жазба түрі - мұшайраны дамыту мәселесін енді-енді көтеріп жүр. Әрине, мүшайраның импровизациялық айтыс үлгісіне жатпайтыны белгілі.14. 3 бет.14. Айтыс. - Алматы: Жазушы, 1966 3 том
Айтыс жазба тілі дамып, тарихы әріден келе жатқан, мәдениетке ерте суарылған елдерде (грек, рим т.б.) ұшыраспайды. Тек ескі мәдениетті елдерде кездеседі.Сурылып салмалық дәстүр мен айтыс өнері ерте кездерде бір ғана қазақ елінде емес, көптеген елдердің өмірінде болған тәрізді. Қазақтың ірі ғалымы М.Әуезов өзінің Айтыс өлеңдері атты көлемді зерттеуінде (Қазақ әдебиетінің тарихы. 1 том, бірінші кітап. Алматы, 1960.) Батыс Европаның орта ғасырындағы келтерде фильдердің, терістік Францияда труверлердің, орталық Европадағы мейстензингерлердің, Скандинавия еліндегі скальділердің, орыс еліндегі скоморохтардың, ертегі Иран, Үнді елдеріндегі мұшайра мен Аравиядағы мұғаллақатқа қатысқан ақындардың бәрініңде суырып салма айтысқа өрендігін, бұл өнердің қазақтағы айтысқа барынша ұқсас екенін ғылыми дәлелдеп бергенді. Көшпелі монғол, түрікмен, араб тәрізді елдерде айтыс жанрының мол болғанын кезінде С. Мұқанов та атап айтқан еді.(Айтыс. Алматы, 1965, 12 бет.) шынында, қазақ айтыстарына өзінің түрі, мазмұн-сипаты жағынан өте жақын қарақалпақ, қырғыз еліндегі айтыс жанрын әзірге былай қоя тұрғанда, басқа ел әдебиетіндегі суырып салма айтыс өнерінен бізге үндес, ұқсас келетіні сол арабтағы мұғаллақат деп аталатын өлеңдер.Айтыс бар ел - араб елі. Арапта біздің айтыстағыдай өлеңмен сөйлесу мұғалақат көбінесе көшпенділер арасында ұшырасатын көрінеді.
Мұғаллақат арабша тізбектеу, жинақтау деген ұғымды білдіреді. Ислам дәуіріне дейінгі араб әдебиетінде (VIII ғ.) суырып салма рауи (шайыр) Хаммад деген кісі тұңғыш рет өзінен бұрынғы араб ақындарының атақты жеті қасидасын бір жинақ етіп тізіп, оны мағаллақат деп атаған. Мағаллақат негізінен дәстүрлі қасида (өлең жанры) түрінде келеді. Ал, қасида араб лирикасындағы ең бір көне, әрі тұрақты жанр. Мұның түп мағынасы бір мақсатқа бет алу деген сөз. Мұнда ақын өз руын, оның басшы көсемдерін дәріптеп екінші бір руды, оның басшыларын аяусыз сынау арқылы мақтаған кісісінің ретін тауып сыйлық алуды көздейді. Осы тектес қасидаларды араб әдебиетіндегі исламға дейінгі дәуір деп аталатын VII ғасырда өмір сүрген шайырлар (ақын-абыздар), олардың жолын қуған рауилер (шәкірт ақындар) туғызған. Мал бағумен шұғылданушы көшпелі араб руларынан шыққан сол шайыр-рауилер суырып салма өнер мен ақындықты кәсіп етіп, ел арқалап жыр айтуды дәстүрге айналдырса керек. Рауилер ел аралау сапарында өз ұстаздарынан жыр үйреніп, суырып салма айтысқа да машықтанады екен. Ел ішінде олардың ықпал билігінің күштілігі сондай, әрі беріден соң халық бар жамандық-бәлекет пен жақсылық-берекет те ақыннан, оның қарғысы мен мақтау шарапатынан болады деп ұққан. Өмірді болжап, өлгенді жоқтаушылар да, өз руының намысын қорғап дәріптеушілер де солар. Осыған орай шайыр-рауилер екінші бір рудың шайырларымен қиян-кескі айтыстарға да түсіп отырған. Бұл суырып салма айтысты арабтар муфахар деп атаған. (Литературная энциклопедия, т.т. І. V. М., 1931, 151 бет) Ірі арабист Х.А. Гибб араб рауилерінің суырып салма ақындығымен қатар, ауыз әдебиеті үлгілерін жатқа айтатын жыршы да болғанын, бас қосқан жиында бір рауидің 2900 жолдық жырды мүдірмей жатқа айтқанын келтірсе, (Х.А. Гибб. Арабская литература. М., 1960, 19 бет)акад. И.Ю. Крачковский араб әдебиеті туралы зерттеуінде арабтың ауыз әдебиеті нұсқаларын таратудағы рауи, рапсодтардың рөлін жоғары бағалай келіп, Хаммад деген рауидің (Мұғаллақатты тұңғыш құрастырушы кісі) араб алфавитінің әрбір әріпіне ұйқасатын әрқайсысы 1000 жолдық жырды жатқа білетінін дәлел ретінде айтады. (И.Ю. Крачковский. Избранный сочинения, т. ІІ. М. - Л., 1956, 247 бет.)
Айтыс жанры кәсіп-тіршілігі ұқсас көршілес қырғыз, қарақалпақ әдебиетінде де бар. Қырғыз әдебиетіндегі айтыс Сермерден (екі кісінің бетпе-бет қағысуы), Алымсабақ (әлденеше кісінің айтысы) деп аталатын негізгі екі түрден тұрады. Бұл айтыстар да қазақ дәстүріндегі сияқты жұрт бас қосқан ас-той, үлкен жиындарда туып отырған. Сермерден үлгісіндегі айтыстың мазмұны кең, шығармашылық мүмкіндігі сан алуан болып келсе, ал Алымсабақ айтысы белгілі бір дәстүрлі тақырып аумағында ғана айтылатын көрінеді. (М. Богданова. Киргизская литература. М., 1947, 29-30 бет). Әрине, екі ел әдебиетіндегі айтыс нұсқаларының өзіндік ерекшеліктерімен қатар, өзара ұқсас, ортақ белгілері де мол. Алайда қырғыз әдебиетіндегі бұл жанр дәл біздегідей тамырын терең жайып, жан-жақты дами қоймаған тәрізді. Дәл осы жәйт қарақалпақ айтыстарында да тән.
Қарақалпақ елінде ойын-сауық, кештерде айтылатын қыз бен жігіттің әзіл сықақ үлгісіндегі сұрақ-жауап айтыстары айрықша көп таралған. Мұнда өлеңді тұжырымдылықпен қысқа қайырып, тапқырлықпен аз сөзге көп мағына сыйғызу, сөйтіп негізінен бас қосуды жастардың жарасымдыәзіл күлкісіне айналдыру мақсаты көзделеді. (Н. Давкараев. Очерки по истории дореволюционной каракалпакской литературы. Ташкент, 1959, 38-39 бет.) Сықақ-юморлық сипаты жағынан бұл түр қазақтағы қыз бен жігіттің қайымдасу айтысына көп ұқсас. Жастар арасында кеңтараған осы сұрақ-жауап үлгісіндегі әзіл-қағысулардан тыс қарақалпақ елінде ақындардың келелі де кесек айтыстары өте сирек ұшырасады. Рас, біз әңгімелеп отырған айтыс өнері қазақ тұрмысындағы секілді қырғыз, қарақалпақ халқымен де ертеден бірге жасап, етене болып кеткен көне жанр. Әйтсе де айтыс жанры бұл екі ел әдебиетінде де дәл біздегідей кең өріс алып, көптік сипатқа ие бола қоймаған. Бұған дәлел ретінде айтыс жанрының бізде күні бүгінге дейін өз мәнін жоймай, жаңа социалистік қоғамдағы сәулетті өмірімізді жырлау саласында да пәрменді үлес қосып отырғанын айтса да жеткілікті. (М. Жармұханов Айтыстың даму жолдары Алматы. Ғалым. 1976 ж. 6-9 бет.)
Монғолия қазақтарының күн көрісі, тіршілігі, шаруашылығы төрт түлік малға байланысты еті мен сүтін азыққа, жүні мен терісін киім-кешекке, жыбдыққа, баспанаға пайдаланады. Айтыс өнерінде де осы төрт түлік малдың айтысы ерекше орын алады.
Қожеке ұлы Мешел ақынның қағытпа айтыстарының ішінде Мешел мен бұзаудың айтысы, Мешел мен саяқ қойдың айтысы деген айтыстары бар. Бұзаудың айтысында көшкен жұртқа қашып кеткен қызыл бұзауды жаяу әзер барып тауып алған Мешел онымен айтысады.
Мешел:
Қу бұзау, бұл сөзіңе сенейін бе.
Кеш болды енді үйіме жүрейін де.
Алыстан жаяу шаршап әрең жеттім,
Бір кезек енді өзіңе мінейін бе?
Бұзау:
Мойынымды арықтықтан бұра алмаймын,
Орнымнан әлім аз ғой тұра алмаймын.
Орнымнан ұмтылып тұрсамдағы,
Көтеріп сені үйіңе бара алмаймын.
Бұдан ақын жас ұрпағына малды өсіргің келсе, оны баға ал, ит-құсқа жем болдырма, сақ бол,Арық малды асырасаң, аузы-мұрынды май етер - деген тәлім береді. (Қабидаш Қалисқарұлы Монғолиядағы қазақ әдебиеті Алматы. Арыс. 2009 ж. 68-69 бет.)
Қазақ тарихында халықтың әлеуметтік - тұрмыстық ерекшеліктеріне сәйкес туып қалыптасатын фольклорлық мұраның қайнар көзі саналатын айтыс өлеңдерін зерттеу - қай кезеңде болмасын маңызды.
Айтыс - өлеңді қолма-қол суырып салып (импровизация) айтатын өнер сайысы синкреттік сипаты басым жанр. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда айтыстың алғашқы үлгілерінің тууына тұрмыс-салт жырлары негіз болған. Батыс түрік қағандығы кезінде (6-7 ғ) Қытай жылнамаларының деректерінде түріктер бие сүтінен жасалған қымызды ішіп алған соң, ән шырқап бір-бірімен өлең айтысады деп жазылған. Тіпті оның түп-тамырын алғашқы қауымның әлеуметтік-экономикалық тіршілігінен іздеу керек деген де тұжырым бар. Қалай десек те айтыс әріден - көне дәуірден тамыр тартады.
Халық өмірінен мәнді орын алып, күні бүгінге дейін толастамай ие бола жалғасып келе жатуы айтыстың өміршең екендігін көрсетеді. Ауыз әдебиетінің ең мол жанры ретінде айтыс, тек XIX ғасырдың ортасында былайғы қарайғы кезеңде ғана жазылып, жарық көріп түрлерге бөлініп, халыққа кеңінен таныла бастайды. Белгілі зерттеушілер Ш.Уәлиханов, В.Радлов айтыс жанры жайында бағалы пікірлер айтқан. Өткен ғасырдың 20-30 жылдары А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров қатарлы белгілі адамдар елеулі еңбек еткен. Кейінгі жылдары М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ы.Ысмайлов, М.Қаратаев, Ә.Тәжібаев, М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, Р.Бердібай, М.Дүйсенов, М.Жармұхамедов, Н.Төреқұловт.б. ғалымдар арнайы еңбектер жазып, айтыс табиғатын жан-жақты қарастырған.
Қазақ еліндегі айтыс жеке ақындарға тән өнер түрі болуымен қатар, ол ең алғашқы туыс-бітімінде көптік жанр. Айтыстың әуелден кең өркендеп дамуына әркез бүкіл халық болып ат салысып келген. Халық бойындағы осы поэтикалық дарындылықты қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уәлиханов айрықша атап көрсеткен. Ол сахарадағы мал баққан қазақ пен арап (бәдәуи) поэзияларының өзара ұқсастықтарына үлкен мән бере отырып: Поэзияға, әсіресе суырып салма ақындары Европалықтарға қашаннан таныс. Аравияның шетсіз шөлдері мен ондағы жұрттың баспана шатырларының бәрін де өз көзімен көрген саяхатшылардың бәрі де жартылай жалаңаш араб балаларының өздеріне қойылған сұрақтарға төрт тақтасы жатық өлеңмен мүдірмей жазып жүр. Бұл монғол түркі ұрпақтарына тән қасиет [Ш. Уәлиханов Сочинения. СПб., 1904 192-193 бет] десе, қазақ халқының әдеби мұраларын көп жинаған, зерттеуші ғалым В.В.Радлов: Қырғыз өзі тектес басқа халықтардан айрықша сөз мәнерлілігі ғажайып шешендік тапқырлығымен дараланып көзге түседі. Қазақтар қашан да мүдірмей ерекше екпінмен сөйлейді. Тіпті ауызекі сөйлесіп отырғанның өзінде оның сөйлемі мен ой кестесі өлең жолдары мен шумақтары секілді ұйқасып, үйлесіп келетіні сонша, нағыз өлең екен деп таң қаласыз [В.В. Радлов Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири иДзунгарской степи. Ч.ІІІ СПб., 1870 17 бет рим цфирымен],- дейді.
Айтыс өнері халық бойындағы өнерді сарапқа сала отырып, заманның тыныс-тіршілігін танытатын фольклордың ең маңызды саласы болғандықтан ол туралы зерттеу, пайымдаулардың мәні де зор.
Қазақ айтыстарының жеке жинақ болып та әртүрлі газет-журнал, хрестоматияларда үзінді күйінде де басылып жарық көру мерзімі XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. [В.В. Радлов Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири иДзунгарской степи.Ч.ІІІ СПб., 1870 17 бет рим цфирымен] Бұлардың ішінен В.В.Радлов құрастырған халық әдебиеті нұсқалары жинағын айрықша атаған жөн. 13.9 бет13.Жармұхамедов Айтыстың даму жолдары Алматы 1976 ж
В.В Радлов өзі жинағына қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілерін жанрлық жағынан өзінше топтастыра отырып, Ұзатқан қыздың өлеңі деген тарауда жар-жарды, сондай-ақ қайым өлең деген бөлімде Жанақ пен Түбектің айтысы, Ұлбике мен Күдері қожа, Мөнек пен Оспан қыз, Шортанбай мен Орынбай айтыстарын, ал Жұмбақ деген бөлімде қыз бен жігіттің жұмбақтасу айтысын алғаш рет орыс таңбасымен қазақ тілінде бастырады. Бұл шығармалар жыршы қалай айтса, дәл солай... жазушы жағынан да тұңғыш жанрлық топтастырылуы тұрғысынан да құнды. Мұнда В.В.Радлов өзі жинаған қайым өлеңдердің өзге нұсқаларының сипаты мүлде басқаша, дербес жеке бір жанр екенін дұрыс аңғарған [13. 9-10 б13. Жармұхамедов Айтыстың даму жолдары Алматы 1976 ж
Сонымен қатар қазақтың тұңғыш педагог ағартушысы Ы.Алтынсарин өз хрестоматиясында Жанақ пен баланың айтысы, ал Я.Лютись құрастырған хрестоматияда Орынбай ақынның Қожамен айтысқаны, Болық-Толық пен Әзілкештің айтысқаны, Айдос пен Қарашаштың айтысқаны секілді айтыстардың жарық көруінің де мәні зор. [13. 10 бет) 13. Жармұхамедов Айтыстың даму жолдары Алматы 1976 ж
Қазақ айтыстарын мол жинаған кісінің бірі - Ә.Диваев. Ол қазақ айтыстары жөнінде арнайы пікір айта қоймаса да, революцияның алғашқы жылдарында Қызылорда, Жетісу төңірегін аралап, көптеген айтыс үлгілерін хатқа түсіреді. Мәселен, ол М.Әуезов зерттеуінде аталатын Орынбай мен Кеншімбай, Бақтыбай мен Байтоқ, Күдері мен Ұлбике айтыстарынан тыс, Сырдария облысы Перовск уезі, Сырқұдық облысының ақыны Жұманазар Үрімқұловпен атақты Бұдабай ақынның айтыстарын және Сыр еліндегі Жар-жар, Бәдік үлгілері мен әр түрлі қыз бен жігіт қақтығыстарын, сондай-ақ Түбек, Жанақ, Шернияз, Бармақ ақынның айтыс өлеңдерін жазып алады. Ал, Жетісу өлкесіне жасаған сапарында ол Сүйінбайдың Тезек төреге айтқаны, Сүйінбайдың Найман қызымен айтысы, Құлан аяқ Құлмамбет, Жансай мен Тезек төре және басқа көптеген айтыстарды қағазға түсірген. Ә.Диваевқа арналған Қазақ халық поэзиясы атты жинақ. Алматы, 1964 ж
Айтысты жинап бастыру ісінде жазушы С.Сейфуллин де айрықша еңбек етті. Ол Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары атты жинағында Орынбай мен Шөже, Балта мен Шөже, Кемпірбай мен Шөже, Жанақ пен Түбек, Орынбай мен Серәлі, Орынбай мен Тоғжан т.б. көптеген көркем де көлемді айтыс үлгілерін енгізді. Жалпы алғанда бұл жинақ әдеби мұраларды оның ішіндегі іргелі жанр - айтыстарды халық игілігіне айналдыру талабында жасалған алғашқы адым, тың бастама еді. Айтыс. - Алматы: Жазушы, 1965 26-бет
XIX ғасырда қазақ сөз өнерінің үздігі айтыс айрықша салтанат құрды. Зерттеуші ғалымдар осы бір өзгеше өнердің жанрлық сипаты, түрлері, тілдік ерекшеліктері жөнінен ілгеріден айтып келген. Шоқан Уәлихановқазақ әдебиеті үлгілерін жинау барысында әйгілі айтыс ақындары Шөже, Орынбай, Жанақ т.б. туралы алғашқы жазба деректерді ұсынды.
В.В. Радловтың 1870 жылғы еңбегінің III томында бірнеше айтыс ақындары аталып, айтыс мәтіндері беріледі. XX ғасыр басында айтыс үлгілерін теориялық жақтан жүйелеуді мақсатты түрде қолға алынып, зерттеуші ғалымдар өз ғылыми еңбектерінде зерделеп қарастырады.
Айтыс - қазақтың ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан жанр. Мысалы, жар-жар, аужар, бәдік айтыстарын алсақ, олар ерте заманда шыққанға ұқсайды. Бірақ ерте заманда шыққан айтыстардың шыққан мезгілін, шығарушысын шамалау қиын, бұлар ауыздан ауызға көшіп ел мүлкі, ел қазынасы болып кеткен.
Айтыс - айт етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен алғанда айтыс - екі кісінің сөйлесуі. Бұл сөйлесу қазақ арасында көп ұшырасады. Айтыстың мағынасы осындай кең болғанымен айтыс ұғымындағы сөздердің ішіндегі ең басымы өлеңмен айтысу.
Зерттеуші С.Мұқанов өз еңбегінде Айтыс жанрының туу, даму, өркендеу процестерін айрықша зерттеу - қазақ халқының поэтикалық түсінік түйсігі мен талап талғамының жетілу жолдарын айқындап алуға мәнді арнаның бірі болары анықдеген еді. Демек, айтыстың туу, даму, өркендеуімен бірге айтыс ақындарының сөз қолдану аясын, тілдік ерекшеліктерін зерттеп, зерделеу сол заманның поэтикалық өнерінің қырын ашуда маңызды болмақ.
Шалқыған, шабыттан туған суырып салма өлең жолдарының айтыстан кейін жаңа бір кезеңі туады. Табиғи дарын - қабілетті әртүрлі екі ақынның тікелей бір-біріне қарсы айтылған айтыс өлеңдері енді өзара тығыз жымдасып, бөлуге келмейтін бас аяғы тұтас бір шығармаға айналады.
Мазмұн - сипаты бір-біріне қарама-қарсы құралған осы айтыс мәтіндерін жымдастыра теліп, тұтас, дүние етіп тұрған дәнекер не деген мәселеге келсек, ең алдымен бұлардағы логикалық ішкі байланыстың мәнін айрықша атап көрсету керек. Айтыста беталды мақсатсыз айтылған пікір-таластың орын алуы мүмкін емес. Әрбір жеке сөз, саралы ой үнемі жүйелі бір мәселенің төңірегінен табылып, әріде түпкі нысанаға қызмет атқарып тұруға тиісті. Қарсылас екі ақын осы принципті ұстанғандықтан, сол айтыс үстінде өзектесе туған жырлар кейіннен жеке-дара өмір сүре алмайтын тұтас туындыға айналады да, осы күйінше ел арасына кеңінен танылып отырады. (4.18-бет)4. Әуезов М.О. Айтыс Қазақ әдебиетінің тарихы: Т.1. - Алматы: ғылым академ. баспасы, 1960
Айтыстың ауызекі, яки жазба күйінде таралу жолдары да әр алуан. Мұнда ең әуелі елге жайып тарату міндеті негізінен сол айтысушы әріптес ақындардың үлесіне тиген сияқты. Айтыстан кейінгі әр түрлі басқосу, үлкен жиындарда қаумалаған көптің қолқалауымен осы екі ақынның қайсысы болса да, әркез қайта жаңғыртып отырған. Әрине, айтыс үстінде экспромтпен айтылған жыр жолдары сол жағдайда жолма-жол, қаз-қалпында қайталанады дей алмаймыз. Мұнда да жалпы ауыз әдебиеті үлгілеріне тән қайсыбір өзгеріс ауытқулардың болуы заңды, әйтсе де ақын сол айтыстағы түйінді-түйінді ой өзегін көшелі сөз жүйесін өз сөз саптауына қарай толық сақтау міндетті.
Қайталап айту кезінде негізгі салмақ жырлаушының алғырлық - зейіні мен дарын-қабілетіне байланысты. Рас, уақыт озып, айтыс мерзімі ұзаған сайын, оның дәуір талабына сай өзгеріп, жаңарып отыруына ешбір дау жоқ.
Айтыстағы ақындық тәсіл жеңу-жеңілу жүйесін әңімелегенде, айтпай кетуге болмайтын бір мәселе бар. Бұл - айтыс үстіндегі ақындардың шындықтан жалтармай, жолына жығылу жайы ертеден жалғасып келе жатқан дәстүрлі әділдік жайы. Айтыста жүйесіз құрғақ мойынсынудың өзі көп артық, бұдан оның ақындық атақ абыройы арта түспесе кемімейді, сондай-ақ бұл жайт ақынды үнемі шындыққа, әділеттікке тәрбиелеп отырады.
Айтыс өлеңдерін зерттеп, зерделеуде көптеген ғалымдар еңбек сіңірген. Байқағанымыздай, айтыс өнері әдебиет тұрғысынан толыққанды зерттелгенімен, тілдік жағынан, әсіресе қазіргі ақындардың тілдік ерекшеліктері туралы еңбектер аз екендігі шындық.
М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Сейфуллин, М.Жармұхамедовтен басқа бірнеше ғалымдар зерттеу еңбектер басып шығарған. Оларға жоғарыда нақты тоқталған болатынбыз.
Зерттеуші С.Дуанаева Қазіргі ақындар айтысы атты қолжазбасы 1997 жылы 150-бет көлемде жарық көрген. Бұл көлемі аз болса да, бүгінгі айтыс тілін зерттеуге арналған алғашқы бастама еді.
2004 жылы академик М.Жолдасбеков жалпы редакциясын басқарып, И.Нұрахметұлы, С.Дүйсенғазин т.б жинап бастырған Қазіргі айтыс атты 2 томдық еңбектің де мәні зор. Бұл ата-бабадан келе жатқан айтыс өнерінің бүгінгі жай-күйін танытады. Дегенмен айта кететін бір жайт, бүгінгі таңда айтыстың тілдік ерекшеліктері, ақындардың көркем сөз кестелері әлі зерттеуді, зерделеуді, бағалауды қажет етіп отыр.
Айтыс ауыз әдебиетіндегі эпостық жырларымен тығыз байланысты. Айтыс пен батырлар жырының көне көздерінің бір негізден, атасақ, ертеден тұрмыс-салт өлеңдерінен бастау алатынын кезінде М.Әуезов атап айтқан болатын. Бұл жанрлар, алайда, дәуір талабына сай бірдебәсең тартып, енді бірде кең өріс алып дамып отырған. Тарих беттеріне үңілсек, айтыс жанрының ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардабіршама толастағаны байқалады. Бұл кездерде туған айтыс үлгілері ұмытылғаны, я болмаса заман талабына сай басқа айтыс түрлеріне жол берілді ме, ол жағы бізге беймәлім. Тарих беттерінен топшыласақ, ХҮ-ХҮІІІ ғасырлархалқымыздың өмірінде жеке ел болып бірігу, сыртқы жауларға қарсы сан алуан азаттық күрестері кезеңдерін құрайды. Сондықтан бұл тұста ерлік, күрес жырлары бел алып, айтыс кең қанат жая алмаған сияқты.Дегенмен айтыс сол тұстың өзінде де кең тынысты лиро-эпикалық жанрдың түр мен мазмұны жағынан көркейіп жетіле түсуіне өз әсер ықпалын тигізіп отырды. Бұл орайда батырлық жырларымыздағы әрқилы Жар-жар мен айтыс-қағыс үлгілерін, тіпті, сондағы алуан сөз тартысы мен пікір-таластарын сипаттайтын диалогтарды да тілге тиек ете аламыз. Айтыстың ерекше дамыған кезеңі ХІХ ғасырдың ІІ жартысы. Бұған сол тұстағы әлеуметтік өмірдің дамуы басты себеп болды.
Айтыс қазақ елінің ауқымды бас қосқан қауымының ортасында өтетін болған. Сөз сайысына түскен ақындардың төрешісі - көшелі би, абыройлы ауыл ақсақалдары еді. Билік айтушылар қай ақынның болса да тапқырлықпен тауып айтқан уәжді де аталы сөзін мойындап әділ төрелігін берген. Екі жақтасөз тапқанға қолқа жоқ, аталы сөзге арсыз жауап қайтарадыдеген ұлағатты принципті ұстанады. Бетпе-бет келіп бәсекелі айтысқа түскен ақындардың сөзге жүйрік, ақпа-төкпе дарынымен қатар, өз заманының тоқығаны мол, зерделі де зерек адамдары болуын талап етеді. Тіпті жас ақынның өзі аты әйгілі ақыннан кейде тосылып жеңілсе де, сол оқиғадан соң, оның аты көпке жайлып танылатын болған. Қай ақынның қай жерде, кіммен айтысатынын, айтыстың қай тақырыпқа, қалайша өрбіп дамитынын ешкім алдын ала болжап білмеген, сондықтан айтыстан талапкер ақын болашақ қарсыласы - сол кездегі аты шулы ақындардың өмірі мен айтыс тәсілдерін, олардың госал жері мен мықты жақтарын,жалпы ел өміріндегі, ру ішіндегі елеулі де ірі оқиғаларды есепке алып, соған іштей дайындалып жүрген. Қазақ даласына айтыспен аты Мәшһүр, Жанақ, Шөже, Түбек, Орынбай, Шортанбай, Біржан, Сара, Әсетт.б. тәрізді майталман жүйріктердің өз дәуірінің білікті де білгір, ұшқыр қиялды адамдары болғаны мәлім.
Ақындардың айтысын елге жайып тарату - негізінен ел ішіндегі ақындыққа бейім құймақұлақ әуесқой ақындардың үлесіне тиген. Айтыстың қанат жайып өркендеуіне бүкіл халық болып атсалысқан. Бұл мақсатта жұрттың бастан кешкен қоғамдық-әлеуметтік өмір салты мен әдет-ғұрпы, сенім-наным, дәстүрі де шешуші мәнге ие болған.
Айтыс өзінің қынаптан қылыщ суырғандай тапқырлығы мен тез баурағыш, тартымдылық сипаты арқылы ел өмірінің әр саласымен-ақ ертеден біте қайнасқан тіл жанр. Арғы түбі қызбен жігіт болып екі жарылып қосылып айтылатын жар-жар, бәдік жырларынан бастау алып, өз дамуында қайымдасу мен қағысудың сан қилы белестерінен өткен бұл жанр кейінірек кең арналы ақындар айтысына келіп ұласты.
Бүгінгі таңда айтыс өзінің тақырыбының сан алуандылығымен екшеленіп, өз арнасын дамытып отырса, әдеби жағынан қазақ тілінің сөздік қорына да өз үлесін тигізіп отыр. Бұдан ұғатынымыз - ұлы өнерге деген басты қызығушылығымыз, тәуелсіз таңында айтысты қолдап, мәртебесінің өсуі мен жандануына деген ел азаматтарының әсері. Айтыс тілі құлаққа дәл тиеді, ойға дәл қонады. Оның үстіне ұзақ уақыт есінде қалады. Ақын тілімен бетке айтылған мін басылған таңбадай болады. Ел тіліндегі ғажап сөздер арқылы дәлайтылған сын еттен өтіп, сүйекке жетеді.Ақындықта ойы бұр жаңа талап жастар да, танымал аты шыққан ақын да өз бойындағы дарын - қабілетін үнемі ұштап жүретін болған. Бұған туды - бітті табиғи дарыннан тыс, рухани ішкі түлеу мен жинақталған тәжірибе, терең білім де қажет. Бұл туралы кезіндеЕ.Ысмайылов:Импровизатор ақын - үлкен шығармашылық адамы. Ақын өмірдегі құбылысты, тарихи оқиғаны өзінің ой-өрісі дәрежесінде таниды, ақынның сезінуі, ол сезгенін қабылдауы шапшаң, ол тез көріп, тез асер ала біледі, алған әсерін ұғып есіне сақтауы да күшті,тұрақты. Ақын естігеннен гөрі, көзі көргенін тез сезіп,жылдам жырлап кетеді... Қазақ ақындарының ежелгі салтында жылдам, бөгетсіз тыңнан өлең шығарып айта білмегенді күшті ақын деп танымаған, - деп жазады.
Осы тақырыпты таңдауыма да қазақтың айтыскер ақындарының сөз саптауы мен оның сөз таластыруындағы шеберлігінен психологиялық түрлі көрінісін анықтауға құштаррлығым себеп болды.(13.Жармұхамедов Айтыстың даму жолдары Алматы 1976 ж18-32 )
Айтыс - фольклор, ауыз әдебиеті, ақындар шығармашылығымен терең байланысып тұрған ерекше синкретті жанр. Мұнда театрлық әрі драмалық өнердің басы қосылған, сондықтан айтысты - фольклорлық театр, немесе фольклордың драмалық жанры десе де болады. Ертеде жазу өнері болмаған кезде қазақ халқының әдебиетінің негізгі бір саласы айтыс өлеңдері туды. Айтыс екі адамның сөз қағыстыруы, сөз жүзінде тартысуы, дауласуы, жарысуы, сынасуы, өнер салыстыруы деген ұғымды қамтыған. Айтыс қара сөз түрінде де, өлең түрінде де болған. Әдебиет көлеміне өсетіндері және әдебиеттік жанрдың бірі болып табылатыны да - осы өлең түрінде айтылған айтыстар.
Айтыс түрік тектес халықтардың барлығында бар, С.Сейфуллиннің тілімен айтсақ Қазақ болған түрік-моңғол руларының ескіден келе жатқан ауыз әдебиетінің бір саласы - айтыс сөздер. Алайда түрік-моңғол халықтарының көбінде айтыс негізінен топтық түрде айтылатын әдет-салт айтысы деңгейінде ғана қалған, ал қазақ, қырғыз (айтыш), әзербайжан (дейішме, мейхана), түрікте (атышма) екі әріптес бірін-бірі халық көпшіліктің көзінше ашық жеңуді мақсат ететін суырыпсалма ақындар айтысы дәрежесіне жетіп, кемелдене дамып, ХХІ ғасырға жеткен өміршең өнер. Сонымен, әдет-салт айтысы түрік халықтарының бірлігі дәуірінде ел ішіне жайылған байырғы құбылыс болғандықтан бауырлас елдердің барлығына ортақ, ал ақындар айтысы болса әсіресе қазақ халқында классикалық дәрежеге жетіп дамығандықтан ол қазақ хандығы заманына тиеселі, нақтырақ айтқанда отанымызда рулық-патриархалдық қоғамның қайшылығы шығандаған кезеңде үдеп толыса түскен деуге болады.
Айтыстың жазба ескерткіштерде белгілі болған ескі түрлеріне Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат-ат-түрк атты кітабындағы Қыс пен жаздың айтысы, Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанындағы Күнтуды Елік (Әділдік), Айтолды (Дәулет), Өгдүлміш (Ақыл), Одғұрмыш (Қанағат) арасындағы бастан-аяқ сұрақ-жауап түрінде келетін талас-тартысты үлгілер, Қожа Ахмет Иасауидің Диуани хикметінде кездесетін жұмбақ пен тозақтың айтысы жатады Жармұхамедов Айтыстың даму жолдары Алматы 1976 ж
Махмұд Қашғаридың Дивани лұғат ат-түрік атты еңбегі түркі тілінде сөйлейтін халықтардың ең көне ауызекі әдебиет үлгілері екені сөзсіз. Мазмұн, тақырыбы жағынан, оқиғаны баяндау стилі жағынан ауыз әдебиетіне жататын үлгілер деп Қасқыр соққан аңшы мен Бүркіт салып қабан атқан саятшы әңгімелерін атауға болады. Сондай-ақ Қыс пен жаздың айтысын да ауызекі өлеңдердің қатарындағы алғашқы айтыс үлгісіне жатқызып келеміз. Өйткені бұл айтыс ескіліктен қалған Наурыз мейрамына байланысты туған өлең екендігі дау туғызбайды.
Жаз бенен қыс жанасты,
Қаһарланып қарасты.
Қарсы тұрып таласты,
Телмеңдесіп тұр бүгін.
Қыс: Ауруды емдедім,
Қуаттанар ерлерім,
Тұлпарларды жемдедім,
Күш беремін тәнге де.
Қармен бидай өнеді,
Төлдер қырға өреді.
Қар далаға күш себер,
Жаз байлығын қыс берер.
Жау да қыста тынады,
Жазда ғана құлағы
Ербеңдейді, тұрады.
Жаз тамағын кенеді.
Жаз: Қыстың аяз, мұзы бар
Жер келбеті бұзылар,
Жайлы жазға қызығар,
Сорғанда аяз денені.
Кедей жүрер бүгіліп,
Қыстан жаны түңіліп,
Саусақтары тілініп,
Отпен ғана жан кірер.
Адам мені аңсайды,
Қар, ластан шаршайды,
Өткізеді қанша айды,
Әлі налып қарлы жел?
Бұлт төнеді сұстана,
Желі қандай? Масқара!
Күн кешеді күрсініп.
Қар менен мұз жылайды,
Таудан сулар құлайды,
Жылға болып ұзайды.
Мерейі өсер көңілдің.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz