Аңыз-әпсаналардың жанрлық ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ АҢЫЗ.ӘПСАНАЛАР
1.1 Аңыз.әпсаналардың зерттелу тарихы ... ... ... 5
2 АҢЫЗ.ӘПСАНАЛАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Тарихи.мекендік аңыз.әпсаналар ... ... ... ... ...20
2.2 Діни.кітаби аңыз.әпсаналар ... ... ... ... ... ..32
2.3 Әлеуметтік.утопиялық аңыз.әпсаналар ... ..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ..61
1 ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ АҢЫЗ.ӘПСАНАЛАР
1.1 Аңыз.әпсаналардың зерттелу тарихы ... ... ... 5
2 АҢЫЗ.ӘПСАНАЛАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Тарихи.мекендік аңыз.әпсаналар ... ... ... ... ...20
2.2 Діни.кітаби аңыз.әпсаналар ... ... ... ... ... ..32
2.3 Әлеуметтік.утопиялық аңыз.әпсаналар ... ..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ..61
Аңыз-әпсаналар – ұлттық фольклордың көркемдік ерекшелігі, тағылымы терең салаларының бірі. Аңыздар – сан ғасырлар бойы халықтың өткенін білуге, тануға деген сұранысы мен қызығушылығын өтеп келген бай рухани қазына. Онда қазақ руханиятына қатысты көркемдік танымдармен қатар ұлт пен мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы тарихында болған оқиғалар мен айтулы тұлғалар туралы хабар-деректер де сақталған. Аңыздарды тұтас фольклорлық жанрлар жүйесінде қарастыру және оның ұлт тарихындағы «ақтаңдақ» тұстарды қалпына келтіруге көмектесетін дерек көзі ретіндегі танымдылығын көрсету – көтеріліп отырған мәселенің өзектілігі мен маңыздылығын айқындайтын басты сипаттардың бірі деп санаймыз. Тақырыптың өзектілігі мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының бағытымен де үндеседі.
Аңыз әңгімелердің тарихи адамның төңірегінде тууының, негізгі себебі сол адамның өз басына істеген, ісіне, белгілі бір тарихи кезеңде атқарған рөліне, әлеуметтік мәні зор еңбегіне байланысты. Ол адам батыр, не ел басшысы, «ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен» шешен би немесе әділеттік іздеуші, халық мұңын жырлаушы күрескер болуы мүмкін. Бірақ ол адамдардың іс-әрекеттерімен байланысты айтылған әуелгі шындыққа қоспалар қосылып, сол істепті-міс, айтыпты-мыс деген әр түрлі лақап біртіндеп аңызға айналады. Оны әңгіме, жыр етіп, біреуден жаттап алып, кейінгі ұрпаққа қалдырады.
Аңыз әңгімелердің тарихи адамның төңірегінде тууының, негізгі себебі сол адамның өз басына істеген, ісіне, белгілі бір тарихи кезеңде атқарған рөліне, әлеуметтік мәні зор еңбегіне байланысты. Ол адам батыр, не ел басшысы, «ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен» шешен би немесе әділеттік іздеуші, халық мұңын жырлаушы күрескер болуы мүмкін. Бірақ ол адамдардың іс-әрекеттерімен байланысты айтылған әуелгі шындыққа қоспалар қосылып, сол істепті-міс, айтыпты-мыс деген әр түрлі лақап біртіндеп аңызға айналады. Оны әңгіме, жыр етіп, біреуден жаттап алып, кейінгі ұрпаққа қалдырады.
1 Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие // Валиханов Ч.Ч. Собр. соч. в пяти томах.–Т ІІ. – Алма-Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии, 1985. – 416 с.
2 Казахский фольклор в собрании Г. Н. Потанина. (Архивные материалы и публикации).–Алма-Ата: Наука, 1972.–382 с.
3 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Қызылорда, 1927.
4 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы, 1958.
5 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. – 272 б.
6 Мыңжани Н. Қазақтың қысқаша тарихы. –Алматы,1994.
7 Парсыша-ханзуша сөздік. – Алматы: Зерде , 2003. – 448 б.
8 Лафарг П. Литературно-критические статьи. – Москва, 1936.
9 Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.
10 Әуезов М. Соболев Л. Қазақ халқының эпосы мен фольклоры. – М.Әуезов. Уақыт және әдебиет деген кітапта. А., 1962, 54-б.
11 Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005.
12 Соколова В.К. Русские исторические предания. – Москва, 1970
13 Померанцева Э.В. Устные рассказы о мифических существах и их жанровые особенности//Русское народное поэтическое творчество. Хрестоматия по фольклористике. Сост. Ю.Г.Круглов. – Москва, 1986.
14 Тойшанұлы А. Бақ пен Қыдыр //Дала мен Қала. 16.10.2010
15 Қожа Ахмет Иассауи//http://tarihi-tulgalar.kz
16 Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. – Ленинград,1986.
17 Хамдамова С.Х. Мифологические образы и проблема художественности в классической литературе// Филологические науки. Вопросы теории и практики. Тамбов, 2010. № 3 (7).
18 Чистов К.В. Русские народные социально-утопические легенды XVIII-XIX вв.//Русское народное поэтическое творчество. Хрестоматия по фольклористике. Сост. Ю.Г.Круглов. – Москва, 1986
19 Әбсадықов Алмасбек Ахметұлы. ХV-ХVІІІ ғасырлардағы тарихи аңыздар: мотив пен сюжеттер типологиясы, тұтастану мәселелері. АДД. – Алматы, 2008.
20 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы, 1972 (хрестоматия).
21 Мамиева Б.О. Асан Қайғы туралы аңыздар. КДА. – Алматы, 2007.
22 Андреев А.П. Указатель сказочных сюжетов по системе Аарне. – Киев, 1929.
23 Акимова Т.М. Русский фольклор : материалы и исследования. – Москва, 1960. С. 183-199
24 Никифоров А.И. Сказка и сказочник. – Москва, 2008. –376 с.
25 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі.–Алматы: Қазақстан-Сана, 1991. – 80 б.
26 Қазақстан туралы түркі деректемелері. І том. Өтеміс қажы. Шыңғыс-наме. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005.–400 б.
27 Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. ІІ том. Лұбсанданзан. Ежелгі хандар негізін салған төрелік жосығының туындыларын құрастырып, түйіндеген Алтын тобчы (Алтын түйін) демек-дүр.–Алматы: Дайк-Пресс, 2005.–305 б.
28 Турсунов Е.Д. Истоки тюркского фольклора. Қорқыт.–Алматы: Дайк-Пресс, 2001.–168 с.
29 Қазақстан туралы түркі деректемелері. ІІ том. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас).–Алматы: Дайк-Пресс, 2005.–252 б.
30 Әбілғазы. Түрік шежіресі.–Алматы: Ана тілі, 1992.–208 б.
31 Моңғолдың құпия шежіресі: (ХІІ-ХІІ ғасырлардағы көшпелілер шежіресі) / Ауд. –М. Сұлтанияұлы.–Алматы: Өнер, 1998.–222 б.
32 Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. – Алматы: М.Х. Дулати қоғамдық қоры, 2003.– 616 б.
33 Жданко Т. А. Очерки исторической этнографии каракалпаков. Родо-племенная структура и расселение в ХІХ-начале ХХ в. –М.- Л., Изд-во АН СССР, 1950.–172 с.
34 Досмұхамедұлы Х. Аламан /Құрастырушылар, алғы сөзін және түсініктемелерін жазғ андар –Ғ. Әнесов, А. Мектепов, Ш. Керімов. –Алматы: Ана тілі, 1991.–176 бет.
35 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 8 том.–Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006.–452 б.
36 Бес ғасыр жырлайды.2 томдық / Құрастыр. М. Мағауин, М. Байділдаев. –Алматы: Жазушы, 1989.–Т.1.–384 б.
37 Нұх Пайғамбар. http://kk.wikipedia.org/wiki/
38 Қазақ халқының дәсүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы, «Арыс» 2005 ж.
39 Селезнев А.Г., Селезнева И.А. Духи и души в традициях народного ислама Сибири (к изучению религиозного синкретизма в малых локальных культурных комплексах) // Интеграция археологических и этнографических исследований. Омск; Нальчик, 2001. - С. 229-236.
40 Мағауин М. Қобыз сарыны. XV-XVІІІ ғасырда жасаған қазақ ақын, жыраулары.Монография. – Алматы: Жазушы, 1968. – 156 б
41 Қазақ Кеңес энциклопедиясы. – Алматы, 1978. 5 том. Бас редакторы — академик М.Қ. Қаратаев.
42 Абай. Шығармалар жинағы( Қазақтың түбі қайдан шыққандығы туралы). Алматы, Жазушы. – 1992.
2 Казахский фольклор в собрании Г. Н. Потанина. (Архивные материалы и публикации).–Алма-Ата: Наука, 1972.–382 с.
3 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Қызылорда, 1927.
4 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы, 1958.
5 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. – 272 б.
6 Мыңжани Н. Қазақтың қысқаша тарихы. –Алматы,1994.
7 Парсыша-ханзуша сөздік. – Алматы: Зерде , 2003. – 448 б.
8 Лафарг П. Литературно-критические статьи. – Москва, 1936.
9 Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.
10 Әуезов М. Соболев Л. Қазақ халқының эпосы мен фольклоры. – М.Әуезов. Уақыт және әдебиет деген кітапта. А., 1962, 54-б.
11 Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005.
12 Соколова В.К. Русские исторические предания. – Москва, 1970
13 Померанцева Э.В. Устные рассказы о мифических существах и их жанровые особенности//Русское народное поэтическое творчество. Хрестоматия по фольклористике. Сост. Ю.Г.Круглов. – Москва, 1986.
14 Тойшанұлы А. Бақ пен Қыдыр //Дала мен Қала. 16.10.2010
15 Қожа Ахмет Иассауи//http://tarihi-tulgalar.kz
16 Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. – Ленинград,1986.
17 Хамдамова С.Х. Мифологические образы и проблема художественности в классической литературе// Филологические науки. Вопросы теории и практики. Тамбов, 2010. № 3 (7).
18 Чистов К.В. Русские народные социально-утопические легенды XVIII-XIX вв.//Русское народное поэтическое творчество. Хрестоматия по фольклористике. Сост. Ю.Г.Круглов. – Москва, 1986
19 Әбсадықов Алмасбек Ахметұлы. ХV-ХVІІІ ғасырлардағы тарихи аңыздар: мотив пен сюжеттер типологиясы, тұтастану мәселелері. АДД. – Алматы, 2008.
20 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы, 1972 (хрестоматия).
21 Мамиева Б.О. Асан Қайғы туралы аңыздар. КДА. – Алматы, 2007.
22 Андреев А.П. Указатель сказочных сюжетов по системе Аарне. – Киев, 1929.
23 Акимова Т.М. Русский фольклор : материалы и исследования. – Москва, 1960. С. 183-199
24 Никифоров А.И. Сказка и сказочник. – Москва, 2008. –376 с.
25 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі.–Алматы: Қазақстан-Сана, 1991. – 80 б.
26 Қазақстан туралы түркі деректемелері. І том. Өтеміс қажы. Шыңғыс-наме. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005.–400 б.
27 Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. ІІ том. Лұбсанданзан. Ежелгі хандар негізін салған төрелік жосығының туындыларын құрастырып, түйіндеген Алтын тобчы (Алтын түйін) демек-дүр.–Алматы: Дайк-Пресс, 2005.–305 б.
28 Турсунов Е.Д. Истоки тюркского фольклора. Қорқыт.–Алматы: Дайк-Пресс, 2001.–168 с.
29 Қазақстан туралы түркі деректемелері. ІІ том. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас).–Алматы: Дайк-Пресс, 2005.–252 б.
30 Әбілғазы. Түрік шежіресі.–Алматы: Ана тілі, 1992.–208 б.
31 Моңғолдың құпия шежіресі: (ХІІ-ХІІ ғасырлардағы көшпелілер шежіресі) / Ауд. –М. Сұлтанияұлы.–Алматы: Өнер, 1998.–222 б.
32 Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. – Алматы: М.Х. Дулати қоғамдық қоры, 2003.– 616 б.
33 Жданко Т. А. Очерки исторической этнографии каракалпаков. Родо-племенная структура и расселение в ХІХ-начале ХХ в. –М.- Л., Изд-во АН СССР, 1950.–172 с.
34 Досмұхамедұлы Х. Аламан /Құрастырушылар, алғы сөзін және түсініктемелерін жазғ андар –Ғ. Әнесов, А. Мектепов, Ш. Керімов. –Алматы: Ана тілі, 1991.–176 бет.
35 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 8 том.–Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006.–452 б.
36 Бес ғасыр жырлайды.2 томдық / Құрастыр. М. Мағауин, М. Байділдаев. –Алматы: Жазушы, 1989.–Т.1.–384 б.
37 Нұх Пайғамбар. http://kk.wikipedia.org/wiki/
38 Қазақ халқының дәсүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы, «Арыс» 2005 ж.
39 Селезнев А.Г., Селезнева И.А. Духи и души в традициях народного ислама Сибири (к изучению религиозного синкретизма в малых локальных культурных комплексах) // Интеграция археологических и этнографических исследований. Омск; Нальчик, 2001. - С. 229-236.
40 Мағауин М. Қобыз сарыны. XV-XVІІІ ғасырда жасаған қазақ ақын, жыраулары.Монография. – Алматы: Жазушы, 1968. – 156 б
41 Қазақ Кеңес энциклопедиясы. – Алматы, 1978. 5 том. Бас редакторы — академик М.Қ. Қаратаев.
42 Абай. Шығармалар жинағы( Қазақтың түбі қайдан шыққандығы туралы). Алматы, Жазушы. – 1992.
Аңыз-әпсаналардың жанрлық ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақ фольклорындағы аңыз-әпсаналар
1. Аңыз-әпсаналардың зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..5
2 Аңыз-әпсаналардың тақырыптық ерекшеліктері
2.1 Тарихи-мекендік аңыз-
әпсаналар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
0
2.2 Діни-кітаби аңыз-
әпсаналар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..32
2.3 Әлеуметтік-утопиялық аңыз-
әпсаналар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59
пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
КІРІСПЕ
Зерттеудің тақырыбының өзектілігі. Аңыз-әпсаналар – ұлттық
фольклордың көркемдік ерекшелігі, тағылымы терең салаларының бірі. Аңыздар
– сан ғасырлар бойы халықтың өткенін білуге, тануға деген сұранысы мен
қызығушылығын өтеп келген бай рухани қазына. Онда қазақ руханиятына қатысты
көркемдік танымдармен қатар ұлт пен мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы
тарихында болған оқиғалар мен айтулы тұлғалар туралы хабар-деректер де
сақталған. Аңыздарды тұтас фольклорлық жанрлар жүйесінде қарастыру және
оның ұлт тарихындағы ақтаңдақ тұстарды қалпына келтіруге көмектесетін
дерек көзі ретіндегі танымдылығын көрсету – көтеріліп отырған мәселенің
өзектілігі мен маңыздылығын айқындайтын басты сипаттардың бірі деп
санаймыз. Тақырыптың өзектілігі мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасының
бағытымен де үндеседі.
Аңыз әңгімелердің тарихи адамның төңірегінде тууының, негізгі себебі
сол адамның өз басына істеген, ісіне, белгілі бір тарихи кезеңде атқарған
рөліне, әлеуметтік мәні зор еңбегіне байланысты. Ол адам батыр, не ел
басшысы, ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен шешен би немесе әділеттік
іздеуші, халық мұңын жырлаушы күрескер болуы мүмкін. Бірақ ол адамдардың
іс-әрекеттерімен байланысты айтылған әуелгі шындыққа қоспалар қосылып,
сол істепті-міс, айтыпты-мыс деген әр түрлі лақап біртіндеп аңызға
айналады. Оны әңгіме, жыр етіп, біреуден жаттап алып, кейінгі ұрпаққа
қалдырады.
Аңыз әңгімелерге қиял элементі қаншама көп араласса да, әлгі аңызға
айналған адамның өзі кәдімгі қарапайым адамның қатарында қала берді.
Қазақ аңыздарындағы Асан қайғы, Жиренше шешен, Қорқыт т.б. – бәрі де
шындықтағыдай, жай адамдар ретінде суреттеледі.
Аңыз әңгімелердің бәрі бірдей бір сюжет, бір идеялық мазмұны да бола
бермейді. Тақырыбы бір болғанымен, идеялық мазмұны әр басқа болуы да
мүмкін. Аңызда әр топтың өкілі өзінше баяндап, өзінше түсініп, оны өз
тобының көзқарасына лайықтап, өз мүддесіне пайдалануға әкеп тірейді.
Қазақта Асан қайғы туралы аңыз әңгіменің бірнеше нұсқасы бар.
Кейбіреулерінде ол өз халқына бақыт іздеп, Жерұйық тапса, жақсылықты алдан
күтсе, кейбіреуінде ол хандардың қамқоршысы кейпінде көрінеді, сары уайымға
салынады.
Қазақ аңыз әңгімелерінде қиял-ғажайып дүниелер мол, олар адамды асыл
армандарға бастайды, оның ұшқыр ойына қанат бітіреді, келешекке
үміттендіреді.
Зерттеудің нысаны. Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі аңыз, әпсаналар
жанры.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Алға қойылған басты мақсат – тарихи
оқиғалар мен тұлғалар туралы аңыздарды жүйелей, кешенді түрде қарастырып,
аңыздардың тарихилығы мен көркемдік белгілерін ашу. Аңыздардың фольклорлық
жанрлар жүйесіндегі ролі мен маңызын талдау, зерделеу. Осы мақсатқа жету
үшін зерттеу жұмысында мынадай міндеттерді шешу көзделді:
– Аңыз-әпсана жанрының зерттелуіне шолу жасау;
– Аңыздарды тақырыптық жағынан топтап қарастыру;
– Аңыздардың ортақ сюжеттік құрамын белгілеп, оның өзге жанрлармен
байланысын ашу, жүйелеу және кезеңдік сипаттарын айқындау;
– Аңыз бен тарихи шындықтың арақатынасын талдап, белгілі тұлғалар
мен олардың фольклорлық бейнесі арасындағы байланысы мен
айырмашылықтарын көрсету;
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының барысында баяндау, салыстыру,
талдау, жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ фольклорындағы аңыз-әпсаналардың
сипаты дипломдық жұмыс деңгейінде зерттеу нысанына алынып, оның шығарма
тақырыбы, образдар жасалымы, көркемдік, композициялық құрылымындағы мәні
ғылыми тұрғыдан зерделенді;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелеріндегі
ой қорытындылары мен тұжырымдарын жоғары оқу орындарында әдебиет тарихы
бойынша жүргізілген арнаулы курстарда пайдалануға болады. Сондай-ақ
этнография, фольклор, жазба әдебиетінің арақатынасын зерттеуге бағытталған
ғылыми зерттеулерге негіз бола алады.
Зерттеудің құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1 Қазақ фольклорындағы аңыз-әпсаналар
1. Аңыз-әпсаналардың зерттелуі
ХХ ғасырдың бірінші жартысында аңыздардың зерттелуі барлық басылым
көрген мәтіндерді жинастырудан басталды. Аңыздарды зерттеу: тақырыбы
бойынша, қағазға түскен уақыты мен қаһармандары бойынша жіктеу, жүйелеу
жұмыстары, идеялық бағыты бойынша қаһармандардың халықтығы, халық
кейіпкерінің аңыздағы орны, аңыздағы шындық пен қиялдың арақатынасы,
аңыздардағы тарихилық мәселесі, ол үлгілердің ауызша тараған тарих іспетті
екендігі; аңыздағы варианттылық мәселесі фольклорлық жанрдың бір көрінісі
екендігі, тарихи оқиғалардағы тұлғалардың типтендірілуі мәселесі, аңыздағы
көркемдіктің белгілері, аңыздардың сөз өнеріне қатысы, кеңестік аңыз бен
тарихи аңыз байланысы; аңыздардың қоғамдық-саяси, тарихи және тәрбиелік
маңызы, аңыздардың жанрлық табиғатын анықтау т.с.с. мәселелер сөз болды.
Бұлар сол кездегі фольклортану ғылымының ұтымды жағы болды.
Сондай-ақ эпостық жырлардың идеялық-тақырыптық мазмұны; ондағы қиял мен
шындықтың арақатынасы; халықтың тарихи санасы мен тарихи көзқарасының
эпоста көріну белгілері; эпостың мазмұнындағы негізгі ерекшелік реализм
болып табылатыны; эпостың композициялық, әрі стильдік безендірілуі; ескі
эпостың дәстүрлі көркемдік құралдарын қолдану ықтималдығы; дәстүрдің біраз
түрлерін ығыстыру мүмкіндіктері; бейнеліліктің жаңа тәсілдерін енгізу т.б.
проблемалар жан-жақты қарастырылған болатын.
Жалпы ертегі ішіндегі қаһармандардың бет-бейнесінің өзгертілуі;
қаһарманның іс-әрекетін бейнелеудегі фантастиканың алатын орны; кейіпкерді
неғұрлым шынайы көрсету үлгісі; ұнамсыз кейіпкерлердің бейнесіндегі
өзгерістерді бақылау; ертегі сюжеті мен кейіпкерін түсіндіруде олардың
әлеуметтік жағы басым қарастырылуы; ертегілерді көркейтуге қолданылған
көркемдік тәсілдердің де өзгерістерін бақылау; фольклорды таратушылардың
ертегіге деген көзқарасының өзгеруі себептерін анықтау т.с.с. бәрі де ХХ
ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ фольклортану ғылымы алдында тұрған
өзекті мәселелерді негіздегені анық.
Қазақ ұлты ауыз әдебиеті мұралары мол әрі ерекше дамыған ұлттардың
бірі. Ұлтымыздың ұзақ ғасырлардан бері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, жатқа
айтылып, халықтың дана көкірегі арқылы сақталып бүгінге жеткен бұл мұралар
күллі адамзат мәдениетінің асыл қазынасы саналады.
Аңыз – қазақ ауыз әдебиетіндегі жүйеден фольклор саласындағы бай
жанрлардың бірі. Ол халық арасына кең таралған және барынша түрленіп,
вариантталған. Қазақтың халық аңыздары ұлтымыздың ерекше бай ауыз
әдебиетінің бір тармағы болып, мұның саны да, түрі де біршама мол екендігі
анық. Аңыз туралы жүйелі зерттеулер елімізде өткен ғасырдың соңғы
ширегінен кейін ғана жарық көре бастады. Бірінші кезекте Шоқан Уәлихановты
атау абзал. Ол тарихқа қатысты әңгімелерді тарихи аңыздар деп атап тұңғыш
рет аңызды тарихи оқиғалар мен адамдар жайында болатынын айтқан [1,25].
Оларды ертегіден де, жырдан да бөліп алған.
Ғалымның ойын ары қарай жалғастырған Н. Потанин болды. Ол да қазақ
руларының шығуы жайындағы шежірелер мен тарихта болған қайраткерлер туралы
әңгімелерді аңыздар деп атап көрсетті [2,33].
Одан кейінгі ғалымдар Шоқан Уәлиханов, Н. Потанин қатарлылардың
анықтамасын жанрлық тұрғыда нақты шектемей аңыз әңгімелер деп жүрді. Соның
салдарынан тарихи негізі бар аңыздар мен ойдан шығарылған көркем әпсәнәләр,
сондай-ақ солармен бірге таралған хикаяттар біресе аңыздар, біресе аңыз
ертегілер деп аталып жүрді.
Қазақ фольклортану ғылымында аңызды жеке жанр ретінде тұңғыш
қарастырып, оның жанрлық белгілерін, негізінен дұрыс сипаттап берген ғалым
Мұхтар Әуезов болды. Ол ертегілер деген еңбегінде халық аңыздарын аңыз-
ертегілер деп атап өтіп, оған ертегілердің бір бөлегі ретінде тоқталған.
Әрі аңызға: Тарихта болған адамдар жайында айтылған халық шығарған көркем
әңгіме деген анықтама берді [3,45]. Және бұл жанрдың мынадай
ерекшеліктерін атап өтті. Аңыз тарихта болған адамның реал өмірдегі
еңбегін суреттеуді басты мақсат етіп, оның өмірбаяны мен нақтылы іс-
әрекеттерін түбегейлі көрсетіп береді [3,45] – дейді. Алайда Мұхтар
Әуезовтің бұл тұжырымдары ұлттық фольклортану барысында ары қарай жалғасып
дамытылып та кетпеді.
Тек Мәлік Ғабдуллин қазақ ауыз әдебиетіне арналған оқулығында ғана бұл
жанрға біршама орын берді: Оқиғасы реал өмірден алынып болмысы шындық
негізінде ауызша шығарған қазақ халқының көркем шығармаларының елеулі бір
саласы – аңыз әңгімелер [4,56], – деп атап өтеді. Әрі, аңыз әңгімелердің
алғашқы үлгілері халық үшін қызмет еткен және тарихта болған адамдардың
ісін, өмірін әңгімелеу негізінде туылған [4,56] деген пікірді ортаға
қояды. Бірақ соның өзінде де ол кісі аңызды жеке алмай аңыз әңгімелер деп
атап оған жалпылық сипат берген. Әрі аңыз жанрының басты ерекшелігін де
айқын көрсетіп бере алмады.
Жоғарыдан Мәлік Ғабдуллиннің көзқарасы Мұхтар Әуезовтің пікірін
құптайтығын аңғарамыз. Бұл екі ғалымның айтуынан тыс, ғалым, академик
Сейіт Қасқабасов қазақ фольклор саласында аңыз жанры туралы біршама жаңаша
анықтама берген. Ол өзінің 1985 жылы жарық көрген Қазақтың халық прозасы
атты монографиясында қазақ фольклорінің ертегіден өзге прозалық
жанрларын (мифтер мен халық аңыздарын) аңыздық проза қатарына жатқызады,
ал мифтерден өзгелерін хикая, аңыз, әпсәнә-хикаят деп тағы үш жанрға бөліп,
оларды жеке-жеке дәлелдеп көрсетпек болады [5,56].
Сейіт Қасқабасовтың қарабайыр мифтер деп атаған хикаялар тобын,
еліміздің әйгілі ғалымы Нығмет Мыңжан қазақ мифтерін рим-грек сықылды өзге
ұлттардың мифтерінің қалпына салмай оны өз даму заңдылығы бойынша жүйелеу
керек дейтін дербес көзқарасына негізделіп, мифтер қатарына жатқызады және
оны нақтылап түсіндіреді [6,135].
Аңыз, әфсәнә-хикаят деп айтуда Сейіт Қасқабасов орыс фольклорында
легенда, предания деген атаудың жанрлық және лексикалық мағынасын
негізге алады. Бұл екеуі әдетте біз аңыз деп атап жүрген жанрлық көлемді
меңзейді. Ел арасында ертек аңыз ұғымдары кеңірек жайылған және қара
сөзбен айтылатын шығармаларды осы екі сөзбен атайтын дағды қалыптасқан,
тегінде аңыз атауын кейбір қазақ ғалымдары афсана деп те атаған.
Афсана парысша атау болып, аңыз-әңгіме, хяли аңыз және мысал деген
мағынаны білдіреді [7,416].
Бұрынырақта аңыз ертегі кейде аңыз әңгіме деп те аталған дейді.
Орта мектеп әдебиет оқулықтарындағы аңыз анықтамасында көбірек аңыздың
тарихқа қатыстылығы қарастырылған. Бұдан шығатын қорытынды жоғарыдағы
ғалымдардың аңыз жанры жөніндегі түрліше тұрғыдан зерттеу барысында ортаға
қойған, яғни қабылдаған көзқарастары, ол аңыз жанры және оның анықтамасы,
жанрлық ерекшелігі жөніндегі зерттеулердің барысын, ауқымын беинелейді. Әрі
аңыздың ерекшеліктерін жалғасты зерттеп заңдылықтарын аша түсудің
қажеттілігін сипаттайды. Бүгінгі күнге дейін аңыз жанрының белгілері толық
сипатталып, бірлікке келіп қалыптасқан кемелді теориялық ұғым әлі
қалыптасқан жоқ. Әркім әр қырынан баяндайды. Сол себепті күні бүгінге дейін
аңыз деп аңыз-ертегілер ұғымдарын қатар айтып жүрміз. Шындығына келсек,
бұл екеуі екі үлкен жанр. Олардың әрқайсына жеке атау беріп, жанр ретінде
жеке қарастырып, толық сипаттау керек. Ертегі ойдан құрастырылған, жалпы
элементтер көркемдеу амалы ретінде әдейі қолданылған әңгімелер деп
есептелсе, аңыз хабарлау сипатына ие. Ежелгі дәуірде ертегіні оқу, одан
эстетикалық ләззәт алу үшін тыңдаса, аңыздарды хабар, ақпарат мақсатында
айтқан. Бұл ертегілер мен аңыздардың негізгі айырмашылығының бірі.
Ертегілер халықтың творчестволық қиялынан туған туындылар, оның біршама
жалпыласқан тұрақты құрылымдық формасы болады, мәселен, ертегі оқиғасының
басталуы, ондағы бас кейіпкердің тылсым дүниеге сапары, жеңімпаздығы,
мұратына жетіп отыруы т.б. оның үстіне ертегіде қияли әсірелеу, мифтік
элементтер көркемдеу амалы ретінде әдейі пайдаланылады. Ал аңызда мұндай
тұрақты құрылымдық форма болмайды, ол айтушы мен тыңдаушының өресіне, білу
ахуалына қарай оңай құбылады, айтушылар аңыз оқиғасын туылған орны, орта,
кейіпкер, шарт-жағдайына қарай кеңейтіп те, қысқартып та баяндауына бола
береді. Аңыздағы қияли элементтер түсіндірмелі сипат алады. Оның үстіне
ертегіге қарағанда аңыздар тікелей білімдік, танымдық рөл атқарады. Аңыздар
ертегіден айтылу жағынан да өзгеше. Ертекті халық көбінесе ертегішілерден
арнайы көңіл көтеру, қызықтау мақсатында тыңдайды. Ал аңыздардың айтылуы
Сейіт Қасқабасовтың сөзімен айтқанда күнделікті сұхбат-әңгімеден оншалықты
дараланып бөлектенбейді. Бұл жанрдың шығармалары топ адамның өзара
сұхбатында айтыла береді. Себебі олар айтушы мен тыңдаушылар арасындағы
әңгіме тақырыбына қатысты келеді. Сондықтан айтушы баяндап отырған аңыздың
яки хикаяның көркемдігін әрлендіріп жатпайды. Оның міндеті – қажетті
мәлімет яки оқиғаны хабарлау [5,61].
Әрине, қазақ аңыздары ауыз әдебиетінің өзге жанрларынан оқшау күйде
туылып, қалыптасқан жанр емес, ол халық ауыз әдебиетінің басқа салаларымен
белгілі дәрежеде байланысып ұштасып жатады. Бірақ оны ертегінің құрамдас
бөлігі деп есептемеу керек. Аңызды қазақ ауыз әдебиетінің өз алдына
дербес бір саласы ретінде қарастыру қажет.
Аңыз терминін оқиғасы реал болмыстан алынып кейіпкері өмірде болған
прозалық шығарма деген ұғымға тұрақтаймыз. Әуел баста тарихи шындыққа,
нақтылы деректерге негізделіп туылған әңгімелер кейін халықтың ауызша
айтатын аңыздарына айналған. Бұл әңгімелер бертін келе әртүрлі қоғамдық
жағдайларға халық тілегіне сәйкесе өзгеріп, жаңара берген, оған бергі
заманның өмір шындығынан туған оқиғалар мен көзқарастар қосылып бұрынғы
адамдардың аттарын сақтай отырып, соңғы кездің тілектерін де көрсететін осы
заманғы жаңа аңыздар пайда болған. Жалпы айтсақ, аңыз дегеніміз – тарихи
адамдар, тарихи оқиға және ескерткіштер, жер-су аттары, ұлт-ру, діни наным-
сенім туралы халық арасында ауызша таралған деректі хикаялар.
Халық аңыздары белгілі тарихи дәуірдегі халық ортасында туылған
ерекше оқиғалардың яғни ерекше әйгілі адамдардың басынан өткен, жұрт
ұмытқысыз күрделі оқиғалардың ел аузында ұзақ жылдарға жалғасып аңыз болып
айтылып, өте ұзақ замандарға жалғасып, кемелдене түскен әңгімелері. Қазақ
халқының төл өмірінен туған мұндай аңыздарды мазмұнына қарай белгілі тарихи
кейіпкерлер жөніндегі аңыздар, тарихи уақиғалар жөніндегі аңыздар, жер-су
аттары жөніндегі аңыздар, және күй аңыздары деген үлкен төрт топқа бөлуге
болады.
Аңыздың пайда болу уақытына қарай оларды ерте заман аңыздары, таяу
заман аңыздары, осы заман аңыздары деген үш үлкен топқа бөлуге болады.
Ерте заман аңыздарына Оғызхан, Қорқыт және Арыстан баб туралы аңыздарды
енгізуге болады. Таяу заман аңыздарына Асанқайғы, Жиренше, Алдар көсе
жайындағы аңыздарды кіргізуге болады. Осы заман аңыздарға Абылай, Қазыбек,
Әбілқайыр, Бөгенбай, Қабанбай, Жәнібек аттарына қатысты аңыздарды кіргізуге
болады. Халық аңыздары халықтың тіршілік тұрмысында орнын өзгертуге
болмайтын жанды шежіресі. Тұтас халық иелік ететін қымбатты жасампаздық,
көркем әңгіме, халықтың телегей-теңіз ақыл-ойының жемісі, тіл байлығының
қайнар бұлағы.
Заман өткен сайын олардың сюжеті де мазмұны да, көркемдігі де өзгеріп
жетіле береді. Ауызша шығарылып, ұрпақтан-ұрпаққа таралып отырған терең
тамырлы, ғұмырлы нағыз халықтық нұсқа. Халық бұқарасы үшін де, әдебиетшілер
үшін рухани азық, аңыздар ежелгі фольклордің үлгісі.
Тарихтан бері кең сахараны мекендеп келе жатқан қазақ ұлты жомарт
мінезі, сарқылмас ақыл-парасаты арқылы сахара мәдениетін қалыптастырды. Бұл
күндері қазақтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мазмұны бай түрі мол аңыздары
халқымыздың атам замандағы тарихы мен мәдениетін салт-дәстүрі мен діни
негізін зерттеудегі бағалы материалына айналды. Қазақ халқы оны қашанда
жадында сақтайды, сүйіп оқиды, құмарта тыңдайды, одан өлшеусіз рухани
ләззәт алады.
Табиғат – адам баласы тіршілік қимылының қайнар көзі, әдетте аңыздың
пайда болуы белгілі бір адамның бастан кешкен іс-әрекетіне негізделіп
құрылады. Аңыздарда әсіресе, өткен күндердің шын мәніндегі тарихи оқиғалары
маржандай тізіліп, сабақтаса баяндалады. Аңыздарда халықтың шынайы тұрмыс
тіршілігі де, адамдар арасындағы өзара қарым- қатынастарда көрініс табады.
Бұдан біз ұлтымыздың сонау бағзы заманнан бергі тарихтағы өмір
көшірмелерін, салт-дәстүрін, діни сенімін ұлы табиғат дүниесін тануға
талпыныс жасаған ізгі ниеттерін көре аламыз.
Он тоғызыншы ғасырдағы франциялық әйгілі ойшыл Павел Лафарг
айтқандай: Аңыз өтірікшінің өтірігі емес әрі түпсіз қиялдың туындысы да
емес, қайта ол адамзат өскен өмірінің нақтылы картинасы [8,99], ал,
шынында біздің ата-бабаларымыздан жалғасқан алтынның сынығындай асылымызды
алдағы күнде кемеліне келтіре зерттеп оны игілікке жаратуымыз кезек
күттірмейтін борыш екені бәрімізге аян.
Әпсана (парсы, апсанс – аңыз, араб, хикаят – әңгіме) – қазақ
фольклорлық прозасының жанры. Бұл терминді орыс, Еуропа әдебиеттерінде
қалыптасқан легенда (лат. legenda) – ұғымының баламасы ретінде қазақ
фольклортануына С.Қасқабасов енгізген. Әпсана – бағзы бір замандарда
болыпты-мыс делінетін оқиғаларға немесе пайғамбардың, әулие-әнбиелердің
ғажайып істерін баяндайтын діни сюжеттерге негізделген, сондай-ақ нақтылы
тарихи, кітаби дерек, тиянағы жоқ, таза қиялдың жемісі ретінде туған,
фольклорлық прозаның көркемдік сипаты мейлінше қанық үлгісі. Әпсанадан
аңызға да, мифке де, ертегілерге де тән жанрлық белгілер бірдей ұшырасады.
Оқиғаның тым көне, архаикалық сипаты белгілі бір идеялық, тақырыптық
бағдарды діттейтін сюжеттік-композициясын шарттылықтың басымдылығы, көп
нұсқалық-әпсананың негізгі ерекшеліктері әпсана шартты түрде тарихи-
мекендік, діни-кітаби, әлеуметтік-утопиялық деп үшке бөлінеді. Тарихи-
мекендік әпсана есте жоқ ескі дәуірде өткен оқиғалар, тарихи тұлғалар
жайына арналады (Ескендір Зұлқарнайын, Қызыр, Қорқыт туралы әпсана). Діни-
кітаби әпсана құран хикаяларын мазмұндап, әулиелердің тағдыр-талайын,
тіршілік тауқыметін, т.б. өзек етеді (Мысалы: Аюп, Мұса, Әзірет Әли, Нұх,
т.б. туралы әпсаналар). Ал әлеуметтік-утопиялық әпсаналар халықтың тәңірі
қалаған абат мекен Жерұйық хақындағы ой-арманынан туындайды (Асан қайғы,
Абат, Өтеген батыр іздейтін Жерұйық, Жиделі-Байсын туралы әпсаналар)
[9,126] .
Аңыз – фольклор жанры. Қазақ халық ауыз әдебиетінің тарихи негізі бар
мол саласы. Онда айтылатын оқиғалардың, кейіпкер аттарының, елді мекен, жер
атауларының, мезгіл мөлшерінің деректілігі басым келеді. Әуезов аңыз жанры
жайында Л. Соболевпен бірге жазған Қазақ халқының эпосы мен фольклоры
атты монографиясында, 1957 ж. шыққан Қазақ ССР тарихының 1-томында
жарияланған Қазақтың ауыз әдебиеті атты көлемді еңбегінде жан-жақты
айтқан. Алғашқы еңбектің Аңыз ертегілері деген тарауында: Қазақ
аңыздарының ертегілерден ерекшелігі сол – барлығы да тарихта болған адамдар
жайында айтылған, халық шығарған көркем әңгіме болып келеді. Кейін оларға
қоспалар қосылады да, халық творчествосының ерекше бір саласын құрайды
[10,56] – деп бірден екі жанрдың жігін ашып алады. Монографияда эпос пен
аңыздың негізгі ерекшелігі – соңғысының қара сөзбен баяндалатындығы
эпостағыдай кейіпкерді тарихи прототипінен көп алшақтатпайтындығы, циклды
боп келуі дейді. Қазақ аңыздарын Қорқыт, Асан Қайғы, Алдар Көсе сияқты
тарихи адамдар туралы аңыздар мен күй аңыздары деп екі түрге бөлген. Бұл
еңбекте Қорқыт, Асан Қайғы, Алдар Көсе, Жиренше, Күй аңызы деп жеке
тарауларға бөліп те талданған. М.Әуезов Қазақтың ауыз әдебиеті
мақаласында аңыз жанрын ертегілермен бірге алып қарастырған. Алғашқы
еңбекке қарағанда, көлемі шағын болғандықтан, ауыз әдебиеті жанрларын айқын
ажыратып жіктемеген. Ертегі мен аңыздардың түп-төркіні халықтың арман-қиялы
екенін негізге ала отырып, екі жанрға қатар талдау жүргізген. Әйтсе де
Бергі кезде Жамбыл жазған Өтеген батыр поэмасының сюжеті Асан Қайғы
жайындағы аңызға тығыз байланысты деп, ертегі мен аңыздың айырмашылығын
айырып айтқан [9,126].
Аңыз әңгімелер тарихта болған белгілі бір адамдардың атына, іс-
әрекетіне байланысты туады. Мұндай адамдардың ел үшін еткен еңбегі,
қамқорлығы, халық намысын қорғауы, сол жолда жасаған игілікті іс-әрекеттері
ел аузында аңыз әңгімеге айналып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен. Аңыз әңгімелерде
халықтың қоспасы болғанымен, негізгі ой түйіні барлық жерде бірдей
сақталады. Олардың өміріне байланысты әңгімелерде ертегілердегідей әсіре
қиялдау көп кездеспейді. Оқиға желісі күнделікті өмірде кездесетін
қарапайым сюжетке құрылады. Қазақ аңыздарындағы Асан қайғы, Жиренше шешен,
Алдар көсе, Қожанасыр, Қорқыт, т.б. – бәрі де қарапайым адамдар ретінде
суреттеледі. Кейбір аңыз әңгімелердің басты кейіпкері көрші елдерге де
ортақ болып келеді. Мысалы, Қожанасыр қазақ, қырғыз, өзбек ауыз әдебиетінде
ортақ кейіпкер. Ол ауылы аралас, қойы қоралас, қыз алысып, қыз берісіп
құда-жекжат болып кеткен көрші елдердің ежелгі мәдени байланысының куәсі.
Аңыз әңгімелерде көбінесе сарандық пен сақилықты, жалқаулық пен қиқарлықты
өткір сатирамен ажуалап сынау арқылы жастарды жаман әдет, жат мінездерден
аулақ болуға баулуды мақсат тұтады. Қожанасыр әңгімелерінде (аңызда) оғаш
қылығы, аңғал мінезі әжуа-күлкі туғызып отырғанымен, негізі түйін ойда
үлкен тәрбие-тәлім толқыны анық байқалады; оқушы оқып күле отырып шындықты
түсінеді. Осындай халық арасына кең тараған күлкілі сықақ аңыз әңгімелердің
бір тобы Алдар көсе атымен байланысты туған. Көсе образы – қарапайым
халықтың күлкіні сараң байларға, оның өкілдеріне қарсы жұмсау, оларды
келеке-мазақ ету тілегінен туған образ. Мұны біз Алдар көсе мен Алаша
хан, Алдар көсе мен шық бермес Шығайбай, Алдар көсе мен саудагер, т.б.
аңыз әңгімелерден көреміз. Осы аттары аталған хан, бай, саудагерлерді Алдар
көсе өзінің тапқырлығы, ақыл-айласының арқасында алдап соғады, ел алдында
мазақ, күлкі етеді. Халық аузындағы мәтелге айналған Жұмыртқадан жүн
алатын, Өзі тойса да, көзі тоймайтын, Кесіп алса қан шықпайтын шық
бермес Шығайбай – сараңдықтың жиынтығы. Шығайбайдың әдеті мен ісінен
сарандық, дүниеқорлық, өзімшілдік айқын көрінеді. Оның осы мінезін жек
көрген халық қапияда жол, қапылыста сөз табатын, айла-амалы мол Алдар
көсені жіберіп, Шығайбайды бірнеше рет жер қаптырады. Ұрының әйелі өзіне
лайық дегендей, оның тәрбиесіндегі үй-іші – әйелі, қызы Шығайбайдың өзі
тәріздес пиғылы тар сараң жандар. Көсе үйге кіріп келгенде әйелі илеп
отырған нанды, қызы үйітуге әзірлеп отырған қазды жасыра қояды. Бұл
әрекеттер Шығайбайдың образын толықтыра түседі. Сараңдық пен дүниеқорлыққа
жаны қас Алдар көсе табан аузында сөз тапқыштығымен өзінің жаңа ғана
көргендерін әңгімеге қосып, келе жатып үлкен сары бас жылан көргенін, оны
өлтіргенін тұспалдап айтып береді. Осы айтқандарым өтірік болса, байеке
сіздің астыңыздағы қазыдай тілінейін, бәйбішенің нанындай иленейін,
қызыңның астындағы қаздай жұлынайын [11,113], – деп аяқ астында оларды
масқара етеді. Алдар көсе ақыры байдың қызы Бізбикені алдап алып кетумен
уақиға аяқталады. Ал Алдар көсенің шайтанды алдауы деген әңгіменің
сюжеті, құрылысы басқаша болып келеді. Халық ұғымында шайтанды ешкім алдай
алмайтын болса, бұл әңгімеде Алдар көсе өзінің қулығымен шайтанды да алдап
кетеді. Оның өтірік өліп тірілуі, шайтанға қазы алдыруы, үлкендігін бұлдап,
шайтанның мойнына мініп қамшымен сабауы, шайтандар қорқатын тікен арасына
тығылып, ала қаптағы алтында алып құтылып кетуі арқылы адам айласы шайтанды
да жеңеді деген идеяны білдіреді. Алдар көсе туралы аңыздардың қай-қайсысы
болмасын оны тапқырлықтың өкілі етіп және ол қандай іс-әрекет жасаса да
жазғырмай, сүйікті етіп көрсетуі Алдардың ел санасынан ұнамды кейіпкер
түрінде тұрақты орын алғандығын аңғартады.
Шешендік – қазақ елінің көнеден келе жатқан дәстүрлі тіл өнері.
Шешендік – сирек ұшырасатын қасиет-дарын. Шешендік сөз терең ойға, ұтқыр
шешімге, тапқыр қисынға құрылады. Шешендік өнер мен билік қолма-қол туып
айтылатын, суырыпсалма жүрекжарды әділ сөздерге негізделіп шығармашылық
сипатымен дараланады. Асыл ойдың алтын қазығы болған шешен-билердің халық
жадында сақталып келген дана ойлары келешек ұрпақ үшін әрқашан тәрбие-өнер
мектебі болған. Енді елдікке, бірлікке шақыруда, халық тарихын байыппен
саралап, бүгінгі ұрпақ санасына жеткізуде шешендік сөздердің маңызы ерекше.
Халқымыз Сөз қадірін білмесең, өз қадірінді білмейсің, Сөз сүйектен
өтеді, Шешеннің тілі қылыштан өткір, қылдан нәзік деп, сөз өнерін ерекше
тани білген.
Шешендік сөздер – ғасырдан-ғасырға ұласып, халық игілігіне жарап келе
жатқан ұлттық мұрамыздың бірі. Қысқа да нұсқа, бейнелі, мағынасы терең,
шымыр, қисынға құрылған бұл сөздер тындаушының көңілінен шығып оны сөзсіз
иландырады.
Қазақ фольклорының прозалық жанрларының қатарында әпсана мен хикаяттың
орны ерекше. Ғылыми айналымда аңыз ретінде қарастырылып келген бұл жанрлар
бүгінде өзіндік дара өлшемдері және құрылымдық ерекшеліктері арқылы жанрлық
дифференциациядан өтті.
Әлемдегі фольклорға көз тіксек, бұл ұғымдар легенда сөзімен сәйкес
келеді. Ғалым В.К.Соколова халықтың ауызша тараған прозалық әңгімелерін
олардың тарихи мазмұнына сәйкес төмендегідей топқа бөледі:
1. Исторические предания
2. Предания легендарные
Соның ішінде легенда ұғымының ішкі құрылымына қарай 2 түрін көрсетеді.
Олар: исторические легенды религиозного содержания, социально-
утопические легенды [2,272] .
Легенда ұғымын тақырыптық, мазмұндық, сюжеттік тұрғыда жіктеп, қазақ
фольклортану ғылымына жанр ретінде енгізген академик С.Қасқабасов алғашқыда
аңыз бен ертегі аралығындағы прозалық туындыны қосарлы термин аясында
қарастырса, кейінірек қос ұғымының аражігін ажыратып, өзіндік бояу-реңкін
салыстыра отырып, әпсана және хикаят деген жеке ұғымдар қалыптастырады.
Әпсана деп кейде ертеде болған, немесе ойдан шығарылған бір оқиғаны
көркемдей баяндайтын шығармаларды айтамыз. Тақырыптық және сюжеттік
мазмұнына қарай қазақ әпсаналары шартты түрде тарихи-мекендік және
утопиялық болып келеді.
Әпсана, әдетте, аңыз негізінде пайда болады, бірақ кейде өз бетінше де
туындайды. Мәселен, өте ерте заманда туған аңыздар бірте-бірте әпсанаға
айналады [5,158].
Осындай пікір қорытқан ғалым С.Қасқабасов бұл тарихи-мекендік
әпсаналардың ежелгі мифтерден тарайтынын да ескертеді. Мифтік желілердің
қаһармандары көркемдік-эстетикалық процесс негізінде әпсана сюжетіне
ойысып, қиял мен танымның кешенді көрінісін байқатады. Жалпы, мифтік
бейнелердің аңыздық проза түрлерінің барлығында орын алуын орыс фольклорисі
Э.В.Померанцеваның сөзінен байқаймыз: ...Среди жанров, для которых
характерна установка на достоверность, есть такие, как, например, былички
или легенды, содержания которых по существу отличается крайней
фантастичностью. Героями их выступают мифические существа. Однако это не
составляет принципиального отличия их от исторических преданий,
повествующих о действительных событиях прошлого и реально существовавших
людях [13,280].
Әпсаналар желісінде бірде Қыдырдың (Қызырдың), бірде Бақтың көзі
көрмейтін соқыр болып суреттеледі. Сондықтан наным мен сенімге берік халық
Ұлыс күні шырақ жағып, Көктің қасиетті періштелерінен несібе күткен.
Олардың жанары түскен адамға құт пен береке бұйырады деп иланған. Мысалы,
бір әпсанада Бақ пен Қыдыр жұбын жазбай бірге жүреді екен. Оның себебі,
Бақтың екі қасы ұйысқан қабағы жүнге айналып, көзін жауып, меңіреу қараңғы
қалыпта болғандықтан қарға адым жер жүре алмайды. Ал, оны жетелеп жүрген
Қыдыр атаның бір бармағының сүйегі жоқ былқылдаған ет екен-мыс. Бақ
Қыдырдың бармағынан тас қып ұстап жетелеп жүргендіктен Бақ қараса – Қыдыр
дарып, Бақ қарамағанға – Қыдыр дарымайды екен. Бақтың көзі соқыр
болғандықтан ол адамдарға өте сирек қарайтын себепті пенденің жұлдызы
жанып, жолы ұдайы ашыла бермейтіні де содан екен[14,150] делінеді.
Қырықтың бірі Қыдыр дейді халық. Күніге қырық адамға кезігіп
сәлемдескенде соның бірі Қыдыр болуы да ықтимал. Қыдырдың бармағы сүйексіз.
Сол себепті қазақ баласы бір-біріне амандасқанда қос қолын қатты қысып,
ыстық қауышып, құшақтасады. Әсіресе, Ұлыстың ұлы күні – Наурыз тойында
солай болады. Өйткені, бармағы сүйексіз былқылдаған Қыдырдың қолын сәтін
салып ұстап қаламын деп те ел ырымдайды.
Түрік әпсаналарына зер салсақ, Қызыр жөнінде мынадай бір сюжетті
байқаймыз: Ертеде бір патша Қызырды тауып, алдыма әкелген адамға қалаған
дүниесін беремін деп жар салады. Алайда ешбір адамның Қызырды таба
алатындай мүмкіндігі болмайды. Сонда кедей шал ғана батылы жетіп, Қызырды
әкелуге уәде береді. Өйткені Қызырды табуға қырық күн сұрап, оған қоса ішіп
жейтін тамағын сұрап алады. Қызырды таппаса, басы кесіледі, алайда патшаның
берген сыйы балаларына өмір бойы азық болады. Қырық бірінші күні шал патша
алдына келіп, Қызырды таппағанын айтады. Ашуға булыққан патша өзінің
уәзірлерінен шалға қолданар жазаны сұрайды. Сонда бірінші уәзір шалды
бөлшектеп кесіп тастауды ұсынады. Екінші уәзір шалдың терісін сыпырып, оған
сабан толтыру керек екенін айтады. Ал үшінші уәзір мүсәпір шалға кешіріммен
қарап, оның мұндай қадамға қажеттіліктен, жоқтықтан барғанын түсіндіреді.
Бұл үш уәзір өз тілектерін айтқанда, олардың қасында үнемі бір кішкентай
бала Әр нәрсе тегіне тартады деп қайталап тұрады. Сонда патша баладан бұл
сөздің мәнісін сұрайды. Бала: Бірінші уәзірдің әкесі қасапшы болған.
Сондықтан да қасапшылық танытып жатыр. Екінші уәзірдің әкесі жастық
дайындайтын ісмер болған. Ал үшінші уәзір нағыз уәзірдің баласы. Өз тегін
танытты. Мен бұл жерге бейшара шалды ұятқа қалдырмау үшін келдім. Уәзір
қажет болса – уәзір, Қызыр қажет болса – Қызыр деп есіктен шығып кетеді.
Бұл бала кейпіндегі Қызыр болса керек. Патша өз нөкерлерін жібергенмен,
Қызырды таппайды. Сөйтіп бейшара шал патшаның байлығы мен сыйына ие болыпты
[14,2].
Мұндай құбылу қасиетіне ие Қызыр бейнесінің мифологиялық сипаты түркі
тілдес барша халықтар фольклорынан мол ұшырасатыны сөзсіз.
Қызыр баба адамзат баласына өңінде кездеспесе, түсінде аян арқылы
көрінуі мүмкін. Тарихқа жүгінсек, Әмір Темірдің бұйрығымен XIV ғасырда
Әзірет Сұлтан рухына арналып, Түркістанда архитектуралық ескерткіш
орнатылғаны белгілі. Бұл жайында жергілікті халықта мынадай әпсана бар:
Қожа Ахмет Йассауи мазарын тұрғыза бастағанда, қара дауыл қабырғаларын
ұшырып әкетеді. Осыдан кейін Темірдің түсіне шал (Қызыр) еніп, ол ең
алдымен Ахметтің ұстазы Арыстанбабқа мазар тұрғызу жөнінде аян беріпті.
Темір шалдың айтқанын екі етпей орындап, содан кейін барып қана өзі ойлаған
жұмысына кіріседі[15,201]. Бұлайша қасиетті әулие-әмбиелердің түске кіріп,
аян беруі фольклорлық сюжеттердегі негізгі сарындардың бірі
Енді бір әпсанада: Ертеде Бақ пен Қыдырдың тау бөктерінде келе
жатқанын көрген жетім-жесір, ғаріп-кәсір, бай-манаптар барлығы ол екеуінің
алдын орап, шапағат сұрапты. Көзін жабағы қасы жапқан Бақ тұқырайып тұрып,
қалың қасын жалп еткізіп, басын жоғары көтеріп қалғанда, тау басындағы
кемтар қызға көзі түсіпті. Қыдыр ақ таяғын қолына алып, жылап тұрған қызға
қарата бір нұсқап қалыпты да екеуі де көзден ғайып болыпты. Көп өтпей әлгі
қыз сауығып, күйеуге шығып, үйлі-баранды болып, басына дәулет дарып, барша
мұратына жетіпті. Бақ қараса – Қыдыр дариды деген тәмсіл осыдан қалған
екен-мыс деп айтылады. Тағы бір сюжетте: Қыдыр әр адамға өмірінде үш
мәрте кездеседі екен.Тек сол шапағатты сәтті сезініп, тілек тілеген адамға
бақ қонады екен[14,3]. Кейде Қыдыр атаның қолында қамшысы бар. Ол
қасиетті қамшысын күн мен түн теңескен Ұлыстың ұлы күні көкке бір мәрте
ғана көтереді. Сол сәтте күн кенет қызып, теңгедей мұз, тебінгідей тоң
қалмай балқып еріп, табиғат жадырап, бусанып кетеді [14,2] делінеді.
Сонымен қатар Қыдырдың қамшысы жерге түскенде дариялардың мұзы шарт-
шарт сынады деп иланады халық. Сондықтан да ел арасында қызыр қамшысы
деген түсінік бар. Яғни, сәуір айының орта кезінен кейін алғаш рет
найзағай ойнайды, жаңбыр жауып, жер бусана бастайды. Бұл атаудың
найзағайдың жарқылына байланысты қойылғаны анық.
Байқап қарасақ, жоғарыда аталған әпсаналар желісінде, халық түсінігінде
Қызырдың ғажайып істерін жүзеге асырып, адамзатқа бақ пен молшылық,
табиғатқа ажар беретін қасиетті таяғы немесе қамшысының рөлі ерекше.
Сиқырлы таяқ пен қамшы туралы фольклортану ғылымында нендей пікірлер бар?
Фольклорлық сюжеттерді дамытуда қызметі қандай? Бұл турасында орыстың
атақтың фолькорисі В.Я.Пропп өзінің Исторические корни волшебной сказки
атты еңбегінде Волшебные дары. Волшебный предмет атты тараушасында
төмендегідей тұжырым жасайды: Палочка создалась в результате общения
человека с землей и растениями. Сказка не сохранила только одного
обстоятельства: прутик срезается с живого дерева, и тогда он может
оказаться волшебным, перенося чудесное свойство плодородия, обилия и жизни
на того, с кем он соприкасается. По свидетельству Маннгардта, люди
животные, растения в различные времена года уларяются или стегаются зеленой
веткой (палочкой), чтобы стать здоровыми и сильными. Таких случаев им
приводится очень много, и они ясно показывают, что здесь на ударяемого
переносится жизненная сила растения [16,196]. Ғалымның сөзі бойынша ертегі
жанрындағы сиқырлы таяқтың құдіреті қиял-ғажайыптық элементтердің бірін
құрап, мотивтік негіз болса, әпсана мазмұнында да көркемдік қызмет
атқарады.
Өзбек фольклорында Қызыр туралы халық түсінігі утопиялық әпсаналарда
сақталған. Мұндай әпсаналардың қатарында Байсын әпсанасы ерекше аталады.
Себебі белгілі бір мекеннің таңғажайып құбылыстарға ие болуы осы Қызыр
есімімен тығыз байланысты. Қызыр өзінің кезекті бір саяхатында ауасы таза,
жері шүйгін жерге тап болып, тамсанып: Мен мұндай жұмаққа бара-бар жерді
бұрын-соңды көрмеген екем. Осы жерді мекен еткен әр адам мол байлыққа
кенелсін деп ақ батасын беріпті [17,161]. Өзбекстанның оңтүстігінде
орналасқан Сұрхандария облысының аумағындағы Байсын жері осылайша пайда
болған екен.
Жалпы утопиялық әпсаналардың мазмұны көбінесе әлеуметтік сипатта
болады. Сондықтан да Ғалым К.В.Чистов саяси белсенді утопизмнің өзіндік
формасын көрсететін аңыздық прозаны әлеуметтік-утопиялық әпсана деп атап,
оның идеялық мазмұнына қарай легенды о золотом веке, легенды о далеких
землях, легенды о избавителях [18,267] сынды түрлерін атап көрсетеді.
Көшпелілер мәдениетінің ең бір көне нұсқалары – ол миф пен әпсаналар.
Миф – фольклордың ең көне жанры. Оның тұп-тамырлары сонау алғашқы қауымдық
құрылыстан басталады. Адам баласы өзін қоршаған орта, табиғат, жан-
жануарлар, өмір, өлім, өсіп-өну туралы ерте заманнан-ақ өз түсініктерін
қалыптастырған.
Көшпелілердің көне мифтік көзқарастары жыр-аңыздарда көрініс тапқан.
Түркі көшпелілерінің ең көне аңыздарына Қорқыт туралы аңыз-әңгімелер
жатады. Қорқыт туралы аңыз-әңгімелердің негізгі сюжеті — өмір мен өлім,
адамның ажал алдындағы дәрменсіздігі.
Ежелгі ғұндардың, көне үйсіндер мен қаңлылардың аңыз-әңгімелеріне,
жырларына Ер Төстік, Еділ-Жайық эпостық жырлары жатады. Ә.Марғұланның
айтуынша, бұл ғажайып мифтер Қазақстанның көп жерінде сақталып келг Еділ
аңызындағы батыр жалғыз көзді дәумен кездесіп, оның көзін қыздырған
темірмен ағызып түсіріп жеңеді.
Ғұн дәуірінен сақталған аңыздың бірі – Дың-сұлу. Аңыз бойынша, ерте
дәуірдегі ұлы ханның қызына Әлеупа батыр ғашық болады. Хан биік мұнара –
дың тұрғызып, қызын сол мұнарадағы жайға орналастырып, дыңның сыртынан
қырық күзетші қойған екен дейді. Жігіт мұнараға тылсым арқылы шығады. Қыз
оған ғашық болады. Содан әкесінен рұқсат сұрап жігітке қосылады. Бұл
аңыздың таза ғұн дәуіріндегі нұсқасы бойынша, хан өзінің өзгеше сұлу туған
екі қызын елсіз жапан түзге салынған дың — мұнара ішінде сақтайды. Оның
қыздарына бәрі (қасқыр) ғашық болып, қыздарға күн болып дарып, олардан көп
ұрпақ тарайды. Қозы Көрпеш-Баян сұлудың кешенін ғалымдар ғұндарда да болған
сондай дыңның бір түрі деп есептейді.
Ғұндардың керемет әпсаналарының біріне олардың басын біріктіріп үлкен
мемлекет құрған Мөде тәңірқұты туралы аңыз-әңгіме жатады. Ғұндар бірнеше
ғасырлар бойы Қытайды бағындырып келген. Бірақ әр кез Қытайдан жеңіліс
тауып отырған. Ғұн елі бір әлсіреген кезде Қытай үкіметі Мөдеге елші
жіберіп, оның бір керемет жүйрік атын беруді талап етеді. Мөде уәзірлерін
шақырып кеңеседі, уәзірлер бермеуге кеңес береді. Бірақ Мөде күш жинап
алғанша елдің амандығын тілеп, атты бергізеді. Соғысқа сылтау іздеген Қытай
басшысы ендігі жерде Мөденің бір сұлу жас тоқалын өзіне әйелдікке беруді
сұрайды. Мөде бұл қалауын да бергізеді. Үшінші жолы әбден даңдайсыған
қытайлар ғұндардың оңтүстігіндегі бос жерді сұрайды. Сонда Мөде тағы да
уәзірлерін жинап алып ақылдасады. Сонда уәзірлері: Ақыры бос жатқан жер
ғой, берейік [19,26], – дейді. Мөде сонда Біздің ең құнды, қасиетті
дүниеміз – жер, біз бір тұтам да жер бермейміз, – дейді де, Қытайға соғыс
ашады және жеңіске жетеді. Ғұндардың бұл әпсанасынан көшпелілер үшін жер,
атамекен ұғымы сонау ерте бастан-ақ ең қасиетті, ең қадірлі құндылық
саналғанын көреміз.
Ғұндар мен көне түркілердің өздерінің шығу тегі жөніндегі аңыздарының
да тарихи мәні бар. Ол аңыздың бір нұсқасы бойынша, ғұндар (түркілер)
өзінің күншығыстағы көрші елінен қатты жеңіліс тауып, тегіс қырылады. Жау
әскері бір жас баланы өлтірмей, тастап кетеді. Содан тараған жұрт ғұндар
мен түркілер еді дейді көне аңыз. Көне түркілер қасқырды ата тегіміз деп
біледі. Түркі халқын бірінші басқарған Ашына өзінің осы тектік ерекшелігін
білдіру үшін ордасының қақпасына бөрі басының суреті бар ту байлаған. Бұл
аңыздың бұлыңғыр сілемі кейінгі қазақтарға дейін жеткен. Қазақта бөріні
тәңір серісі деп құрметтеген.
Ғұн, үйсіндер қала да салып, қала мәдениетін білген. Бұл дәуірде пайда
болған Түймекент, Тасақыр қалалары жөнінде қазақ арасында ғажайып хикаялар,
аңыздар сақталған. Аңызда бұл қалалар Талас өзенінің бойында салынғандығы
айтылады.
Қазақтың көне аңыз-әңгімелерінде мал түліктерінің жебеушісі, пірі бар.
Мысалы, қойдың иесі – Шопан ата, жылқының иесі – Қамбар ата, түйенің иесі –
Ойсыл қара, сиырдың қолдаушысы – Зеңгі баба деп түсінген. Қазақ Ойсыл
қара, оңдай гөр, Қамбар ата, қолдай гөр, Шопан ата байыта гөр, Зеңгі
баба, жарылқай гөр [20,120], – деп, малдың жебеушілерінен көмек сұраған.
XIV ғасырда Әмір Темір қасиетті Әзірет сұлтанның күмбезін жаңадан
тұрғызуға кіріскенде, Қаратау, Сырдария маңы қазақтары жиналып келіп, қирап
жатқан күмбезді қоршап алады. Әмір Темірдің кісілеріне былай дейді: Сақып
қыранға барып айтыңдар, алдымен Зеңгі бабаның басына күмбез тұрғызсын, ол
Әзірет сұлтаннан (Қожа Ахмет Йассауи) көп заман бұрын өткен данышпан, өзі
бақташы, сиырды табынымен шоңайтып, халыққа байлық сыйлаған кісі. Темір
халық ұйғарымын қабылдап, Зеңгі бабаның басына күмбез тұрғызған
[19,13]дейді ескі аңыз. Зеңгі баба күмбезі Қазығұрт тауының оңтүстігінде,
Ташкентке таяу жерде салынған.
Түйенің алыбы Ойсыл қараның туған өлкесі — Жетісу, Қазығұрт, Қаратау.
Оның бейнесін тас оюшылар осы өлкелерде тасқа ойып түсіріп кеткен.
Шопан ата жатқан жер Маңғыстау түбегінде, кейін оның маңайы әулиелі
үлкен қорымға айналған.
Көне аңыздар бойынша, сақ, ғұн, үйсін жауынгерлері ұзақ жолға шыққанда,
беліне не күміс кісе, не тұлпар аттың тұяғын байлап жүретін болған. Әлкей
Марғұланның дерегі бойынша, бұл дәстүр бергі заманға дейін Кіші жүз
қазақтарында сақталып келген. Тұлпар аттың тұяғы таудағы тасқа да мөрдей
боп түскен. Тұлпар ізі түскен тастар Арғанаты тауынан, Абралы тауынан
табылған. Олар тұлпартас деп аталады. Геродот келтіретін сақ аңызы бойынша,
сақтар жерінде тасқа түскен тәңірінің табан ізіне табынған. Осындай тасқа
қашап салынған адам ізі Бетпақдаланың Таңбалы жартасында, Сарысу бойында,
Теректі әулие тасында, Ұлытауда Арғанаты тасында кездеседі. Орта
ғасырлардағы мұсылман деректеріне қарағанда, ондай тасқа басылған адам ізі
қыпшақ және оғыз дәуірінде ерекше қасиеттелген.
Қазақ аңыздары бойынша, дүниені топан су басқанда Нұх пайғамбардың
кемесі Қазығұрт тауының басына келіп тоқтаған. Халық аңызы бойынша:
Қазығұрт тауының үстінде тоқтаған кеменің ізі – апан бар, оның асты үңгір,
төбесіне ағаш қадаған, Қазығұрт атаның ордасының орны сол жерде болған
[21,56], – дейді. Бұл жерді қазақтар осы күнге дейін Қазығұрт бабаның тауы,
Қазығұрт ата, Қазығұрттың жаңғақ қорасы, Қазығұрттың ақ қойлары, шудалы
түйелері жайылған жер [21,56], – дейді.
Ғұндарға, түріктерге тотем болған жануарлар мен аңдар – бұқа, көк бөрі,
марал, т.б. Тотем түсінігі – халықтың өз тегіміз, туысымыз деп жан-жануарды
қастерлеуі, оларға сиынуы. Рим жазушыларының ғұндардан жазып алған бір
аңызы бойынша, ғұндар Меотис батпағында аң аулап жүріп адасып, батпақтан
шыға алмай тұрғанда, оларға бір ақ марал жол көрсетеді. Батпақтан шыққан
соң, ғайып болып жоғалып кетеді.
Ғұн елінде көк бұқа жөнінде аңыз кең таралған. Бұл аңыз қазақтарда,
әсіресе наймандар арасында жақсы сақталған. Өріден келе жатқан Көк бұқаның
күйі Тарбағатай, Алтай жерінде көпке дейін ұмытылмаған.
Қытай деректері бойынша, ғұндарда Окр деген ат ер балаға жиі
қойылатын болған. Өкір – өгіз сөзінің бір түрі (салыстыр: өгізше өкіру).
Осы ғұн дәуірінен келе жатқан дәстүрден наймандардың бір атасы – өкіреш
наймандар тарағанында күмән жоқ. Бұлардан бұрын окр, өгіз сөзі түркілердің
үлкен тайпасы – оғыздардың атауына айналған.
Ғұндар балаларын әлпештеп, айналғанда былай дейді екен: Ай мүйізді ақ
қошқарым бастаған ақтылы қойым сенікі болсын, қамыстай сүйір құлағының
шетінде қара меңі бар, мөлдір көзді боз айғырым бастаған ұлан-байтақ боз
жылқым сенікі болсын, шудалары төгілген, түсінен кісі шошитын қара бурам
бастаған отарлы түйем сенікі болсын, мүйізі қарағайдай, бәрі келсе, оны
жармай тыныш алмайтын, көк бұқам бастаған малым сенікі болсын! [19,19]–
деген.
Ғұндардың, одан бері түркілердің басты діні Көк тәңірісінің болуы,
шығып келе жатқан Күнге мінәжат етуі, жаңа туған Айға сәлем беруі,
құрбандыққа ала жылқы шалуы, өлікке жоқтау айтып, әйелдерінің бет жыртып
жылауы, үйленгенде қалыңмал беру салты, түскен келінге отқа май құйғызу
ғұрпы, т.б. XIX ғасырда қазақ халқында бар салт-саналар. Ғұндардың көп сөзі
көне түркі тұрмақ, қазіргі қазақтардың тіліне келеді. Мысалы, жер – жер,
су – су, тәңірі, төз – төзім, төзімді адам, т.б.
Бір ескі аңызда былай делінген: Алла тағаламыз әлемді жарату кезінде
бір халыққа бай орман, нулы өріс пен кең өзендер, өзгелеріне әдемі таулар
мен көгілдір көлдер берілді. Қазаққа тек кең дала тиді. Қазақ бұған
өкпелеп, Жаратушыдан табиғат әсемдігінен де бір бөлшегін беруді сұрайды.
Сонда Алла тағала өзінің қоржынынан қалғанын алып шығып шетсіз-шексіз
далаға әдемі таулардың, шатқалдар мен жалтылдаған таза көгілдір сулы
көлдердің қалдықтарын шашып тастады, оған қоса гүлге оранған жап-жасыл көк,
салқын сулы бұлақтар мен күліп аққан қайнарлар да берілді. Тауларға түрлі
түсті ағаш пен бұтақтардан өрілген кілем төсеп, оның ішіне аң-құстар,
көлдерге – балық, жасыл шөпке – жан жақта кездесе бермейтін жәндіктер мен
көбелектерді жібереді. Осылайша Бурабай дүниеге келеді. Орынның ең жоғары
нүктесі – Көкшетау тауы. Одан оңтүстікке қарай Бурабай (690 м) – айрықша
панорамалық нүкте орналасқан. Бурабай – бұл түйе. Одан оңтүстікке қарай
Шортан төбешіктері орналасқан, оның ішінде ең үлкені Жеке батыр (826м) деп
аталады.
Көкшетау таулары үстіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақ фольклорындағы аңыз-әпсаналар
1. Аңыз-әпсаналардың зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..5
2 Аңыз-әпсаналардың тақырыптық ерекшеліктері
2.1 Тарихи-мекендік аңыз-
әпсаналар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
0
2.2 Діни-кітаби аңыз-
әпсаналар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..32
2.3 Әлеуметтік-утопиялық аңыз-
әпсаналар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59
пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
КІРІСПЕ
Зерттеудің тақырыбының өзектілігі. Аңыз-әпсаналар – ұлттық
фольклордың көркемдік ерекшелігі, тағылымы терең салаларының бірі. Аңыздар
– сан ғасырлар бойы халықтың өткенін білуге, тануға деген сұранысы мен
қызығушылығын өтеп келген бай рухани қазына. Онда қазақ руханиятына қатысты
көркемдік танымдармен қатар ұлт пен мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы
тарихында болған оқиғалар мен айтулы тұлғалар туралы хабар-деректер де
сақталған. Аңыздарды тұтас фольклорлық жанрлар жүйесінде қарастыру және
оның ұлт тарихындағы ақтаңдақ тұстарды қалпына келтіруге көмектесетін
дерек көзі ретіндегі танымдылығын көрсету – көтеріліп отырған мәселенің
өзектілігі мен маңыздылығын айқындайтын басты сипаттардың бірі деп
санаймыз. Тақырыптың өзектілігі мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасының
бағытымен де үндеседі.
Аңыз әңгімелердің тарихи адамның төңірегінде тууының, негізгі себебі
сол адамның өз басына істеген, ісіне, белгілі бір тарихи кезеңде атқарған
рөліне, әлеуметтік мәні зор еңбегіне байланысты. Ол адам батыр, не ел
басшысы, ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен шешен би немесе әділеттік
іздеуші, халық мұңын жырлаушы күрескер болуы мүмкін. Бірақ ол адамдардың
іс-әрекеттерімен байланысты айтылған әуелгі шындыққа қоспалар қосылып,
сол істепті-міс, айтыпты-мыс деген әр түрлі лақап біртіндеп аңызға
айналады. Оны әңгіме, жыр етіп, біреуден жаттап алып, кейінгі ұрпаққа
қалдырады.
Аңыз әңгімелерге қиял элементі қаншама көп араласса да, әлгі аңызға
айналған адамның өзі кәдімгі қарапайым адамның қатарында қала берді.
Қазақ аңыздарындағы Асан қайғы, Жиренше шешен, Қорқыт т.б. – бәрі де
шындықтағыдай, жай адамдар ретінде суреттеледі.
Аңыз әңгімелердің бәрі бірдей бір сюжет, бір идеялық мазмұны да бола
бермейді. Тақырыбы бір болғанымен, идеялық мазмұны әр басқа болуы да
мүмкін. Аңызда әр топтың өкілі өзінше баяндап, өзінше түсініп, оны өз
тобының көзқарасына лайықтап, өз мүддесіне пайдалануға әкеп тірейді.
Қазақта Асан қайғы туралы аңыз әңгіменің бірнеше нұсқасы бар.
Кейбіреулерінде ол өз халқына бақыт іздеп, Жерұйық тапса, жақсылықты алдан
күтсе, кейбіреуінде ол хандардың қамқоршысы кейпінде көрінеді, сары уайымға
салынады.
Қазақ аңыз әңгімелерінде қиял-ғажайып дүниелер мол, олар адамды асыл
армандарға бастайды, оның ұшқыр ойына қанат бітіреді, келешекке
үміттендіреді.
Зерттеудің нысаны. Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі аңыз, әпсаналар
жанры.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Алға қойылған басты мақсат – тарихи
оқиғалар мен тұлғалар туралы аңыздарды жүйелей, кешенді түрде қарастырып,
аңыздардың тарихилығы мен көркемдік белгілерін ашу. Аңыздардың фольклорлық
жанрлар жүйесіндегі ролі мен маңызын талдау, зерделеу. Осы мақсатқа жету
үшін зерттеу жұмысында мынадай міндеттерді шешу көзделді:
– Аңыз-әпсана жанрының зерттелуіне шолу жасау;
– Аңыздарды тақырыптық жағынан топтап қарастыру;
– Аңыздардың ортақ сюжеттік құрамын белгілеп, оның өзге жанрлармен
байланысын ашу, жүйелеу және кезеңдік сипаттарын айқындау;
– Аңыз бен тарихи шындықтың арақатынасын талдап, белгілі тұлғалар
мен олардың фольклорлық бейнесі арасындағы байланысы мен
айырмашылықтарын көрсету;
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының барысында баяндау, салыстыру,
талдау, жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ фольклорындағы аңыз-әпсаналардың
сипаты дипломдық жұмыс деңгейінде зерттеу нысанына алынып, оның шығарма
тақырыбы, образдар жасалымы, көркемдік, композициялық құрылымындағы мәні
ғылыми тұрғыдан зерделенді;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелеріндегі
ой қорытындылары мен тұжырымдарын жоғары оқу орындарында әдебиет тарихы
бойынша жүргізілген арнаулы курстарда пайдалануға болады. Сондай-ақ
этнография, фольклор, жазба әдебиетінің арақатынасын зерттеуге бағытталған
ғылыми зерттеулерге негіз бола алады.
Зерттеудің құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1 Қазақ фольклорындағы аңыз-әпсаналар
1. Аңыз-әпсаналардың зерттелуі
ХХ ғасырдың бірінші жартысында аңыздардың зерттелуі барлық басылым
көрген мәтіндерді жинастырудан басталды. Аңыздарды зерттеу: тақырыбы
бойынша, қағазға түскен уақыты мен қаһармандары бойынша жіктеу, жүйелеу
жұмыстары, идеялық бағыты бойынша қаһармандардың халықтығы, халық
кейіпкерінің аңыздағы орны, аңыздағы шындық пен қиялдың арақатынасы,
аңыздардағы тарихилық мәселесі, ол үлгілердің ауызша тараған тарих іспетті
екендігі; аңыздағы варианттылық мәселесі фольклорлық жанрдың бір көрінісі
екендігі, тарихи оқиғалардағы тұлғалардың типтендірілуі мәселесі, аңыздағы
көркемдіктің белгілері, аңыздардың сөз өнеріне қатысы, кеңестік аңыз бен
тарихи аңыз байланысы; аңыздардың қоғамдық-саяси, тарихи және тәрбиелік
маңызы, аңыздардың жанрлық табиғатын анықтау т.с.с. мәселелер сөз болды.
Бұлар сол кездегі фольклортану ғылымының ұтымды жағы болды.
Сондай-ақ эпостық жырлардың идеялық-тақырыптық мазмұны; ондағы қиял мен
шындықтың арақатынасы; халықтың тарихи санасы мен тарихи көзқарасының
эпоста көріну белгілері; эпостың мазмұнындағы негізгі ерекшелік реализм
болып табылатыны; эпостың композициялық, әрі стильдік безендірілуі; ескі
эпостың дәстүрлі көркемдік құралдарын қолдану ықтималдығы; дәстүрдің біраз
түрлерін ығыстыру мүмкіндіктері; бейнеліліктің жаңа тәсілдерін енгізу т.б.
проблемалар жан-жақты қарастырылған болатын.
Жалпы ертегі ішіндегі қаһармандардың бет-бейнесінің өзгертілуі;
қаһарманның іс-әрекетін бейнелеудегі фантастиканың алатын орны; кейіпкерді
неғұрлым шынайы көрсету үлгісі; ұнамсыз кейіпкерлердің бейнесіндегі
өзгерістерді бақылау; ертегі сюжеті мен кейіпкерін түсіндіруде олардың
әлеуметтік жағы басым қарастырылуы; ертегілерді көркейтуге қолданылған
көркемдік тәсілдердің де өзгерістерін бақылау; фольклорды таратушылардың
ертегіге деген көзқарасының өзгеруі себептерін анықтау т.с.с. бәрі де ХХ
ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ фольклортану ғылымы алдында тұрған
өзекті мәселелерді негіздегені анық.
Қазақ ұлты ауыз әдебиеті мұралары мол әрі ерекше дамыған ұлттардың
бірі. Ұлтымыздың ұзақ ғасырлардан бері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, жатқа
айтылып, халықтың дана көкірегі арқылы сақталып бүгінге жеткен бұл мұралар
күллі адамзат мәдениетінің асыл қазынасы саналады.
Аңыз – қазақ ауыз әдебиетіндегі жүйеден фольклор саласындағы бай
жанрлардың бірі. Ол халық арасына кең таралған және барынша түрленіп,
вариантталған. Қазақтың халық аңыздары ұлтымыздың ерекше бай ауыз
әдебиетінің бір тармағы болып, мұның саны да, түрі де біршама мол екендігі
анық. Аңыз туралы жүйелі зерттеулер елімізде өткен ғасырдың соңғы
ширегінен кейін ғана жарық көре бастады. Бірінші кезекте Шоқан Уәлихановты
атау абзал. Ол тарихқа қатысты әңгімелерді тарихи аңыздар деп атап тұңғыш
рет аңызды тарихи оқиғалар мен адамдар жайында болатынын айтқан [1,25].
Оларды ертегіден де, жырдан да бөліп алған.
Ғалымның ойын ары қарай жалғастырған Н. Потанин болды. Ол да қазақ
руларының шығуы жайындағы шежірелер мен тарихта болған қайраткерлер туралы
әңгімелерді аңыздар деп атап көрсетті [2,33].
Одан кейінгі ғалымдар Шоқан Уәлиханов, Н. Потанин қатарлылардың
анықтамасын жанрлық тұрғыда нақты шектемей аңыз әңгімелер деп жүрді. Соның
салдарынан тарихи негізі бар аңыздар мен ойдан шығарылған көркем әпсәнәләр,
сондай-ақ солармен бірге таралған хикаяттар біресе аңыздар, біресе аңыз
ертегілер деп аталып жүрді.
Қазақ фольклортану ғылымында аңызды жеке жанр ретінде тұңғыш
қарастырып, оның жанрлық белгілерін, негізінен дұрыс сипаттап берген ғалым
Мұхтар Әуезов болды. Ол ертегілер деген еңбегінде халық аңыздарын аңыз-
ертегілер деп атап өтіп, оған ертегілердің бір бөлегі ретінде тоқталған.
Әрі аңызға: Тарихта болған адамдар жайында айтылған халық шығарған көркем
әңгіме деген анықтама берді [3,45]. Және бұл жанрдың мынадай
ерекшеліктерін атап өтті. Аңыз тарихта болған адамның реал өмірдегі
еңбегін суреттеуді басты мақсат етіп, оның өмірбаяны мен нақтылы іс-
әрекеттерін түбегейлі көрсетіп береді [3,45] – дейді. Алайда Мұхтар
Әуезовтің бұл тұжырымдары ұлттық фольклортану барысында ары қарай жалғасып
дамытылып та кетпеді.
Тек Мәлік Ғабдуллин қазақ ауыз әдебиетіне арналған оқулығында ғана бұл
жанрға біршама орын берді: Оқиғасы реал өмірден алынып болмысы шындық
негізінде ауызша шығарған қазақ халқының көркем шығармаларының елеулі бір
саласы – аңыз әңгімелер [4,56], – деп атап өтеді. Әрі, аңыз әңгімелердің
алғашқы үлгілері халық үшін қызмет еткен және тарихта болған адамдардың
ісін, өмірін әңгімелеу негізінде туылған [4,56] деген пікірді ортаға
қояды. Бірақ соның өзінде де ол кісі аңызды жеке алмай аңыз әңгімелер деп
атап оған жалпылық сипат берген. Әрі аңыз жанрының басты ерекшелігін де
айқын көрсетіп бере алмады.
Жоғарыдан Мәлік Ғабдуллиннің көзқарасы Мұхтар Әуезовтің пікірін
құптайтығын аңғарамыз. Бұл екі ғалымның айтуынан тыс, ғалым, академик
Сейіт Қасқабасов қазақ фольклор саласында аңыз жанры туралы біршама жаңаша
анықтама берген. Ол өзінің 1985 жылы жарық көрген Қазақтың халық прозасы
атты монографиясында қазақ фольклорінің ертегіден өзге прозалық
жанрларын (мифтер мен халық аңыздарын) аңыздық проза қатарына жатқызады,
ал мифтерден өзгелерін хикая, аңыз, әпсәнә-хикаят деп тағы үш жанрға бөліп,
оларды жеке-жеке дәлелдеп көрсетпек болады [5,56].
Сейіт Қасқабасовтың қарабайыр мифтер деп атаған хикаялар тобын,
еліміздің әйгілі ғалымы Нығмет Мыңжан қазақ мифтерін рим-грек сықылды өзге
ұлттардың мифтерінің қалпына салмай оны өз даму заңдылығы бойынша жүйелеу
керек дейтін дербес көзқарасына негізделіп, мифтер қатарына жатқызады және
оны нақтылап түсіндіреді [6,135].
Аңыз, әфсәнә-хикаят деп айтуда Сейіт Қасқабасов орыс фольклорында
легенда, предания деген атаудың жанрлық және лексикалық мағынасын
негізге алады. Бұл екеуі әдетте біз аңыз деп атап жүрген жанрлық көлемді
меңзейді. Ел арасында ертек аңыз ұғымдары кеңірек жайылған және қара
сөзбен айтылатын шығармаларды осы екі сөзбен атайтын дағды қалыптасқан,
тегінде аңыз атауын кейбір қазақ ғалымдары афсана деп те атаған.
Афсана парысша атау болып, аңыз-әңгіме, хяли аңыз және мысал деген
мағынаны білдіреді [7,416].
Бұрынырақта аңыз ертегі кейде аңыз әңгіме деп те аталған дейді.
Орта мектеп әдебиет оқулықтарындағы аңыз анықтамасында көбірек аңыздың
тарихқа қатыстылығы қарастырылған. Бұдан шығатын қорытынды жоғарыдағы
ғалымдардың аңыз жанры жөніндегі түрліше тұрғыдан зерттеу барысында ортаға
қойған, яғни қабылдаған көзқарастары, ол аңыз жанры және оның анықтамасы,
жанрлық ерекшелігі жөніндегі зерттеулердің барысын, ауқымын беинелейді. Әрі
аңыздың ерекшеліктерін жалғасты зерттеп заңдылықтарын аша түсудің
қажеттілігін сипаттайды. Бүгінгі күнге дейін аңыз жанрының белгілері толық
сипатталып, бірлікке келіп қалыптасқан кемелді теориялық ұғым әлі
қалыптасқан жоқ. Әркім әр қырынан баяндайды. Сол себепті күні бүгінге дейін
аңыз деп аңыз-ертегілер ұғымдарын қатар айтып жүрміз. Шындығына келсек,
бұл екеуі екі үлкен жанр. Олардың әрқайсына жеке атау беріп, жанр ретінде
жеке қарастырып, толық сипаттау керек. Ертегі ойдан құрастырылған, жалпы
элементтер көркемдеу амалы ретінде әдейі қолданылған әңгімелер деп
есептелсе, аңыз хабарлау сипатына ие. Ежелгі дәуірде ертегіні оқу, одан
эстетикалық ләззәт алу үшін тыңдаса, аңыздарды хабар, ақпарат мақсатында
айтқан. Бұл ертегілер мен аңыздардың негізгі айырмашылығының бірі.
Ертегілер халықтың творчестволық қиялынан туған туындылар, оның біршама
жалпыласқан тұрақты құрылымдық формасы болады, мәселен, ертегі оқиғасының
басталуы, ондағы бас кейіпкердің тылсым дүниеге сапары, жеңімпаздығы,
мұратына жетіп отыруы т.б. оның үстіне ертегіде қияли әсірелеу, мифтік
элементтер көркемдеу амалы ретінде әдейі пайдаланылады. Ал аңызда мұндай
тұрақты құрылымдық форма болмайды, ол айтушы мен тыңдаушының өресіне, білу
ахуалына қарай оңай құбылады, айтушылар аңыз оқиғасын туылған орны, орта,
кейіпкер, шарт-жағдайына қарай кеңейтіп те, қысқартып та баяндауына бола
береді. Аңыздағы қияли элементтер түсіндірмелі сипат алады. Оның үстіне
ертегіге қарағанда аңыздар тікелей білімдік, танымдық рөл атқарады. Аңыздар
ертегіден айтылу жағынан да өзгеше. Ертекті халық көбінесе ертегішілерден
арнайы көңіл көтеру, қызықтау мақсатында тыңдайды. Ал аңыздардың айтылуы
Сейіт Қасқабасовтың сөзімен айтқанда күнделікті сұхбат-әңгімеден оншалықты
дараланып бөлектенбейді. Бұл жанрдың шығармалары топ адамның өзара
сұхбатында айтыла береді. Себебі олар айтушы мен тыңдаушылар арасындағы
әңгіме тақырыбына қатысты келеді. Сондықтан айтушы баяндап отырған аңыздың
яки хикаяның көркемдігін әрлендіріп жатпайды. Оның міндеті – қажетті
мәлімет яки оқиғаны хабарлау [5,61].
Әрине, қазақ аңыздары ауыз әдебиетінің өзге жанрларынан оқшау күйде
туылып, қалыптасқан жанр емес, ол халық ауыз әдебиетінің басқа салаларымен
белгілі дәрежеде байланысып ұштасып жатады. Бірақ оны ертегінің құрамдас
бөлігі деп есептемеу керек. Аңызды қазақ ауыз әдебиетінің өз алдына
дербес бір саласы ретінде қарастыру қажет.
Аңыз терминін оқиғасы реал болмыстан алынып кейіпкері өмірде болған
прозалық шығарма деген ұғымға тұрақтаймыз. Әуел баста тарихи шындыққа,
нақтылы деректерге негізделіп туылған әңгімелер кейін халықтың ауызша
айтатын аңыздарына айналған. Бұл әңгімелер бертін келе әртүрлі қоғамдық
жағдайларға халық тілегіне сәйкесе өзгеріп, жаңара берген, оған бергі
заманның өмір шындығынан туған оқиғалар мен көзқарастар қосылып бұрынғы
адамдардың аттарын сақтай отырып, соңғы кездің тілектерін де көрсететін осы
заманғы жаңа аңыздар пайда болған. Жалпы айтсақ, аңыз дегеніміз – тарихи
адамдар, тарихи оқиға және ескерткіштер, жер-су аттары, ұлт-ру, діни наным-
сенім туралы халық арасында ауызша таралған деректі хикаялар.
Халық аңыздары белгілі тарихи дәуірдегі халық ортасында туылған
ерекше оқиғалардың яғни ерекше әйгілі адамдардың басынан өткен, жұрт
ұмытқысыз күрделі оқиғалардың ел аузында ұзақ жылдарға жалғасып аңыз болып
айтылып, өте ұзақ замандарға жалғасып, кемелдене түскен әңгімелері. Қазақ
халқының төл өмірінен туған мұндай аңыздарды мазмұнына қарай белгілі тарихи
кейіпкерлер жөніндегі аңыздар, тарихи уақиғалар жөніндегі аңыздар, жер-су
аттары жөніндегі аңыздар, және күй аңыздары деген үлкен төрт топқа бөлуге
болады.
Аңыздың пайда болу уақытына қарай оларды ерте заман аңыздары, таяу
заман аңыздары, осы заман аңыздары деген үш үлкен топқа бөлуге болады.
Ерте заман аңыздарына Оғызхан, Қорқыт және Арыстан баб туралы аңыздарды
енгізуге болады. Таяу заман аңыздарына Асанқайғы, Жиренше, Алдар көсе
жайындағы аңыздарды кіргізуге болады. Осы заман аңыздарға Абылай, Қазыбек,
Әбілқайыр, Бөгенбай, Қабанбай, Жәнібек аттарына қатысты аңыздарды кіргізуге
болады. Халық аңыздары халықтың тіршілік тұрмысында орнын өзгертуге
болмайтын жанды шежіресі. Тұтас халық иелік ететін қымбатты жасампаздық,
көркем әңгіме, халықтың телегей-теңіз ақыл-ойының жемісі, тіл байлығының
қайнар бұлағы.
Заман өткен сайын олардың сюжеті де мазмұны да, көркемдігі де өзгеріп
жетіле береді. Ауызша шығарылып, ұрпақтан-ұрпаққа таралып отырған терең
тамырлы, ғұмырлы нағыз халықтық нұсқа. Халық бұқарасы үшін де, әдебиетшілер
үшін рухани азық, аңыздар ежелгі фольклордің үлгісі.
Тарихтан бері кең сахараны мекендеп келе жатқан қазақ ұлты жомарт
мінезі, сарқылмас ақыл-парасаты арқылы сахара мәдениетін қалыптастырды. Бұл
күндері қазақтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мазмұны бай түрі мол аңыздары
халқымыздың атам замандағы тарихы мен мәдениетін салт-дәстүрі мен діни
негізін зерттеудегі бағалы материалына айналды. Қазақ халқы оны қашанда
жадында сақтайды, сүйіп оқиды, құмарта тыңдайды, одан өлшеусіз рухани
ләззәт алады.
Табиғат – адам баласы тіршілік қимылының қайнар көзі, әдетте аңыздың
пайда болуы белгілі бір адамның бастан кешкен іс-әрекетіне негізделіп
құрылады. Аңыздарда әсіресе, өткен күндердің шын мәніндегі тарихи оқиғалары
маржандай тізіліп, сабақтаса баяндалады. Аңыздарда халықтың шынайы тұрмыс
тіршілігі де, адамдар арасындағы өзара қарым- қатынастарда көрініс табады.
Бұдан біз ұлтымыздың сонау бағзы заманнан бергі тарихтағы өмір
көшірмелерін, салт-дәстүрін, діни сенімін ұлы табиғат дүниесін тануға
талпыныс жасаған ізгі ниеттерін көре аламыз.
Он тоғызыншы ғасырдағы франциялық әйгілі ойшыл Павел Лафарг
айтқандай: Аңыз өтірікшінің өтірігі емес әрі түпсіз қиялдың туындысы да
емес, қайта ол адамзат өскен өмірінің нақтылы картинасы [8,99], ал,
шынында біздің ата-бабаларымыздан жалғасқан алтынның сынығындай асылымызды
алдағы күнде кемеліне келтіре зерттеп оны игілікке жаратуымыз кезек
күттірмейтін борыш екені бәрімізге аян.
Әпсана (парсы, апсанс – аңыз, араб, хикаят – әңгіме) – қазақ
фольклорлық прозасының жанры. Бұл терминді орыс, Еуропа әдебиеттерінде
қалыптасқан легенда (лат. legenda) – ұғымының баламасы ретінде қазақ
фольклортануына С.Қасқабасов енгізген. Әпсана – бағзы бір замандарда
болыпты-мыс делінетін оқиғаларға немесе пайғамбардың, әулие-әнбиелердің
ғажайып істерін баяндайтын діни сюжеттерге негізделген, сондай-ақ нақтылы
тарихи, кітаби дерек, тиянағы жоқ, таза қиялдың жемісі ретінде туған,
фольклорлық прозаның көркемдік сипаты мейлінше қанық үлгісі. Әпсанадан
аңызға да, мифке де, ертегілерге де тән жанрлық белгілер бірдей ұшырасады.
Оқиғаның тым көне, архаикалық сипаты белгілі бір идеялық, тақырыптық
бағдарды діттейтін сюжеттік-композициясын шарттылықтың басымдылығы, көп
нұсқалық-әпсананың негізгі ерекшеліктері әпсана шартты түрде тарихи-
мекендік, діни-кітаби, әлеуметтік-утопиялық деп үшке бөлінеді. Тарихи-
мекендік әпсана есте жоқ ескі дәуірде өткен оқиғалар, тарихи тұлғалар
жайына арналады (Ескендір Зұлқарнайын, Қызыр, Қорқыт туралы әпсана). Діни-
кітаби әпсана құран хикаяларын мазмұндап, әулиелердің тағдыр-талайын,
тіршілік тауқыметін, т.б. өзек етеді (Мысалы: Аюп, Мұса, Әзірет Әли, Нұх,
т.б. туралы әпсаналар). Ал әлеуметтік-утопиялық әпсаналар халықтың тәңірі
қалаған абат мекен Жерұйық хақындағы ой-арманынан туындайды (Асан қайғы,
Абат, Өтеген батыр іздейтін Жерұйық, Жиделі-Байсын туралы әпсаналар)
[9,126] .
Аңыз – фольклор жанры. Қазақ халық ауыз әдебиетінің тарихи негізі бар
мол саласы. Онда айтылатын оқиғалардың, кейіпкер аттарының, елді мекен, жер
атауларының, мезгіл мөлшерінің деректілігі басым келеді. Әуезов аңыз жанры
жайында Л. Соболевпен бірге жазған Қазақ халқының эпосы мен фольклоры
атты монографиясында, 1957 ж. шыққан Қазақ ССР тарихының 1-томында
жарияланған Қазақтың ауыз әдебиеті атты көлемді еңбегінде жан-жақты
айтқан. Алғашқы еңбектің Аңыз ертегілері деген тарауында: Қазақ
аңыздарының ертегілерден ерекшелігі сол – барлығы да тарихта болған адамдар
жайында айтылған, халық шығарған көркем әңгіме болып келеді. Кейін оларға
қоспалар қосылады да, халық творчествосының ерекше бір саласын құрайды
[10,56] – деп бірден екі жанрдың жігін ашып алады. Монографияда эпос пен
аңыздың негізгі ерекшелігі – соңғысының қара сөзбен баяндалатындығы
эпостағыдай кейіпкерді тарихи прототипінен көп алшақтатпайтындығы, циклды
боп келуі дейді. Қазақ аңыздарын Қорқыт, Асан Қайғы, Алдар Көсе сияқты
тарихи адамдар туралы аңыздар мен күй аңыздары деп екі түрге бөлген. Бұл
еңбекте Қорқыт, Асан Қайғы, Алдар Көсе, Жиренше, Күй аңызы деп жеке
тарауларға бөліп те талданған. М.Әуезов Қазақтың ауыз әдебиеті
мақаласында аңыз жанрын ертегілермен бірге алып қарастырған. Алғашқы
еңбекке қарағанда, көлемі шағын болғандықтан, ауыз әдебиеті жанрларын айқын
ажыратып жіктемеген. Ертегі мен аңыздардың түп-төркіні халықтың арман-қиялы
екенін негізге ала отырып, екі жанрға қатар талдау жүргізген. Әйтсе де
Бергі кезде Жамбыл жазған Өтеген батыр поэмасының сюжеті Асан Қайғы
жайындағы аңызға тығыз байланысты деп, ертегі мен аңыздың айырмашылығын
айырып айтқан [9,126].
Аңыз әңгімелер тарихта болған белгілі бір адамдардың атына, іс-
әрекетіне байланысты туады. Мұндай адамдардың ел үшін еткен еңбегі,
қамқорлығы, халық намысын қорғауы, сол жолда жасаған игілікті іс-әрекеттері
ел аузында аңыз әңгімеге айналып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен. Аңыз әңгімелерде
халықтың қоспасы болғанымен, негізгі ой түйіні барлық жерде бірдей
сақталады. Олардың өміріне байланысты әңгімелерде ертегілердегідей әсіре
қиялдау көп кездеспейді. Оқиға желісі күнделікті өмірде кездесетін
қарапайым сюжетке құрылады. Қазақ аңыздарындағы Асан қайғы, Жиренше шешен,
Алдар көсе, Қожанасыр, Қорқыт, т.б. – бәрі де қарапайым адамдар ретінде
суреттеледі. Кейбір аңыз әңгімелердің басты кейіпкері көрші елдерге де
ортақ болып келеді. Мысалы, Қожанасыр қазақ, қырғыз, өзбек ауыз әдебиетінде
ортақ кейіпкер. Ол ауылы аралас, қойы қоралас, қыз алысып, қыз берісіп
құда-жекжат болып кеткен көрші елдердің ежелгі мәдени байланысының куәсі.
Аңыз әңгімелерде көбінесе сарандық пен сақилықты, жалқаулық пен қиқарлықты
өткір сатирамен ажуалап сынау арқылы жастарды жаман әдет, жат мінездерден
аулақ болуға баулуды мақсат тұтады. Қожанасыр әңгімелерінде (аңызда) оғаш
қылығы, аңғал мінезі әжуа-күлкі туғызып отырғанымен, негізі түйін ойда
үлкен тәрбие-тәлім толқыны анық байқалады; оқушы оқып күле отырып шындықты
түсінеді. Осындай халық арасына кең тараған күлкілі сықақ аңыз әңгімелердің
бір тобы Алдар көсе атымен байланысты туған. Көсе образы – қарапайым
халықтың күлкіні сараң байларға, оның өкілдеріне қарсы жұмсау, оларды
келеке-мазақ ету тілегінен туған образ. Мұны біз Алдар көсе мен Алаша
хан, Алдар көсе мен шық бермес Шығайбай, Алдар көсе мен саудагер, т.б.
аңыз әңгімелерден көреміз. Осы аттары аталған хан, бай, саудагерлерді Алдар
көсе өзінің тапқырлығы, ақыл-айласының арқасында алдап соғады, ел алдында
мазақ, күлкі етеді. Халық аузындағы мәтелге айналған Жұмыртқадан жүн
алатын, Өзі тойса да, көзі тоймайтын, Кесіп алса қан шықпайтын шық
бермес Шығайбай – сараңдықтың жиынтығы. Шығайбайдың әдеті мен ісінен
сарандық, дүниеқорлық, өзімшілдік айқын көрінеді. Оның осы мінезін жек
көрген халық қапияда жол, қапылыста сөз табатын, айла-амалы мол Алдар
көсені жіберіп, Шығайбайды бірнеше рет жер қаптырады. Ұрының әйелі өзіне
лайық дегендей, оның тәрбиесіндегі үй-іші – әйелі, қызы Шығайбайдың өзі
тәріздес пиғылы тар сараң жандар. Көсе үйге кіріп келгенде әйелі илеп
отырған нанды, қызы үйітуге әзірлеп отырған қазды жасыра қояды. Бұл
әрекеттер Шығайбайдың образын толықтыра түседі. Сараңдық пен дүниеқорлыққа
жаны қас Алдар көсе табан аузында сөз тапқыштығымен өзінің жаңа ғана
көргендерін әңгімеге қосып, келе жатып үлкен сары бас жылан көргенін, оны
өлтіргенін тұспалдап айтып береді. Осы айтқандарым өтірік болса, байеке
сіздің астыңыздағы қазыдай тілінейін, бәйбішенің нанындай иленейін,
қызыңның астындағы қаздай жұлынайын [11,113], – деп аяқ астында оларды
масқара етеді. Алдар көсе ақыры байдың қызы Бізбикені алдап алып кетумен
уақиға аяқталады. Ал Алдар көсенің шайтанды алдауы деген әңгіменің
сюжеті, құрылысы басқаша болып келеді. Халық ұғымында шайтанды ешкім алдай
алмайтын болса, бұл әңгімеде Алдар көсе өзінің қулығымен шайтанды да алдап
кетеді. Оның өтірік өліп тірілуі, шайтанға қазы алдыруы, үлкендігін бұлдап,
шайтанның мойнына мініп қамшымен сабауы, шайтандар қорқатын тікен арасына
тығылып, ала қаптағы алтында алып құтылып кетуі арқылы адам айласы шайтанды
да жеңеді деген идеяны білдіреді. Алдар көсе туралы аңыздардың қай-қайсысы
болмасын оны тапқырлықтың өкілі етіп және ол қандай іс-әрекет жасаса да
жазғырмай, сүйікті етіп көрсетуі Алдардың ел санасынан ұнамды кейіпкер
түрінде тұрақты орын алғандығын аңғартады.
Шешендік – қазақ елінің көнеден келе жатқан дәстүрлі тіл өнері.
Шешендік – сирек ұшырасатын қасиет-дарын. Шешендік сөз терең ойға, ұтқыр
шешімге, тапқыр қисынға құрылады. Шешендік өнер мен билік қолма-қол туып
айтылатын, суырыпсалма жүрекжарды әділ сөздерге негізделіп шығармашылық
сипатымен дараланады. Асыл ойдың алтын қазығы болған шешен-билердің халық
жадында сақталып келген дана ойлары келешек ұрпақ үшін әрқашан тәрбие-өнер
мектебі болған. Енді елдікке, бірлікке шақыруда, халық тарихын байыппен
саралап, бүгінгі ұрпақ санасына жеткізуде шешендік сөздердің маңызы ерекше.
Халқымыз Сөз қадірін білмесең, өз қадірінді білмейсің, Сөз сүйектен
өтеді, Шешеннің тілі қылыштан өткір, қылдан нәзік деп, сөз өнерін ерекше
тани білген.
Шешендік сөздер – ғасырдан-ғасырға ұласып, халық игілігіне жарап келе
жатқан ұлттық мұрамыздың бірі. Қысқа да нұсқа, бейнелі, мағынасы терең,
шымыр, қисынға құрылған бұл сөздер тындаушының көңілінен шығып оны сөзсіз
иландырады.
Қазақ фольклорының прозалық жанрларының қатарында әпсана мен хикаяттың
орны ерекше. Ғылыми айналымда аңыз ретінде қарастырылып келген бұл жанрлар
бүгінде өзіндік дара өлшемдері және құрылымдық ерекшеліктері арқылы жанрлық
дифференциациядан өтті.
Әлемдегі фольклорға көз тіксек, бұл ұғымдар легенда сөзімен сәйкес
келеді. Ғалым В.К.Соколова халықтың ауызша тараған прозалық әңгімелерін
олардың тарихи мазмұнына сәйкес төмендегідей топқа бөледі:
1. Исторические предания
2. Предания легендарные
Соның ішінде легенда ұғымының ішкі құрылымына қарай 2 түрін көрсетеді.
Олар: исторические легенды религиозного содержания, социально-
утопические легенды [2,272] .
Легенда ұғымын тақырыптық, мазмұндық, сюжеттік тұрғыда жіктеп, қазақ
фольклортану ғылымына жанр ретінде енгізген академик С.Қасқабасов алғашқыда
аңыз бен ертегі аралығындағы прозалық туындыны қосарлы термин аясында
қарастырса, кейінірек қос ұғымының аражігін ажыратып, өзіндік бояу-реңкін
салыстыра отырып, әпсана және хикаят деген жеке ұғымдар қалыптастырады.
Әпсана деп кейде ертеде болған, немесе ойдан шығарылған бір оқиғаны
көркемдей баяндайтын шығармаларды айтамыз. Тақырыптық және сюжеттік
мазмұнына қарай қазақ әпсаналары шартты түрде тарихи-мекендік және
утопиялық болып келеді.
Әпсана, әдетте, аңыз негізінде пайда болады, бірақ кейде өз бетінше де
туындайды. Мәселен, өте ерте заманда туған аңыздар бірте-бірте әпсанаға
айналады [5,158].
Осындай пікір қорытқан ғалым С.Қасқабасов бұл тарихи-мекендік
әпсаналардың ежелгі мифтерден тарайтынын да ескертеді. Мифтік желілердің
қаһармандары көркемдік-эстетикалық процесс негізінде әпсана сюжетіне
ойысып, қиял мен танымның кешенді көрінісін байқатады. Жалпы, мифтік
бейнелердің аңыздық проза түрлерінің барлығында орын алуын орыс фольклорисі
Э.В.Померанцеваның сөзінен байқаймыз: ...Среди жанров, для которых
характерна установка на достоверность, есть такие, как, например, былички
или легенды, содержания которых по существу отличается крайней
фантастичностью. Героями их выступают мифические существа. Однако это не
составляет принципиального отличия их от исторических преданий,
повествующих о действительных событиях прошлого и реально существовавших
людях [13,280].
Әпсаналар желісінде бірде Қыдырдың (Қызырдың), бірде Бақтың көзі
көрмейтін соқыр болып суреттеледі. Сондықтан наным мен сенімге берік халық
Ұлыс күні шырақ жағып, Көктің қасиетті періштелерінен несібе күткен.
Олардың жанары түскен адамға құт пен береке бұйырады деп иланған. Мысалы,
бір әпсанада Бақ пен Қыдыр жұбын жазбай бірге жүреді екен. Оның себебі,
Бақтың екі қасы ұйысқан қабағы жүнге айналып, көзін жауып, меңіреу қараңғы
қалыпта болғандықтан қарға адым жер жүре алмайды. Ал, оны жетелеп жүрген
Қыдыр атаның бір бармағының сүйегі жоқ былқылдаған ет екен-мыс. Бақ
Қыдырдың бармағынан тас қып ұстап жетелеп жүргендіктен Бақ қараса – Қыдыр
дарып, Бақ қарамағанға – Қыдыр дарымайды екен. Бақтың көзі соқыр
болғандықтан ол адамдарға өте сирек қарайтын себепті пенденің жұлдызы
жанып, жолы ұдайы ашыла бермейтіні де содан екен[14,150] делінеді.
Қырықтың бірі Қыдыр дейді халық. Күніге қырық адамға кезігіп
сәлемдескенде соның бірі Қыдыр болуы да ықтимал. Қыдырдың бармағы сүйексіз.
Сол себепті қазақ баласы бір-біріне амандасқанда қос қолын қатты қысып,
ыстық қауышып, құшақтасады. Әсіресе, Ұлыстың ұлы күні – Наурыз тойында
солай болады. Өйткені, бармағы сүйексіз былқылдаған Қыдырдың қолын сәтін
салып ұстап қаламын деп те ел ырымдайды.
Түрік әпсаналарына зер салсақ, Қызыр жөнінде мынадай бір сюжетті
байқаймыз: Ертеде бір патша Қызырды тауып, алдыма әкелген адамға қалаған
дүниесін беремін деп жар салады. Алайда ешбір адамның Қызырды таба
алатындай мүмкіндігі болмайды. Сонда кедей шал ғана батылы жетіп, Қызырды
әкелуге уәде береді. Өйткені Қызырды табуға қырық күн сұрап, оған қоса ішіп
жейтін тамағын сұрап алады. Қызырды таппаса, басы кесіледі, алайда патшаның
берген сыйы балаларына өмір бойы азық болады. Қырық бірінші күні шал патша
алдына келіп, Қызырды таппағанын айтады. Ашуға булыққан патша өзінің
уәзірлерінен шалға қолданар жазаны сұрайды. Сонда бірінші уәзір шалды
бөлшектеп кесіп тастауды ұсынады. Екінші уәзір шалдың терісін сыпырып, оған
сабан толтыру керек екенін айтады. Ал үшінші уәзір мүсәпір шалға кешіріммен
қарап, оның мұндай қадамға қажеттіліктен, жоқтықтан барғанын түсіндіреді.
Бұл үш уәзір өз тілектерін айтқанда, олардың қасында үнемі бір кішкентай
бала Әр нәрсе тегіне тартады деп қайталап тұрады. Сонда патша баладан бұл
сөздің мәнісін сұрайды. Бала: Бірінші уәзірдің әкесі қасапшы болған.
Сондықтан да қасапшылық танытып жатыр. Екінші уәзірдің әкесі жастық
дайындайтын ісмер болған. Ал үшінші уәзір нағыз уәзірдің баласы. Өз тегін
танытты. Мен бұл жерге бейшара шалды ұятқа қалдырмау үшін келдім. Уәзір
қажет болса – уәзір, Қызыр қажет болса – Қызыр деп есіктен шығып кетеді.
Бұл бала кейпіндегі Қызыр болса керек. Патша өз нөкерлерін жібергенмен,
Қызырды таппайды. Сөйтіп бейшара шал патшаның байлығы мен сыйына ие болыпты
[14,2].
Мұндай құбылу қасиетіне ие Қызыр бейнесінің мифологиялық сипаты түркі
тілдес барша халықтар фольклорынан мол ұшырасатыны сөзсіз.
Қызыр баба адамзат баласына өңінде кездеспесе, түсінде аян арқылы
көрінуі мүмкін. Тарихқа жүгінсек, Әмір Темірдің бұйрығымен XIV ғасырда
Әзірет Сұлтан рухына арналып, Түркістанда архитектуралық ескерткіш
орнатылғаны белгілі. Бұл жайында жергілікті халықта мынадай әпсана бар:
Қожа Ахмет Йассауи мазарын тұрғыза бастағанда, қара дауыл қабырғаларын
ұшырып әкетеді. Осыдан кейін Темірдің түсіне шал (Қызыр) еніп, ол ең
алдымен Ахметтің ұстазы Арыстанбабқа мазар тұрғызу жөнінде аян беріпті.
Темір шалдың айтқанын екі етпей орындап, содан кейін барып қана өзі ойлаған
жұмысына кіріседі[15,201]. Бұлайша қасиетті әулие-әмбиелердің түске кіріп,
аян беруі фольклорлық сюжеттердегі негізгі сарындардың бірі
Енді бір әпсанада: Ертеде Бақ пен Қыдырдың тау бөктерінде келе
жатқанын көрген жетім-жесір, ғаріп-кәсір, бай-манаптар барлығы ол екеуінің
алдын орап, шапағат сұрапты. Көзін жабағы қасы жапқан Бақ тұқырайып тұрып,
қалың қасын жалп еткізіп, басын жоғары көтеріп қалғанда, тау басындағы
кемтар қызға көзі түсіпті. Қыдыр ақ таяғын қолына алып, жылап тұрған қызға
қарата бір нұсқап қалыпты да екеуі де көзден ғайып болыпты. Көп өтпей әлгі
қыз сауығып, күйеуге шығып, үйлі-баранды болып, басына дәулет дарып, барша
мұратына жетіпті. Бақ қараса – Қыдыр дариды деген тәмсіл осыдан қалған
екен-мыс деп айтылады. Тағы бір сюжетте: Қыдыр әр адамға өмірінде үш
мәрте кездеседі екен.Тек сол шапағатты сәтті сезініп, тілек тілеген адамға
бақ қонады екен[14,3]. Кейде Қыдыр атаның қолында қамшысы бар. Ол
қасиетті қамшысын күн мен түн теңескен Ұлыстың ұлы күні көкке бір мәрте
ғана көтереді. Сол сәтте күн кенет қызып, теңгедей мұз, тебінгідей тоң
қалмай балқып еріп, табиғат жадырап, бусанып кетеді [14,2] делінеді.
Сонымен қатар Қыдырдың қамшысы жерге түскенде дариялардың мұзы шарт-
шарт сынады деп иланады халық. Сондықтан да ел арасында қызыр қамшысы
деген түсінік бар. Яғни, сәуір айының орта кезінен кейін алғаш рет
найзағай ойнайды, жаңбыр жауып, жер бусана бастайды. Бұл атаудың
найзағайдың жарқылына байланысты қойылғаны анық.
Байқап қарасақ, жоғарыда аталған әпсаналар желісінде, халық түсінігінде
Қызырдың ғажайып істерін жүзеге асырып, адамзатқа бақ пен молшылық,
табиғатқа ажар беретін қасиетті таяғы немесе қамшысының рөлі ерекше.
Сиқырлы таяқ пен қамшы туралы фольклортану ғылымында нендей пікірлер бар?
Фольклорлық сюжеттерді дамытуда қызметі қандай? Бұл турасында орыстың
атақтың фолькорисі В.Я.Пропп өзінің Исторические корни волшебной сказки
атты еңбегінде Волшебные дары. Волшебный предмет атты тараушасында
төмендегідей тұжырым жасайды: Палочка создалась в результате общения
человека с землей и растениями. Сказка не сохранила только одного
обстоятельства: прутик срезается с живого дерева, и тогда он может
оказаться волшебным, перенося чудесное свойство плодородия, обилия и жизни
на того, с кем он соприкасается. По свидетельству Маннгардта, люди
животные, растения в различные времена года уларяются или стегаются зеленой
веткой (палочкой), чтобы стать здоровыми и сильными. Таких случаев им
приводится очень много, и они ясно показывают, что здесь на ударяемого
переносится жизненная сила растения [16,196]. Ғалымның сөзі бойынша ертегі
жанрындағы сиқырлы таяқтың құдіреті қиял-ғажайыптық элементтердің бірін
құрап, мотивтік негіз болса, әпсана мазмұнында да көркемдік қызмет
атқарады.
Өзбек фольклорында Қызыр туралы халық түсінігі утопиялық әпсаналарда
сақталған. Мұндай әпсаналардың қатарында Байсын әпсанасы ерекше аталады.
Себебі белгілі бір мекеннің таңғажайып құбылыстарға ие болуы осы Қызыр
есімімен тығыз байланысты. Қызыр өзінің кезекті бір саяхатында ауасы таза,
жері шүйгін жерге тап болып, тамсанып: Мен мұндай жұмаққа бара-бар жерді
бұрын-соңды көрмеген екем. Осы жерді мекен еткен әр адам мол байлыққа
кенелсін деп ақ батасын беріпті [17,161]. Өзбекстанның оңтүстігінде
орналасқан Сұрхандария облысының аумағындағы Байсын жері осылайша пайда
болған екен.
Жалпы утопиялық әпсаналардың мазмұны көбінесе әлеуметтік сипатта
болады. Сондықтан да Ғалым К.В.Чистов саяси белсенді утопизмнің өзіндік
формасын көрсететін аңыздық прозаны әлеуметтік-утопиялық әпсана деп атап,
оның идеялық мазмұнына қарай легенды о золотом веке, легенды о далеких
землях, легенды о избавителях [18,267] сынды түрлерін атап көрсетеді.
Көшпелілер мәдениетінің ең бір көне нұсқалары – ол миф пен әпсаналар.
Миф – фольклордың ең көне жанры. Оның тұп-тамырлары сонау алғашқы қауымдық
құрылыстан басталады. Адам баласы өзін қоршаған орта, табиғат, жан-
жануарлар, өмір, өлім, өсіп-өну туралы ерте заманнан-ақ өз түсініктерін
қалыптастырған.
Көшпелілердің көне мифтік көзқарастары жыр-аңыздарда көрініс тапқан.
Түркі көшпелілерінің ең көне аңыздарына Қорқыт туралы аңыз-әңгімелер
жатады. Қорқыт туралы аңыз-әңгімелердің негізгі сюжеті — өмір мен өлім,
адамның ажал алдындағы дәрменсіздігі.
Ежелгі ғұндардың, көне үйсіндер мен қаңлылардың аңыз-әңгімелеріне,
жырларына Ер Төстік, Еділ-Жайық эпостық жырлары жатады. Ә.Марғұланның
айтуынша, бұл ғажайып мифтер Қазақстанның көп жерінде сақталып келг Еділ
аңызындағы батыр жалғыз көзді дәумен кездесіп, оның көзін қыздырған
темірмен ағызып түсіріп жеңеді.
Ғұн дәуірінен сақталған аңыздың бірі – Дың-сұлу. Аңыз бойынша, ерте
дәуірдегі ұлы ханның қызына Әлеупа батыр ғашық болады. Хан биік мұнара –
дың тұрғызып, қызын сол мұнарадағы жайға орналастырып, дыңның сыртынан
қырық күзетші қойған екен дейді. Жігіт мұнараға тылсым арқылы шығады. Қыз
оған ғашық болады. Содан әкесінен рұқсат сұрап жігітке қосылады. Бұл
аңыздың таза ғұн дәуіріндегі нұсқасы бойынша, хан өзінің өзгеше сұлу туған
екі қызын елсіз жапан түзге салынған дың — мұнара ішінде сақтайды. Оның
қыздарына бәрі (қасқыр) ғашық болып, қыздарға күн болып дарып, олардан көп
ұрпақ тарайды. Қозы Көрпеш-Баян сұлудың кешенін ғалымдар ғұндарда да болған
сондай дыңның бір түрі деп есептейді.
Ғұндардың керемет әпсаналарының біріне олардың басын біріктіріп үлкен
мемлекет құрған Мөде тәңірқұты туралы аңыз-әңгіме жатады. Ғұндар бірнеше
ғасырлар бойы Қытайды бағындырып келген. Бірақ әр кез Қытайдан жеңіліс
тауып отырған. Ғұн елі бір әлсіреген кезде Қытай үкіметі Мөдеге елші
жіберіп, оның бір керемет жүйрік атын беруді талап етеді. Мөде уәзірлерін
шақырып кеңеседі, уәзірлер бермеуге кеңес береді. Бірақ Мөде күш жинап
алғанша елдің амандығын тілеп, атты бергізеді. Соғысқа сылтау іздеген Қытай
басшысы ендігі жерде Мөденің бір сұлу жас тоқалын өзіне әйелдікке беруді
сұрайды. Мөде бұл қалауын да бергізеді. Үшінші жолы әбден даңдайсыған
қытайлар ғұндардың оңтүстігіндегі бос жерді сұрайды. Сонда Мөде тағы да
уәзірлерін жинап алып ақылдасады. Сонда уәзірлері: Ақыры бос жатқан жер
ғой, берейік [19,26], – дейді. Мөде сонда Біздің ең құнды, қасиетті
дүниеміз – жер, біз бір тұтам да жер бермейміз, – дейді де, Қытайға соғыс
ашады және жеңіске жетеді. Ғұндардың бұл әпсанасынан көшпелілер үшін жер,
атамекен ұғымы сонау ерте бастан-ақ ең қасиетті, ең қадірлі құндылық
саналғанын көреміз.
Ғұндар мен көне түркілердің өздерінің шығу тегі жөніндегі аңыздарының
да тарихи мәні бар. Ол аңыздың бір нұсқасы бойынша, ғұндар (түркілер)
өзінің күншығыстағы көрші елінен қатты жеңіліс тауып, тегіс қырылады. Жау
әскері бір жас баланы өлтірмей, тастап кетеді. Содан тараған жұрт ғұндар
мен түркілер еді дейді көне аңыз. Көне түркілер қасқырды ата тегіміз деп
біледі. Түркі халқын бірінші басқарған Ашына өзінің осы тектік ерекшелігін
білдіру үшін ордасының қақпасына бөрі басының суреті бар ту байлаған. Бұл
аңыздың бұлыңғыр сілемі кейінгі қазақтарға дейін жеткен. Қазақта бөріні
тәңір серісі деп құрметтеген.
Ғұн, үйсіндер қала да салып, қала мәдениетін білген. Бұл дәуірде пайда
болған Түймекент, Тасақыр қалалары жөнінде қазақ арасында ғажайып хикаялар,
аңыздар сақталған. Аңызда бұл қалалар Талас өзенінің бойында салынғандығы
айтылады.
Қазақтың көне аңыз-әңгімелерінде мал түліктерінің жебеушісі, пірі бар.
Мысалы, қойдың иесі – Шопан ата, жылқының иесі – Қамбар ата, түйенің иесі –
Ойсыл қара, сиырдың қолдаушысы – Зеңгі баба деп түсінген. Қазақ Ойсыл
қара, оңдай гөр, Қамбар ата, қолдай гөр, Шопан ата байыта гөр, Зеңгі
баба, жарылқай гөр [20,120], – деп, малдың жебеушілерінен көмек сұраған.
XIV ғасырда Әмір Темір қасиетті Әзірет сұлтанның күмбезін жаңадан
тұрғызуға кіріскенде, Қаратау, Сырдария маңы қазақтары жиналып келіп, қирап
жатқан күмбезді қоршап алады. Әмір Темірдің кісілеріне былай дейді: Сақып
қыранға барып айтыңдар, алдымен Зеңгі бабаның басына күмбез тұрғызсын, ол
Әзірет сұлтаннан (Қожа Ахмет Йассауи) көп заман бұрын өткен данышпан, өзі
бақташы, сиырды табынымен шоңайтып, халыққа байлық сыйлаған кісі. Темір
халық ұйғарымын қабылдап, Зеңгі бабаның басына күмбез тұрғызған
[19,13]дейді ескі аңыз. Зеңгі баба күмбезі Қазығұрт тауының оңтүстігінде,
Ташкентке таяу жерде салынған.
Түйенің алыбы Ойсыл қараның туған өлкесі — Жетісу, Қазығұрт, Қаратау.
Оның бейнесін тас оюшылар осы өлкелерде тасқа ойып түсіріп кеткен.
Шопан ата жатқан жер Маңғыстау түбегінде, кейін оның маңайы әулиелі
үлкен қорымға айналған.
Көне аңыздар бойынша, сақ, ғұн, үйсін жауынгерлері ұзақ жолға шыққанда,
беліне не күміс кісе, не тұлпар аттың тұяғын байлап жүретін болған. Әлкей
Марғұланның дерегі бойынша, бұл дәстүр бергі заманға дейін Кіші жүз
қазақтарында сақталып келген. Тұлпар аттың тұяғы таудағы тасқа да мөрдей
боп түскен. Тұлпар ізі түскен тастар Арғанаты тауынан, Абралы тауынан
табылған. Олар тұлпартас деп аталады. Геродот келтіретін сақ аңызы бойынша,
сақтар жерінде тасқа түскен тәңірінің табан ізіне табынған. Осындай тасқа
қашап салынған адам ізі Бетпақдаланың Таңбалы жартасында, Сарысу бойында,
Теректі әулие тасында, Ұлытауда Арғанаты тасында кездеседі. Орта
ғасырлардағы мұсылман деректеріне қарағанда, ондай тасқа басылған адам ізі
қыпшақ және оғыз дәуірінде ерекше қасиеттелген.
Қазақ аңыздары бойынша, дүниені топан су басқанда Нұх пайғамбардың
кемесі Қазығұрт тауының басына келіп тоқтаған. Халық аңызы бойынша:
Қазығұрт тауының үстінде тоқтаған кеменің ізі – апан бар, оның асты үңгір,
төбесіне ағаш қадаған, Қазығұрт атаның ордасының орны сол жерде болған
[21,56], – дейді. Бұл жерді қазақтар осы күнге дейін Қазығұрт бабаның тауы,
Қазығұрт ата, Қазығұрттың жаңғақ қорасы, Қазығұрттың ақ қойлары, шудалы
түйелері жайылған жер [21,56], – дейді.
Ғұндарға, түріктерге тотем болған жануарлар мен аңдар – бұқа, көк бөрі,
марал, т.б. Тотем түсінігі – халықтың өз тегіміз, туысымыз деп жан-жануарды
қастерлеуі, оларға сиынуы. Рим жазушыларының ғұндардан жазып алған бір
аңызы бойынша, ғұндар Меотис батпағында аң аулап жүріп адасып, батпақтан
шыға алмай тұрғанда, оларға бір ақ марал жол көрсетеді. Батпақтан шыққан
соң, ғайып болып жоғалып кетеді.
Ғұн елінде көк бұқа жөнінде аңыз кең таралған. Бұл аңыз қазақтарда,
әсіресе наймандар арасында жақсы сақталған. Өріден келе жатқан Көк бұқаның
күйі Тарбағатай, Алтай жерінде көпке дейін ұмытылмаған.
Қытай деректері бойынша, ғұндарда Окр деген ат ер балаға жиі
қойылатын болған. Өкір – өгіз сөзінің бір түрі (салыстыр: өгізше өкіру).
Осы ғұн дәуірінен келе жатқан дәстүрден наймандардың бір атасы – өкіреш
наймандар тарағанында күмән жоқ. Бұлардан бұрын окр, өгіз сөзі түркілердің
үлкен тайпасы – оғыздардың атауына айналған.
Ғұндар балаларын әлпештеп, айналғанда былай дейді екен: Ай мүйізді ақ
қошқарым бастаған ақтылы қойым сенікі болсын, қамыстай сүйір құлағының
шетінде қара меңі бар, мөлдір көзді боз айғырым бастаған ұлан-байтақ боз
жылқым сенікі болсын, шудалары төгілген, түсінен кісі шошитын қара бурам
бастаған отарлы түйем сенікі болсын, мүйізі қарағайдай, бәрі келсе, оны
жармай тыныш алмайтын, көк бұқам бастаған малым сенікі болсын! [19,19]–
деген.
Ғұндардың, одан бері түркілердің басты діні Көк тәңірісінің болуы,
шығып келе жатқан Күнге мінәжат етуі, жаңа туған Айға сәлем беруі,
құрбандыққа ала жылқы шалуы, өлікке жоқтау айтып, әйелдерінің бет жыртып
жылауы, үйленгенде қалыңмал беру салты, түскен келінге отқа май құйғызу
ғұрпы, т.б. XIX ғасырда қазақ халқында бар салт-саналар. Ғұндардың көп сөзі
көне түркі тұрмақ, қазіргі қазақтардың тіліне келеді. Мысалы, жер – жер,
су – су, тәңірі, төз – төзім, төзімді адам, т.б.
Бір ескі аңызда былай делінген: Алла тағаламыз әлемді жарату кезінде
бір халыққа бай орман, нулы өріс пен кең өзендер, өзгелеріне әдемі таулар
мен көгілдір көлдер берілді. Қазаққа тек кең дала тиді. Қазақ бұған
өкпелеп, Жаратушыдан табиғат әсемдігінен де бір бөлшегін беруді сұрайды.
Сонда Алла тағала өзінің қоржынынан қалғанын алып шығып шетсіз-шексіз
далаға әдемі таулардың, шатқалдар мен жалтылдаған таза көгілдір сулы
көлдердің қалдықтарын шашып тастады, оған қоса гүлге оранған жап-жасыл көк,
салқын сулы бұлақтар мен күліп аққан қайнарлар да берілді. Тауларға түрлі
түсті ағаш пен бұтақтардан өрілген кілем төсеп, оның ішіне аң-құстар,
көлдерге – балық, жасыл шөпке – жан жақта кездесе бермейтін жәндіктер мен
көбелектерді жібереді. Осылайша Бурабай дүниеге келеді. Орынның ең жоғары
нүктесі – Көкшетау тауы. Одан оңтүстікке қарай Бурабай (690 м) – айрықша
панорамалық нүкте орналасқан. Бурабай – бұл түйе. Одан оңтүстікке қарай
Шортан төбешіктері орналасқан, оның ішінде ең үлкені Жеке батыр (826м) деп
аталады.
Көкшетау таулары үстіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz