Омар Хайямының поэзиясындағы ислам көрінісін айқындау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ОМАР ХАЙЯМНЫҢ ТАРИХИ ТҰЛҒАСЫ
1.1 Омар Хайям өмірі мен шығармашылығы ... ... .5
1.2 Омар Хайям рубаиларының идеялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
II ОМАР ХАЙЯМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ИСЛАМ КӨРІНІСІ
2.1 Омар Хайям рубайларының тақырыбы, көркемдік сипаты ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Ислам қағидалары және ақын ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... .61
I ОМАР ХАЙЯМНЫҢ ТАРИХИ ТҰЛҒАСЫ
1.1 Омар Хайям өмірі мен шығармашылығы ... ... .5
1.2 Омар Хайям рубаиларының идеялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
II ОМАР ХАЙЯМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ИСЛАМ КӨРІНІСІ
2.1 Омар Хайям рубайларының тақырыбы, көркемдік сипаты ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Ислам қағидалары және ақын ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... .61
Біздің заманмен ол өмір сүрген кездің арасында жүздеген жылдар жатыр. Бірақ Омар Хайямды ұмытты ма? Оның есімін бар әлем біледі. Оның керемет рубаиларын әлі күнге дейін дүние жүзі сүйіп оқуда. Омар Хайям бүкіл әлемге әйгілі ақындардың біріне айналып үлгергелі қашан.
Омар Хайям – тәжік және парсы халықтарының ғалымы, әлем Шығыс жұлдызы, көреген ойшылы, дарынды ақын. Оның ғылыми зерттеулері математика мен астрономияны әлемдік сатыға көтерді, философиялық еңбектері кейінгі ұрпақтардың ой-өрісін кеңейтті, ал өлеңдері поэзияның жаңа түрін қалыптастырды.
Ақын жайында жазған да, айтылған да еңбектер баршылық. Оның атының әлемге кең тарауы ХІХ ғасырда ғана мүмкін болды. Хайям зерттеушілер осы жайға орай мынандай деректер келтіреді.
Ағылшын әдебиетшісі Эдвард Фитцджеральд өз ақшасына 1859 жылы «Омар Хайямның рубаяттары» деген кітапша шығарады. Ол оған дейін Шығыс ғұламаларының шығармаларын түпнұсқадан оқыған болатын. Соған байланысты Омар Хайямға ағылшын аудармашысы аса көніл аударған болатын.
Бірақ «Омар Хайямның рубаяттары» ағылшынның белгілі баспагері, әрі кітап саудагері Бернарды Кворичтің дүкенінде екі жыл жатып қалды. Рубаяттарға көңіл бөлінбейді. Эдвард кітаптың өтпесіне әбден көзі жетеді. Бірақ бір күні кітап қолма-қол таралып кетті, ол небәрі 250 дана еді. Осыдан бастап Хайямға сұраныс тек Англия емес, Европаның өзге елдерінде, Америкада, Шығыста көп болды. Фитцджеральд көзі тірісінде үш рет басып шығарды, бесінші басылым ол өлген соң жарық көрді. Одан кейін «Омар Хайямның рубаяттары» тек 1926 жылға дейін 139 рет қайтадан басылды.
Омар Хайям – тәжік және парсы халықтарының ғалымы, әлем Шығыс жұлдызы, көреген ойшылы, дарынды ақын. Оның ғылыми зерттеулері математика мен астрономияны әлемдік сатыға көтерді, философиялық еңбектері кейінгі ұрпақтардың ой-өрісін кеңейтті, ал өлеңдері поэзияның жаңа түрін қалыптастырды.
Ақын жайында жазған да, айтылған да еңбектер баршылық. Оның атының әлемге кең тарауы ХІХ ғасырда ғана мүмкін болды. Хайям зерттеушілер осы жайға орай мынандай деректер келтіреді.
Ағылшын әдебиетшісі Эдвард Фитцджеральд өз ақшасына 1859 жылы «Омар Хайямның рубаяттары» деген кітапша шығарады. Ол оған дейін Шығыс ғұламаларының шығармаларын түпнұсқадан оқыған болатын. Соған байланысты Омар Хайямға ағылшын аудармашысы аса көніл аударған болатын.
Бірақ «Омар Хайямның рубаяттары» ағылшынның белгілі баспагері, әрі кітап саудагері Бернарды Кворичтің дүкенінде екі жыл жатып қалды. Рубаяттарға көңіл бөлінбейді. Эдвард кітаптың өтпесіне әбден көзі жетеді. Бірақ бір күні кітап қолма-қол таралып кетті, ол небәрі 250 дана еді. Осыдан бастап Хайямға сұраныс тек Англия емес, Европаның өзге елдерінде, Америкада, Шығыста көп болды. Фитцджеральд көзі тірісінде үш рет басып шығарды, бесінші басылым ол өлген соң жарық көрді. Одан кейін «Омар Хайямның рубаяттары» тек 1926 жылға дейін 139 рет қайтадан басылды.
1 Аманжолов А. Түркі филологиясы. Алматы, Санат,1996.
2 Гулиа Георгий. Омар Хайям туралы аңыз. - Алматы : Жалын, 1984.
3 Жұртбай Т. Дулыға.1-кітап. Алматы, Жалын, -1994
4 Жолдасбеков М. Асыл арналар. Алматы, Жазушы, -1986.
5 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің теориясы. –Алматы. Мектеп.-1989.-190б.
6 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. –Алматы.-Қазақ университеті.
-2001.-467б.
7 Қыраубайқызы А. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, Мектеп ,-2001
8 Қыраубайқызы А. Ежелгі дәуір әдебиеті «Өнер» баспасы,-2008ж
9 Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі.- 1981
10 Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.
11 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы, Санат, 1997.
12 Түбі бір түркі тілі. (Аударғандар:Қ.Бекетаев, Ғ.Ибатов). - Алматы, Ана тілі, - 1993.
13 Тәшенов Т. Ұлы шайырдың рубаиларын қалай түсініп жүрміз? // "Айқын".2004.-№5.
14 Ысқақов Б. Сөнбес жұлдыздар. –Алматы. Қазақстан.-1989.-277б.
15 Ысқақов М. Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары. –Алматы.Қазақ мемлекет баспасы.1964.-300б.
16 Хасенов Ә. Қазақ тарихының бес мың жылдық баяны.Алматы,Қазақ университеті,1997
17 Ө.Күмісбаев. Зарубежный Восток в казахской поэзии. Простор, 1978, № 7 115-117 бет.
18 Ө.Күмісбаев. Казахская поэзия и литература Востока. Пойск, 1997. №1 40-бет.
19 Омар Хайям. Рубаилары (Аударма) А.,1986
20 Қ.Жұмалиев. Шығыс жұлдыздары. А., 1973
21 В.Жуковский. «Омар Хайям және көшпелі рубаилар», 1897ж.
22 М.И.Занд. Шесть веков славы. М., 1964ж. 124-бет
23 Советский энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. – 4-е изд. – М.: Сов. энциклопедия, 1986. – 1600 с.
24 Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2006. – 8-Т. – 704 б.
25 Қоңыратбаев Ә. Қ. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы : «МерСал» Баспа үйі, 2004. Т. 2:Түркітану және шығыстану мәселелері. – 2004, 518 б.
26 Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред., Аяған Б.-Алматы: «Қазақстан энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2005.-728 б. 7 том.
27 Аминов А. Рубаи и дубейты // Памир.- 1977.- № 1.- 91-93 с.
28 Жеменей И. «Мұхаммед Хайдар Дулат (1499-1551) тарихшы-қаламгер» (монография).- Алматы: «Зерде», 2007.-352 б.
29 Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі, Қазақстан даму институты. 1999.-750 б.
30 Аминов А. Жанр рубаи и советская лирико-философская поэзия.- Душанбе: Дониш, 1986.- 136 б.
31 Хамраев М. Основы тюркского стихосложения.- Алматы: Издательство академии наук казахской ССР, 1963.- 215 с.
32 М.К. Хамраев. Краткий словарь терминов тюркоязычных литератур. Издательство «Мектеп», Алматы.- 1966, 67 б.
33 Зарипов З.С. Жанр рубаи в персидско-таджикской литературе ХІІІ веки.-Душанбе, 1990. 150 б.
34 Екі мың жылдық дала жыры. / Бас редактор Нысанбаев А.–Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2000.-752 б.
35 Дербісәлі Ә. Дәстүр мен жалғастық.- Алматы: Ғылым, 1976.- 203 б.
36 Күмісбаев Ө. Шекспирдің тілінде шешен сөйлеген парсының патша ақыны Омар Хайям қазақ әдебиетінде // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 1 қараша.- № 44.- 13б.
37 Күмісбаев Ө. Шығыс шайырлары. Алматы: Қазақ университеті, 2004.-137 б.
38 Шаңғытбаев Қ. Омар Хайям. Рубаилар. Астана: Аударма, 2002. – 128бет.
39 Е.Е.Бертелес., Омар Хайям, Москва, 1959ж.
40 Бердібаев Е., Гүлістанның бұлбұлдары, Алматы, «Жазушы», 1970ж.
41 Әлиев Е., Біз Омар Хайяиды түсінеміз? «Жамбыл-Тараз»; № 39, 28.09.2003ж.
42 Исматова С., Шығыс халықтарының әдебиеті, Тараз, «Тараз университеті», 2003ж.
2 Гулиа Георгий. Омар Хайям туралы аңыз. - Алматы : Жалын, 1984.
3 Жұртбай Т. Дулыға.1-кітап. Алматы, Жалын, -1994
4 Жолдасбеков М. Асыл арналар. Алматы, Жазушы, -1986.
5 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің теориясы. –Алматы. Мектеп.-1989.-190б.
6 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. –Алматы.-Қазақ университеті.
-2001.-467б.
7 Қыраубайқызы А. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, Мектеп ,-2001
8 Қыраубайқызы А. Ежелгі дәуір әдебиеті «Өнер» баспасы,-2008ж
9 Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі.- 1981
10 Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.
11 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы, Санат, 1997.
12 Түбі бір түркі тілі. (Аударғандар:Қ.Бекетаев, Ғ.Ибатов). - Алматы, Ана тілі, - 1993.
13 Тәшенов Т. Ұлы шайырдың рубаиларын қалай түсініп жүрміз? // "Айқын".2004.-№5.
14 Ысқақов Б. Сөнбес жұлдыздар. –Алматы. Қазақстан.-1989.-277б.
15 Ысқақов М. Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары. –Алматы.Қазақ мемлекет баспасы.1964.-300б.
16 Хасенов Ә. Қазақ тарихының бес мың жылдық баяны.Алматы,Қазақ университеті,1997
17 Ө.Күмісбаев. Зарубежный Восток в казахской поэзии. Простор, 1978, № 7 115-117 бет.
18 Ө.Күмісбаев. Казахская поэзия и литература Востока. Пойск, 1997. №1 40-бет.
19 Омар Хайям. Рубаилары (Аударма) А.,1986
20 Қ.Жұмалиев. Шығыс жұлдыздары. А., 1973
21 В.Жуковский. «Омар Хайям және көшпелі рубаилар», 1897ж.
22 М.И.Занд. Шесть веков славы. М., 1964ж. 124-бет
23 Советский энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. – 4-е изд. – М.: Сов. энциклопедия, 1986. – 1600 с.
24 Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2006. – 8-Т. – 704 б.
25 Қоңыратбаев Ә. Қ. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы : «МерСал» Баспа үйі, 2004. Т. 2:Түркітану және шығыстану мәселелері. – 2004, 518 б.
26 Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред., Аяған Б.-Алматы: «Қазақстан энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2005.-728 б. 7 том.
27 Аминов А. Рубаи и дубейты // Памир.- 1977.- № 1.- 91-93 с.
28 Жеменей И. «Мұхаммед Хайдар Дулат (1499-1551) тарихшы-қаламгер» (монография).- Алматы: «Зерде», 2007.-352 б.
29 Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі, Қазақстан даму институты. 1999.-750 б.
30 Аминов А. Жанр рубаи и советская лирико-философская поэзия.- Душанбе: Дониш, 1986.- 136 б.
31 Хамраев М. Основы тюркского стихосложения.- Алматы: Издательство академии наук казахской ССР, 1963.- 215 с.
32 М.К. Хамраев. Краткий словарь терминов тюркоязычных литератур. Издательство «Мектеп», Алматы.- 1966, 67 б.
33 Зарипов З.С. Жанр рубаи в персидско-таджикской литературе ХІІІ веки.-Душанбе, 1990. 150 б.
34 Екі мың жылдық дала жыры. / Бас редактор Нысанбаев А.–Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2000.-752 б.
35 Дербісәлі Ә. Дәстүр мен жалғастық.- Алматы: Ғылым, 1976.- 203 б.
36 Күмісбаев Ө. Шекспирдің тілінде шешен сөйлеген парсының патша ақыны Омар Хайям қазақ әдебиетінде // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 1 қараша.- № 44.- 13б.
37 Күмісбаев Ө. Шығыс шайырлары. Алматы: Қазақ университеті, 2004.-137 б.
38 Шаңғытбаев Қ. Омар Хайям. Рубаилар. Астана: Аударма, 2002. – 128бет.
39 Е.Е.Бертелес., Омар Хайям, Москва, 1959ж.
40 Бердібаев Е., Гүлістанның бұлбұлдары, Алматы, «Жазушы», 1970ж.
41 Әлиев Е., Біз Омар Хайяиды түсінеміз? «Жамбыл-Тараз»; № 39, 28.09.2003ж.
42 Исматова С., Шығыс халықтарының әдебиеті, Тараз, «Тараз университеті», 2003ж.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ОМАР ХАЙЯМНЫҢ ТАРИХИ ТҰЛҒАСЫ
1.1 Омар Хайям өмірі мен
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Омар Хайям рубаиларының идеялық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .16
II ОМАР ХАЙЯМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ИСЛАМ КӨРІНІСІ
2.1 Омар Хайям рубайларының тақырыбы, көркемдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Ислам қағидалары және
ақын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Біздің заманмен ол өмір сүрген кездің арасында жүздеген жылдар жатыр.
Бірақ Омар Хайямды ұмытты ма? Оның есімін бар әлем біледі. Оның керемет
рубаиларын әлі күнге дейін дүние жүзі сүйіп оқуда. Омар Хайям бүкіл
әлемге әйгілі ақындардың біріне айналып үлгергелі қашан.
Омар Хайям – тәжік және парсы халықтарының ғалымы, әлем Шығыс жұлдызы,
көреген ойшылы, дарынды ақын. Оның ғылыми зерттеулері математика мен
астрономияны әлемдік сатыға көтерді, философиялық еңбектері кейінгі
ұрпақтардың ой-өрісін кеңейтті, ал өлеңдері поэзияның жаңа түрін
қалыптастырды.
Ақын жайында жазған да, айтылған да еңбектер баршылық. Оның атының
әлемге кең тарауы ХІХ ғасырда ғана мүмкін болды. Хайям зерттеушілер осы
жайға орай мынандай деректер келтіреді.
Ағылшын әдебиетшісі Эдвард Фитцджеральд өз ақшасына 1859 жылы Омар
Хайямның рубаяттары деген кітапша шығарады. Ол оған дейін Шығыс
ғұламаларының шығармаларын түпнұсқадан оқыған болатын. Соған байланысты
Омар Хайямға ағылшын аудармашысы аса көніл аударған болатын.
Бірақ Омар Хайямның рубаяттары ағылшынның белгілі баспагері, әрі
кітап саудагері Бернарды Кворичтің дүкенінде екі жыл жатып қалды.
Рубаяттарға көңіл бөлінбейді. Эдвард кітаптың өтпесіне әбден көзі жетеді.
Бірақ бір күні кітап қолма-қол таралып кетті, ол небәрі 250 дана еді.
Осыдан бастап Хайямға сұраныс тек Англия емес, Европаның өзге елдерінде,
Америкада, Шығыста көп болды. Фитцджеральд көзі тірісінде үш рет басып
шығарды, бесінші басылым ол өлген соң жарық көрді. Одан кейін Омар
Хайямның рубаяттары тек 1926 жылға дейін 139 рет қайтадан басылды.
Орыс тілінде Омар Хайям тұңғыш рет 1891 жылы Европа Вестнигінде ақын
В. Л. Величконың аудармасында жарық көрді. Ол Хайямның 52 рубаятын орысшаға
аударды. 1910 жылы орыс ақыны Н. Д. Бальмонт Омар Хайямның он бір рубаятын
аударды. Жалпы Омар Хайямды аударушылар саны қырық шақты. Олардың ішінде
мамандар Д. Державин мен Г. Плисецкийдің аудармаларын мойындайды.
Сонда Омар Хайям деген кім, неліктен оны дінбұзар, маскүнем деген.
Омар Хайям поэзиясында қандай сыр жатыр, неге әлем оқырмандары әлі де оның
қандай данышпан, Тәңірге табынушы екенін жайында екі түрлі көзқараста.
Тақырыптың өзектілігі: Омар Хайямның еңбектерін талқылау, соның
барысында рубаяттарға аса назар аудару. Төрт жолды өлеңнің ислам
мәдениетімен қандай байланысы бар екенін аңғару. Олардың қандай заманды,
қандай бағытты насихаттап келгені жайында деректер келтіру. Омар Хайямның
рубаяттарының маңыздылығын ескеріп, ислам сарынын көрсету. Ең бастысы
дарынды шығыс ақынының ислам мәдениетінің көрнекті өкілі екенін дәлелдеу.
Оның Құдайдан басқа тәнірі жоқ екенін көрсете алу. Дінсіздік, бұзақылық,
маскүнемдік Хайямға тән емес қасиеттер, оның өмірі ислам діні пайда болумен
қатар қалыптасқаны. Рубаиларының өзінде адам ислам дінің табынушысы,
Құдайдың үмбеті екенін көрсетеді. Осы төрт жолдық өлеңдерді түсіну де
оңайға соқпасы аңық. Бірақ таза ой тұрғаны сөзсіз. Омар Хайям поэзиясын
ойланып оқысақ оның астарында таза діни ой жатқанын көре аламыз.
Зерттеудің мақсаттары: Шығыстың жарық жұлдызы Омар Хайямының
поэзиясындағы ислам көрінісін айқындау, Оның рубаиларында терең діни ой
жатқанын дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері:
– Омар Хайям шығармашылығына тоқталу.
– Омар Хайям поэзиясындағы исламның көрінісі мәнін ашу.
– Омар Хайям рубаиларының көркемдік сипатын аңғару.
Зерттеудің нысаны: Омар Хайям рубаиларындағы ислам мәдениетінің
көрінісі.
Зерттеудің дереккөздері: Омар Хайям рубаиларын және ислам
мәдениетінің көркемдік сипатын зерттеуші зерттеушілер мен ғалымдар
еңбектері, тарихи мәліметтер, архив материалдары. Омар Хайям шығармашылығын
зерттеуші ғалымдар мен әдебиеттанушылар Қ.Шаңғытбаев, Ө.Күмісбаев, ғалым
М. Ысқақов т.б. зерттеулерінде айқындалған.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы: Омар Хайям шығармашылығына деген сұраныс
күннен-күнге көбеюде және оның шығармашылығына қызықпайтын адам жоқ деуге
де болады. Әдебиеттің, мәдениеттің, түркі әлемінің, жалпы адамзатқа ортақ
құндылықтар бағалайтын үлкен шаралардың төрінде жүретін, қай кезде, қандай
жағдай болмасын, өзінің үлкен адамгершілік мінезімен, аппақ шыңдай төбешік
болған кемеңгер Омар Хайям шығармашылығымен қазіргі таңда тереңірек танысу
маңызды мәселе болып табылады.
Зерттеудің әдістері: талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, әдеби
талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Омар Хайям шығармашылығы
мен ғылыми зерттеулері математика мен астрономияны жаңа сатыға көтерді,
философиялық еңбектері кейінгі ұрпақтардың ой-өрісін кеңейтті, ал өлеңдері
поэзияның жаңа түрін қалыптастырды. Жалпы алғанда, Омар Хайям рубаяттары
әлем әдебиеті тарихына қосылған үлкен үлес болып табылады. Оның рубаяттары,
сонымен бірге, қазақ әдебиетінің үлгілеріне ұқсас келеді. Жалпы халық
өмірі мен адамгершілік ұстанымдарға негізделген.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ОМАР ХАЙЯМНЫҢ ТАРИХИ ТҰЛҒАСЫ
1.1 Омар Хайям өмірі мен шығармашылығы
Бір жарым ғасыр бұрын, яғни 1859 жылы ағылшын ақыны Эдвард Фитцжеральд
Омар Хайямның төрттағандары деп оның туындыларына тоқтап, поэма ретінде
жұмырлап, Лондонда басып шығармағанда Батыс жұртшылығы, бәлкім ондай
ақынның болғандығын білмеуі де мүмкін еді. Содан кейін Омар Хайямның
төрттағандары адамзатқа қайта оралып, рухи айналымға түскендей. Ол әлем
тілдеріне түрліше тәржімеленіп жүр.
1965 жылы Омар Хайямның туындыларын жоғары деңгейге көтерген Қуандық
Шаңғытбаев 325 төрттағанын тамаша талғаммен тәржімалап, қазақша ұсынды.
Русич баспасы (2003ж.) 1306. Ал, 2007 жылы Эксмо баспасы 443
төрттағанды әдемі безендіріп, қайтадан жариялады. Бұл Кабуснамада
айтылғанға сәйкес келе ме, жоқ па, – уақыт төреші. Мәселен, ақындыққа
қажет сөздегі үндестік, үйлесім, теңеу, пішіндеу, қайталау, дамыту,
ұлғайту, шендестіру, құбылту, астарлау, ажарлау, айшықтау, түйдектеу,
баяулату, баяндау, перделеу, тұспалдау, қалыптау, меңзеу, ырғақтау,
бейнелеу, табу, бұрмалау, егіз ұйқас пен мадақтау сияқтылар. Қысқасы,
поэзияға қатаң талап қойылады. Әрине, бұлардың бәрі Омар Хайямның қысқа да
нұсқа жырларында бар болатын. Ол сөзін сағызша соза бермей, қорғасындай
қорытып, айтар ойын сығымдап, аз аяға сиғызады.
Тіршілік теңізінің сыры – жұмбақ,
Бір ғажап тесілмеген гауһар сынды-ақ.
Өз қамын ойлап әркім сөз айтқанмен,
Білмейді өмір жайын ешкім шындап [39,60],
– деп бірде ол ой иірімдеріне батырады. Қысқа қайырғанмен кімнің болса да,
жүрегіне дөп тиеді. Таңдау мен талғау жолы әрқалай. Ертедегі парсы ақыны
шабыт шыңына шығандау кезінде көп жәбір-жапа шекті. Шайырлығы мен ұстаздығы
басыбайлы мойындалғанша оны сан-саққа жүгіртіп, нақақтан нақақ айыптап
табалады. Меккеге екі рет барып, тақуалық күн кешіп, құранды судыратып
жатқа білсе де дінбұзар атанды, шарапқұмар атағы шықты, сарыуайымшылдығы
үшін кінәланды. Ұлы Салжұқ мемлекетінің әкелі-балалы патшалары Алып
Арыслан, Мәлік шаһ пен олардың уәзірі Низам әл-Мүлікке (1017-1092жж.)
жақындығына бола биліктің колжаулығы деп жазғырды.
Жыр тауына бара жатқанда Омар Хайямға жағылмаған күйе, жаппаған жала
қалмады. Аяқ басқан жерінде өсек-аяң өрттей қаулады. Соған қарамастан,
біздің дәуірімізден үш жүз ширек ғасыр бұрын қос мүйізді Ескендір
Зұлқарнайын қарумен жаулап алған Персияны, мың үш жүз жылдай өткенде туған
парсы ақыны XIX ғасырдың ортасынан өте бергенде жырларымен бүкіл Еуропаға
есік ашты. Егер Батыс данышпандарының бірі Иоганн Вольфганг Гете (1749-
1832жж) көне парсы поэзиясына аса құштар болып, Фердоуси, Руми, Жәми, Хафиз
жэне басқаларға өз сүйіспеншілігін жасыра алмай: Батыс-Шығыс үндесуін
жазса, ол адамзат рухи өміріндегі құбылыс еді, демек, оған әлі Омар
Хайямның есімі белгісіз дүр. Парсылар өзінің 500 жыл ішіндегі ақындарының
ішінен жетеуін ғана шығыс жұлдызы болуға лайық деп тапты. Алайда осы
жетеудің ішіне кірмеген ақындардың өзі менен әлдеқайда жоғары тұрады -
деп, немістің ұлы ақыны И.Гете айтқан.
Ағылшын, неміс, француз және Еуропаның өзге де тілдерінде сөйлеген
төрттағандарды ешкім жатырқаған жоқ, қайта көптен күткен оқиғадай
қабылданды. Сөйтіп, Омар Хайямның соны сапары басталғандай. Енді ақындыққа
қоса әмбебап ғалымдығы қосылып, күрделі тұлға қадым заманнан кейін
ұрпақтарымен қауышты.
Орта Азияда болу оның ой өрісі мен көңіл көкжиегін кеңейтті. Ол 1095
жылдан бастап Мейірімді, Рақымды Алланың атымен кірісіп, Сөзді қадірлей
білетін бір досым менен Наурызды тойлау салтының пайда болу себебін және ол
рәсім қай патшаның тұсында негіз тапқан деген жайттарды ашып беруімді
өтінді. Досымның тілегін қабыл алып, Құдіретті күштінің колдауымен
Наурыздың шығу тарихынан қысқаша мағлұмат бердім, деп Наурызнаменің
жазылу мақсатын баяндайды.
Халық тәжірибесі мен наным-дағдысына сүйене отырып, Омар Хайям
Наурызнамеде көптеген мәселенің бетін ашып, жауап бере кетеді. Оның
тұлпарлар мен сұңқарлар туралы айтқаны бізге аса қызықты көрінеді.
Шығыс ұлттары мен ұлыстарының біразы ат жаратып мінгенді тәуір көреді.
Олардың ішінде қазақ жылқыжанды халық. Бұны өзіміз емес, басқалар да айта
бастагандай. Ағылшын ғалымдары, айды аспанға шығарғандай, көп зерттеуден
кейін жабайы жылқыны алғаш қолға үйреткендер казіргі Қазақстанның
солтүстігіндегі байырғы тұрғындардың ата-бабалары дегенді дәлелдеп, бүкіл
әлемді дүр сілкіндіріп, ұйқысынан оятқандай. Маңдайға симай кеткен марқұм
Асқар Сүлейменовтің: Басқа халықтар маймылдан жаралған болса, жаралған
шығар, ал дәл біздің қазақ тұлпардан, Қазанаттан жаралған деуінде үлкен
шындық шалығы жатқандай. Оны Омар Хайям былай береді:
Төрт түлік малдың арасында аттан асылы жоқ, өйткені, ол жайылымда
жүрген жануарлардың патшасы делінген екен. Пайғамбарымыз саллааллаху
ғалайхи ассалам айтқан: Игілік - ат маңдайында жазулы тұр деп. Парсылар
атты жел денелі десе, румдықтар желаяқ, түркілер - желе жүріп бақытқа
жеткізу, үнділер - қанатты тақ, арабтар - жер бетіндегі Бурак дейді.
Ақын арғымақтар мен сәйгүліктер жайын тәптіштей суреттей отырып,
қырандар хикаясына ауысады: Сұңқар - патшалардың аңшылықтағы нақ досы.
Онымен көңіл көтеріп, жақсы көреді. Сұңкар мінезінде де патшаларға тән
ірілік пен тазалық бар. Бұрынғы замандарда өткен ұлылар айтқан екен: ат -
шөпқоректілердің патшасы, жақұт - минералдардың патшасы, алтын -
металлдардың патшасы болса, сұңқар - етқоректілердің патшасы деп.
Сондықтан да сұңқар қарапайым адамдардан гөрі патшаларға лайық құс.
Сұңқардағы маңғаз да тәкаппар айқындылық басқа бірде бір құста жоқ. Бүркіт
Сұңқарға қарағанда ірілеу болғанымен оның мінезінде сұңқарға тән сұс пен
бекзаттық жоқ.
Патшалар сұңқарға қарап отырудың өзін жақсылық нышаны деп білген.
Бірден қолына қона кеткен сұңқар патша жүзіне тіктеп тура қараса, ол жаңа
жерлерді жаулап алады дегеннің белгісі, егер керісінше болса, жағдай
басқаша өрбиді деген ишара. Көкке көтеріліп бара жатып басын төмен салып,
сонан соң басын қайта көкке көтерсе - патшалықты қиындықтар күтіп тұр
дегенді тұспалдаса, ал, егер, көкке көтеріле бере немесе құс алып
қайырылғанда қатты саңқылдап, қиқулап келсе ол - әскер қатарында толқулар
болатынын меңзейді. Қолдан ұшып барып көздеген жемін ала алмаса - шығын
шығады дегенді емеуріндейді. Егер оң көзін қиғаштап көкке қараса
патшалықтың жағдайы жақсарады деген белгі. Сол көзімен қараса - шығынға
ұшырайды дегенді аңғартады. Егер сұңқар ұзақ уақыт талмай аспанға қарап
қалса - ол жеңіс пен салтанаттың ишарасы. Егер жерге тесіліп ұзақ қарап
тұрса - шаруа көп болады деген сөз. Ауда бір сұңқар екінші бір сұңқармен
төбелесетін болса - жаңадан дұшпандық тұтанады деген нышан.
Омар Хайям Наурызнаме рисаласында сұңқарды аулап, баулу тәсілдері мен
амалдарына және оның тарихына көп тоқталады. Өмірдің біраз жайына шолу
жасай келіп, қалам хақында да сөз қозғайды: Ирак елінде қаламның он екі
түрі белгілі, олардың әрқайсысының өзіне тән ұзындығы, көлемі және пішіні
бар. Каллиграфтар әрқайсысын ұлы адамдар атымен атайды: Мукли ибн Муклидің
атымен, Мухалики ибн Мухалхила атымен, Мукаффай-и-ибн Мұқаффа есімін
иемденсе, төртіншісі - Мухамиби, бесіншісі - Михранаи, алтыншысы - Амиди,
жетіншісі - Булфазли, сегізіншісі - Исмаили, тоғызыншысы - Саиди, оныншысы
- Шамси.
Бұлардың әрқайсысының өзіне тән ұзындығы, көлемі, пошымы болады, оларды
айтып жату артық уақыт талап етеді. Солардың арасындағы біреуі шамси - Шамс
Маалидің кұрметіне арналған. Бамбуктан немесе мысырлық қамыстан жасалады.
Шамс әл-Маали айтқан: диуан хатшыларына мықты қамыс қажет, өйткені, олар
жазғанда қаламды батырып сықырлатып жазады. Олардың қолтаңбасы керемет.
Және айтқан: патшаларға арналған қаламдар жүйрік болсын, жазғанда
саусақтарын қинамайтындай, өйткені, хатшылар сияқты қағазды тізелеріне
жайып отыру патшаларға жараспайды. Қолтаңба көркем болуы үшін өте көп жазу
жазып жаттығу кажет.
Осы уақытқа дейін біз Омар Хайямның ақындығын шамалы білгенмен ішінара
белгілі болатын. Еліміз біраз үзілістен кейін Наурыз мерекесін тойлап, жаңа
жылды көктемнің жаңғыруынан бастағалы бері бұл салада сең бұзылып, ұлттық
салт-сана, әдет-ғұрып пен дәстүрлер кайта оралып, жандана бастағандай. Өмір
құбылыстарын жіті бақылап, тоқсан ауыз сөзден тобықтай түйін түйетін Омар
Хайям шығармашылығында көктем, жастық, махаббат пен сұлулық жайында өлеңдер
аз емес. Ақындардың бәрі сонша неге көктемге құмар, ғашық деген ой мәңгі
мазалайды. Табиғаттың бұл шағы өлген ағзаға қан жүгіртіп, жасартып,
жаңғыртып, жер үстін Иран бағына айналдырғанда жаратылыстың жан бөбегі одан
сырт қалсын ба? Оларға бұл да өзінің азаматтық қатысын білдіріп отырды.
Ақындық - Алла сыйы. Оны әркім әрқалай пайдаланады. Ұрпақтарға
өлмейтұғын сөз қалдырған Омар Хайям дәуірі де аса күрделі еді. Басынан Иран
мен Тұранның бір-біріне жұлдызы қарсы болса да бұл халықтардың перзенттері
барыс-келісті шектемей, тату-тәтті қарым-қатынастарды ұстанды. Азия
құрлығындағы біздің тағдырлас екенімізге ешкім күмән келтіре алмайды.
Әлі күнге бұл елде поэзия десе ішкен асын жерге қояды. Мәселен, Хафиз
жырларымен бал ашып, бағдар сілтеу қалыптасқан дәстүр. Гүлдер мен ғашықтар
тілі бірдей түсінетіндей бұнда. Сондай үйлесімді.
Омар Хайям жержүзілік кұбылыс. Көркем ойды бұған дейін дәл ондай қысқа
қайырып көкейде бұлқынып жатқан сезімді жеткізген ешкім жоқ. Егер бұған
дейін Гомер (Өмір), Фердоуси және басқалардың кең тынысты шығармалары
арқылы дәуірлердің көкейкесті мәселелері, адам баласының, басқалардың
арманы мен мұраты, діттегені мен көксегені көрініс тапса, бұдан былай да
еңбектенудің осындай жолы бар екенін көрсетті. Тәжірибе мен тәлім қандай!
Оның табиғаты ешқашан тарылмайды. Бірақ, оны қабылдап, күн нұрындай бойға
сіңіру оңайлықпен келе ме?
Омар Хайям – парсы математигі, астрономы , ақын, философы (толық аты —
Абуль-Фатх Омар ибн Ибрахим аль-Хайям) шамамен 1048 жылы Хорасанның Нишапур
қаласында дүниеге келген, әрі сонда қайтыс болған.
Ақынның толық аты Гийас ад-Дин Абу-л-Хатх Омар ибн Ибрахим Хайям. Ғалым
Омар парсыша Хайям деп, арабша әл-Хайями деп аталып кеткен. Хейям - араб
тілінде шатыр тоқушы деген сөз. Оның әке-шешесі шатыр-палатка тоқып,
керуендерге сатып кәсіп еткен болуы керек. Хайямның нақтылы аты-жөні –
Ғиясэддин Әбілфатих Омар ибн Ибраһим ән-Нишапури, Нишапури – Омардың
ныспысы, туған жерінің аты [10].
Ол шамамен 1048 жылы Нишапур қаласында дүниеге келген кезінде, яғни ХІ
ғасырда Иранның шығысында орналасқан Нишапур ел аузына ілінген шаһар
болатын. Мұнда бай кітапхана, жоғары және орта білім беретін медресесі
болыпты.
Омардың балалық шағы осы қалада өткен, оның әкесі Ибраһим лашық үй
жасаумен шұғылданған, Хайям – осы кәсіпке байланысты туған атау. Омар
алғашқы білімді медреседен алып, әрі қарай Балхы Самарқандта білім алған.
Оның негізгі ұстазы Нишапурдың белгілі ғалымы Насыреддин шайх Мұхаммед
Мансур (1104 жылы өлген) деп есептеледі. Дарынды Хайям өз бетімен оқып та
көп білім алады.
Жас кезінде жақсы отбасының тәрбиесінде болған, әрі өлеңге құмартып
өскен, оның кейбір өлеңдері осы күнге дейін жеткен. Нишапурда жұмыс
атқарған кезінде, сол кездегі оқымыстылармен бірлесіп сол замандағы
күнтізбеге өзгерістер енгізген.
Ғалымның жігіттік шағы Балх қаласында өткен, ол онда математика,
физика, астрономия, философия, дін негіздері, тарих ілімдерімен
шұғылданған, араб тілін еркін меңгеріп шыққан. Одан кейін Самарқан, Мерв,
Исфаған, Рей тағы басқа қалаларда тұрып қызмет істеген.
Омар Хайям – жасынан тынығу дегенді білмеген жан, оны әркез математика
мәселелері толғандырды. Дегенмен ол поэтикалық ізденістері кезінде демалды
десек қателеспеспіз. Бірақ бұның да еңбек етудің бір түрі екенін есте
ұстағанымыз жөн...
Жас шағында Омар Хайям Бұхара мен Самарқанда тұрды. Жиырма жетісінде
алыстағы Исфахандағылардың көзіне шалынды. Мәлік-шахтың бас уәзірі Низам әл-
Мүлік жас ғалымды Исфаханға шақырды. Осы жерде Омар Хайям қырық жылдан
астам ғұмырын өткізді.
Исфаханда Омар Хайям арнайы философиямен шұғылданады. Ол, әсіресе, Ибн-
Сина еңбектерін мұқият зерттейді. Осы кезде арабтың ақыны әрі философы Абу-
л-Ала әл-Маарри еңбектерімен танысады.
Хайямның өмір сүрген дәуірі ел тағдырында елеулі із қалдырған
уақиғаларға толы. Бұл кезде Иран мен Орта Азияда ислам діні орнығып,
қалаларда мешіттер салынып, араб тілі халықаралық ғылыми тілге айналған
еді. Иран мен Орта Азия жерінің көпшілігі Ғанза сұлтандары билейтін. Ғанза
– қазақтың Қобыланды батыр дастанында айтылатын Қазан қаласы [42,7].
Алайда ғанзалықтардың дәурені шолақ болды, олар сәджүктердің шоқтарына
кездесті. ХІ ғ-дың І-ші жартысында Түркменстан жерінен шыққан сәлжүк
түріктері Ғанза хандығын талқан етті. 1040 жылы Данданақан түбінде болған
шайқаста Масғұт сұлтан әбден жеңіліп, жерінің көпшілігінен айырылып қалды.
Солтүстік Иран мен Орта Азияның негізгі облыстары сәлжүктерге қарады.
Сәлжүктер мұнымен тоқтамады, шапқыншылықты үдете берді. Тынымсыз соғыстар,
шамадан тыс салықтар, шариғат ережелері халықтың тұрмысын нашарлатты.
Ғалымдардың да төбесіне қамшы ойнады. Бұл жөнінде Омар Хайям былай деді:
Біз ғалымдардың қырғынға ұшырауының куәсі болдық, олардан тек ауыр азапқа
шыдаған бірен-сарандары ғана қалды. Бұл тірі қалған ғалымдарға түгелінен
беріліп, өз ғылымын жетілдіруге және тереңдетуге қатыгез тағдыр мүмкіндік
бермеді. Осы күні ғалым түрінде жүргендердің көпшілігі болар-болмас
білгендерін зұлымдық мақсаттарға ғана пайдаланып, алдамшылық пен
екіжүзділіктің шеңберінде қалқып жүр, шындыққа өтірікті кигізіп жүр.
[21,19].
Омар Хайямның ғалым ретінде қалыптасуына Орта Азия ғылымы мен
мәдениетінің алыптары – Хорезмидің, Фарабидің, Бирунидің, ибн Синаның,
Рудакидің, Фердаусидің, Қысыраудың және т.б. басқалардың еңбектері зор әсер
етті. Хайям солардың дәстүрлерін дамытып, ілгері бастырды. Ол әділеттілік
пен адамгершілікті жақтады, шариғат ережелерін сықақ етіп, ақыл мен білімге
жүгінді, бұқара халық жағында болды. Соның арқасында оның даңқы бүкіл Шығыс
еліне жайылды.
Сәлжүк сұлтандары ғылымнан хабарсыз, кейбіреулері тіпті сауатсыз
болатын. Сондықтан ірі ғалымдардың кеңесін алуға, оларды сарай маңында
ұстауға мәжбүр болған. Осындай бір жағдай Хайямға да кездесті, ол 1074 жылы
Мәлікшаһтың сарайына шақыртылады.
Қызметке алынып, сәлжүктердің астанасы Исфаған қаласында салынған
астрономиялық обсерваторияның жетекшісі болып тағайындалады. Хайям 17 жыл
бойы обсерваторияны басқарып, астрономиялық зерттеулерді жүргізді.
Бұлардың нәтижелерін Мәлікшаһтың астрономиялық таблицалары деген атпен
жариялады. Омар Хайям сәлжүктер календарын жасады.
1092 жылы қазанда бақталас уәзірлер әл-Мүлікті өлтірді, бір айдан кейін
Мәлікшаһ өлді. Сұлтан сарайын реакцияшыл уәзірлер мен молдалар билеп алды.
Олар Хайямды жәбірлей бастайды, дінсіз деп айыптап, жазаламақшы болады.
Ақыры Хайям Меккеге қажыға кетіп жан сақтайды.
Хайям қайтып келгеннен кейін (бұл кезде обсерватория жабылып қалды)
сарай қызметін тастап, өмірінің ақырына дейін туған жері Нишапурда тұрады.
1123 жыл шамасында қайтыс болып, сонда жерленеді.
Көзі тірісінде Омар Хайямды ақын ретінде мойындамаған. Оны Шығыс пен
Батыс философтарының патшасы, Хорасан имамы, хакім деп мадақтаған. Тағдыр
жазуы деген сол, ол бүгінде күллі адамзат үшін ақын болып танылды.
Омар Хайям - тәжік және парсы халықтарының Орта ғасырларда өмір сүрген
ұлы ғалымы, көреген ойшылы, дарынды ақыны. Сол кездегі, оның ғылыми
зерттеулері математика мен астрономияны жаңа сатыға көтерді. Философиялық
еңбектері кейінгі ұрпақтардың ой өрісін кеңейтті. Ал, өлеңдері поэзияның
жаңа түрін қалыптастырды.
Омар Хайям 50 шақты кітап жазған, олардың көпшілігі бізге жетпеген.
Замандастарының айтуы бойынша, Хайямның тұңғыш еңбегі – Арифметиканың қиын
мәселелері, онда сандардан кез-келген бүтін оң дәрежелі түбірлер шығару
жолдары көрсетілген. Мұндай түбірлерді шығару үшін Ньютон биноминының
ережесін білу керек. Демек, Хайям бином теоремасын Ньютоннан бұрын тапқан.
Бұл кітаптың нұсқасы сақталмаған.
1080 жылы Омар Хайям алғашқы философиялық еңбегін жазды. Болмыс және
болуға тиісті істер туралы трактат. Бұл кітап Иранның оңтүстік
провинцияларының бірінің имамы әрі уәзір Фарстың хатына жауап ретінде
жазылған екен. Омар Хайям Ибн-Сина сияқты философиялық жүйе жасамаған.
Бүгінгі күнге Омар Хайямның бес философиялық шығармалары жеткен, олар:
1. Болмыс және болатын істер туралы трактат.
2. Үш сұраққа жауап: мәңгілік және детерменизм, әлемдегі қайшылықтың
қажеттілігі.
3. Жалпы ғылымның пәні туралы ақыл жорығы.
4. Ғұмыр туралы трактат.
5. Қажетті кітап (бар нәрселер хақында).
Бұлар өте қысқа, кейбіреулері бірнеше беттен ғана тұрады.
Ғұмыры Балх, Самарқанд, Мерв, Исфаһан, т.б. қалаларда өткен. Әйгілі
ғұламалардан дәріс алып, Аристотель мен ибн Синаның философиялық
көзқарастарын қолдаған.
Араб, парсы тілдерін қатар меңгерген ол:
1. “Болмыс және борыш туралы трактат” (1080):
2. “Үш сауалға жауап”;
3. “Жалпы ғылыми пән туралы ақылдың нұры”;
4. “Өмір сүру туралы трактат” (1980 – 91);
5. “Наурызнама” (1095 – 98);
6. “Өмір сүрудің жалпылық қасиеті туралы трактат” (1105 – 10), т.б.
философиялық еңбектер жазды.
Хайямның математикадан жазған 2 ірі еңбегі белгілі. Олар:
1. Алгебра мен әлмүкбәла есептерінің дәлелдемелері туралы.
2. Евклид кітабындағы қиын постулаттарға түсіндірмелер.
Алдыңғысында алгебра, соңғысында геометрия мәселелері қозғалады.
Хайям өз тақырыбына байланысты Аристотельдің, Фарабидің,
Птоломейдің, Евклидтің, Архимедтің, Аполлонидің, Геронның, Хорезмидің,
Жауһаридің және тағы басқалардың еңбектерін саралап, кемшіліктерін тауып,
өз пікірін айтып отырған [7,28].
Хайямның араб тілінде Зергерлік қоспалардағы алтын мен күмістің
әрқайсысының шамасын табу өнері туралы деген физикадан жазған шағын
кітапшасы сақталған. Онда қарастырылатын мәселе алтын мен күмістің шамасын
табу жөніндегі Архимед есебімен пара-пар.
Соңғы кітапшасының 2 қолжазба нұсқасы бар. Олардың бірі Германияның
Гота қаласындағы кітапханада, екіншісі Ленинградтың М.Е.Салтыков-Щедрин
атындағы кітапханада сақтаулы.
Салжұқ сұлтанының тапсыруымен күнтізбеге реформа жасады. Хайям
математикатерден, астрономдардан және тарихшылардан 7 адамды алып, жаңа
күнтізбе яғни, календарь жасады.
Бұл күнтізбе бойынша әрбір 33 жылда 8 кібісе 7 рет 4 жыл сайын, 1 рет 5
жылдан кейін болады. Мұндағы уақыт айырмасы 5000 жылда 1 тәулікке теңеледі.
Оның жыл санауы Григорий күнтізбесінен анағұрлым дәл.
Омар Хаямның календары – дүние жүзі халықтарында болған календарьлардың
ең жақсысы. Ол 1079 жылғы 15 наурыздан бастап қолданыла бастады. Сол күні
Мәлікшаһ жобаны декретпен бекіткен болатын. Тарихи уақиғаның осы календарь
бойынша көрсетілген уақыты сәлжүктер заманының уақыты деп аталады. Іс
жүзінде Хайям календары 12 жыл ғана қолданылған. Сұлтан өлгеннен кейін оның
орнына отырған сұлтандар календарьды бұрынғы таз қалпына келтірген.
Омар Хайям еңбектерінің басым бөлігі математика ғылымының үлесінде.
“Алгебра және әлмұқабала мәселелерін дәлелдеу туралы” трактатында
математикалық тарихында тұңғыш рет үшінші дәрежелі теңдеулерді саралап,
оларды шешудің жүйесін жасауға талпынды, куб теңдеулердің әр түрінің
(барлығы 19) түбірін геометриялық тәсілмен шешуді ұсынды.
Оның түсіндіруінше: Алгебра мен әлмәкүбәла өнері, - дейді Хайям, -
ғылыми өнер, оның зерттейтін пәні – абсолюттік сандар мен өлшенетін
шамалар, әдетте бұл белгісіз болады. Бірақ бір белгілі нәрсеге
байланыстырылып берілетіндіктен, оларды анықтауға болады. Бұл нәрсе деп
отырғанымыз басқа ешнәрсеге байланыстырылмайтын сан немесе қатынас болып
табылады [8,89].
Омар Хайямның түсіндіруінше, алгебра – алгебралық теңдеулерді шешу
жолдарын зерттейтін ғылым. Белгісіз санның дәрежесіне қарай теңдеулер бір
дәрежелі, квадрат, куб, төрт дәрежелі т.с.с. теңдеулер деп аталады.
“Қатынастарды құру және оларды зерттеу” туралы кітабында шамалардың
рационал және иррационал қатынастарына сандық өрнек табу жөніндегі Әбу Наср
әл-Фараби идеясын дамытып, сан ұғымын оң нақты сан ұғымына дейін кеңейту
қажеттігін дәлелдеді. Омар Һайям еңбектеріндегі жаңалықтарды Әбу Жафар ат-
Туси, т.б. математиктер дамытты. “Дене құрамындағы алтын мен күмістің
мөлшерін анықтау тәсілі туралы” трактатында Архимед шешкен физикалық
есептерді жетілдірді.
Хайямның еңбектері үшінші, төртінші, бесінші дәрежелі теңдеулерді
сызықсыз, алгебралық жолмен, шешу тәсілдерін табуды күн тәртібіне қойды.
Хайямның геометриялық еңбегі – Рисәлә фи шарх мә ашқал мін мусәдирәт
китаб Үкілидас, сәләс мақалат тасниф аш-шайх, әл-имам әл-аджалл хұджат әл-
хаққ Әбілфатих Омар ибн Ибраһим әл-Хайями - Евклид кітабындағы қиын
постулаттарға түсіндірмелер, даңқты шейх және имам Омар ибн Хайямның
шығармасы.
Қатынастарды құру жəне оларды зерттеу туралы кiтабында шамалардың
рационал жəне ирроционал қатынастарына сандық өрнек табу жөнiндегi əл-
Фараби идеясын дамытып, сан ұғымын оң нақты сан ұғымына дейiн кеңейту
қажеттiлiгiн дəлелдедi.
Үш кітаптан тұратын Евклид еңбектеріндегі қиын тұжырымдарға
түсініктеме зерттеуінің Параллель түзулердің шын мәні туралы деп
аталатын бірінші кітабында Евклид ұғымына дәл келетін параллель түзулердің
жаңа теориясы баяндалған.
Қатынастар, пропорциялар және олардың нақтылы мәні туралы” атты екінші
кітабында Евклидтің қатынастар теориясын жетілдіріп, сандар мен шамаларға
ортақ теория жасауға күш салды.
Қатынастарды құру және оларды зерттеу туралы кітабында шамалардың
рационал және иррационал қатынастарына сандық өрнек табу жөніндегі Әбу
Насыр әл-Фараби идеясын дамытып, сан ұғымын оң нақты сан ұғымына дейін
кеңейту қажеттігін дәлелдеді.
Омар Хайям еңбектеріндегі жаңалықтарды Әбу Жафар ат-Туси, т.б.
математиктер дамытты. Дене құрамындағы алтын мен күмістің мөлшерін анықтау
тәсілі туралы трактатында Архимед шешкен физикалық есептерді жетілдірді.
Омар Һайям медицина, музыкалық теориясым ен дешұғылданды.
Омар Хайям еңбектерiндегi жаңалықтарды Насреддин Туси т. б
математиктер қолдап дамытты. Алтын мен Күмiстен тұратын заттардың мөлшерiн
анықтау тəсiлi туралы трактатында Архимед шешкен физикалық есептердi
жетiлдiрдi. Омар Хайям музыка теориясымен де шұғылданды.
Омар Хайям Аристотель мен Ибн Синаның философиялық көзқарасын ұстады.
Жаратушыны мойын-дағанымен, өмiр-тiршiлiк құбылыстарының өзара
байланысатын өз дəуiрi үшiн материалистiк тұрғыда түсiндiредi. Ол
философиялық көзқарастарын мына төменгi еңбектерiнде тұжырымдады: Болмыс
жəне Борыш туралы трактат, Үш сауалға жауап, Жалпыға ортақ ғылымның
пəнi жөнiнде т. б. философиялық шығармалары мəлiм.
Хайямның дүниеге көзқарасын сипаттарлық материал жеткілікті емес. Оның
философия мәселелерін сөз еткен шағын 2 кітапшасы ғана сақталған. Бірі –
тәжік тілінде жазылған Жалпы мазмұн туралы, бұл француз және ағылшын
тілдеріне аударылған. Екіншісі – араб тілінде жазылған, кейін парсы тіліне
аударылған Болмыс пен қажеттілік туралы деген кітапша.
Хайям жұлдыздар бойынша бал ашушы – астролог болған.
Парсы поэзиясы дүниеге Омар Хаям мен Фирдоусиімен, Хафиз бен Сағдиімен
танымал екенін ескергенде, парсы тіліне Абай шығармаларының аударылуы үлкен
жауапкершілікті жүктейтіні өз-өзінен белгілі.
Ғасырлар бойы ақындар мектебі әбден қалыптасқан, шайырлар елі – Иранда
әрбір оқырман өзінше ақын. Ұзақ-сонар ат қойылған жинақ, міне, осы
аудиторияға арналып отыр.
Әдетте поэзиядағы аударманың арқалар жүгі ауыр келеді. Мұндайда өлеңнің
мағынасы, ақынның түпкі ойын тура жеткізуге тырысу – басты шарттардың бірі.
Фарзана ханымның да Абай өлеңдерін аударуға шамасы жеткенше бар күшін
салғаны көрініп-ақ тұр.
Парсыша көркемдік жағынан әбден кестеленіп, дестеленген өлең жолдары
аудармашының оқырманды қаншалықты сыйлайтындығын көрсетеді.
Омар Хайямның төрт тағандарын зерттеушілер әр түрлі түсіндіреді.
Біреулер мистикалық-софылық десе, басқалары атеистік сарында ұғады. Дұрысы
ол да емес, бұл да емес-деп Омар Хайямның өзі айтқандай, қазіргі оқушы оның
өлеңдеріндегі өмірге құштарлықты, ақиқатқа талпынысты, тіршіліктің мәнін
парықтауын, енжарлық пен екі жүзділікті ажуалауын ұнатады. Омар Хайям
өлеңдері қалыптасқан композицияның құрылымы бар, лирикалық шығарма. Оның
стилі күрделі емес. Аз сөзбен көп мағына беру пернелеп, бейнелеп айту
арқылы автор өз ойын еркін жеткізеді. Оның тілі қарапайым да, жатты
[16,25].
Омар Хайям рубаиларының түркі тілдеріне аударылған кейбір шумақтары
қазақ оқушыларына ілгеріден таныс болатын. Ақын Қуандық Шаңғытбаев қазақ
тіліне аударған 325 рубаи 1965 жылы жеке кітап болып шықты. Ол екінші рет
Шығыс Жұлдыздары 1973 жинағына басылды.
Математик ғалым Мыңбай Ысқақовтың дəлелдеулерi мен зерттеулерiне
қарағанда Хайям үлкен математик болған. Халық астрономиясының негiзiн
салған. Оның математикадан жазған басты-басты екi еңбегi сақталған,
оның бiрi – Алгебра мен Əлмүнəбəлс есептерiнiң дəлелдемелерi туралы.
Екiншiсi – Евклид кiтабындағы қиын тарауларға түсiндiрмелер.
Алдыңғысында алгебра, соңғысында геометрия мəселелерi баяндалады - дейдi
Мыңбай Ысқақов [15,26].
Омар Хайям тұнғыш календарь жасаған ғалым. Календарьдың көптеген
түрлерi бар, олардың əрқайсының дəлдiгi əр түрлi. Тарихты халық
жасайтындықтан, кален-дарьды жасаушыда халық болып табылады. Ғұламалар
Фараби, Хорезми, Бируни, Ұлықбектiң тағы басқалардың календарь жөнiндегi
еңбектерi уақыт есебiн жүргiзудi бiр-талай тəртiпке келтiрген.
Календарьды түзеушiлердiң бiрi Омар Хайям.
Парсы аңызы бойынша, адам бұдан сегiз мыңдай жыл бұрын, фервердик
айының бiрi күнi жаралған. Ол кезде күн жазғытұрғы күн мен түннiң
нүктесiнде болған. Осы аңызға сүйенiп, парсы Фервердиннiң бiрiн жыл басы
етiп есептейдi де, оны жаңа жыл күнi наурыз деп атайды (Нау-жаңа, Руз-күн
деген). Қазақтың наурыз сөзi осыдан шыққан. Күн мен түннiң күзгi
теңелуiн парсылар – Меүрен деген. Бұдан Қазақтың Мейрам сөзi
жасалған. Наурыз бен Мейрам парсылардың негiзгi мейрамдары болған.
Парсы ақындары Ай мен Күн – аспанның екi көзi деп жырлаған [25,69].
Хайям календарында наурызды әрдайым 22 наурызға келетін етті, ол үшін
кібісе жыл енгізді. Хайямның наурызы қазақ календарына ауысқан. Наурызды
қазақтар 1926 жылға дейін мейрамдап келді.
Хайям календарының екi ерекшелiгi бар. Бiрi - оның аса дəлдiгi,
екiншiсi күн қозғалысына негiзделуi. Омар Хайям мұрасы математик,
астроном, философ, педагог-ұстаз ретiнде ұрпақтан ұрпаққа жалғаса бередi
жəне ол əрдайым жаңарып толықтырылып отырады.
Омар Хайям əлемге əйгiлi төрт тағандардың (Рубаидың) авторы ол
1. Өмiр мен өлiм, Жақсы мен жаман.
2. Жастық пен кəрiлiк.
3. Қанағат пен озбырлық.
4. Махаббат пен зұлымдық, Құштарлық пен тақуалық, парқын төрт
жолдан тұратын бiр шумақ өлеңге сыйғызды.
Қазіргі таңда белгілі ақын ОмарХайямның шығармаларының, оның өз қолынан
шыққандығы, даусыз оның барлық рубаиларының саны – 329. Оларда автордың аты
айтылады.
Оның төрт тағандары – адам өмiрiнiң əр қырын, кезеңдерiн қамтитын
тапқыр да өткiр адамгершiлiк пiкiрлерге құрылған өрнектi өлең шумақтары
мұнда ақынның өмiр-тiршiлiк құбылыстарына қоғамдық-əлеуметтiк қатынастарға
көз-қарасы айқын көрiнедi.
Омар Хайям жеке бастың азаттығын жырлады және дүниедегi əдiлетсiздiкке
қарсылық бiлдiрдi, барлық адамды теңдiкке, бостандыққа шақырып үндеді. Ақын
өлеңдерiнде шарапатты дəрiптеу, сауық-сайран мен махаббатты қызықтыру
едəуiр орын алады.
Хайям өмiр сүрген дəуiрде ортаны, халықты, оның ұлы адамдарын өз
өлеңдерiнде жəне рубаиларында жырға қосып мадақтады. Адамның ұлылығы
тəрбие мен бiлiмге байланысты - деген ой түйдi. Еңбек, еңбек тəрбиесi,
бiлiм, жалпы тəрбие адамды ұлы етедi дедi. Оны былайша жырлады.
Еңбек, бiлiм, тəрбие
Басын қоссаң мəндi де
Үшеуiн бiрдей меңгерсең
Жiбермес Сенi – өлiмге [19,25]!
Үшеуiнiң мəңгiлiк категория, тəрбиенiң еңбек, адамгершiлiк, еңбек
тəрбиесiнiң бiрлiкте жүзеге асырылуын уағыздап тұрғандай. Ол өзi өмiр
сүрген дəуiрде өмiрдегi байлық пен молшылық тек еңбек арқылы келедi жəне
қалыптасады. Ол еркiндiктi аңсап, тəрбиедегi демокра-тиялық бағытты -
еркiн тəрбиенi жақтады. Еркiн тəрбие еңбек тəрбиесiнiң жемiсi – дедi Омар
Хайям.
Мәселен, қазақ өлеңдерінің бірінде:
Сұрасаң менің атым Құлтума-ды,
Момыннан Құлтумадай ұл тумады.
Келгенше 83 ән шырқадық,
Көмекей сонда дағы жыртылмады – делінеді [16,25].
Бұдан өлеңнің авторы Момын руынан шыққан Құлтума ақын екендігі
анықталады. Хайям өлеңдері де осындай. Оның әлгі даусыз делінген
рубаиларында, көбінесе автордың аты кездеседі. Даусыз рубаиларда
әділеттілік, өмір қызығы, өнер-білім жырланады және қожа-молдалар
әшкереленеді. Сондай аударылған рубаиларының бірі:
Молдалар бастарына салған шалма,
Айтады – ақыреттен ғапыл қалма! –
Тамықпен жұрттың бәрін қорқытады,
Жұмақтан хабар алып келген бар ма?
Өмірден өтіп кетті талай жандар,
Неше рет күндер батып, атты таңдар.
Солардың бірі келіп жөнін айтса,
Тоқтар еді-ау дау, талас, айтыс, жанжал [19,95].
Хайям өлеңдерінің жалпы сарыны осылайша келеді. Қазақ әдебиетінің
тарихында Хайям өлеңдерінің тәжік тіліндегі түпнұсқасын оқыған қазақтар
болған. Жалпы алғанда, Омар Хайям қазақ оқушыларына ертеден таныс.
Оның барлық өлеңдерiн, бүгiнгi педагогикалық тұрғыдан қарасақ адамды
жан-жақты жетiлдiру сарыны басым. Аз сөзбен көп мағына беру, бiр шумақ
өлең арқылы тəрбиенi, бiрнеше түрiн бiр адам бойына енгiзу идеясы көрiнiп
тұрады.
Мұнысы бейнелеп салыстыру арқылы адамдық, адамгершiлiк, ақылдылық,
парасаттылық, мейiрбандық элементтерi ұштасып жатады. Бұларды молайтып,
толықтырып, жеке адам бойына, тəрбиенiң əсiресе еңбек, адамгершiлiк,
ақыл-ой, дене, патриоттық тəрбиенi батыл енгiзудi ұсынды. Ол философиялық
көзқарастарында тəрбиенi, еңбек тəрбиесiн, тұлғаның адамгершiлiк сапаларын
қалыптастыратын тағылымы артық туынды деген.
1.2 Омар Хайям рубаиларының идеялық ерекшелігі
Рубаи жанры туралы энциклопедиялық анықтама бойынша: Рубаи, рубаят,
рубаи, төрттаған (араб. төрттік). Шығыс поэзиясында кең таралған лирикалық
өлең түрі. Араб, парсы және түркі халықтарының ауыз әдебиетінде мол
ұшырасады. Рубаи төрт тармақтан тұрады, ұйқасы – а а б а немесе а б а б,
кейде ұйқасқан әр жолдан кейін бір сөз қайталанып отырады. Рубаи мазмұнға
құрылып, аяқталған бір ойды білдіреді... [27, 491].
Рубаи – бір шумақты, уәзін өлшемімен жырланатын өлең түрі. Жанрдың
ерекшелігі сол – бір ғана шумақта үлкен ой, түйінді тұжырым жатады. Байырғы
философтар, данышпандар ел билеген би-шешендер өздерінің даналық ойларын
осы жанр арқылы бұқараға жеткізіп отырған. Рубаи – арабтың төл сөзі.
Мағынасы – рубағи-төрттік немесе төрт жолдық өлең деген терминді
танытады.
Зерттеуші А. Аминовтың рубаи туралы пікірі бойынша, рубаи –
жүйелілікті, көрнекілікті және ықшамдылықты қажет ететін философиялық қысқа
трактаттар немесе поэмалар, ол тавталогияны жаратпайды. Этот древний жанр
развивался, вбирая в себя весь лучшие черты народного поэтического
творчества [28, 91] – дейді ғалым рубаи табиғаты туралы.
Жанр шағын болғанымен, қайталауды қажет етпейтін, өз алдына дербес,
оқшау шумақты лирикалық өлең формасы. Мәселен, оның белгілерін Омар
Хайямның мына шумақтарынан аңғаруға болады:
Қу тағдыр қор қылды ғой, пенде, сені,
Жасай сап, жалмап жатыр жерге сені.
Білмейді-ау, әттең, мұны келер ұрпақ,
Білсе ғой, бұл дүниеге келмес еді.
Бұл шумақ – жалғасын керек етпейтін дара рубаи. Рубаидың ерекшелігі де
– осы. Ол дара шумақты бола тұра күрделі. Тиянақты ойды білдіріп, үлкен
мағына береді.
Ғалым А.Е. Бертельс жанр туралы бірқатар соны зерттеулер жасаған. Оның
Омар Хайям жайындағы еңбегінде рубаидың құрылысы, табиғаты тұрғысында кең
сөз қозғаған тараулары бар.
Рубаи сөзі төрттік деген ұғымды білдіргендіктен, ол төрт мысрадан
тұрады. Ғалым И. Жеменейдің тұжырымынша: Бірінші, екінші, төртінші
мысралары ұйқас келеді. Рубаидың үшінші мысрасы да басқа мысралармен
ұйқасса, әрине рубаидың әуенділігі арта түседі [29, 161]. Рубаий таране
(ән рубаи) деп аталатын екінші түрінде барлық төрт жол да түгел үйлесімін
тауып, ұйқасады.
Міне, рубаидың екі түрі осындай ерекшеліктермен сипат алады. Демек,
бірінші түрінде үшінші жолдан өзге, яки, 1, 2, 4 жолдар ұйқасып, аталған
жол бос қалады, ал екінші түрінде барлық жол ұйқаса жырланады. Шығыс
поэзиясының бірегей жанры рубаи – екі бәйіттен жырланатын өлең формасы. Ал,
бәйіт дегеніміз, зерттеу еңбектерінен аңғарғанымыздай – араб, парсы және
түркі тектес халықтар поэзиясындағы екі жолды, егіз ұйқасты өлең. Бәйітте
өлең екі жолдан ғана болып, айтылатын ой тұжырымдалған, тиянақталған болып
келеді [30,95]. Жанрдың осындай жалпылама сипаты алғашқы тарауда жіктеледі.
Бірінші тараудың Рубаи жанрының шығу тегі (генезисі) деген
тараушасында рубаиға ұқсас басқа да жанрлар салыстырыла зерттелген.
Мәселен, тәжік әдебиетінде рубаиға поэтикалық құрылымы жағынан ұқсас төрт
жолдық до бәйти (екі бәйіттік) жанры бар. Ол да а – а – б – а үлгісімен
жырланады. Бір қарағанда олар бір-бірінен ажыратқысыз ұқсайды. Сондықтан да
көптеген до бәйтилер әдебиетте аударма арқылы рубаиға айналып сала
береді. Бұл тұрғысында да А.Аминов былайша пікір білдірген: Дубейти и
рубаи в действительности структурно и функционально близки друг другу.
Присутствие схожих моментов в них дает основание некоторым литературоведам
полностью их отождествлять [31, 31]. Осы тұрғыдан аудармашыларға аударма
барысында әр жанрдың сипатын, ерекшелігін білу шарт.
Аударма арқылы қалыптасқан төрттағандардың жырлануына Шығыс әдебиетінің
әсері тимей қойған жоқ. Шығыс әдебиетінде рубаи жазған ақындар аз болмаған.
Солардың ішінде рубаидың биік шыңына шығып, шеберлік танытқан Омар Хайям
секілді бірқатар Шығыс ақындары рубаяттарының аудармалары туралы біршама
әңгіме етпекпіз. Әсіресе, олардың қазақ әдебиетіндегі орнын айқындау басты
мақсатымыз болмақ.
Әлемнің барлық тілдеріне XVIII ғасырда-ақ аударылып үлгерген Омар
шайырдың рубаяттарын біздің аудармашылар да көркем әрі нақышты деңгейде
тәржімалады. Көрнекті шығыстық шайырдың көркем туындылары біздің де
ақындарымызды бей-жәй қалдырған жоқ. Айталық, XV-XVIII ғасырларда ғұмыр
кешкен қазақ ақын, жырауларының, одан бертінде Абайдың, Шәкәрімнің,
Бернияздың, Мағжанның шығармаларында О. Хайям әсері бар екені айқын. Одан
бері қарай келсек, Кеңес тұсындағы қазақ ақындарында, айталық, Сәкен
Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Әбділда Тәжібаев, Қалижан Бекқожин поэзиясында
О. Хайямға еліктеу кездеседі. Бір кезде Сәбеңнің Хайямша тартқан
төрттағандары бар болатын [28, 13], деген Ө. Күмісбаевтің пікірі теориялық
тұрғыдан дәлелді сөздер.
Аударма ісіне тұңғыш қалам тартқан Қуандық Шаңғытбаев Омар Хайямның
325 шумағын (парсы тілінен) аударса, бертін келе белгілі ақын, жазушы
Арғынбай Бекбосын (орыс тілінен) 250 рубаиын тәржімалады. Қ. Қари аудармашы
А. Бекбосынның еңбегі туралы: Осы нұсқалар ішінара болмаса, негізінен
көркем аударманың ішіндегі ең бір көріктісі болып табылады [38,5], деп
баға береді. Арғынбай Бекбосын тек Омар рубаиларын ғана емес, сонымен қатар
Әбу Абдаллах Жафар Рудаки, Жалал-ад-дин Руми, Қожа Шәмс әд-Дин Мұхаммед
Хафиз, Әбілқасым Фирдоуси, Муслих әд-Дин Сағди рубаиларының бірнеше
шумақтарын аударған. Бұл рубаяттардың да тәржімалануы көркемдік пен
нақыштылыққа бай туындылар қатарында болып есептеледі.
Омар Хайямнан басқа Шамседдин Хафиздің рубаяттары да қазақ тілінде
сөйледі. Оның рубаиларын көркем етіп аударған Әбірәш Жәміш еді. Аударма өте
дәл, әрі сипатынан ауытқымаған көркем туынды болып есептеледі. Нақыл мен
кеңеске мол дүниелердің оқырманға берері мол. Шығыстың заңғар ақыны
Рудакидің 62 рубаяттарын қазақшалаған Кәкімбек Салықовтың тәржімасы Әлем
әдебиеті журналында жарық көрді. Сондай-ақ, тамаша өрнекпен аударма
жасаған Сейфолла Оспан шығыстық танымал шайырлар Әбдірахман Жәмидің,
Әбілхасан Рудакидің рубаиларын қазақшалаған еді.
Танымал ақын, Шығыс шайырлары шығармаларының аудармашысы – Өтеген
Күмісбаев Рудакидің, Ибн Синаның, Омар Хайямның, Фирдоусидің тағы басқа да
шығыс ақындарының рубаяттарын түпнұсқадан тәржімалаған қаламгер. Омар Хайям
рубаяттарында көп кездесетін көне сөздерді аудармашы шебер жеткізген.
Суға толы көзені пақырлар да сімірген,
Шахтың көзі ділінен жасалыпты білем мен.
Кесе толы шарапта армандар бар шайқалған,
Оттай жанып бір кезде еріндер бар сүйілген [39,25],
Мұндағы көзе, пақыр, шах сөздері аудармаға жан бітіріп тұрғаны
мәлім. Омар шайырдың көптеген рубаятында бұрын өмірден өткен адамдардың жер
бетін шарлап жүрер рухы жайында сөз болады. Жер қойнынан алынған балшықты,
одан жасалған заттардан адам жанын көріп, аяқ асты етпеуін өтінеді.
Аударманың тілге түсінікті, оралымды болып келуі аудармашының шебер екенін
аңғартады.
Аталған аудармашылармен қатар Омар Хайям рубаиларын тәржімалауда тер
төккен Ө. Күмісбаев, О. Асқар, Т. Айнабеков, Қ. Серікбай сынды аудармашы-
ақындардың есімдерін атай аламыз. Белгілі аудармашы Қуандық Шаңғытбаев О.
Хайям рубаиларын тікелей парсы тілінен аударған. Аудармашының еңбегі
(аудармалары) 1980 жылы Жазушы баспасынан Жыр жаһаны деген атпен жарық
көрді. Жалпы рубаи аудармасы хақындағы жәйттер осы тараушада терең
талданды.
Омар Хайям аса дарынды ақын болған. Бірақ ол әдеби еңбекті негізгі
кәсіп етпеген, Фердауси мен Сағди сияқты кесек шығармалар жазбаған. Анда-
санда көңілі келгенде қағаз қиқымына, кітаптың шеткі алаптарына ұсақ
өлеңдер жазып отырған.
Хайям өлеңдері – 4 жолмен шумақталып отырады, 3-ші жолы дара шығып,
бірінші, екінші және төртінші жолдары ұйқасып келеді. Мұндай өлең рубиға
деп аталады. Еуропа тілінде - рубаи, рубаят дейді. Рубаи – мазмұны бай,
сөзі аз, тілі көркем, лирикалық өлең.
Омар Хайям барша әлемге аян төрт тағандардың (рубаи) авторы. Өлеңдерін
парсы тілінде жазды, оның ақындығын алғаш таныған (1176 ж) ғалым Байхаки
еді.
Ақын өмір мен өлім, жақсы мен жаман, жұмақ пен тозақ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ОМАР ХАЙЯМНЫҢ ТАРИХИ ТҰЛҒАСЫ
1.1 Омар Хайям өмірі мен
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Омар Хайям рубаиларының идеялық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .16
II ОМАР ХАЙЯМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ИСЛАМ КӨРІНІСІ
2.1 Омар Хайям рубайларының тақырыбы, көркемдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Ислам қағидалары және
ақын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Біздің заманмен ол өмір сүрген кездің арасында жүздеген жылдар жатыр.
Бірақ Омар Хайямды ұмытты ма? Оның есімін бар әлем біледі. Оның керемет
рубаиларын әлі күнге дейін дүние жүзі сүйіп оқуда. Омар Хайям бүкіл
әлемге әйгілі ақындардың біріне айналып үлгергелі қашан.
Омар Хайям – тәжік және парсы халықтарының ғалымы, әлем Шығыс жұлдызы,
көреген ойшылы, дарынды ақын. Оның ғылыми зерттеулері математика мен
астрономияны әлемдік сатыға көтерді, философиялық еңбектері кейінгі
ұрпақтардың ой-өрісін кеңейтті, ал өлеңдері поэзияның жаңа түрін
қалыптастырды.
Ақын жайында жазған да, айтылған да еңбектер баршылық. Оның атының
әлемге кең тарауы ХІХ ғасырда ғана мүмкін болды. Хайям зерттеушілер осы
жайға орай мынандай деректер келтіреді.
Ағылшын әдебиетшісі Эдвард Фитцджеральд өз ақшасына 1859 жылы Омар
Хайямның рубаяттары деген кітапша шығарады. Ол оған дейін Шығыс
ғұламаларының шығармаларын түпнұсқадан оқыған болатын. Соған байланысты
Омар Хайямға ағылшын аудармашысы аса көніл аударған болатын.
Бірақ Омар Хайямның рубаяттары ағылшынның белгілі баспагері, әрі
кітап саудагері Бернарды Кворичтің дүкенінде екі жыл жатып қалды.
Рубаяттарға көңіл бөлінбейді. Эдвард кітаптың өтпесіне әбден көзі жетеді.
Бірақ бір күні кітап қолма-қол таралып кетті, ол небәрі 250 дана еді.
Осыдан бастап Хайямға сұраныс тек Англия емес, Европаның өзге елдерінде,
Америкада, Шығыста көп болды. Фитцджеральд көзі тірісінде үш рет басып
шығарды, бесінші басылым ол өлген соң жарық көрді. Одан кейін Омар
Хайямның рубаяттары тек 1926 жылға дейін 139 рет қайтадан басылды.
Орыс тілінде Омар Хайям тұңғыш рет 1891 жылы Европа Вестнигінде ақын
В. Л. Величконың аудармасында жарық көрді. Ол Хайямның 52 рубаятын орысшаға
аударды. 1910 жылы орыс ақыны Н. Д. Бальмонт Омар Хайямның он бір рубаятын
аударды. Жалпы Омар Хайямды аударушылар саны қырық шақты. Олардың ішінде
мамандар Д. Державин мен Г. Плисецкийдің аудармаларын мойындайды.
Сонда Омар Хайям деген кім, неліктен оны дінбұзар, маскүнем деген.
Омар Хайям поэзиясында қандай сыр жатыр, неге әлем оқырмандары әлі де оның
қандай данышпан, Тәңірге табынушы екенін жайында екі түрлі көзқараста.
Тақырыптың өзектілігі: Омар Хайямның еңбектерін талқылау, соның
барысында рубаяттарға аса назар аудару. Төрт жолды өлеңнің ислам
мәдениетімен қандай байланысы бар екенін аңғару. Олардың қандай заманды,
қандай бағытты насихаттап келгені жайында деректер келтіру. Омар Хайямның
рубаяттарының маңыздылығын ескеріп, ислам сарынын көрсету. Ең бастысы
дарынды шығыс ақынының ислам мәдениетінің көрнекті өкілі екенін дәлелдеу.
Оның Құдайдан басқа тәнірі жоқ екенін көрсете алу. Дінсіздік, бұзақылық,
маскүнемдік Хайямға тән емес қасиеттер, оның өмірі ислам діні пайда болумен
қатар қалыптасқаны. Рубаиларының өзінде адам ислам дінің табынушысы,
Құдайдың үмбеті екенін көрсетеді. Осы төрт жолдық өлеңдерді түсіну де
оңайға соқпасы аңық. Бірақ таза ой тұрғаны сөзсіз. Омар Хайям поэзиясын
ойланып оқысақ оның астарында таза діни ой жатқанын көре аламыз.
Зерттеудің мақсаттары: Шығыстың жарық жұлдызы Омар Хайямының
поэзиясындағы ислам көрінісін айқындау, Оның рубаиларында терең діни ой
жатқанын дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері:
– Омар Хайям шығармашылығына тоқталу.
– Омар Хайям поэзиясындағы исламның көрінісі мәнін ашу.
– Омар Хайям рубаиларының көркемдік сипатын аңғару.
Зерттеудің нысаны: Омар Хайям рубаиларындағы ислам мәдениетінің
көрінісі.
Зерттеудің дереккөздері: Омар Хайям рубаиларын және ислам
мәдениетінің көркемдік сипатын зерттеуші зерттеушілер мен ғалымдар
еңбектері, тарихи мәліметтер, архив материалдары. Омар Хайям шығармашылығын
зерттеуші ғалымдар мен әдебиеттанушылар Қ.Шаңғытбаев, Ө.Күмісбаев, ғалым
М. Ысқақов т.б. зерттеулерінде айқындалған.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы: Омар Хайям шығармашылығына деген сұраныс
күннен-күнге көбеюде және оның шығармашылығына қызықпайтын адам жоқ деуге
де болады. Әдебиеттің, мәдениеттің, түркі әлемінің, жалпы адамзатқа ортақ
құндылықтар бағалайтын үлкен шаралардың төрінде жүретін, қай кезде, қандай
жағдай болмасын, өзінің үлкен адамгершілік мінезімен, аппақ шыңдай төбешік
болған кемеңгер Омар Хайям шығармашылығымен қазіргі таңда тереңірек танысу
маңызды мәселе болып табылады.
Зерттеудің әдістері: талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, әдеби
талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Омар Хайям шығармашылығы
мен ғылыми зерттеулері математика мен астрономияны жаңа сатыға көтерді,
философиялық еңбектері кейінгі ұрпақтардың ой-өрісін кеңейтті, ал өлеңдері
поэзияның жаңа түрін қалыптастырды. Жалпы алғанда, Омар Хайям рубаяттары
әлем әдебиеті тарихына қосылған үлкен үлес болып табылады. Оның рубаяттары,
сонымен бірге, қазақ әдебиетінің үлгілеріне ұқсас келеді. Жалпы халық
өмірі мен адамгершілік ұстанымдарға негізделген.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ОМАР ХАЙЯМНЫҢ ТАРИХИ ТҰЛҒАСЫ
1.1 Омар Хайям өмірі мен шығармашылығы
Бір жарым ғасыр бұрын, яғни 1859 жылы ағылшын ақыны Эдвард Фитцжеральд
Омар Хайямның төрттағандары деп оның туындыларына тоқтап, поэма ретінде
жұмырлап, Лондонда басып шығармағанда Батыс жұртшылығы, бәлкім ондай
ақынның болғандығын білмеуі де мүмкін еді. Содан кейін Омар Хайямның
төрттағандары адамзатқа қайта оралып, рухи айналымға түскендей. Ол әлем
тілдеріне түрліше тәржімеленіп жүр.
1965 жылы Омар Хайямның туындыларын жоғары деңгейге көтерген Қуандық
Шаңғытбаев 325 төрттағанын тамаша талғаммен тәржімалап, қазақша ұсынды.
Русич баспасы (2003ж.) 1306. Ал, 2007 жылы Эксмо баспасы 443
төрттағанды әдемі безендіріп, қайтадан жариялады. Бұл Кабуснамада
айтылғанға сәйкес келе ме, жоқ па, – уақыт төреші. Мәселен, ақындыққа
қажет сөздегі үндестік, үйлесім, теңеу, пішіндеу, қайталау, дамыту,
ұлғайту, шендестіру, құбылту, астарлау, ажарлау, айшықтау, түйдектеу,
баяулату, баяндау, перделеу, тұспалдау, қалыптау, меңзеу, ырғақтау,
бейнелеу, табу, бұрмалау, егіз ұйқас пен мадақтау сияқтылар. Қысқасы,
поэзияға қатаң талап қойылады. Әрине, бұлардың бәрі Омар Хайямның қысқа да
нұсқа жырларында бар болатын. Ол сөзін сағызша соза бермей, қорғасындай
қорытып, айтар ойын сығымдап, аз аяға сиғызады.
Тіршілік теңізінің сыры – жұмбақ,
Бір ғажап тесілмеген гауһар сынды-ақ.
Өз қамын ойлап әркім сөз айтқанмен,
Білмейді өмір жайын ешкім шындап [39,60],
– деп бірде ол ой иірімдеріне батырады. Қысқа қайырғанмен кімнің болса да,
жүрегіне дөп тиеді. Таңдау мен талғау жолы әрқалай. Ертедегі парсы ақыны
шабыт шыңына шығандау кезінде көп жәбір-жапа шекті. Шайырлығы мен ұстаздығы
басыбайлы мойындалғанша оны сан-саққа жүгіртіп, нақақтан нақақ айыптап
табалады. Меккеге екі рет барып, тақуалық күн кешіп, құранды судыратып
жатқа білсе де дінбұзар атанды, шарапқұмар атағы шықты, сарыуайымшылдығы
үшін кінәланды. Ұлы Салжұқ мемлекетінің әкелі-балалы патшалары Алып
Арыслан, Мәлік шаһ пен олардың уәзірі Низам әл-Мүлікке (1017-1092жж.)
жақындығына бола биліктің колжаулығы деп жазғырды.
Жыр тауына бара жатқанда Омар Хайямға жағылмаған күйе, жаппаған жала
қалмады. Аяқ басқан жерінде өсек-аяң өрттей қаулады. Соған қарамастан,
біздің дәуірімізден үш жүз ширек ғасыр бұрын қос мүйізді Ескендір
Зұлқарнайын қарумен жаулап алған Персияны, мың үш жүз жылдай өткенде туған
парсы ақыны XIX ғасырдың ортасынан өте бергенде жырларымен бүкіл Еуропаға
есік ашты. Егер Батыс данышпандарының бірі Иоганн Вольфганг Гете (1749-
1832жж) көне парсы поэзиясына аса құштар болып, Фердоуси, Руми, Жәми, Хафиз
жэне басқаларға өз сүйіспеншілігін жасыра алмай: Батыс-Шығыс үндесуін
жазса, ол адамзат рухи өміріндегі құбылыс еді, демек, оған әлі Омар
Хайямның есімі белгісіз дүр. Парсылар өзінің 500 жыл ішіндегі ақындарының
ішінен жетеуін ғана шығыс жұлдызы болуға лайық деп тапты. Алайда осы
жетеудің ішіне кірмеген ақындардың өзі менен әлдеқайда жоғары тұрады -
деп, немістің ұлы ақыны И.Гете айтқан.
Ағылшын, неміс, француз және Еуропаның өзге де тілдерінде сөйлеген
төрттағандарды ешкім жатырқаған жоқ, қайта көптен күткен оқиғадай
қабылданды. Сөйтіп, Омар Хайямның соны сапары басталғандай. Енді ақындыққа
қоса әмбебап ғалымдығы қосылып, күрделі тұлға қадым заманнан кейін
ұрпақтарымен қауышты.
Орта Азияда болу оның ой өрісі мен көңіл көкжиегін кеңейтті. Ол 1095
жылдан бастап Мейірімді, Рақымды Алланың атымен кірісіп, Сөзді қадірлей
білетін бір досым менен Наурызды тойлау салтының пайда болу себебін және ол
рәсім қай патшаның тұсында негіз тапқан деген жайттарды ашып беруімді
өтінді. Досымның тілегін қабыл алып, Құдіретті күштінің колдауымен
Наурыздың шығу тарихынан қысқаша мағлұмат бердім, деп Наурызнаменің
жазылу мақсатын баяндайды.
Халық тәжірибесі мен наным-дағдысына сүйене отырып, Омар Хайям
Наурызнамеде көптеген мәселенің бетін ашып, жауап бере кетеді. Оның
тұлпарлар мен сұңқарлар туралы айтқаны бізге аса қызықты көрінеді.
Шығыс ұлттары мен ұлыстарының біразы ат жаратып мінгенді тәуір көреді.
Олардың ішінде қазақ жылқыжанды халық. Бұны өзіміз емес, басқалар да айта
бастагандай. Ағылшын ғалымдары, айды аспанға шығарғандай, көп зерттеуден
кейін жабайы жылқыны алғаш қолға үйреткендер казіргі Қазақстанның
солтүстігіндегі байырғы тұрғындардың ата-бабалары дегенді дәлелдеп, бүкіл
әлемді дүр сілкіндіріп, ұйқысынан оятқандай. Маңдайға симай кеткен марқұм
Асқар Сүлейменовтің: Басқа халықтар маймылдан жаралған болса, жаралған
шығар, ал дәл біздің қазақ тұлпардан, Қазанаттан жаралған деуінде үлкен
шындық шалығы жатқандай. Оны Омар Хайям былай береді:
Төрт түлік малдың арасында аттан асылы жоқ, өйткені, ол жайылымда
жүрген жануарлардың патшасы делінген екен. Пайғамбарымыз саллааллаху
ғалайхи ассалам айтқан: Игілік - ат маңдайында жазулы тұр деп. Парсылар
атты жел денелі десе, румдықтар желаяқ, түркілер - желе жүріп бақытқа
жеткізу, үнділер - қанатты тақ, арабтар - жер бетіндегі Бурак дейді.
Ақын арғымақтар мен сәйгүліктер жайын тәптіштей суреттей отырып,
қырандар хикаясына ауысады: Сұңқар - патшалардың аңшылықтағы нақ досы.
Онымен көңіл көтеріп, жақсы көреді. Сұңкар мінезінде де патшаларға тән
ірілік пен тазалық бар. Бұрынғы замандарда өткен ұлылар айтқан екен: ат -
шөпқоректілердің патшасы, жақұт - минералдардың патшасы, алтын -
металлдардың патшасы болса, сұңқар - етқоректілердің патшасы деп.
Сондықтан да сұңқар қарапайым адамдардан гөрі патшаларға лайық құс.
Сұңқардағы маңғаз да тәкаппар айқындылық басқа бірде бір құста жоқ. Бүркіт
Сұңқарға қарағанда ірілеу болғанымен оның мінезінде сұңқарға тән сұс пен
бекзаттық жоқ.
Патшалар сұңқарға қарап отырудың өзін жақсылық нышаны деп білген.
Бірден қолына қона кеткен сұңқар патша жүзіне тіктеп тура қараса, ол жаңа
жерлерді жаулап алады дегеннің белгісі, егер керісінше болса, жағдай
басқаша өрбиді деген ишара. Көкке көтеріліп бара жатып басын төмен салып,
сонан соң басын қайта көкке көтерсе - патшалықты қиындықтар күтіп тұр
дегенді тұспалдаса, ал, егер, көкке көтеріле бере немесе құс алып
қайырылғанда қатты саңқылдап, қиқулап келсе ол - әскер қатарында толқулар
болатынын меңзейді. Қолдан ұшып барып көздеген жемін ала алмаса - шығын
шығады дегенді емеуріндейді. Егер оң көзін қиғаштап көкке қараса
патшалықтың жағдайы жақсарады деген белгі. Сол көзімен қараса - шығынға
ұшырайды дегенді аңғартады. Егер сұңқар ұзақ уақыт талмай аспанға қарап
қалса - ол жеңіс пен салтанаттың ишарасы. Егер жерге тесіліп ұзақ қарап
тұрса - шаруа көп болады деген сөз. Ауда бір сұңқар екінші бір сұңқармен
төбелесетін болса - жаңадан дұшпандық тұтанады деген нышан.
Омар Хайям Наурызнаме рисаласында сұңқарды аулап, баулу тәсілдері мен
амалдарына және оның тарихына көп тоқталады. Өмірдің біраз жайына шолу
жасай келіп, қалам хақында да сөз қозғайды: Ирак елінде қаламның он екі
түрі белгілі, олардың әрқайсысының өзіне тән ұзындығы, көлемі және пішіні
бар. Каллиграфтар әрқайсысын ұлы адамдар атымен атайды: Мукли ибн Муклидің
атымен, Мухалики ибн Мухалхила атымен, Мукаффай-и-ибн Мұқаффа есімін
иемденсе, төртіншісі - Мухамиби, бесіншісі - Михранаи, алтыншысы - Амиди,
жетіншісі - Булфазли, сегізіншісі - Исмаили, тоғызыншысы - Саиди, оныншысы
- Шамси.
Бұлардың әрқайсысының өзіне тән ұзындығы, көлемі, пошымы болады, оларды
айтып жату артық уақыт талап етеді. Солардың арасындағы біреуі шамси - Шамс
Маалидің кұрметіне арналған. Бамбуктан немесе мысырлық қамыстан жасалады.
Шамс әл-Маали айтқан: диуан хатшыларына мықты қамыс қажет, өйткені, олар
жазғанда қаламды батырып сықырлатып жазады. Олардың қолтаңбасы керемет.
Және айтқан: патшаларға арналған қаламдар жүйрік болсын, жазғанда
саусақтарын қинамайтындай, өйткені, хатшылар сияқты қағазды тізелеріне
жайып отыру патшаларға жараспайды. Қолтаңба көркем болуы үшін өте көп жазу
жазып жаттығу кажет.
Осы уақытқа дейін біз Омар Хайямның ақындығын шамалы білгенмен ішінара
белгілі болатын. Еліміз біраз үзілістен кейін Наурыз мерекесін тойлап, жаңа
жылды көктемнің жаңғыруынан бастағалы бері бұл салада сең бұзылып, ұлттық
салт-сана, әдет-ғұрып пен дәстүрлер кайта оралып, жандана бастағандай. Өмір
құбылыстарын жіті бақылап, тоқсан ауыз сөзден тобықтай түйін түйетін Омар
Хайям шығармашылығында көктем, жастық, махаббат пен сұлулық жайында өлеңдер
аз емес. Ақындардың бәрі сонша неге көктемге құмар, ғашық деген ой мәңгі
мазалайды. Табиғаттың бұл шағы өлген ағзаға қан жүгіртіп, жасартып,
жаңғыртып, жер үстін Иран бағына айналдырғанда жаратылыстың жан бөбегі одан
сырт қалсын ба? Оларға бұл да өзінің азаматтық қатысын білдіріп отырды.
Ақындық - Алла сыйы. Оны әркім әрқалай пайдаланады. Ұрпақтарға
өлмейтұғын сөз қалдырған Омар Хайям дәуірі де аса күрделі еді. Басынан Иран
мен Тұранның бір-біріне жұлдызы қарсы болса да бұл халықтардың перзенттері
барыс-келісті шектемей, тату-тәтті қарым-қатынастарды ұстанды. Азия
құрлығындағы біздің тағдырлас екенімізге ешкім күмән келтіре алмайды.
Әлі күнге бұл елде поэзия десе ішкен асын жерге қояды. Мәселен, Хафиз
жырларымен бал ашып, бағдар сілтеу қалыптасқан дәстүр. Гүлдер мен ғашықтар
тілі бірдей түсінетіндей бұнда. Сондай үйлесімді.
Омар Хайям жержүзілік кұбылыс. Көркем ойды бұған дейін дәл ондай қысқа
қайырып көкейде бұлқынып жатқан сезімді жеткізген ешкім жоқ. Егер бұған
дейін Гомер (Өмір), Фердоуси және басқалардың кең тынысты шығармалары
арқылы дәуірлердің көкейкесті мәселелері, адам баласының, басқалардың
арманы мен мұраты, діттегені мен көксегені көрініс тапса, бұдан былай да
еңбектенудің осындай жолы бар екенін көрсетті. Тәжірибе мен тәлім қандай!
Оның табиғаты ешқашан тарылмайды. Бірақ, оны қабылдап, күн нұрындай бойға
сіңіру оңайлықпен келе ме?
Омар Хайям – парсы математигі, астрономы , ақын, философы (толық аты —
Абуль-Фатх Омар ибн Ибрахим аль-Хайям) шамамен 1048 жылы Хорасанның Нишапур
қаласында дүниеге келген, әрі сонда қайтыс болған.
Ақынның толық аты Гийас ад-Дин Абу-л-Хатх Омар ибн Ибрахим Хайям. Ғалым
Омар парсыша Хайям деп, арабша әл-Хайями деп аталып кеткен. Хейям - араб
тілінде шатыр тоқушы деген сөз. Оның әке-шешесі шатыр-палатка тоқып,
керуендерге сатып кәсіп еткен болуы керек. Хайямның нақтылы аты-жөні –
Ғиясэддин Әбілфатих Омар ибн Ибраһим ән-Нишапури, Нишапури – Омардың
ныспысы, туған жерінің аты [10].
Ол шамамен 1048 жылы Нишапур қаласында дүниеге келген кезінде, яғни ХІ
ғасырда Иранның шығысында орналасқан Нишапур ел аузына ілінген шаһар
болатын. Мұнда бай кітапхана, жоғары және орта білім беретін медресесі
болыпты.
Омардың балалық шағы осы қалада өткен, оның әкесі Ибраһим лашық үй
жасаумен шұғылданған, Хайям – осы кәсіпке байланысты туған атау. Омар
алғашқы білімді медреседен алып, әрі қарай Балхы Самарқандта білім алған.
Оның негізгі ұстазы Нишапурдың белгілі ғалымы Насыреддин шайх Мұхаммед
Мансур (1104 жылы өлген) деп есептеледі. Дарынды Хайям өз бетімен оқып та
көп білім алады.
Жас кезінде жақсы отбасының тәрбиесінде болған, әрі өлеңге құмартып
өскен, оның кейбір өлеңдері осы күнге дейін жеткен. Нишапурда жұмыс
атқарған кезінде, сол кездегі оқымыстылармен бірлесіп сол замандағы
күнтізбеге өзгерістер енгізген.
Ғалымның жігіттік шағы Балх қаласында өткен, ол онда математика,
физика, астрономия, философия, дін негіздері, тарих ілімдерімен
шұғылданған, араб тілін еркін меңгеріп шыққан. Одан кейін Самарқан, Мерв,
Исфаған, Рей тағы басқа қалаларда тұрып қызмет істеген.
Омар Хайям – жасынан тынығу дегенді білмеген жан, оны әркез математика
мәселелері толғандырды. Дегенмен ол поэтикалық ізденістері кезінде демалды
десек қателеспеспіз. Бірақ бұның да еңбек етудің бір түрі екенін есте
ұстағанымыз жөн...
Жас шағында Омар Хайям Бұхара мен Самарқанда тұрды. Жиырма жетісінде
алыстағы Исфахандағылардың көзіне шалынды. Мәлік-шахтың бас уәзірі Низам әл-
Мүлік жас ғалымды Исфаханға шақырды. Осы жерде Омар Хайям қырық жылдан
астам ғұмырын өткізді.
Исфаханда Омар Хайям арнайы философиямен шұғылданады. Ол, әсіресе, Ибн-
Сина еңбектерін мұқият зерттейді. Осы кезде арабтың ақыны әрі философы Абу-
л-Ала әл-Маарри еңбектерімен танысады.
Хайямның өмір сүрген дәуірі ел тағдырында елеулі із қалдырған
уақиғаларға толы. Бұл кезде Иран мен Орта Азияда ислам діні орнығып,
қалаларда мешіттер салынып, араб тілі халықаралық ғылыми тілге айналған
еді. Иран мен Орта Азия жерінің көпшілігі Ғанза сұлтандары билейтін. Ғанза
– қазақтың Қобыланды батыр дастанында айтылатын Қазан қаласы [42,7].
Алайда ғанзалықтардың дәурені шолақ болды, олар сәджүктердің шоқтарына
кездесті. ХІ ғ-дың І-ші жартысында Түркменстан жерінен шыққан сәлжүк
түріктері Ғанза хандығын талқан етті. 1040 жылы Данданақан түбінде болған
шайқаста Масғұт сұлтан әбден жеңіліп, жерінің көпшілігінен айырылып қалды.
Солтүстік Иран мен Орта Азияның негізгі облыстары сәлжүктерге қарады.
Сәлжүктер мұнымен тоқтамады, шапқыншылықты үдете берді. Тынымсыз соғыстар,
шамадан тыс салықтар, шариғат ережелері халықтың тұрмысын нашарлатты.
Ғалымдардың да төбесіне қамшы ойнады. Бұл жөнінде Омар Хайям былай деді:
Біз ғалымдардың қырғынға ұшырауының куәсі болдық, олардан тек ауыр азапқа
шыдаған бірен-сарандары ғана қалды. Бұл тірі қалған ғалымдарға түгелінен
беріліп, өз ғылымын жетілдіруге және тереңдетуге қатыгез тағдыр мүмкіндік
бермеді. Осы күні ғалым түрінде жүргендердің көпшілігі болар-болмас
білгендерін зұлымдық мақсаттарға ғана пайдаланып, алдамшылық пен
екіжүзділіктің шеңберінде қалқып жүр, шындыққа өтірікті кигізіп жүр.
[21,19].
Омар Хайямның ғалым ретінде қалыптасуына Орта Азия ғылымы мен
мәдениетінің алыптары – Хорезмидің, Фарабидің, Бирунидің, ибн Синаның,
Рудакидің, Фердаусидің, Қысыраудың және т.б. басқалардың еңбектері зор әсер
етті. Хайям солардың дәстүрлерін дамытып, ілгері бастырды. Ол әділеттілік
пен адамгершілікті жақтады, шариғат ережелерін сықақ етіп, ақыл мен білімге
жүгінді, бұқара халық жағында болды. Соның арқасында оның даңқы бүкіл Шығыс
еліне жайылды.
Сәлжүк сұлтандары ғылымнан хабарсыз, кейбіреулері тіпті сауатсыз
болатын. Сондықтан ірі ғалымдардың кеңесін алуға, оларды сарай маңында
ұстауға мәжбүр болған. Осындай бір жағдай Хайямға да кездесті, ол 1074 жылы
Мәлікшаһтың сарайына шақыртылады.
Қызметке алынып, сәлжүктердің астанасы Исфаған қаласында салынған
астрономиялық обсерваторияның жетекшісі болып тағайындалады. Хайям 17 жыл
бойы обсерваторияны басқарып, астрономиялық зерттеулерді жүргізді.
Бұлардың нәтижелерін Мәлікшаһтың астрономиялық таблицалары деген атпен
жариялады. Омар Хайям сәлжүктер календарын жасады.
1092 жылы қазанда бақталас уәзірлер әл-Мүлікті өлтірді, бір айдан кейін
Мәлікшаһ өлді. Сұлтан сарайын реакцияшыл уәзірлер мен молдалар билеп алды.
Олар Хайямды жәбірлей бастайды, дінсіз деп айыптап, жазаламақшы болады.
Ақыры Хайям Меккеге қажыға кетіп жан сақтайды.
Хайям қайтып келгеннен кейін (бұл кезде обсерватория жабылып қалды)
сарай қызметін тастап, өмірінің ақырына дейін туған жері Нишапурда тұрады.
1123 жыл шамасында қайтыс болып, сонда жерленеді.
Көзі тірісінде Омар Хайямды ақын ретінде мойындамаған. Оны Шығыс пен
Батыс философтарының патшасы, Хорасан имамы, хакім деп мадақтаған. Тағдыр
жазуы деген сол, ол бүгінде күллі адамзат үшін ақын болып танылды.
Омар Хайям - тәжік және парсы халықтарының Орта ғасырларда өмір сүрген
ұлы ғалымы, көреген ойшылы, дарынды ақыны. Сол кездегі, оның ғылыми
зерттеулері математика мен астрономияны жаңа сатыға көтерді. Философиялық
еңбектері кейінгі ұрпақтардың ой өрісін кеңейтті. Ал, өлеңдері поэзияның
жаңа түрін қалыптастырды.
Омар Хайям 50 шақты кітап жазған, олардың көпшілігі бізге жетпеген.
Замандастарының айтуы бойынша, Хайямның тұңғыш еңбегі – Арифметиканың қиын
мәселелері, онда сандардан кез-келген бүтін оң дәрежелі түбірлер шығару
жолдары көрсетілген. Мұндай түбірлерді шығару үшін Ньютон биноминының
ережесін білу керек. Демек, Хайям бином теоремасын Ньютоннан бұрын тапқан.
Бұл кітаптың нұсқасы сақталмаған.
1080 жылы Омар Хайям алғашқы философиялық еңбегін жазды. Болмыс және
болуға тиісті істер туралы трактат. Бұл кітап Иранның оңтүстік
провинцияларының бірінің имамы әрі уәзір Фарстың хатына жауап ретінде
жазылған екен. Омар Хайям Ибн-Сина сияқты философиялық жүйе жасамаған.
Бүгінгі күнге Омар Хайямның бес философиялық шығармалары жеткен, олар:
1. Болмыс және болатын істер туралы трактат.
2. Үш сұраққа жауап: мәңгілік және детерменизм, әлемдегі қайшылықтың
қажеттілігі.
3. Жалпы ғылымның пәні туралы ақыл жорығы.
4. Ғұмыр туралы трактат.
5. Қажетті кітап (бар нәрселер хақында).
Бұлар өте қысқа, кейбіреулері бірнеше беттен ғана тұрады.
Ғұмыры Балх, Самарқанд, Мерв, Исфаһан, т.б. қалаларда өткен. Әйгілі
ғұламалардан дәріс алып, Аристотель мен ибн Синаның философиялық
көзқарастарын қолдаған.
Араб, парсы тілдерін қатар меңгерген ол:
1. “Болмыс және борыш туралы трактат” (1080):
2. “Үш сауалға жауап”;
3. “Жалпы ғылыми пән туралы ақылдың нұры”;
4. “Өмір сүру туралы трактат” (1980 – 91);
5. “Наурызнама” (1095 – 98);
6. “Өмір сүрудің жалпылық қасиеті туралы трактат” (1105 – 10), т.б.
философиялық еңбектер жазды.
Хайямның математикадан жазған 2 ірі еңбегі белгілі. Олар:
1. Алгебра мен әлмүкбәла есептерінің дәлелдемелері туралы.
2. Евклид кітабындағы қиын постулаттарға түсіндірмелер.
Алдыңғысында алгебра, соңғысында геометрия мәселелері қозғалады.
Хайям өз тақырыбына байланысты Аристотельдің, Фарабидің,
Птоломейдің, Евклидтің, Архимедтің, Аполлонидің, Геронның, Хорезмидің,
Жауһаридің және тағы басқалардың еңбектерін саралап, кемшіліктерін тауып,
өз пікірін айтып отырған [7,28].
Хайямның араб тілінде Зергерлік қоспалардағы алтын мен күмістің
әрқайсысының шамасын табу өнері туралы деген физикадан жазған шағын
кітапшасы сақталған. Онда қарастырылатын мәселе алтын мен күмістің шамасын
табу жөніндегі Архимед есебімен пара-пар.
Соңғы кітапшасының 2 қолжазба нұсқасы бар. Олардың бірі Германияның
Гота қаласындағы кітапханада, екіншісі Ленинградтың М.Е.Салтыков-Щедрин
атындағы кітапханада сақтаулы.
Салжұқ сұлтанының тапсыруымен күнтізбеге реформа жасады. Хайям
математикатерден, астрономдардан және тарихшылардан 7 адамды алып, жаңа
күнтізбе яғни, календарь жасады.
Бұл күнтізбе бойынша әрбір 33 жылда 8 кібісе 7 рет 4 жыл сайын, 1 рет 5
жылдан кейін болады. Мұндағы уақыт айырмасы 5000 жылда 1 тәулікке теңеледі.
Оның жыл санауы Григорий күнтізбесінен анағұрлым дәл.
Омар Хаямның календары – дүние жүзі халықтарында болған календарьлардың
ең жақсысы. Ол 1079 жылғы 15 наурыздан бастап қолданыла бастады. Сол күні
Мәлікшаһ жобаны декретпен бекіткен болатын. Тарихи уақиғаның осы календарь
бойынша көрсетілген уақыты сәлжүктер заманының уақыты деп аталады. Іс
жүзінде Хайям календары 12 жыл ғана қолданылған. Сұлтан өлгеннен кейін оның
орнына отырған сұлтандар календарьды бұрынғы таз қалпына келтірген.
Омар Хайям еңбектерінің басым бөлігі математика ғылымының үлесінде.
“Алгебра және әлмұқабала мәселелерін дәлелдеу туралы” трактатында
математикалық тарихында тұңғыш рет үшінші дәрежелі теңдеулерді саралап,
оларды шешудің жүйесін жасауға талпынды, куб теңдеулердің әр түрінің
(барлығы 19) түбірін геометриялық тәсілмен шешуді ұсынды.
Оның түсіндіруінше: Алгебра мен әлмәкүбәла өнері, - дейді Хайям, -
ғылыми өнер, оның зерттейтін пәні – абсолюттік сандар мен өлшенетін
шамалар, әдетте бұл белгісіз болады. Бірақ бір белгілі нәрсеге
байланыстырылып берілетіндіктен, оларды анықтауға болады. Бұл нәрсе деп
отырғанымыз басқа ешнәрсеге байланыстырылмайтын сан немесе қатынас болып
табылады [8,89].
Омар Хайямның түсіндіруінше, алгебра – алгебралық теңдеулерді шешу
жолдарын зерттейтін ғылым. Белгісіз санның дәрежесіне қарай теңдеулер бір
дәрежелі, квадрат, куб, төрт дәрежелі т.с.с. теңдеулер деп аталады.
“Қатынастарды құру және оларды зерттеу” туралы кітабында шамалардың
рационал және иррационал қатынастарына сандық өрнек табу жөніндегі Әбу Наср
әл-Фараби идеясын дамытып, сан ұғымын оң нақты сан ұғымына дейін кеңейту
қажеттігін дәлелдеді. Омар Һайям еңбектеріндегі жаңалықтарды Әбу Жафар ат-
Туси, т.б. математиктер дамытты. “Дене құрамындағы алтын мен күмістің
мөлшерін анықтау тәсілі туралы” трактатында Архимед шешкен физикалық
есептерді жетілдірді.
Хайямның еңбектері үшінші, төртінші, бесінші дәрежелі теңдеулерді
сызықсыз, алгебралық жолмен, шешу тәсілдерін табуды күн тәртібіне қойды.
Хайямның геометриялық еңбегі – Рисәлә фи шарх мә ашқал мін мусәдирәт
китаб Үкілидас, сәләс мақалат тасниф аш-шайх, әл-имам әл-аджалл хұджат әл-
хаққ Әбілфатих Омар ибн Ибраһим әл-Хайями - Евклид кітабындағы қиын
постулаттарға түсіндірмелер, даңқты шейх және имам Омар ибн Хайямның
шығармасы.
Қатынастарды құру жəне оларды зерттеу туралы кiтабында шамалардың
рационал жəне ирроционал қатынастарына сандық өрнек табу жөнiндегi əл-
Фараби идеясын дамытып, сан ұғымын оң нақты сан ұғымына дейiн кеңейту
қажеттiлiгiн дəлелдедi.
Үш кітаптан тұратын Евклид еңбектеріндегі қиын тұжырымдарға
түсініктеме зерттеуінің Параллель түзулердің шын мәні туралы деп
аталатын бірінші кітабында Евклид ұғымына дәл келетін параллель түзулердің
жаңа теориясы баяндалған.
Қатынастар, пропорциялар және олардың нақтылы мәні туралы” атты екінші
кітабында Евклидтің қатынастар теориясын жетілдіріп, сандар мен шамаларға
ортақ теория жасауға күш салды.
Қатынастарды құру және оларды зерттеу туралы кітабында шамалардың
рационал және иррационал қатынастарына сандық өрнек табу жөніндегі Әбу
Насыр әл-Фараби идеясын дамытып, сан ұғымын оң нақты сан ұғымына дейін
кеңейту қажеттігін дәлелдеді.
Омар Хайям еңбектеріндегі жаңалықтарды Әбу Жафар ат-Туси, т.б.
математиктер дамытты. Дене құрамындағы алтын мен күмістің мөлшерін анықтау
тәсілі туралы трактатында Архимед шешкен физикалық есептерді жетілдірді.
Омар Һайям медицина, музыкалық теориясым ен дешұғылданды.
Омар Хайям еңбектерiндегi жаңалықтарды Насреддин Туси т. б
математиктер қолдап дамытты. Алтын мен Күмiстен тұратын заттардың мөлшерiн
анықтау тəсiлi туралы трактатында Архимед шешкен физикалық есептердi
жетiлдiрдi. Омар Хайям музыка теориясымен де шұғылданды.
Омар Хайям Аристотель мен Ибн Синаның философиялық көзқарасын ұстады.
Жаратушыны мойын-дағанымен, өмiр-тiршiлiк құбылыстарының өзара
байланысатын өз дəуiрi үшiн материалистiк тұрғыда түсiндiредi. Ол
философиялық көзқарастарын мына төменгi еңбектерiнде тұжырымдады: Болмыс
жəне Борыш туралы трактат, Үш сауалға жауап, Жалпыға ортақ ғылымның
пəнi жөнiнде т. б. философиялық шығармалары мəлiм.
Хайямның дүниеге көзқарасын сипаттарлық материал жеткілікті емес. Оның
философия мәселелерін сөз еткен шағын 2 кітапшасы ғана сақталған. Бірі –
тәжік тілінде жазылған Жалпы мазмұн туралы, бұл француз және ағылшын
тілдеріне аударылған. Екіншісі – араб тілінде жазылған, кейін парсы тіліне
аударылған Болмыс пен қажеттілік туралы деген кітапша.
Хайям жұлдыздар бойынша бал ашушы – астролог болған.
Парсы поэзиясы дүниеге Омар Хаям мен Фирдоусиімен, Хафиз бен Сағдиімен
танымал екенін ескергенде, парсы тіліне Абай шығармаларының аударылуы үлкен
жауапкершілікті жүктейтіні өз-өзінен белгілі.
Ғасырлар бойы ақындар мектебі әбден қалыптасқан, шайырлар елі – Иранда
әрбір оқырман өзінше ақын. Ұзақ-сонар ат қойылған жинақ, міне, осы
аудиторияға арналып отыр.
Әдетте поэзиядағы аударманың арқалар жүгі ауыр келеді. Мұндайда өлеңнің
мағынасы, ақынның түпкі ойын тура жеткізуге тырысу – басты шарттардың бірі.
Фарзана ханымның да Абай өлеңдерін аударуға шамасы жеткенше бар күшін
салғаны көрініп-ақ тұр.
Парсыша көркемдік жағынан әбден кестеленіп, дестеленген өлең жолдары
аудармашының оқырманды қаншалықты сыйлайтындығын көрсетеді.
Омар Хайямның төрт тағандарын зерттеушілер әр түрлі түсіндіреді.
Біреулер мистикалық-софылық десе, басқалары атеистік сарында ұғады. Дұрысы
ол да емес, бұл да емес-деп Омар Хайямның өзі айтқандай, қазіргі оқушы оның
өлеңдеріндегі өмірге құштарлықты, ақиқатқа талпынысты, тіршіліктің мәнін
парықтауын, енжарлық пен екі жүзділікті ажуалауын ұнатады. Омар Хайям
өлеңдері қалыптасқан композицияның құрылымы бар, лирикалық шығарма. Оның
стилі күрделі емес. Аз сөзбен көп мағына беру пернелеп, бейнелеп айту
арқылы автор өз ойын еркін жеткізеді. Оның тілі қарапайым да, жатты
[16,25].
Омар Хайям рубаиларының түркі тілдеріне аударылған кейбір шумақтары
қазақ оқушыларына ілгеріден таныс болатын. Ақын Қуандық Шаңғытбаев қазақ
тіліне аударған 325 рубаи 1965 жылы жеке кітап болып шықты. Ол екінші рет
Шығыс Жұлдыздары 1973 жинағына басылды.
Математик ғалым Мыңбай Ысқақовтың дəлелдеулерi мен зерттеулерiне
қарағанда Хайям үлкен математик болған. Халық астрономиясының негiзiн
салған. Оның математикадан жазған басты-басты екi еңбегi сақталған,
оның бiрi – Алгебра мен Əлмүнəбəлс есептерiнiң дəлелдемелерi туралы.
Екiншiсi – Евклид кiтабындағы қиын тарауларға түсiндiрмелер.
Алдыңғысында алгебра, соңғысында геометрия мəселелерi баяндалады - дейдi
Мыңбай Ысқақов [15,26].
Омар Хайям тұнғыш календарь жасаған ғалым. Календарьдың көптеген
түрлерi бар, олардың əрқайсының дəлдiгi əр түрлi. Тарихты халық
жасайтындықтан, кален-дарьды жасаушыда халық болып табылады. Ғұламалар
Фараби, Хорезми, Бируни, Ұлықбектiң тағы басқалардың календарь жөнiндегi
еңбектерi уақыт есебiн жүргiзудi бiр-талай тəртiпке келтiрген.
Календарьды түзеушiлердiң бiрi Омар Хайям.
Парсы аңызы бойынша, адам бұдан сегiз мыңдай жыл бұрын, фервердик
айының бiрi күнi жаралған. Ол кезде күн жазғытұрғы күн мен түннiң
нүктесiнде болған. Осы аңызға сүйенiп, парсы Фервердиннiң бiрiн жыл басы
етiп есептейдi де, оны жаңа жыл күнi наурыз деп атайды (Нау-жаңа, Руз-күн
деген). Қазақтың наурыз сөзi осыдан шыққан. Күн мен түннiң күзгi
теңелуiн парсылар – Меүрен деген. Бұдан Қазақтың Мейрам сөзi
жасалған. Наурыз бен Мейрам парсылардың негiзгi мейрамдары болған.
Парсы ақындары Ай мен Күн – аспанның екi көзi деп жырлаған [25,69].
Хайям календарында наурызды әрдайым 22 наурызға келетін етті, ол үшін
кібісе жыл енгізді. Хайямның наурызы қазақ календарына ауысқан. Наурызды
қазақтар 1926 жылға дейін мейрамдап келді.
Хайям календарының екi ерекшелiгi бар. Бiрi - оның аса дəлдiгi,
екiншiсi күн қозғалысына негiзделуi. Омар Хайям мұрасы математик,
астроном, философ, педагог-ұстаз ретiнде ұрпақтан ұрпаққа жалғаса бередi
жəне ол əрдайым жаңарып толықтырылып отырады.
Омар Хайям əлемге əйгiлi төрт тағандардың (Рубаидың) авторы ол
1. Өмiр мен өлiм, Жақсы мен жаман.
2. Жастық пен кəрiлiк.
3. Қанағат пен озбырлық.
4. Махаббат пен зұлымдық, Құштарлық пен тақуалық, парқын төрт
жолдан тұратын бiр шумақ өлеңге сыйғызды.
Қазіргі таңда белгілі ақын ОмарХайямның шығармаларының, оның өз қолынан
шыққандығы, даусыз оның барлық рубаиларының саны – 329. Оларда автордың аты
айтылады.
Оның төрт тағандары – адам өмiрiнiң əр қырын, кезеңдерiн қамтитын
тапқыр да өткiр адамгершiлiк пiкiрлерге құрылған өрнектi өлең шумақтары
мұнда ақынның өмiр-тiршiлiк құбылыстарына қоғамдық-əлеуметтiк қатынастарға
көз-қарасы айқын көрiнедi.
Омар Хайям жеке бастың азаттығын жырлады және дүниедегi əдiлетсiздiкке
қарсылық бiлдiрдi, барлық адамды теңдiкке, бостандыққа шақырып үндеді. Ақын
өлеңдерiнде шарапатты дəрiптеу, сауық-сайран мен махаббатты қызықтыру
едəуiр орын алады.
Хайям өмiр сүрген дəуiрде ортаны, халықты, оның ұлы адамдарын өз
өлеңдерiнде жəне рубаиларында жырға қосып мадақтады. Адамның ұлылығы
тəрбие мен бiлiмге байланысты - деген ой түйдi. Еңбек, еңбек тəрбиесi,
бiлiм, жалпы тəрбие адамды ұлы етедi дедi. Оны былайша жырлады.
Еңбек, бiлiм, тəрбие
Басын қоссаң мəндi де
Үшеуiн бiрдей меңгерсең
Жiбермес Сенi – өлiмге [19,25]!
Үшеуiнiң мəңгiлiк категория, тəрбиенiң еңбек, адамгершiлiк, еңбек
тəрбиесiнiң бiрлiкте жүзеге асырылуын уағыздап тұрғандай. Ол өзi өмiр
сүрген дəуiрде өмiрдегi байлық пен молшылық тек еңбек арқылы келедi жəне
қалыптасады. Ол еркiндiктi аңсап, тəрбиедегi демокра-тиялық бағытты -
еркiн тəрбиенi жақтады. Еркiн тəрбие еңбек тəрбиесiнiң жемiсi – дедi Омар
Хайям.
Мәселен, қазақ өлеңдерінің бірінде:
Сұрасаң менің атым Құлтума-ды,
Момыннан Құлтумадай ұл тумады.
Келгенше 83 ән шырқадық,
Көмекей сонда дағы жыртылмады – делінеді [16,25].
Бұдан өлеңнің авторы Момын руынан шыққан Құлтума ақын екендігі
анықталады. Хайям өлеңдері де осындай. Оның әлгі даусыз делінген
рубаиларында, көбінесе автордың аты кездеседі. Даусыз рубаиларда
әділеттілік, өмір қызығы, өнер-білім жырланады және қожа-молдалар
әшкереленеді. Сондай аударылған рубаиларының бірі:
Молдалар бастарына салған шалма,
Айтады – ақыреттен ғапыл қалма! –
Тамықпен жұрттың бәрін қорқытады,
Жұмақтан хабар алып келген бар ма?
Өмірден өтіп кетті талай жандар,
Неше рет күндер батып, атты таңдар.
Солардың бірі келіп жөнін айтса,
Тоқтар еді-ау дау, талас, айтыс, жанжал [19,95].
Хайям өлеңдерінің жалпы сарыны осылайша келеді. Қазақ әдебиетінің
тарихында Хайям өлеңдерінің тәжік тіліндегі түпнұсқасын оқыған қазақтар
болған. Жалпы алғанда, Омар Хайям қазақ оқушыларына ертеден таныс.
Оның барлық өлеңдерiн, бүгiнгi педагогикалық тұрғыдан қарасақ адамды
жан-жақты жетiлдiру сарыны басым. Аз сөзбен көп мағына беру, бiр шумақ
өлең арқылы тəрбиенi, бiрнеше түрiн бiр адам бойына енгiзу идеясы көрiнiп
тұрады.
Мұнысы бейнелеп салыстыру арқылы адамдық, адамгершiлiк, ақылдылық,
парасаттылық, мейiрбандық элементтерi ұштасып жатады. Бұларды молайтып,
толықтырып, жеке адам бойына, тəрбиенiң əсiресе еңбек, адамгершiлiк,
ақыл-ой, дене, патриоттық тəрбиенi батыл енгiзудi ұсынды. Ол философиялық
көзқарастарында тəрбиенi, еңбек тəрбиесiн, тұлғаның адамгершiлiк сапаларын
қалыптастыратын тағылымы артық туынды деген.
1.2 Омар Хайям рубаиларының идеялық ерекшелігі
Рубаи жанры туралы энциклопедиялық анықтама бойынша: Рубаи, рубаят,
рубаи, төрттаған (араб. төрттік). Шығыс поэзиясында кең таралған лирикалық
өлең түрі. Араб, парсы және түркі халықтарының ауыз әдебиетінде мол
ұшырасады. Рубаи төрт тармақтан тұрады, ұйқасы – а а б а немесе а б а б,
кейде ұйқасқан әр жолдан кейін бір сөз қайталанып отырады. Рубаи мазмұнға
құрылып, аяқталған бір ойды білдіреді... [27, 491].
Рубаи – бір шумақты, уәзін өлшемімен жырланатын өлең түрі. Жанрдың
ерекшелігі сол – бір ғана шумақта үлкен ой, түйінді тұжырым жатады. Байырғы
философтар, данышпандар ел билеген би-шешендер өздерінің даналық ойларын
осы жанр арқылы бұқараға жеткізіп отырған. Рубаи – арабтың төл сөзі.
Мағынасы – рубағи-төрттік немесе төрт жолдық өлең деген терминді
танытады.
Зерттеуші А. Аминовтың рубаи туралы пікірі бойынша, рубаи –
жүйелілікті, көрнекілікті және ықшамдылықты қажет ететін философиялық қысқа
трактаттар немесе поэмалар, ол тавталогияны жаратпайды. Этот древний жанр
развивался, вбирая в себя весь лучшие черты народного поэтического
творчества [28, 91] – дейді ғалым рубаи табиғаты туралы.
Жанр шағын болғанымен, қайталауды қажет етпейтін, өз алдына дербес,
оқшау шумақты лирикалық өлең формасы. Мәселен, оның белгілерін Омар
Хайямның мына шумақтарынан аңғаруға болады:
Қу тағдыр қор қылды ғой, пенде, сені,
Жасай сап, жалмап жатыр жерге сені.
Білмейді-ау, әттең, мұны келер ұрпақ,
Білсе ғой, бұл дүниеге келмес еді.
Бұл шумақ – жалғасын керек етпейтін дара рубаи. Рубаидың ерекшелігі де
– осы. Ол дара шумақты бола тұра күрделі. Тиянақты ойды білдіріп, үлкен
мағына береді.
Ғалым А.Е. Бертельс жанр туралы бірқатар соны зерттеулер жасаған. Оның
Омар Хайям жайындағы еңбегінде рубаидың құрылысы, табиғаты тұрғысында кең
сөз қозғаған тараулары бар.
Рубаи сөзі төрттік деген ұғымды білдіргендіктен, ол төрт мысрадан
тұрады. Ғалым И. Жеменейдің тұжырымынша: Бірінші, екінші, төртінші
мысралары ұйқас келеді. Рубаидың үшінші мысрасы да басқа мысралармен
ұйқасса, әрине рубаидың әуенділігі арта түседі [29, 161]. Рубаий таране
(ән рубаи) деп аталатын екінші түрінде барлық төрт жол да түгел үйлесімін
тауып, ұйқасады.
Міне, рубаидың екі түрі осындай ерекшеліктермен сипат алады. Демек,
бірінші түрінде үшінші жолдан өзге, яки, 1, 2, 4 жолдар ұйқасып, аталған
жол бос қалады, ал екінші түрінде барлық жол ұйқаса жырланады. Шығыс
поэзиясының бірегей жанры рубаи – екі бәйіттен жырланатын өлең формасы. Ал,
бәйіт дегеніміз, зерттеу еңбектерінен аңғарғанымыздай – араб, парсы және
түркі тектес халықтар поэзиясындағы екі жолды, егіз ұйқасты өлең. Бәйітте
өлең екі жолдан ғана болып, айтылатын ой тұжырымдалған, тиянақталған болып
келеді [30,95]. Жанрдың осындай жалпылама сипаты алғашқы тарауда жіктеледі.
Бірінші тараудың Рубаи жанрының шығу тегі (генезисі) деген
тараушасында рубаиға ұқсас басқа да жанрлар салыстырыла зерттелген.
Мәселен, тәжік әдебиетінде рубаиға поэтикалық құрылымы жағынан ұқсас төрт
жолдық до бәйти (екі бәйіттік) жанры бар. Ол да а – а – б – а үлгісімен
жырланады. Бір қарағанда олар бір-бірінен ажыратқысыз ұқсайды. Сондықтан да
көптеген до бәйтилер әдебиетте аударма арқылы рубаиға айналып сала
береді. Бұл тұрғысында да А.Аминов былайша пікір білдірген: Дубейти и
рубаи в действительности структурно и функционально близки друг другу.
Присутствие схожих моментов в них дает основание некоторым литературоведам
полностью их отождествлять [31, 31]. Осы тұрғыдан аудармашыларға аударма
барысында әр жанрдың сипатын, ерекшелігін білу шарт.
Аударма арқылы қалыптасқан төрттағандардың жырлануына Шығыс әдебиетінің
әсері тимей қойған жоқ. Шығыс әдебиетінде рубаи жазған ақындар аз болмаған.
Солардың ішінде рубаидың биік шыңына шығып, шеберлік танытқан Омар Хайям
секілді бірқатар Шығыс ақындары рубаяттарының аудармалары туралы біршама
әңгіме етпекпіз. Әсіресе, олардың қазақ әдебиетіндегі орнын айқындау басты
мақсатымыз болмақ.
Әлемнің барлық тілдеріне XVIII ғасырда-ақ аударылып үлгерген Омар
шайырдың рубаяттарын біздің аудармашылар да көркем әрі нақышты деңгейде
тәржімалады. Көрнекті шығыстық шайырдың көркем туындылары біздің де
ақындарымызды бей-жәй қалдырған жоқ. Айталық, XV-XVIII ғасырларда ғұмыр
кешкен қазақ ақын, жырауларының, одан бертінде Абайдың, Шәкәрімнің,
Бернияздың, Мағжанның шығармаларында О. Хайям әсері бар екені айқын. Одан
бері қарай келсек, Кеңес тұсындағы қазақ ақындарында, айталық, Сәкен
Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Әбділда Тәжібаев, Қалижан Бекқожин поэзиясында
О. Хайямға еліктеу кездеседі. Бір кезде Сәбеңнің Хайямша тартқан
төрттағандары бар болатын [28, 13], деген Ө. Күмісбаевтің пікірі теориялық
тұрғыдан дәлелді сөздер.
Аударма ісіне тұңғыш қалам тартқан Қуандық Шаңғытбаев Омар Хайямның
325 шумағын (парсы тілінен) аударса, бертін келе белгілі ақын, жазушы
Арғынбай Бекбосын (орыс тілінен) 250 рубаиын тәржімалады. Қ. Қари аудармашы
А. Бекбосынның еңбегі туралы: Осы нұсқалар ішінара болмаса, негізінен
көркем аударманың ішіндегі ең бір көріктісі болып табылады [38,5], деп
баға береді. Арғынбай Бекбосын тек Омар рубаиларын ғана емес, сонымен қатар
Әбу Абдаллах Жафар Рудаки, Жалал-ад-дин Руми, Қожа Шәмс әд-Дин Мұхаммед
Хафиз, Әбілқасым Фирдоуси, Муслих әд-Дин Сағди рубаиларының бірнеше
шумақтарын аударған. Бұл рубаяттардың да тәржімалануы көркемдік пен
нақыштылыққа бай туындылар қатарында болып есептеледі.
Омар Хайямнан басқа Шамседдин Хафиздің рубаяттары да қазақ тілінде
сөйледі. Оның рубаиларын көркем етіп аударған Әбірәш Жәміш еді. Аударма өте
дәл, әрі сипатынан ауытқымаған көркем туынды болып есептеледі. Нақыл мен
кеңеске мол дүниелердің оқырманға берері мол. Шығыстың заңғар ақыны
Рудакидің 62 рубаяттарын қазақшалаған Кәкімбек Салықовтың тәржімасы Әлем
әдебиеті журналында жарық көрді. Сондай-ақ, тамаша өрнекпен аударма
жасаған Сейфолла Оспан шығыстық танымал шайырлар Әбдірахман Жәмидің,
Әбілхасан Рудакидің рубаиларын қазақшалаған еді.
Танымал ақын, Шығыс шайырлары шығармаларының аудармашысы – Өтеген
Күмісбаев Рудакидің, Ибн Синаның, Омар Хайямның, Фирдоусидің тағы басқа да
шығыс ақындарының рубаяттарын түпнұсқадан тәржімалаған қаламгер. Омар Хайям
рубаяттарында көп кездесетін көне сөздерді аудармашы шебер жеткізген.
Суға толы көзені пақырлар да сімірген,
Шахтың көзі ділінен жасалыпты білем мен.
Кесе толы шарапта армандар бар шайқалған,
Оттай жанып бір кезде еріндер бар сүйілген [39,25],
Мұндағы көзе, пақыр, шах сөздері аудармаға жан бітіріп тұрғаны
мәлім. Омар шайырдың көптеген рубаятында бұрын өмірден өткен адамдардың жер
бетін шарлап жүрер рухы жайында сөз болады. Жер қойнынан алынған балшықты,
одан жасалған заттардан адам жанын көріп, аяқ асты етпеуін өтінеді.
Аударманың тілге түсінікті, оралымды болып келуі аудармашының шебер екенін
аңғартады.
Аталған аудармашылармен қатар Омар Хайям рубаиларын тәржімалауда тер
төккен Ө. Күмісбаев, О. Асқар, Т. Айнабеков, Қ. Серікбай сынды аудармашы-
ақындардың есімдерін атай аламыз. Белгілі аудармашы Қуандық Шаңғытбаев О.
Хайям рубаиларын тікелей парсы тілінен аударған. Аудармашының еңбегі
(аудармалары) 1980 жылы Жазушы баспасынан Жыр жаһаны деген атпен жарық
көрді. Жалпы рубаи аудармасы хақындағы жәйттер осы тараушада терең
талданды.
Омар Хайям аса дарынды ақын болған. Бірақ ол әдеби еңбекті негізгі
кәсіп етпеген, Фердауси мен Сағди сияқты кесек шығармалар жазбаған. Анда-
санда көңілі келгенде қағаз қиқымына, кітаптың шеткі алаптарына ұсақ
өлеңдер жазып отырған.
Хайям өлеңдері – 4 жолмен шумақталып отырады, 3-ші жолы дара шығып,
бірінші, екінші және төртінші жолдары ұйқасып келеді. Мұндай өлең рубиға
деп аталады. Еуропа тілінде - рубаи, рубаят дейді. Рубаи – мазмұны бай,
сөзі аз, тілі көркем, лирикалық өлең.
Омар Хайям барша әлемге аян төрт тағандардың (рубаи) авторы. Өлеңдерін
парсы тілінде жазды, оның ақындығын алғаш таныған (1176 ж) ғалым Байхаки
еді.
Ақын өмір мен өлім, жақсы мен жаман, жұмақ пен тозақ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz