«Қыз Жібек» эпосының орындалу ерекшеліктерін бірнеше орындаушылық нұсқаларды салыстыра зерттеу
Кіріспе
І Романтикалық эпостарды салыстыра зерттеу мен баспа беттерінде жарық көруінің теориялық мәселелері
І.1 Романтикалық эпостарды салыстыра зерттеудің теориялық мәселелері
І.2 Романтикалық эпостардың баспа беттерінде жарық көруі және драматургиялық тұрғыдан насихатталуы
2 Романтикалық эпостардағы ұлттық салт.дәстүрлер мен дүниетанымның көрініс беруі
2.1 Қазақ романтикалық эпостарының ұлттық дүниетанымы
2.2 Романтикалық эпостардағы салт.дәстүр көріністері
2.2.1 «Қозы Көрпеш . Баян Сұлу» эпосындағы салт.дәстүр көріністері
2.2.2 «Қыз Жібек» эпосындағы салт.дәстүр көріністері
2.2.3 «Айман.Шолпан» эпосындағы салт.дәстүр көріністері
Қорытынды
І Романтикалық эпостарды салыстыра зерттеу мен баспа беттерінде жарық көруінің теориялық мәселелері
І.1 Романтикалық эпостарды салыстыра зерттеудің теориялық мәселелері
І.2 Романтикалық эпостардың баспа беттерінде жарық көруі және драматургиялық тұрғыдан насихатталуы
2 Романтикалық эпостардағы ұлттық салт.дәстүрлер мен дүниетанымның көрініс беруі
2.1 Қазақ романтикалық эпостарының ұлттық дүниетанымы
2.2 Романтикалық эпостардағы салт.дәстүр көріністері
2.2.1 «Қозы Көрпеш . Баян Сұлу» эпосындағы салт.дәстүр көріністері
2.2.2 «Қыз Жібек» эпосындағы салт.дәстүр көріністері
2.2.3 «Айман.Шолпан» эпосындағы салт.дәстүр көріністері
Қорытынды
Романтикалық эпостар немесе лиро-эпостық жырлар ғашықтық жырлар - лирикалық әрі эпикалық шығарма. Оқиға желісі бірін-бірі құлай сүйген екі жас арасындағы махаббатқа құрылады. Көпшілігінің оқиғасы сүйгеніне қосылуды аңсаған, жастарға ескі салт-сана қарсы тұрып, мерт қылумен аяқталады. Романтикалық эпостарда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, көңіл-күйі көбірек суреттеледі. Оларда реалистік және романтикалық көріністер сабақтаса келіп, реалистік әдіс басым жатады. лиро- эпостық жырларда кейіпкерлер батырлар емес, карапайым адамдар. Екі жастың бір -біріне деген сүйіспешілігін жырлайтын эпостарда, негізінен, махаббат отына жанған қыз бен жігіттің қосыла алмай, трагедияға ұшыраған тағдыры баяндалады. Әдетте, олардың бақытына кедергі болатын нәрсе -ата- аналардың қарсылығы немесе қызға ғашық басқа жігіттің жауыздығы , иә болмаса екі рудың араздығы болып көрсетіледі.
Ғашықтық жырлар көркем фольклордың даму барысында батырлық эпостан кештеу қалыптасқан, бірақ бұл қаһармандық жыр мүлде өшіп, оның орнына романдық эпос келді деген сөз емес, Эпостың бұл екі түрі көп уақыт бірге , бір -бірімен байланыса, қатарласа дамыған. Ұқсастықтары да аз емес. Олардың жалпы поэтикалық сипаты ұқсас. Айталық, сюжеттік құрылымдардың бір типті болып келуі, образдар жүйесіндегі біркелкілік, өлең құрылысы мен бейнелеуіш құралдардың біртектілігі секілді белгілер эпостың екі түрінде де кездеседі. Ғашыктык жырлар көп вариантты болып келеді Оның себебі көп замандар бүл жырлар ауыздан- ауызға тарап, біреуден біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп баспаға іліккен.
Ғашықтық жырлар көркем фольклордың даму барысында батырлық эпостан кештеу қалыптасқан, бірақ бұл қаһармандық жыр мүлде өшіп, оның орнына романдық эпос келді деген сөз емес, Эпостың бұл екі түрі көп уақыт бірге , бір -бірімен байланыса, қатарласа дамыған. Ұқсастықтары да аз емес. Олардың жалпы поэтикалық сипаты ұқсас. Айталық, сюжеттік құрылымдардың бір типті болып келуі, образдар жүйесіндегі біркелкілік, өлең құрылысы мен бейнелеуіш құралдардың біртектілігі секілді белгілер эпостың екі түрінде де кездеседі. Ғашыктык жырлар көп вариантты болып келеді Оның себебі көп замандар бүл жырлар ауыздан- ауызға тарап, біреуден біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп баспаға іліккен.
1. Қасқабасов С. Ойөріс. Астана: Астана-Полиграфия, 2009.
2. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991.
3. Марғұлан Ә. Қозы Көрпеш – Баян сұлу кешені. Алматы, 1994.
4. Дүйсенбаев Ы. Қазақтың лиро-эпосы. Алматы, 1973
5. Путилов Б. Героический эпос и действительность. – Москва: Наука, 1988.
6. Бекхожина Т. Даламның назды саздары. – Алматы: Өнер, 1996.
7. Русское народное творчество. – М.: Высшая школа, 2006. – 459 c.
8. Бердібаев Р. Эпос мұрасы. – Алматы: Білім, 1997. – 230 б.
9. Ибраев Ш. Салыстырмалы және жүйелі зерттеудің мәселелері. – Алматы, 1987. – 22 б. 4
10. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы, 1985. 5
11. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы, 1960. – 37 б. 6
12. Жирмунский В. Народный героический эпос: Сравнительно-исторические очерки. – М.-Л., 1962. – С. 75. 7
13. Путилов Б. Аталған еңбек. – Ленинград, 1976. – С. 11. 8
14. Қоңыратбаев Ә. Қазақтың “Қозы Көрпеш” жыры туралы. – Алматы,1959. – 231 б. 9
15. Садырбаев С. Тарихи-генетикалық сю- жеттер. “Қыз Жібек” жырының қазақша-қырғызша нұсқасы // Жұлдыз, 1990. – №3 (187). – Б. 192.
16. Кунанбаева А. Эволюция эпического искусства казахов в современности // Традиции музыкальных культур народов Ближнего, Среднего Востока и современность. ІІ музыковедческий международный симпозиум. – М.: Сов. композитор, 1987. – С. 46-50.
17. Жирмунский В., Зарифов Х. «Узбекский народный героический эпос». – М.: Гослитиздат, 1947. – 517 с.
18. Путилов Б. Героический эпос и действительность. – М.: Наука, 1988. – С. 17.
19. ҚР ОММ. 25-қ., 1-т., 4210-іс; 4200-іс; 44-қ., 1-т., 38637-іс, 38473-іс.
20. Уәлиханов Ш. Шамандықтың қазақтардағы қалдықтары. Мақалалары мен хаттары. – Алма-Ата: Академия наук КазССР, 1985. – Т. IV.
21. Әуезов М. Қазақ ертегілері. – Алматы: Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1957.
22. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. (ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы әдебиет). – Алматы: 1948.
23. Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайлы этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969.
24. Потанин Г.Н. Тарбағатайға барған сапары туралы күнделігі. – СПб,1884.
25. Айман-Шолпан. Қазақ эпосы. – Алматы: Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1958.
26. Мұқанов С. Халық қазынасы. – Алматы: Қазақстан, 1974.
27. Қозы Көрпеш – Баян сұлу. Дастан. – Алматы: Жазушы, 1988.
28. Источник: http://e-history.kz/kz/contents/view/1033 © e-history.kz
29. С.Кенжеахметұлы. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Алматы: Алматыкітап, 2005.
30. Б.Уахатов. Қазақтың халық өлеңдері. Алматы: Наука, 1974.
31. М.Жолдасбеков, С.Қасқабасов, И.Нұрахмет. Қозы Көрпеш – Баян Сұлу. Астана: Фолиант, 2002.
32. М.К.Аманжолова, А.М.Беркінбекова, Ғ.М.Әбілқасова. Мәдениеттану. Қарағанды: ҚарМТУ, оқу құралы, 2004.
33. М.Әуезов. Әр жылдар ойлары. Алматы: Қозы Көрпеш – Баян Сұлу, 1956.
34. М.Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы: Ғылым, 1974.
35. Р.Бердібаев. Қазақ эпосы. Алматы: Қозы Көрпеш – Баян Сұлу эпосы, 1982.
36. Ж. Аймауытов. Бес томдық шығармалар жинағы. IVтом. Психология.—Алматы: Ғылым, 1998.
37. Аль-Фараби. Избранные трактаты. «О причинах сновиде- ний».—Алматы: «Ғылым», 1994.
38. З. Фрейд. Введение в психоанализ. «Сновидение».—М.: Наука, 1989.
39. Ф. Перлз. С. Данкелл. «Язык жестов», «Позы спяще- го». Перевод с англ. Н.Е. Котлярова, Л. Островского (сост. В.В.Шарнило).—Минск: Парадокс, 1995.
40. Ж. Дәдебаев. Түс аяны.—Алматы: «Ғылым», 1992.
41. Бабалар сөзі: Жүзтомдық.—Астана: «Фолиант», 2013.
42. Қазақ лиро-эпостарын салыстыра зерттеудің теориялық мәселелері. Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 4 (138). 2012
43. C. Бұлдыбай ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 4(138). 201
44. 26 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 4 (138). 2012
45. Вестник КазНУ. Cерия филологическое. №12. 2012
2. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991.
3. Марғұлан Ә. Қозы Көрпеш – Баян сұлу кешені. Алматы, 1994.
4. Дүйсенбаев Ы. Қазақтың лиро-эпосы. Алматы, 1973
5. Путилов Б. Героический эпос и действительность. – Москва: Наука, 1988.
6. Бекхожина Т. Даламның назды саздары. – Алматы: Өнер, 1996.
7. Русское народное творчество. – М.: Высшая школа, 2006. – 459 c.
8. Бердібаев Р. Эпос мұрасы. – Алматы: Білім, 1997. – 230 б.
9. Ибраев Ш. Салыстырмалы және жүйелі зерттеудің мәселелері. – Алматы, 1987. – 22 б. 4
10. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы, 1985. 5
11. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы, 1960. – 37 б. 6
12. Жирмунский В. Народный героический эпос: Сравнительно-исторические очерки. – М.-Л., 1962. – С. 75. 7
13. Путилов Б. Аталған еңбек. – Ленинград, 1976. – С. 11. 8
14. Қоңыратбаев Ә. Қазақтың “Қозы Көрпеш” жыры туралы. – Алматы,1959. – 231 б. 9
15. Садырбаев С. Тарихи-генетикалық сю- жеттер. “Қыз Жібек” жырының қазақша-қырғызша нұсқасы // Жұлдыз, 1990. – №3 (187). – Б. 192.
16. Кунанбаева А. Эволюция эпического искусства казахов в современности // Традиции музыкальных культур народов Ближнего, Среднего Востока и современность. ІІ музыковедческий международный симпозиум. – М.: Сов. композитор, 1987. – С. 46-50.
17. Жирмунский В., Зарифов Х. «Узбекский народный героический эпос». – М.: Гослитиздат, 1947. – 517 с.
18. Путилов Б. Героический эпос и действительность. – М.: Наука, 1988. – С. 17.
19. ҚР ОММ. 25-қ., 1-т., 4210-іс; 4200-іс; 44-қ., 1-т., 38637-іс, 38473-іс.
20. Уәлиханов Ш. Шамандықтың қазақтардағы қалдықтары. Мақалалары мен хаттары. – Алма-Ата: Академия наук КазССР, 1985. – Т. IV.
21. Әуезов М. Қазақ ертегілері. – Алматы: Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1957.
22. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. (ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы әдебиет). – Алматы: 1948.
23. Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайлы этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969.
24. Потанин Г.Н. Тарбағатайға барған сапары туралы күнделігі. – СПб,1884.
25. Айман-Шолпан. Қазақ эпосы. – Алматы: Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1958.
26. Мұқанов С. Халық қазынасы. – Алматы: Қазақстан, 1974.
27. Қозы Көрпеш – Баян сұлу. Дастан. – Алматы: Жазушы, 1988.
28. Источник: http://e-history.kz/kz/contents/view/1033 © e-history.kz
29. С.Кенжеахметұлы. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Алматы: Алматыкітап, 2005.
30. Б.Уахатов. Қазақтың халық өлеңдері. Алматы: Наука, 1974.
31. М.Жолдасбеков, С.Қасқабасов, И.Нұрахмет. Қозы Көрпеш – Баян Сұлу. Астана: Фолиант, 2002.
32. М.К.Аманжолова, А.М.Беркінбекова, Ғ.М.Әбілқасова. Мәдениеттану. Қарағанды: ҚарМТУ, оқу құралы, 2004.
33. М.Әуезов. Әр жылдар ойлары. Алматы: Қозы Көрпеш – Баян Сұлу, 1956.
34. М.Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы: Ғылым, 1974.
35. Р.Бердібаев. Қазақ эпосы. Алматы: Қозы Көрпеш – Баян Сұлу эпосы, 1982.
36. Ж. Аймауытов. Бес томдық шығармалар жинағы. IVтом. Психология.—Алматы: Ғылым, 1998.
37. Аль-Фараби. Избранные трактаты. «О причинах сновиде- ний».—Алматы: «Ғылым», 1994.
38. З. Фрейд. Введение в психоанализ. «Сновидение».—М.: Наука, 1989.
39. Ф. Перлз. С. Данкелл. «Язык жестов», «Позы спяще- го». Перевод с англ. Н.Е. Котлярова, Л. Островского (сост. В.В.Шарнило).—Минск: Парадокс, 1995.
40. Ж. Дәдебаев. Түс аяны.—Алматы: «Ғылым», 1992.
41. Бабалар сөзі: Жүзтомдық.—Астана: «Фолиант», 2013.
42. Қазақ лиро-эпостарын салыстыра зерттеудің теориялық мәселелері. Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 4 (138). 2012
43. C. Бұлдыбай ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 4(138). 201
44. 26 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 4 (138). 2012
45. Вестник КазНУ. Cерия филологическое. №12. 2012
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Романтикалық эпостар немесе лиро-эпостық жырлар ғашықтық жырлар - лирикалық әрі эпикалық шығарма. Оқиға желісі бірін-бірі құлай сүйген екі жас арасындағы махаббатқа құрылады. Көпшілігінің оқиғасы сүйгеніне қосылуды аңсаған, жастарға ескі салт-сана қарсы тұрып, мерт қылумен аяқталады. Романтикалық эпостарда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, көңіл-күйі көбірек суреттеледі. Оларда реалистік және романтикалық көріністер сабақтаса келіп, реалистік әдіс басым жатады. лиро- эпостық жырларда кейіпкерлер батырлар емес, карапайым адамдар. Екі жастың бір -біріне деген сүйіспешілігін жырлайтын эпостарда, негізінен, махаббат отына жанған қыз бен жігіттің қосыла алмай, трагедияға ұшыраған тағдыры баяндалады. Әдетте, олардың бақытына кедергі болатын нәрсе -ата- аналардың қарсылығы немесе қызға ғашық басқа жігіттің жауыздығы , иә болмаса екі рудың араздығы болып көрсетіледі.
Ғашықтық жырлар көркем фольклордың даму барысында батырлық эпостан кештеу қалыптасқан, бірақ бұл қаһармандық жыр мүлде өшіп, оның орнына романдық эпос келді деген сөз емес, Эпостың бұл екі түрі көп уақыт бірге , бір -бірімен байланыса, қатарласа дамыған. Ұқсастықтары да аз емес. Олардың жалпы поэтикалық сипаты ұқсас. Айталық, сюжеттік құрылымдардың бір типті болып келуі, образдар жүйесіндегі біркелкілік, өлең құрылысы мен бейнелеуіш құралдардың біртектілігі секілді белгілер эпостың екі түрінде де кездеседі. Ғашыктык жырлар көп вариантты болып келеді Оның себебі көп замандар бүл жырлар ауыздан- ауызға тарап, біреуден біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп баспаға іліккен.
Романтикалық эпостар негізінен екі түрге бөлінеді:
1. Қазақ халқының төл туындылары - "Қозы Көрпеш - Баян Сұлу", "Қыз Жібек", "Айман-Шолпан"; "Күлше қыз", "Құл мен қыз", "Мақпал қыз", "Есім - Зылиха"
2. Шығыс әдебиеті негізінде назира гөйлік дәстүрде жазылған қиссалар "Мұңлық - Зарлық", "Сейфілмәлік", "Бозжігіт", "Таһир - Зуһра", "Жүсіп - Зылиха", "Шәкір - Шәкірат", т.б.
Жұмыстың мақсаты. Қыз Жібек эпосының орындалу ерекшеліктерін бірнеше орындаушылық нұсқаларды салыстыра зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
1. Жалпы қазақ жыры жайлы, оның ішінде Қыз Жібек жырына қатысты айтылған ой-пікірлерді саралап, отандас және шет ел музыкатанушылары мен әдебиеттанушы ғалымдардың методикасын жаңа көзқараспен зерделеу;
2. Қыз Жібек жырының құрамына кірген фольклорлық жанрлардың орнын және олардың өз қызметін қаншалықты сақтағанын көрсету;
3. Жыршылардың эстетикалық көзқарастарын, орындаушылық ерекшеліктерін және әр автордың шығармашылық әдістемесінің өзгешелігін анықтау;
4. Қазақ эпосының қазіргі эпикалық ортада көрініс табуын ашу және жыршыға қойылатын талаптар мен маңызды шараларды жіктеу.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Нақты эпикалық шығарманың әртүрлі әдісте орындалған нұсқаларын салыстыра қарастырған өнімді әрі орынды;
2. Романикалық эпосты зерттеудің басты ерекшелігі - бай фольклорлық материалдың сұрыпталуында, орындалатын нұсқалардың жан-жақты әрі салыстырмалы түрде зерделенуінде, әртүрлі әдіс;
3. Романтикалық эпостарда қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрлері кең көрініс тапқан.
Зерттеудің дерек көздері. Дипломдық жұмыстың материалы ретінде Қазақтың романтикалық эпостары, әдебиеттанушы ғалымдардың зерттеу еңбектері.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Романтикалық эпостарда тұрмыс-салт жырларының айтыс, жоқтау, жар-жар, жұбату, жұмбақ айтыс,қоштасу, сыңсу сияқты түрлері өте жиі кездеседі. Қазан төңкерісіне дейін Лиро-эпостық жырларын жинап, жариялауда орыс ориенталистері В.В.Радлов, И.Н.Березин, Г.Потанин, т.б. көп еңбек сіңірді. Лиро-эпостық жырларды С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев,Ә.Қоңыратбаев, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.Ғабдуллин, т.б. ғылыми тұрғыда зерттеп, еңбектер жазған.
Зерттеудің нысаны қазақтың романтикалық эпостары болып табылады. Ашып айтқанда, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу, Қыз Жібек, Айман-Шолпан жырларындағы салт-дәстүр көріністері мен эпостардағы ұлттық дүниетаным.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеудің әдістері мен тәсілдері эпостарды зерттеуге байланысты алдымызға қойған мақсат пен міндеттерге байланысты айқындалды. Зерттеуде нақты талдау, сипаттау және салыстырмалы әдістер қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Диссертацияның негізгі теориялық нәтижелері мен тұжырымдарын әдебиеттану салаларында қолдануға болады. Жұмыстың тәжірибелі нәтижелерін орта мектептерде әдебиеттен арнаулы курс сабақтарында пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Романтикалық эпостарды салыстыра зерттеу мен баспа беттерінде жарық көруінің теориялық мәселелері
І.1 Романтикалық эпостарды салыстыра зерттеудің теориялық мәселелері
Екі ғашықтың бір-біріне деген сүйіспеншілігін жырлайтын романтикалық эпостарда, негізінен, бір-біріне ғашық болған екі жастың қосыла алмай, трагедияға ұшыраған тағдыры баяндалады. Әдетте, олардың қосылуына кедергі келтіретін факторлар: ата-аналарының қарсылығы, немесе, қызға ғашық болған басқа жігіттің жауыздығы, я болмаса екі рудың араздығы. Романтикалық эпостағы оқиғалар осы негізде өрбиді.
Романтикалық эпостар батырлық жырлардан кейін дамыды. Эпостың бұл екі түрі де көп уақыт бірге, бір-бірімен байланыса, қатарласа өмір сүрген. Сондықтан олардың ұқсастықтары да аз емес, айырмашылықтары да баршылық.
Романтикалық эпостағы басты тақырып - бейбіт өмірдегі екі жастың махаббаты. Сүйгеніне қосылу үшін күрескен қыз бен жігіттің бүкіл тіршілігі, іс-әрекеті кәдімгі қазақ аулында өтеді, сол себепті елдің тұрмысы, ғұрпы жан-жақты көрсетіледі. Романтикалық эпостың бар болмысы, ауаны - тыныш жағдай, кейіпкерлердің іс-қимылдары, тартысы - шым-шытырық емес, ал оқиғаның өрбуі оңай, күнделікті өмірдің ағымына сәйкес.
Қазақ романтикалық эпостары жеке көркем шығарма ретінде қазақ хандығы кезінде қалыптасқан. Әлбетте, оның кейбір сюжеттері мен сарындары сонау рулық қауымның ұғым-түсініктеріне, алғашқы мемлекеттер мен Түркі қағанаты замандарындағы наным-сенімдерге, дүниетанымға меңзейді. Мұның өзі романдық эпостың көркем түрге дейінгі даму жолы өте ұзақ болғанын аңғартады. Мұны, мәселен, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу жырынан көруге болады.
Бұл жырдың пайда болу кезеңі жөнінде ғалымдар түрлі пікір айтады. Зерттеушілердің бір тобы жыр Жошы ұлысында дүниеге келген десе, екінші топтағы ғалымдар Ноғайлы дәуіріне телиді. Ал, үшіншілері аталмыш эпостың пайда болуын Қазақ хандығымен байланыстырады. Бұлардың бәрінен өзгеше пікір білдірген М.Әуезов пен Ә.Марғұлан болды. Олардың пікірін Сейіт Қасқабасов өз еңбегінде атап көрсетті [1, 231 б.]. М.Әуезов 1927 жылғы кітабында былай деп жазады: Қозы Көрпеш нағыз қазақ жұртының әңгімесі болса да, өлгенше ескі заманның әңгімесі. Бұған дәлел - барлық түрік жұртына тегіс жайылғандығы, екіншісі, елдің салтын суреттеген жерлерінен білінеді... Меніңше, Қозы Көрпештің өте ескілігін білдіретін дәлел: осы әңгіменің якут(саханың) ішінде болғандығы, олар мұсылман емес. Алыс солтүстікке кеткеніне көп заман, қазақтан оларға Қозы Көрпеш әңгімесі артынан қуа баруға қисынбайды. Ол ел жалпы түрік шеңберінен жырылып кеткен күнінде осы жақтан ала кеткен жолдасы болуға лайық. Олай болса, Қозы Көрпеш тым кәрі әңгіме болуға керек [2, 115-116 б.].
Ал Ә.Марғұлан былай дейді: Қозы Көрпеш - Баян Сұлу жырының қай кезде шыққанын жақсылап айыратын белгінің бірі - оның күмбезі. Бұл күмбез өте ерте уақытта, исламнан көп бұрын, ғұн заманында не Түркі қағанаты кезінде тұрғызылған белгі [3, 23 б.]. Осы еңбегінің тағы бір жерінде Ә.марғұлан бұл күмбездің, оның ішіндегі тас мүсіндердің жасалған мезгілі - Түркі қағанаты, яғни ҮІ-ҮІІІ ғасырлар шамасы - деп нақтылай түседі [3, 5 б.].
Алғашында Алтай өлкесін мекендеген түркілерде әңгімеленген жігіт пен қыздың үйлену тарихы туралы сюжет Түркі қағанаты ыдырап, туыс тайпалар жан-жаққа ауа көшіп кеткенде әр тайпаның меншігіне айналып, солармен бірге әр жаққа тарайды.
Қазақ хандығы тұсында бұл жырдың эпостық негізі қаланады. Ал, оның бізге жеткен қалпындағы нағыз көркем шығарм аға айналуы - ХҮІІІ және ХІХ ғасырға тұспа-тұс келеді. Бұл кезеңде қазақ елі, басқа да біраз түркі халықтары сияқты Ресей империясына қарайды. Осы тұста романдық эпос та кең өріс алып, ақындар мен жыршылар бйырғы Қозы Көрпеш тарихын үлкен, кең құлашты эпосқа айналдырды. Енді ежелгі сюжет көптармақты, эпикалық пафосты, нағыз сөз өнеріне лайық көркем туынды болып баяндалады. Шығарманың сюжеті бірнеше есе өсіп, кеңейіп, композициялық жүйеге түседі, сөйтіп, жырдың басталуы, коллизиясының дамуы, шарықтау шегі, аяқталуы - түгелімен бір ізге келеді. Сонымен бірге кейіпкерлердің образдары сомдалады, олардың тартысы күшейеді. Эпостың тілі көркем, бейнелі сипат алады. Көптеген ескі мифтік ұғымдар шеттетіліп, шығарма біршама реалистік, әсіресе, романтикалық сарынға ие болады [1, 233 б.].
Эпостың басты тақырыбы - сүйіспеншілік мәселесі жаңаша, сол кезеңге сәйкес түсіндіріліп, жырланады. Қозы мен Баян - бір-біріне жай ғана ғашық болған қыз бен жігіт емес. Олар екі әкенің сертін орындаушылар болып көрінеді. Сөйте тұра, олар бірін-бірі көргенде үлкен сезімге бөленіп, шын ғашықтарға айналады. Жалпы алғанда, бізге жеткен жырда сүйіспеншілік пен имандылық, адалдық пен адамгершілік мәселелері ең басты ,ең негізгі болып көрсетіледі.
Романтикалық эпостардың тағы бірі - Қыз Жібек жыры. Бұл да ерте заманда туып, Қазақ хандығы тұсында өнерге айналған көркем шығарма. Мұның ең басты ерекшелігі - үлкен екі сюжеттен тұрғандығы. Яғни, Қыз Жібек екі бөлімнен тұратын шығарма. Бірінші бөлімінде Төлеген мен Жібектің сүйіспеншілігі мен Төлегеннің қарақшы Бекежанның қолынан мерт болғаны баяндалады. Ал, екінші бөлімінің мазмұны - Төлеген өлгеннен кейінгі Жібектің тағдыры және оның Сансызбаймен қосылуы.
Жырдың жалпы нобайы мен тақырыбына, сюжеттің, оқиғаның даму логикасы мен композициясына қарағанда, оның бірінші бөлімі өзінше жеке шығарма болып туып, ел арасына тараған болу керек. Мұндай пікірді кезінде Ғабит Мүсірепов те айтқан екен [4, 91 б.]. Бұл бөлім жеке күйінде нағыз ғашықтық жырдың үлгісі болып көрінеді, яғни бірін-бірі сүйген екі жастың бақытсыз тағдырын баяндаған болу керек.ондай жағдайда жеке жыр ретінде өмір сүрген бұл бөлім трагедиямен аяқталған деп ойлауға болады: Төлеген опат болғанын білген Жібек өмірімен өзі қоштасқан тәрізді.
Қыз Жібек жырындағы Төлегеннің қызды іздеу сапары, арудың аулына келуі Қозыдан гөрі өзгеше. Ол Қозы сияқты ұзақ жүрмейді, жасырынбайды, қиналмайды да. Төлеген ашық келіп, өзінің мақсатын ашық айтып, елге жария етеді. Ол ұнатқан қызының әкесіне қалың малын төлеп, заңды күйеуіне айналады. Қайын жұртында Жібекпен үш ай бірге тұрып еліне қайтады. Бірақ әкесі Төлегенге қайын жұртыңа келесі жылы барасың деп рұқсат бермейді. Әкесін тыңдамай жолға шыққан Төлеген жолда қарақшылардың қолынан мерт болады.
Жырдың бұл құрылымы ертегіге келеді. Әрине, эпос бұларды өте көркем әрі лирикалық мағынада көрсетеді. Мысалы, Төлеген жай ғана, еріккеннен қыз іздемейді. Ол тек өзі ұнатқан, сүйген қызды алмақ ниетпен іздейді. төлеген ондай қызды тауып, үйленеді. Екеуі аз уақыт болса да бақыт құшағында болады. Төлегеннің Жібекті сүйгені соншалық әкесінің тыйымына қарсы шығады.
Төлегеннің мерт болған жағдайы да ғашықтық жырға сай көрсетіледі. Төлеген қырық қарақшымен күні бойы алысып, қапыда Бекежанның қолынан қаза табады.
Ғашықтық жыр жанрының заңы бойынша Төлегеннің өлгенін естіген Қыз Жібек өзі де өмірмен қоштасуы керек еді. Алайда ол олай етпейді, тірі қалады. енді оқиға әрі қарай дамиды. Осылай Қыз Жібек жырының екінші бөлімі басталады.
Бұл бөлім батырлық эпос түрінде баяндалады. Төлегеннің інісі Сансызбай хабарсыз кеткен ағасын, оның әйелін іздеп шығады, бірақ ол тек Жібекті ғана табады.
Қазақ әдебиеті тарихындағы көркем туындылардың қай-қайсысы да өзінің түп төркіні - халық ауыз әдебиетінен нәр алып дәстүрлік жалғастық табады. Бүгінгі таңдағы әлем әдебиетінің алтын қорына қосылған іргелі туындылары бар қазақ әдебиетіндегі алуан тақырыптар, сан түрлі сарындар, өлмес идеялар, өміршең мұраттардың бәрі де о баста ауыз әдебиетінде, оның ішінде поэзия саласында көрініс тапқан. Бұл орайда біз нысана етіп отырған махаббат тақырыбы да алғаш осы халық ауыз әдебиетінде, яғни, халықтық ән-өлеңдерде, эпостық жырларда көрінген. Мәселен, көнеден жеткен авторы белгісіз мына шумақтар соның бір дәлеліндей:
Көрдім де бір сұлуды болдым ғашық,
Алашқа білдірмедім аузымды ашып.
Жарасқан бал, шекерге күміс қасық,
Жүреміз сүйтіп қашан араласып [5,188 б.].
Фольклорлық үгілердің қашаннан-ақ эстетикалық сипаты мол болған, онда әсемдіктен, ойдан жырақ, сұлулықтан тыс дүние жоқ. Бұлар халықтық ой-сананың туындысы ретінде үнемі эстетикалық оймен терең астасып жатады. Фольклор туындыларында көркемдік сын мен эстетикалық таным егіз ұғым ретінде әуел бастан әсемдікті жырлау талабымен ұштасып отырады. Өмірдегі құбылыстар: ел қорғаған батыр, бас бостандығы үшін күрескен ұл мен қыз, ақылгөй қарт әсемдік заңдарына сәйкес жырланады.
Сұлулық, әсемдік, әдемілік символы болған әйелдер туралы сөз қозғасақ, әрбір ұлттың әдемілікті сезінуі мен әсемдікті қабылдауында өзіндік ерекшелік болатынын естен шығаруға болмайды. Мәселен, қазақ ауыз әдебиетінде, поэтикалық шығармаларда әйел сұлулығын, кескін-келбетін, мінез-құлық, іс-әрекетін суреттейтін туындылар аз емес. Бұл тұрғыда қазақ батырлар жырының да, лиро-эпостық жырлардың да, ертегілердің де орны ерекше.
Қай халықтың болса да фольклоры өзіндік, даралық ерекшелікке сай қалыптасқан.
Жалпы қазақ эпосы, оның өзі батырлар жыры, лиро-эпос болып екі салаға бөлінсе, қазақ лиро-эпостары негізінен үш түрге жіктелген:
1. Халықтың төл туындылары - ел арасына кең тараған, баспа бетін көрген дастандар. Олар: Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман - Шолпан;
2. Халық арасына ауызша тараған нұсқалар: Күлше қыз, Құл мен қыз, Мақпал қыз, Есім - Зылиха;
3. Шығыс әдебиетінен алынған қиссалар. Олар: Мұңлық - Зарлық, Сейфілмәлік, Бозжігіт, Таһир - Зухра, Жүсіп - Зылиха, Шәкір-Шәкірат т.б. Лиро-эпостар халық дастандарына, жұртшылық сүйіп оқитын шығармаларға айналған [6, 449 б.]. Әйел тағдырын арқау еткен бұл жырларды қазақ зерттеушілері әр қилы атап келеді. Бірде жанрына қарай лиро-эпос десе, бірде мазмұнына сай тұрмыс-салт жырлары деп атаған. Дұрысында бірін лирика сарынына құрылған лиро-эпостық жырлар, екіншісін ұсақ салт өлеңдері деп білу ләзім [6]. Бұл жырлардың қай-қайсысында да ғашықтық сарын, махаббат тақырыбы шырқау биікке көтеріле, дамытыла жеткізіліп, тыңдаушысын барынша баурап алған.
Эпостық жырлардың ең көне үлгілерінің бірі - Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры. Оның сюжеті біздің заманымыздан үш-төрт ғасыр бұрын шығып, Алтай, Ертіс, Тарбағатай, Алатауда қоныстанған тайпалар ортасында кең тараған.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры басталғаннан-ақ оның басты тақырыбы сұлулық пен әсемдік екендігін бірден-ақ байқауға болады. Нәзік әуен сазындай жайдары, ашық, әсем әнмен басталатын жыр қалың тоғай ішінде адасып елеңдеп жүрген маралды әдемі сезімге әсер ету мақсатымен суреттейді. Марал мен Баян арасында үлкен жақындық бар. Бірі - табиғаттың еркесі, аң сұлуы болса, екіншісі - ел еркесі, адамзаттың сұлуы. Жырдағы осы ғайыптан келген табиғаттың ерке сұлу маралы кіршіксіз, таза махаббаттың символындай жарқ етіп көрінеді. Табиғаттың өзі елжіреп, сұлулық нұрын төгіп тұрғандай сезіледі. Жыр әсемдікті тап басып, тілсіз табиғат пен адам өмірін қатар алып, сұлулықтың құпия әсем сырына бой ұрады.
Қазақ халқының асыл қазынасы, бай мұрасы не дегенде - эпостық және лиро-эпостық шығармаларды алдымен атай аламыз. Қазақ халқының және бірге туысқан түркі халықтарына ортақ болып келетін эпостық жырлары мыңдаған жылдар бойы, бізге сақталып жетті. Эпостық шығармалардың бойынан халықтың қилы тарихын мәдениетін, эстетикалық ойлау ерекшеліктерін, дәстүрлерін көре аламыз. Фольклортану ғылымы эпостық және лиро- эпостық шығармалардың туыстығын, ұқсастығын байқауда үш түрлі ұқсастық типін ерекше атайды [7, 35 б.]. Біріншіден, халықтардың тарихи туыстығына, тектестігіне байланысты тарихи-генетикалық ұқсастық. Екіншіден, ел мен елдің тарихи-мәдени қарымқатынасы арқылы тарайтын ұқсас, үндес сюжеттер. Үшіншіден, халықтардың шаруашылық кәсібінің, қоғамдық дамуының бірыңғай болып келуінен туындайтын тарихи-типологиялық ұқсастық. Лиро-эпостық жырлардың қазақ халқындағы нұсқаларын басқа халықтарындағы осы тектес жырлармен салыстырып, олардың халықтық, фольклорлық негіздерін ашуға, қосылған жерлерін ажыратуға, сонымен бірге тарихи фактілер мен эпикалық ерекшелігінің ара қатынасын анықтауға мүмкіндік туады. Ғалымдар тарихи-типологиялық тәсілді фольклортануға әр саладан қозғау салатын, ұғымды әдіс деп қарайды [8, 230 б.]. Қазақ фольклорын басқа халықтардың ауыз әдебиетімен салыстыру, ондағы ортақ нәрселерге баға беру ХІХ ғасырдың алғашқы кезеңінен басталды. Бірақ та, салыстыра зерттеу әр кезеңде әр түрлі сипат ала отырып, мақсаты да әр түрлі болды. Зерттеуші ғалым Ш. Ибраев ХІХ ғасырдың 30-жылдары жарық көрген А. Левшиннің "Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордаларымен далаларының сиаттамасы" деген еңбегінен осындай өзгешеліктерді байқап, ол жөнінде былай дейді: "Зерттеуші өзінің қазақ фольклорына қатысты байқауларын арагідік ежелгі замандағы халықтар мен тайпалар туралы сақталған тарихи деректермен салыстырып отырады және ондай салыстырулар белгілі бір ой-пікірлерді қорытындылауға қызмет етеді. Қазақтың поэзиясы ертеде өмір сүрген халықтар мен тайпалардың фольклорымен сабақтас деген тұжырымға тоқтайды" [9, 22 б.]. Сонымен бірге салыстырмалы зерттеудің кейбір жаңа өзгешеліктерін қазақтың ұлы перзенті Шоқан Уәлиханов еңбектерінен көреміз. Шоқан зерттеулерінде ежелгі халықтардан римдіктер, скифтер, гректер, қытайлар секілді елдердің әдет-ғұрып, тұрмыс-тіршілігі, фольклоры туралы мәліметтер түркі-монғол халықтарының этнографиясымен, ауыз әдебиеті үлгілерімен әдемі салыстырылып отырған [10, 212 б.].
Жалпы Шоқан қазақ халқының фольклорын дүние жүзі халықтарының мәдени-әдеби байланысын биік деңгейде тани білген. Ш. Уәлихановтың салыстыру арқылы тұжырымдаған мәселесі, ол - қырғыздың әйгілі "Манас" эпосын көне грек эпосымен байланыстыра отырып, жыр - бір халықтан екінші халыққа ауыспалы жүретін ұқсас сюжеттің жиынтығы емес, белгілі бір халықтың даму тарихында қалыптасатын, қоғамдық өмірімен, тұрмыс-тіршілігімен біте қайнасып жатқан, тарихи қажеттіліктен туған көркемдік ойдың жемісі екенін байқап, келелі мәселе қозғайды. Түркі халықтарының фольклоры, оның ішінде қазақ ауыз әдебиеті дегенде тілімізге алдымен академик В.В. Радлов есімі түседі. В.В. Радлов түркі халықтарының асыл мұраларын жинап, қазақ халқының поэзиясы қырғыз, Қырым мен Осман түрктері және Алтай мен Сибирь халықтарының байланысты екенін анықтады. Сонымен қатар Радлов қазақ халық поэзиясының көне бастауын іздеуге де із салды [11, 37 б.]. Ғалым эпостың шығу тарихына тоқтала отырып, қырғыздың "Манасын", гректің "Илиадасымен", финнің "Калеваласымен" салыстырады.
Жалпы аталған ғалымдардың еңбектері салыстырмалы тарихи зерттеудің бастамасы ғана еді. Белгілі бір жүйе қалыптаспады. Тек қана эпикалық шығармаларды салыстыру сюжет пен мотивтерді, сонымен бірге кейіпкерлердің ұқсастығына байланысты сыртқы мағыналық жақтан таныстыру орын алды. Ал олардың ішкі пішінін, жанрлық құрамын, айтылу типін, үлкенді-кішілі айырмашылығын, нақтылы атқарып тұрған қызметін, түр ерекшеліктерін нақты анықтауға мән бермеді. Тарихи салыстырмалы зерттеудің теориясымен негізгі принциптерін анықтап,өз алдына пән етіп, зерттеу әдісі қылып қалыптастыруға еңбек еткен ғалым - В.М. Жирмунский болды. Ол 1958 жылы Дүниежүзі славянтанушыларының жиналысына тарихи-типологиялық зерттеудің методикасы мен принциптерін халықаралық көлемде алғашқы рет көтерді. В.Жирмунский фольклорға қатысты тарихи салыстырмалы тәсілдердің бірнеше түрін атап өтеді: яғни салыстыру, тарихи-генетикалық (туыстық) салыстыру, мәдени бағытқа негізделген бір-бірінен ауысып алуды анықтайтын салыстыру және тарихи - типологиялық са- лыстыру [12, 75 б.]. Қазақ фольклорында тарихи салыстырмалы зерттеулердің үш түрлі қолданылып келгенін атап айтуға болады. Салыстырмалы зерттеуді профессор М. Ғабдуллин Қобыланды жырының нұсқаларын, Т.Сыдықов "Алпамыс батыр"жырының нұсқаларын, Н.С.Смирнова "Қыз Жібек" пен "Қамбар батырдың" версиясын, Н.Дүйсенбаев "Қозы-Көрпеш - Баян сұлу" жырының вариантын салыстырып, өз еңбектерін жариялаудан көруге болады. Тарихи салыстырмалы зертеудің келесі түрі - тарихи-генетикалық, яғни тарихи-туыстық зерттеу әдісі. Мұндағы негізгі мәселе халықтардың туыстық тегіне, тарихи тамырластығына байланысты. Қазіргі түркітану ғылымында түркі халықтары тілінің тарихын зерттеудің қандай қасиеті болса, түркі тектес халықтардың ауыз әдебиетін зерттеу де сондай қажеттілік тудырып отыр. Тарихи туыстық тегіне қарап бір өлкеде тұратын елдердің ауыз әдебиетіндегі ортақ заңдылықтарды анықтау славян, балкан халықтарының эпосын зерттеген В. Жирмунский, В. Виноградов, В. Чичеров, Б. Путилов, В. Гацак, тағы басқа еңбектерінде оның ғылыми терең шешімін тапты. Салыстырмалы зерттеудің келесі тәсілі - ел мен елдің - халық пен халықтың бір-бірімен араласып, қарым-қатынас жасауынан пайда болған байланыстарды зерттейді. Түркі халықтары фольклорын салыстырмалы типологиялық тұрғыдан зеттеп талдау үшін, ең алдымен,оның негізгі аспектілерін анықтап, ажыратып алу керек те, екіншіден, сол зерттеу барысында терминдердің мағынасын ашып, жетілдіру қажет. Өйткені фоль- клортану ғылымында терминдерді бір-бірінен ажыратып, нақтылы дәл мағынасын тауып, тұрақтандыру міндет. Бұл жөнінде "әр терминнің өз түсінігін анықтап, оның тегі мен түрлерін, сапалық ерекшеліктерін ажырату үшін, термин жүйесінің біртіндеп жетілуіне қажетті тәжірибие мен тәсілдердің маңызы зор" дейді Б. Путилов [13, 11 б.] Халқымыздың ауыз әдебиетінде ұрпақтан- ұрпаққа қалдырып, ғасырлар өткен сайын ұлылығын асыра түсіріп келе жатқан асыл мұраларымыздың бірі - лиро-эпос жырлар. Бір жағынан, лирикалық, сыршылдық сарыны бар, екінші жағынан, оқиғалы болып, эпосқа тән сипатқа ие болатын шығарма түрі. Ғашықтық жырлардың мазмұны халқымыздың ертедегі жалпы әдет-ғұрпына, үйлену салтына байланысты өмірге келген Ә. Қоңыратбаев батырлық жырлармен ғашықтық жырлардың жанр ерекшеліктерін қорытындылай келіп, он екі айырмашылығын нақтылап көрсетеді [14, 9 б.]. "Қозы Көрпеш-Баян сұлу", "Қыз Жібек" нұсқаларын салыстыра зерттеп, бұл шығармалардың қазақ және басқа түркі халықтарында алатын орнының маңыздылығын айқындау фольклористика ғылымының алдында тұрған негізгі мәселенің бірі. "Қыз Жібек" жырының сюжеті. "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырынан беріде, шамамен, ХVІІ ғасырда пайда болған делінеді. "Қыз Жібек" жыры қазақ халқының төл мұрасы болса да, оның көптеген бір-біріне ұқсамайтын нұсқалары бар. Ең негізгі деп алынатын "Қыз Жібек" жырының - халық арасына кең тараған нұсқасы мен 1887 жылғы Мұсабай нұсқасы тереңірек қарастырылып, олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтары баршылық. "Қыз Жібек" жыры қазақтың төл туындысы десек те, көршілес жатқан қырғыз, қарақалпақ туыстарымызға тарап үлгірген екен. Жыр бертін келе пайда болса да, ақын - жырауларымыздың арқасында өзінің жан сұлулығын көрсететін лиро - эпостық шығарманың інжу - маржанына айналғанымен қатар, қазақтың өткен тарихын анық бере алатынымен құнды екенін баса айта аламыз. Барлық нұсқасы да қазақтың тарихын шынайы түрде бере алған. Қазақ фольклорында жырдың - классикалық эпостық деңгейге көтеріліп, көркем туындыға айналу себептері көп. Әр халықтың өзіндік ерекшелігін, салт-дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін көрсететін шағын бөлшектерді, адамдардың мінез-құлқын бейнелейтін психологиялық иірімдерді жырда кеңінен пайдаланып отырған. Жырдың нұсқасында әр түрлі болып кездесетін мифтік сарындар, аңыз- әңгімелер, әр алуан сюжеттер мен мотивтер, эпосқа тән элементтерді салыстыру барысында, тарихи - типологиялық байланыстың ең бірінші кезекте, туысқандыққа негізделген - тарихи - генетикалық, ал онан соң - қоғамдық дамудың ортақтастығы және көршілестік қарым - қатынастар барысында пайда болғандығын пайымдауға болады. Әсіресе, мифтер мен аңыздардан түркі халықтарының түп-төркіні аңғарылса, эпостық элементтер мәдени қарым-қатынастар мен көршілестіктің нәтижиесі екендігін байқатады. Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті нұсқалары ішіндегі ең бір асыл да көркем үлгі - "Қыз жібек" жыры. Бұл шығарманың бізге жеткен нұсқалары онша көп емес. Болғаны үшеу ғана. Көптеген мәліметтерге қарағанда "Қыз жібек" жырының негізгі айтушыларының бірі Мұсабай жырау деп айтады. Бірақ ел арасына кеңінен тарап, әйгілі болған нұсқасы Жүсіпбек қожа Шайхұлисламұлының қаншама рет жариялаған "Қыз Жібек" хикаясы атты жыры. Жалпы, "Қыз Жібек" жырының таралу шегі неге аз дегенде фолклортанушы ғалым Ы. Дүйсенбаев бірнеше себептерін атап өтеді. Біріншісі. "Қыз Жібек" көне жыр емес әрі кетсе, ХVІІ ғасырдың шамасында шыққан, яғни оның көбірек тамыр жоюына мүмкіндік болмай қалған. Екіншісі. Ел арасына кезінде мол тараған бұл поэманың нұсқалары сақталмай, көпшілігі біздің заманға келіп жетпеген. "Қыз Жібек" жырының түбі қайдан, кімнен шықты дегенде, бір зерттеушілер жырды Орта жүз ашамайлы Керей Сегіз сері Баһрамұлы Шақшақов (1818-1854) деп көрсетіп, дәлелдеулер көрсетеді. Ғалым С.Садырбаев 1985 жылы Қырғызстанның Ғылым Академиясы қолжазбалар бөлімінен "Қыз Жібек" жырының Тәжікстанның Жергетел ауданында тұратын қырғыз ағайындардың айтуынан жазып алынған бір нұсқасына жолыққанын айтады [15, 187-192 б.]. 1890 жылы жыр алыбы Жамбыл Жабаев Тоқмақ жерінде, қырғыз елінде екі жыл тұрған екен. Жырды жырлаушы Сұлтанов Кедейхан деген манасшының атасы Алыбаймен дос болады. Екеуі бірге жүріп, ел арасындағы той - тамашаға қатынасқан. Осындай үлкен жиындарды Жамбыл қазақ елінің "Қыз Жібек" деген жырын жырлаған, ал Алыбай сол жырды Жамбылдың айтуынан жаттап алып, оны қырғыз арасына кең таратқан. С. Садырбаев жырдың қырғызша қырық сегіз беттік қолжазбасын алып, қырғыз әдебиетшілерінің көмегімен қазақшаға аударылуына себеп болады. Бүгінде ол қолжазба Жамбылдың Мемлекеттік әдеби музейінің ғылыми қорында сақталынып тұр екен. Жамбылдың жырлауымен қырғыз еліне тараған "Қыз Жібек" жырының қырғызша нұсқасында Сансызбайдың батырлық, ерлік намыстары ерекше көрсетіледі. Кейбір жыршылар Жібектің соңғы өмірін "аға өлсе - іні мұра" деген әмеңгерлік жолмен шешеді. Бұл Жүсіпбек Шайхұлисламовтың Қазан қаласында жариялаған нұсқасында жиірек кездеседі. Кейбір нұсқасында Жібек қалмақ ханының тұтқынан құтылып шыққандығы айтылады, ал Сансызбай мен Жібектің қарым-қатынасын әдеппен, сыпайыгершілікпен шектейді. Мәселен, Жамбыл Жабаев жыр- лаған қырғыз жыршысы Сұлтанов Кедейханның айтуымен біз жазып алған "Қыз Жібек" жырында қалмақтың ханы Хорум (қазақша - Қорен) алысқа ұзап кеткен Жібектің ізіне түсіп, Сансызбайларды жарты жолда қуып жетеді. Жекпе-жекте Қоренді Сансызбай өлтіреді. Ал Тәжікстан республикасында тұратын қырғыз бауырлардың айтуынан жазып алынған шағын нұсқада Төлеген мен Жібек қосылып, үш күн, үш түн той болды деп бітіреді. Негізінде Сансызбайға Жібек қосылды ма, жоқ па дегенде, жыршылар екі түрлі аңыз айтады. Бірі - Қыз Жібек пен Сансызбай қосылған жоқ, тек ұзақ жолдың үстінде бара жатыр десе; екінші бір жыршылар: "еліне аман келді, қырық күндей той қылып, Сансызбай Жібекті алды " деп екеуін бақытқа жеткізуге тырысады. Мұның бірнеше себебі бар: біріншіден тыңдаушыны Жібектің бақытсыздығымен әбден шаршаттым ғой, жырдың соңын қуаныш пен тоймен аяқтайыншы деген тәсілден туған жыршының өзіндік әдісі; екіншіден - несі бар, Қыз Жібек басқалар үшін аспандағы жарық жұлдыз болса да, халықтың әдет-ғұрып заңына бағынады, соған көнеді деген салт сезіледі. "Қыз Жібек" жырының бір нұсқасы Қытайдағы Шыңжаң қазақтарында сақталған екен. Осы нұсқа 1985 жылы Үрімші қаласындағы "Жастар" баспасынан жарық көрген "Қазақтың ғашықтық жыры" атты төрт томдық еңбектің бірінші кітабында жарияланған. Жыр Алтай аймағының тұрғыны Шерияздан Солтанбайұлының айтуымен жазылып алынған. "Қыз Жібек" жырының халық арасына тараған нұсқасымен Мәскеудің тарихи музейінде сақталған Мұсабай жыраудың айтуымен жазылып алынған, кейіннен Мұхтар Әуезов пен Н.С. Смирнованың редакциялауымен жарық көрген нұсқа. Фольклорлық шығармалардың қай-қайсысын алсақ та, оның шыққан дәуірі осындай еді деп, дәл көрсету мүмкін емес."Қозы Көрпеш- Баян сұлу" жырына қарағанда төл мұрамыз саналатын "Қыз Жібек" жырының бойындағы оқиғаларға байланысты, оның шыққан дәуірін шамамен топшылай аламыз. "Тарих - шындықтың айнасы" дейді. Сол шындықты берудің әдіс-тәсілдері әртүрлі десек, өткен тарихты есте қалдырудың жолын түркі халықтар көбіне асыл сөзбен кестелеп, ғажайып бейнелермен әсерлеп жеткізген. "Қыз Жібек", "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырларының құндылығы да сол ғасырлар бойы қалыптасқан халықтың көркем ойлау жүйесін жан-жақты көрсете алуында. Бұл бай эпостарымыздың түрлі салалары мен дәуірленуін әлі де толық анықтап, жіліктеп танып біткеніміз жоқ. Сол себепті де жырдың түркі халық- тарындағы нұсқаларын кеңінен талғап қарау ғана ғылыми қорытындыға келуге мүмкіндік береді.
І.2 Романтикалық эпостардың баспа беттерінде жарық көруі және драматургиялық тұрғыдан насихатталуы
Туған мәдениетіміздің ежелден келе жатқан өзекті тарауының бірі -
Қазақстан Ресейге тәуелді болмай тұрғанда қазақ тілінде кітап бастыру мәселесі.
ХІХ ғасырдың орта кезінде орыс ғалымдары түркі тілдес халықтарының,
Ескерте кететін жәй - революциядан бұрынғы араб әрпімен басылған
Алғашқы қазақ кітаптары, әсіресе лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары араб графикасымен жазылды. Араб әрпімен кітап басудың тарихы Италиядағы Венеция қаласынан басталады.
Араб әрпі мен баспасына реформа жасау нәтижесінде Қазан қаласында
ХІХ ғасырда Петербор, Уфа, Орынбор, Қазан қалаларында қазақ кітаптары
Кәрімов, Хұсайынов сияқты баспа ісін ұйымдыстырушылар шығып, халқымыздың ауыз әдебиетінің озық үлгілерінің бірі - романт икалық эпостар баспа бетінде жарық көре бастады.
ХІХ ғасырда Қазан қаласы Ресейде тұратын Азия мен Орта Азия халықтарының шығармаларын басып шығаратын орталықтардың бірі болды.
ХІХ ғасырда шығыс халықтарының ана тілдерінде шыққан кітаптардың 70 пайызы Қазан университеті мен Қазан гимназиясы баспаларынан шыққан. ХІХ ғасырда 400-ден аса шығарма баспа бетіне шыққан.
Қазан университетінің баспаханасынан шығыс тілдерінде кітап бастыру, оны тарату, насихаттау жолға қойылды.
Сонымен қатар қазақ кітаптары жарық көрген өзге де баспаханалар:
1. Мағариф баспаханасы, Қазан қаласында;
2. Матбәғә-и Ғамире баспаханасы, Стамбул қаласында;
3. К.М. Түхфәтуллин баспаханасы, Орал қаласында;
4. Милләт баспаханасы, Қазан қаласында;
5. Өрнек баспаханасы, Қазан қаласында;
6. Тұрмыш баспаханасы, Уфа қаласында;
7. Умид баспаханасы, Орынбор қаласында;
8. Орал облыстық типографиясы, Орал қаласында;
9. Шарқ баспаханасы, Уфа қаласында;
10. Шәрәф баспаханасы, Қазан қаласында;
11. Энергия баспаханасы, Троицк қаласында;
12. Ғ.Х. Ғарифжанов баспаханасы, Ташкент қаласында және т.б. [5]
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында көптеген қазақ авторларының шығармалары да осы баспаханаларда жарық көрді.
ХІХ ғасырда басылған қазақ кітаптарының барлығы өзінің түпкі нұсқасын
Лиро-эпостық жырлардың алғашқы кітаби нұсқалары да шұбалаң, аралас тілде жарық көрді.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті қорындағы ең мол салалардың бірі - лиро-эпостық жырлар деп - лирикалық әрі эпикалық шығармаларды атаймыз.
Лиро-эпостық жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, көңіл күйі көбірек суреттелеген.
Лиро-эпостық жырларды екі түрге бөліп қараймыз:
1) Қазақ халқының төл туындылары - Қозы Көрпеш - Баян Сұлу, Қыз Жібек, Айман-Шолпан.
2) Шығыс әдебиеті негізінде назира үлгісінде жазылған қиссалар - Мұңлық
Лиро-эпостық жырларда тұрмыс-салт жырының: айтыс, жоқтау, жар-жар, жұбату, жұмбақ айтыс, т.б түрлері көрініс тапқан. Ғашықтық жырлар көркем фольклордың даму барысында батырлық эпостан кештеу дамығанмен, халық ауыз әдебиетінде өз орнын ала білді. Ғашықтық жыр да, батырлық жыр да эпос жанрына жатады, Махаббат, достық, адамгершілік адам өмірінің бар кезеңдерінде адамзат басынан өтетін қилы психологиялық құбылыстар шебер суреттеледі.
Қазақтың ғашықтық жыры әсемдікті көбіне лирикалық тәсілде суреттейді.
Қазақ романтикалық эпостары ХІХ ғасырдың басында қағаз бетіне түсіріп, таратуда көптеген қазақ зиялылары еңбек сіңірді.
Татар баспагерлерінің, кітап мәтінін терушілердің қателігінен көптеген қазақ кітаптары татар тілі араласа шұбарланып жарық көрді.
1899 жылы Қазанда шыққан Хисса Қыз Жібек поэмасы:
Әлқисса, төменгі Меке жолында жеті тылсым дариялар бар еді,
Тамам болды қыз Жібектің хикаясы.
Ахметкәрім достым үшін мен
Келеді аты шүйгін илы сазднын,
Көлдегі дос адамдай қоңыр қаздың.
Алтун кірпік, күміс қас, асыл қалқам
Қай жірке ушайын деп қанат яздың, -
деп аяқталады.
Қазақ халқының фольклорын, нақтылай келгенде эпикалық мұрасын зерттеген ғылыми жұмыстардың ішінен Ш.Уалихановтың, Ә.Марғұланның, М.Әуезовтың, В.Радловтың, Ә.Қоңыратбаевтың, З.Ахметовтың, Р.Бердібайдың, С.Садырбаевтың, Е.Ысмайыловтың, О.Нұрмағамбетованың, С.Қасқабасовтың, Е.Тұрсыновтың, Ш.Ыбыраевтың, Б.Әзібаеваның, Т.Қоңыратбайдың, Қ.Бұзаубағарованың методологиялық ұсыныстары Қыз Жібек эпосын текстологиялық және мазмұндық жағынан талдау барысында шешуші роль атқарды.
Қазақ эпосын зерттеушілерімен қатар, орыс ғалымдардың классикалық зерттеулері де эпостану жолында біраз бағыт көрсетті. Атап айтқанда, Б.Путиловтың, В.Гацактың, В.Пропптың, А.Веселовскийдің, өзбек эпосын зерттеген В.Жирмунский мен Х.Зарифовтың еңбектері - эпосты орындайтын тұлғаның көзқарасын, болмысын, эпос ішіндегі эпикалық уақыт пен кеңістікті, мәтін ішіндегі ортақ мотивтерді белгілеп ажырату және т.б. мәселелердің басын ашу жолында көп көмек болды. Эпостың мазмұнын талдай отырып, ғалымдар басты кейіпкерлерді фольклорға тән типтендірілген батыр образдары ретінде емес, әдеби шығармалардың кейіпкері тұрғысында зерттеген. Және ғалымдардың еңбектерінде халықтың эстетикасымен байланысты қарастырылған қазақ эпосы тек образдық жүйе, көркемдік тілкесте мәселелерімен байланысты зерттелген. Осы тарау бойынша қорыта айтқанда, біріншіден, қазақ эпосының музыкасын зерттеу үшін оның текстологиялық және мазмұндық жағын анықтап алу қажет; екіншіден, қазақ халқының эпикалық жырын зерттеу әдістемелерін анықтау және методология мәселелерін шешу үшін жетекші филолог-фольклортанушылардың еңбектеріне сүйенбеу мүмкін емес; үшіншіден, қазақ эпосының негізі мен табиғатын басқа елдердің мәдениетіндегі эпикалық өнермен салыстыра қарастырған өнімді.
Бүгінгі таңда эпостың көлемді, монументалды біртұтас шығарма бола тұра жан-жақты зерттеліп қана қоймай, бір сәттің өзінде бірнеше деңгейден (дәрежеден) көрінетіні туралы сөз қозғалды: біріншіден, эпос - өзі жанр, өзі ата-бабадан қалған дәстүр, мұра; екіншіден, эпос - өткен күннің тарихын суреттейтін өнер; үшіншіден, басқа жанрларға тематикалық және музыкалық өзек (кинофильм, театралдық қойылымдар, опера және камералы-аспапты шығармалар); төртіншіден, өз бойына қазақ фольклорының басқа жанрларын жинаған, жинақтаушы мозаика; бесіншіден, ғылыми жұмыстар мен ғылыми зерттеулерге нысан.
Халықтың ұлттық мінез ерекшеліктерін, көзқарасын, тарихи өткені мен бүгінгі күнін эпикалық өнерінен танып білуге болады. Сондықтан, жұмыста өнердің нақ осы саласының мақсаттары және өзіндік қызметтері, оның ішінде тәрбиелеу, көңілдендіру, арбау және ақпарат беру және т.б. қарастырылды. Бұл өнердің тарихы бірнеше ғасырға созылып жатқандықтан, көздеген функциялары заман ағымына сай өзгеріп отырады. Оның үстіне әр заман өз эпикалық туындыларын талап етеді.
Эпикалық жыр тек қана тарихи немесе ойдан құрастырылған оқиғаларды әңгімелеп, жырлап қоймайды, оның эмоционалдық, психологиялық жағын көрсетіп, сонымен қатар тәрбие, адамгершілік және өнеге-өсиет, білім беру қызметін атқаратыны сөзсіз. Жыршы батырдың батырлығын жырлай отырып, жастарды сондай ержүректікке, ел намысын қорғайтын батылдыққа баулиды; ғашықтардың күйзелісі мен қайғысы - шыдамдылыққа, төзімділікке әрі жанқиярлыққа үйретеді; адамдардың әділетсіздігі - шындыққа, әділеттілікке, адамгершілікке шақырады. Тіпті қатыгез заң немесе бүгінгі күнде жат көрінетін қазақтың әмеңгерлік салты Жібектің және жалпы қазақ халқының даналығын, көрегендігін байқатып, тыңдаушы қауымды үлкенді сыйлауға, иерархия сатысын бұзбауға үндейді.
Қазақ сөз өнерінде көлемді көркем шығарма ретіндегі эпос жанры және эпос айналасындағы эпикалық сипаты бар жанрлар (эпостанушы Алма Құнанбаева соңғыларды орбитальные жанры вокруг эпоса деп белгілеген [16]) орын алады. Мұндай жанрларға терме, толғау, гөй-гөй нақыл сөз және т.с.с. жанрлар жатады. А.Құнанбаеваның айтқанына арқа сүйеп, бұл жанрларды нақты эпос жанрымен салыстырсақ, эпос деп мәтіні өзгермейтін (кішкентай өзгерістер кездесе береді), драматургиялық құрылымы (бастама түйіні - завязка, шарықтау шегі - кульминация және шешімдері - развязка) бар көркем шығарманы айтады. Көптеген эпостардың (Қыз Жібек, Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қобыланды батыр, Алпамыс және т.б.) бүгінгі күнге жетуі де өзгермейтін мәтін мен сюжеттік жолдарының орын алып, драматургиялық құрылымы бар театралдық қойылымдарға жақындығынан танылады. Әрине бұл заманға жеткенше олар талай уақыт өңдеуінен өтіп, қайта-қайта жанданып отырды. Мысалы, Қобыланды батыр эпикалық жырының 26 варианты, Қыз Жібек жырының 2 варианты бар. Диссертацияда эпикалық жыр мен эпостың айналасындағы жанрлардың айырмашылықтарына біраз түсініктеме берілді.
Кеңес дәуіріндегі қазақ музыка мәдениетінде пайда болған еуропа жанрлары да эпикалық туындылардан алыстап кете алмады. Опера, симфония, театралды-сахналық спектакльдердің мазмұны қазақ баласына ыстық эпикалық шығармалардан алынды. Мысалы, Е.Брусиловскийдің Қыз Жібек, Ер-Тарғын, Е.Рахмадиевтің Алпамыс опералары, Ғ.Жұбанованың Еңлік Кебек, Е.Брусиловскийдің Қозы Көрпеш Баян сұлу балеттері, Қыз Жібек көркем фильмі, Қыз Жібек, Еңлік Кебек спектакльдері, Б.Аманжолдың Еңлік Кебек фортепианолық циклы, Ж.Жексембекованың Қыз Жібекке симфониялық алым (дань) және тағы да басқалары. Аталған шығармаларда негізін құраған эпостың өзі әртүрлі қамтылған. Себебі, әр жанр шамалы өзгерістер енгізсе де өз жанрлық заңдылықтарын сақтап қалады. Және мұндай қойылымдарда шығарманың авторы эпостың мазмұнын толық пайдаланбай, тек басты проблеманы, нақты ситуацияны алады. Кейде тіпті эпоста аса мән берілмейтін психологиялық сәттер опера, балет және спектакльдерде күрделендіріліп, басқа қырларынан танылады.
Әр жыршының орындаушылық ерекшеліктері мен спецификалық әдістері жыршыны өзі орындаған жырдың әуенінің авторы атандырады. Себебі, олардың көбісі поэтикалық мәтінге сүйеніп музыкалық мақамдарын өздері шығарады. Сондықтан, нақты бір жыр нұсқасының музыкалық негізін талдау барысында әр жыршының тек өзіне тән әдістемесі байқалады. Жирмунский В.М. мен Х.Т.Зарифовтардың Узбекский народный героический эпос атты еңбегінде [17] В лице народного певца ... совмещаются творец (или... соавтор) поэтического произведения и его творческий исполнитель деп келтірілген. Демек, әр орындаушы нақты бір шығармаға өз үлесін қосып (орындау барысында жыр көлемін кішірейтіп, не үлкейтіп), бір жырды көп жылдар бойы орындап, нақты сол нұсқаның авторы деген атаққа ие болады.
Кезінде Б.Н.Путилов Героический эпос выражает сознание и идеалы эпической среды [18] деп айтқандай, эпос - қазақ халқының ой, сана, білім және идеалының шоғыры, нақты халықтың, бір ортаның ой-арманының синтезі. Сондықтан эпикалық шығарманы орындау барысында жыршы ол күй-жағдайды ескеріп қана қоймай, бар жан-тәнімен беріліп орындайды. Себебі, жыршының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Романтикалық эпостар немесе лиро-эпостық жырлар ғашықтық жырлар - лирикалық әрі эпикалық шығарма. Оқиға желісі бірін-бірі құлай сүйген екі жас арасындағы махаббатқа құрылады. Көпшілігінің оқиғасы сүйгеніне қосылуды аңсаған, жастарға ескі салт-сана қарсы тұрып, мерт қылумен аяқталады. Романтикалық эпостарда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, көңіл-күйі көбірек суреттеледі. Оларда реалистік және романтикалық көріністер сабақтаса келіп, реалистік әдіс басым жатады. лиро- эпостық жырларда кейіпкерлер батырлар емес, карапайым адамдар. Екі жастың бір -біріне деген сүйіспешілігін жырлайтын эпостарда, негізінен, махаббат отына жанған қыз бен жігіттің қосыла алмай, трагедияға ұшыраған тағдыры баяндалады. Әдетте, олардың бақытына кедергі болатын нәрсе -ата- аналардың қарсылығы немесе қызға ғашық басқа жігіттің жауыздығы , иә болмаса екі рудың араздығы болып көрсетіледі.
Ғашықтық жырлар көркем фольклордың даму барысында батырлық эпостан кештеу қалыптасқан, бірақ бұл қаһармандық жыр мүлде өшіп, оның орнына романдық эпос келді деген сөз емес, Эпостың бұл екі түрі көп уақыт бірге , бір -бірімен байланыса, қатарласа дамыған. Ұқсастықтары да аз емес. Олардың жалпы поэтикалық сипаты ұқсас. Айталық, сюжеттік құрылымдардың бір типті болып келуі, образдар жүйесіндегі біркелкілік, өлең құрылысы мен бейнелеуіш құралдардың біртектілігі секілді белгілер эпостың екі түрінде де кездеседі. Ғашыктык жырлар көп вариантты болып келеді Оның себебі көп замандар бүл жырлар ауыздан- ауызға тарап, біреуден біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп баспаға іліккен.
Романтикалық эпостар негізінен екі түрге бөлінеді:
1. Қазақ халқының төл туындылары - "Қозы Көрпеш - Баян Сұлу", "Қыз Жібек", "Айман-Шолпан"; "Күлше қыз", "Құл мен қыз", "Мақпал қыз", "Есім - Зылиха"
2. Шығыс әдебиеті негізінде назира гөйлік дәстүрде жазылған қиссалар "Мұңлық - Зарлық", "Сейфілмәлік", "Бозжігіт", "Таһир - Зуһра", "Жүсіп - Зылиха", "Шәкір - Шәкірат", т.б.
Жұмыстың мақсаты. Қыз Жібек эпосының орындалу ерекшеліктерін бірнеше орындаушылық нұсқаларды салыстыра зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
1. Жалпы қазақ жыры жайлы, оның ішінде Қыз Жібек жырына қатысты айтылған ой-пікірлерді саралап, отандас және шет ел музыкатанушылары мен әдебиеттанушы ғалымдардың методикасын жаңа көзқараспен зерделеу;
2. Қыз Жібек жырының құрамына кірген фольклорлық жанрлардың орнын және олардың өз қызметін қаншалықты сақтағанын көрсету;
3. Жыршылардың эстетикалық көзқарастарын, орындаушылық ерекшеліктерін және әр автордың шығармашылық әдістемесінің өзгешелігін анықтау;
4. Қазақ эпосының қазіргі эпикалық ортада көрініс табуын ашу және жыршыға қойылатын талаптар мен маңызды шараларды жіктеу.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Нақты эпикалық шығарманың әртүрлі әдісте орындалған нұсқаларын салыстыра қарастырған өнімді әрі орынды;
2. Романикалық эпосты зерттеудің басты ерекшелігі - бай фольклорлық материалдың сұрыпталуында, орындалатын нұсқалардың жан-жақты әрі салыстырмалы түрде зерделенуінде, әртүрлі әдіс;
3. Романтикалық эпостарда қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрлері кең көрініс тапқан.
Зерттеудің дерек көздері. Дипломдық жұмыстың материалы ретінде Қазақтың романтикалық эпостары, әдебиеттанушы ғалымдардың зерттеу еңбектері.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Романтикалық эпостарда тұрмыс-салт жырларының айтыс, жоқтау, жар-жар, жұбату, жұмбақ айтыс,қоштасу, сыңсу сияқты түрлері өте жиі кездеседі. Қазан төңкерісіне дейін Лиро-эпостық жырларын жинап, жариялауда орыс ориенталистері В.В.Радлов, И.Н.Березин, Г.Потанин, т.б. көп еңбек сіңірді. Лиро-эпостық жырларды С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев,Ә.Қоңыратбаев, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.Ғабдуллин, т.б. ғылыми тұрғыда зерттеп, еңбектер жазған.
Зерттеудің нысаны қазақтың романтикалық эпостары болып табылады. Ашып айтқанда, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу, Қыз Жібек, Айман-Шолпан жырларындағы салт-дәстүр көріністері мен эпостардағы ұлттық дүниетаным.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеудің әдістері мен тәсілдері эпостарды зерттеуге байланысты алдымызға қойған мақсат пен міндеттерге байланысты айқындалды. Зерттеуде нақты талдау, сипаттау және салыстырмалы әдістер қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Диссертацияның негізгі теориялық нәтижелері мен тұжырымдарын әдебиеттану салаларында қолдануға болады. Жұмыстың тәжірибелі нәтижелерін орта мектептерде әдебиеттен арнаулы курс сабақтарында пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Романтикалық эпостарды салыстыра зерттеу мен баспа беттерінде жарық көруінің теориялық мәселелері
І.1 Романтикалық эпостарды салыстыра зерттеудің теориялық мәселелері
Екі ғашықтың бір-біріне деген сүйіспеншілігін жырлайтын романтикалық эпостарда, негізінен, бір-біріне ғашық болған екі жастың қосыла алмай, трагедияға ұшыраған тағдыры баяндалады. Әдетте, олардың қосылуына кедергі келтіретін факторлар: ата-аналарының қарсылығы, немесе, қызға ғашық болған басқа жігіттің жауыздығы, я болмаса екі рудың араздығы. Романтикалық эпостағы оқиғалар осы негізде өрбиді.
Романтикалық эпостар батырлық жырлардан кейін дамыды. Эпостың бұл екі түрі де көп уақыт бірге, бір-бірімен байланыса, қатарласа өмір сүрген. Сондықтан олардың ұқсастықтары да аз емес, айырмашылықтары да баршылық.
Романтикалық эпостағы басты тақырып - бейбіт өмірдегі екі жастың махаббаты. Сүйгеніне қосылу үшін күрескен қыз бен жігіттің бүкіл тіршілігі, іс-әрекеті кәдімгі қазақ аулында өтеді, сол себепті елдің тұрмысы, ғұрпы жан-жақты көрсетіледі. Романтикалық эпостың бар болмысы, ауаны - тыныш жағдай, кейіпкерлердің іс-қимылдары, тартысы - шым-шытырық емес, ал оқиғаның өрбуі оңай, күнделікті өмірдің ағымына сәйкес.
Қазақ романтикалық эпостары жеке көркем шығарма ретінде қазақ хандығы кезінде қалыптасқан. Әлбетте, оның кейбір сюжеттері мен сарындары сонау рулық қауымның ұғым-түсініктеріне, алғашқы мемлекеттер мен Түркі қағанаты замандарындағы наным-сенімдерге, дүниетанымға меңзейді. Мұның өзі романдық эпостың көркем түрге дейінгі даму жолы өте ұзақ болғанын аңғартады. Мұны, мәселен, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу жырынан көруге болады.
Бұл жырдың пайда болу кезеңі жөнінде ғалымдар түрлі пікір айтады. Зерттеушілердің бір тобы жыр Жошы ұлысында дүниеге келген десе, екінші топтағы ғалымдар Ноғайлы дәуіріне телиді. Ал, үшіншілері аталмыш эпостың пайда болуын Қазақ хандығымен байланыстырады. Бұлардың бәрінен өзгеше пікір білдірген М.Әуезов пен Ә.Марғұлан болды. Олардың пікірін Сейіт Қасқабасов өз еңбегінде атап көрсетті [1, 231 б.]. М.Әуезов 1927 жылғы кітабында былай деп жазады: Қозы Көрпеш нағыз қазақ жұртының әңгімесі болса да, өлгенше ескі заманның әңгімесі. Бұған дәлел - барлық түрік жұртына тегіс жайылғандығы, екіншісі, елдің салтын суреттеген жерлерінен білінеді... Меніңше, Қозы Көрпештің өте ескілігін білдіретін дәлел: осы әңгіменің якут(саханың) ішінде болғандығы, олар мұсылман емес. Алыс солтүстікке кеткеніне көп заман, қазақтан оларға Қозы Көрпеш әңгімесі артынан қуа баруға қисынбайды. Ол ел жалпы түрік шеңберінен жырылып кеткен күнінде осы жақтан ала кеткен жолдасы болуға лайық. Олай болса, Қозы Көрпеш тым кәрі әңгіме болуға керек [2, 115-116 б.].
Ал Ә.Марғұлан былай дейді: Қозы Көрпеш - Баян Сұлу жырының қай кезде шыққанын жақсылап айыратын белгінің бірі - оның күмбезі. Бұл күмбез өте ерте уақытта, исламнан көп бұрын, ғұн заманында не Түркі қағанаты кезінде тұрғызылған белгі [3, 23 б.]. Осы еңбегінің тағы бір жерінде Ә.марғұлан бұл күмбездің, оның ішіндегі тас мүсіндердің жасалған мезгілі - Түркі қағанаты, яғни ҮІ-ҮІІІ ғасырлар шамасы - деп нақтылай түседі [3, 5 б.].
Алғашында Алтай өлкесін мекендеген түркілерде әңгімеленген жігіт пен қыздың үйлену тарихы туралы сюжет Түркі қағанаты ыдырап, туыс тайпалар жан-жаққа ауа көшіп кеткенде әр тайпаның меншігіне айналып, солармен бірге әр жаққа тарайды.
Қазақ хандығы тұсында бұл жырдың эпостық негізі қаланады. Ал, оның бізге жеткен қалпындағы нағыз көркем шығарм аға айналуы - ХҮІІІ және ХІХ ғасырға тұспа-тұс келеді. Бұл кезеңде қазақ елі, басқа да біраз түркі халықтары сияқты Ресей империясына қарайды. Осы тұста романдық эпос та кең өріс алып, ақындар мен жыршылар бйырғы Қозы Көрпеш тарихын үлкен, кең құлашты эпосқа айналдырды. Енді ежелгі сюжет көптармақты, эпикалық пафосты, нағыз сөз өнеріне лайық көркем туынды болып баяндалады. Шығарманың сюжеті бірнеше есе өсіп, кеңейіп, композициялық жүйеге түседі, сөйтіп, жырдың басталуы, коллизиясының дамуы, шарықтау шегі, аяқталуы - түгелімен бір ізге келеді. Сонымен бірге кейіпкерлердің образдары сомдалады, олардың тартысы күшейеді. Эпостың тілі көркем, бейнелі сипат алады. Көптеген ескі мифтік ұғымдар шеттетіліп, шығарма біршама реалистік, әсіресе, романтикалық сарынға ие болады [1, 233 б.].
Эпостың басты тақырыбы - сүйіспеншілік мәселесі жаңаша, сол кезеңге сәйкес түсіндіріліп, жырланады. Қозы мен Баян - бір-біріне жай ғана ғашық болған қыз бен жігіт емес. Олар екі әкенің сертін орындаушылар болып көрінеді. Сөйте тұра, олар бірін-бірі көргенде үлкен сезімге бөленіп, шын ғашықтарға айналады. Жалпы алғанда, бізге жеткен жырда сүйіспеншілік пен имандылық, адалдық пен адамгершілік мәселелері ең басты ,ең негізгі болып көрсетіледі.
Романтикалық эпостардың тағы бірі - Қыз Жібек жыры. Бұл да ерте заманда туып, Қазақ хандығы тұсында өнерге айналған көркем шығарма. Мұның ең басты ерекшелігі - үлкен екі сюжеттен тұрғандығы. Яғни, Қыз Жібек екі бөлімнен тұратын шығарма. Бірінші бөлімінде Төлеген мен Жібектің сүйіспеншілігі мен Төлегеннің қарақшы Бекежанның қолынан мерт болғаны баяндалады. Ал, екінші бөлімінің мазмұны - Төлеген өлгеннен кейінгі Жібектің тағдыры және оның Сансызбаймен қосылуы.
Жырдың жалпы нобайы мен тақырыбына, сюжеттің, оқиғаның даму логикасы мен композициясына қарағанда, оның бірінші бөлімі өзінше жеке шығарма болып туып, ел арасына тараған болу керек. Мұндай пікірді кезінде Ғабит Мүсірепов те айтқан екен [4, 91 б.]. Бұл бөлім жеке күйінде нағыз ғашықтық жырдың үлгісі болып көрінеді, яғни бірін-бірі сүйген екі жастың бақытсыз тағдырын баяндаған болу керек.ондай жағдайда жеке жыр ретінде өмір сүрген бұл бөлім трагедиямен аяқталған деп ойлауға болады: Төлеген опат болғанын білген Жібек өмірімен өзі қоштасқан тәрізді.
Қыз Жібек жырындағы Төлегеннің қызды іздеу сапары, арудың аулына келуі Қозыдан гөрі өзгеше. Ол Қозы сияқты ұзақ жүрмейді, жасырынбайды, қиналмайды да. Төлеген ашық келіп, өзінің мақсатын ашық айтып, елге жария етеді. Ол ұнатқан қызының әкесіне қалың малын төлеп, заңды күйеуіне айналады. Қайын жұртында Жібекпен үш ай бірге тұрып еліне қайтады. Бірақ әкесі Төлегенге қайын жұртыңа келесі жылы барасың деп рұқсат бермейді. Әкесін тыңдамай жолға шыққан Төлеген жолда қарақшылардың қолынан мерт болады.
Жырдың бұл құрылымы ертегіге келеді. Әрине, эпос бұларды өте көркем әрі лирикалық мағынада көрсетеді. Мысалы, Төлеген жай ғана, еріккеннен қыз іздемейді. Ол тек өзі ұнатқан, сүйген қызды алмақ ниетпен іздейді. төлеген ондай қызды тауып, үйленеді. Екеуі аз уақыт болса да бақыт құшағында болады. Төлегеннің Жібекті сүйгені соншалық әкесінің тыйымына қарсы шығады.
Төлегеннің мерт болған жағдайы да ғашықтық жырға сай көрсетіледі. Төлеген қырық қарақшымен күні бойы алысып, қапыда Бекежанның қолынан қаза табады.
Ғашықтық жыр жанрының заңы бойынша Төлегеннің өлгенін естіген Қыз Жібек өзі де өмірмен қоштасуы керек еді. Алайда ол олай етпейді, тірі қалады. енді оқиға әрі қарай дамиды. Осылай Қыз Жібек жырының екінші бөлімі басталады.
Бұл бөлім батырлық эпос түрінде баяндалады. Төлегеннің інісі Сансызбай хабарсыз кеткен ағасын, оның әйелін іздеп шығады, бірақ ол тек Жібекті ғана табады.
Қазақ әдебиеті тарихындағы көркем туындылардың қай-қайсысы да өзінің түп төркіні - халық ауыз әдебиетінен нәр алып дәстүрлік жалғастық табады. Бүгінгі таңдағы әлем әдебиетінің алтын қорына қосылған іргелі туындылары бар қазақ әдебиетіндегі алуан тақырыптар, сан түрлі сарындар, өлмес идеялар, өміршең мұраттардың бәрі де о баста ауыз әдебиетінде, оның ішінде поэзия саласында көрініс тапқан. Бұл орайда біз нысана етіп отырған махаббат тақырыбы да алғаш осы халық ауыз әдебиетінде, яғни, халықтық ән-өлеңдерде, эпостық жырларда көрінген. Мәселен, көнеден жеткен авторы белгісіз мына шумақтар соның бір дәлеліндей:
Көрдім де бір сұлуды болдым ғашық,
Алашқа білдірмедім аузымды ашып.
Жарасқан бал, шекерге күміс қасық,
Жүреміз сүйтіп қашан араласып [5,188 б.].
Фольклорлық үгілердің қашаннан-ақ эстетикалық сипаты мол болған, онда әсемдіктен, ойдан жырақ, сұлулықтан тыс дүние жоқ. Бұлар халықтық ой-сананың туындысы ретінде үнемі эстетикалық оймен терең астасып жатады. Фольклор туындыларында көркемдік сын мен эстетикалық таным егіз ұғым ретінде әуел бастан әсемдікті жырлау талабымен ұштасып отырады. Өмірдегі құбылыстар: ел қорғаған батыр, бас бостандығы үшін күрескен ұл мен қыз, ақылгөй қарт әсемдік заңдарына сәйкес жырланады.
Сұлулық, әсемдік, әдемілік символы болған әйелдер туралы сөз қозғасақ, әрбір ұлттың әдемілікті сезінуі мен әсемдікті қабылдауында өзіндік ерекшелік болатынын естен шығаруға болмайды. Мәселен, қазақ ауыз әдебиетінде, поэтикалық шығармаларда әйел сұлулығын, кескін-келбетін, мінез-құлық, іс-әрекетін суреттейтін туындылар аз емес. Бұл тұрғыда қазақ батырлар жырының да, лиро-эпостық жырлардың да, ертегілердің де орны ерекше.
Қай халықтың болса да фольклоры өзіндік, даралық ерекшелікке сай қалыптасқан.
Жалпы қазақ эпосы, оның өзі батырлар жыры, лиро-эпос болып екі салаға бөлінсе, қазақ лиро-эпостары негізінен үш түрге жіктелген:
1. Халықтың төл туындылары - ел арасына кең тараған, баспа бетін көрген дастандар. Олар: Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман - Шолпан;
2. Халық арасына ауызша тараған нұсқалар: Күлше қыз, Құл мен қыз, Мақпал қыз, Есім - Зылиха;
3. Шығыс әдебиетінен алынған қиссалар. Олар: Мұңлық - Зарлық, Сейфілмәлік, Бозжігіт, Таһир - Зухра, Жүсіп - Зылиха, Шәкір-Шәкірат т.б. Лиро-эпостар халық дастандарына, жұртшылық сүйіп оқитын шығармаларға айналған [6, 449 б.]. Әйел тағдырын арқау еткен бұл жырларды қазақ зерттеушілері әр қилы атап келеді. Бірде жанрына қарай лиро-эпос десе, бірде мазмұнына сай тұрмыс-салт жырлары деп атаған. Дұрысында бірін лирика сарынына құрылған лиро-эпостық жырлар, екіншісін ұсақ салт өлеңдері деп білу ләзім [6]. Бұл жырлардың қай-қайсысында да ғашықтық сарын, махаббат тақырыбы шырқау биікке көтеріле, дамытыла жеткізіліп, тыңдаушысын барынша баурап алған.
Эпостық жырлардың ең көне үлгілерінің бірі - Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры. Оның сюжеті біздің заманымыздан үш-төрт ғасыр бұрын шығып, Алтай, Ертіс, Тарбағатай, Алатауда қоныстанған тайпалар ортасында кең тараған.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры басталғаннан-ақ оның басты тақырыбы сұлулық пен әсемдік екендігін бірден-ақ байқауға болады. Нәзік әуен сазындай жайдары, ашық, әсем әнмен басталатын жыр қалың тоғай ішінде адасып елеңдеп жүрген маралды әдемі сезімге әсер ету мақсатымен суреттейді. Марал мен Баян арасында үлкен жақындық бар. Бірі - табиғаттың еркесі, аң сұлуы болса, екіншісі - ел еркесі, адамзаттың сұлуы. Жырдағы осы ғайыптан келген табиғаттың ерке сұлу маралы кіршіксіз, таза махаббаттың символындай жарқ етіп көрінеді. Табиғаттың өзі елжіреп, сұлулық нұрын төгіп тұрғандай сезіледі. Жыр әсемдікті тап басып, тілсіз табиғат пен адам өмірін қатар алып, сұлулықтың құпия әсем сырына бой ұрады.
Қазақ халқының асыл қазынасы, бай мұрасы не дегенде - эпостық және лиро-эпостық шығармаларды алдымен атай аламыз. Қазақ халқының және бірге туысқан түркі халықтарына ортақ болып келетін эпостық жырлары мыңдаған жылдар бойы, бізге сақталып жетті. Эпостық шығармалардың бойынан халықтың қилы тарихын мәдениетін, эстетикалық ойлау ерекшеліктерін, дәстүрлерін көре аламыз. Фольклортану ғылымы эпостық және лиро- эпостық шығармалардың туыстығын, ұқсастығын байқауда үш түрлі ұқсастық типін ерекше атайды [7, 35 б.]. Біріншіден, халықтардың тарихи туыстығына, тектестігіне байланысты тарихи-генетикалық ұқсастық. Екіншіден, ел мен елдің тарихи-мәдени қарымқатынасы арқылы тарайтын ұқсас, үндес сюжеттер. Үшіншіден, халықтардың шаруашылық кәсібінің, қоғамдық дамуының бірыңғай болып келуінен туындайтын тарихи-типологиялық ұқсастық. Лиро-эпостық жырлардың қазақ халқындағы нұсқаларын басқа халықтарындағы осы тектес жырлармен салыстырып, олардың халықтық, фольклорлық негіздерін ашуға, қосылған жерлерін ажыратуға, сонымен бірге тарихи фактілер мен эпикалық ерекшелігінің ара қатынасын анықтауға мүмкіндік туады. Ғалымдар тарихи-типологиялық тәсілді фольклортануға әр саладан қозғау салатын, ұғымды әдіс деп қарайды [8, 230 б.]. Қазақ фольклорын басқа халықтардың ауыз әдебиетімен салыстыру, ондағы ортақ нәрселерге баға беру ХІХ ғасырдың алғашқы кезеңінен басталды. Бірақ та, салыстыра зерттеу әр кезеңде әр түрлі сипат ала отырып, мақсаты да әр түрлі болды. Зерттеуші ғалым Ш. Ибраев ХІХ ғасырдың 30-жылдары жарық көрген А. Левшиннің "Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордаларымен далаларының сиаттамасы" деген еңбегінен осындай өзгешеліктерді байқап, ол жөнінде былай дейді: "Зерттеуші өзінің қазақ фольклорына қатысты байқауларын арагідік ежелгі замандағы халықтар мен тайпалар туралы сақталған тарихи деректермен салыстырып отырады және ондай салыстырулар белгілі бір ой-пікірлерді қорытындылауға қызмет етеді. Қазақтың поэзиясы ертеде өмір сүрген халықтар мен тайпалардың фольклорымен сабақтас деген тұжырымға тоқтайды" [9, 22 б.]. Сонымен бірге салыстырмалы зерттеудің кейбір жаңа өзгешеліктерін қазақтың ұлы перзенті Шоқан Уәлиханов еңбектерінен көреміз. Шоқан зерттеулерінде ежелгі халықтардан римдіктер, скифтер, гректер, қытайлар секілді елдердің әдет-ғұрып, тұрмыс-тіршілігі, фольклоры туралы мәліметтер түркі-монғол халықтарының этнографиясымен, ауыз әдебиеті үлгілерімен әдемі салыстырылып отырған [10, 212 б.].
Жалпы Шоқан қазақ халқының фольклорын дүние жүзі халықтарының мәдени-әдеби байланысын биік деңгейде тани білген. Ш. Уәлихановтың салыстыру арқылы тұжырымдаған мәселесі, ол - қырғыздың әйгілі "Манас" эпосын көне грек эпосымен байланыстыра отырып, жыр - бір халықтан екінші халыққа ауыспалы жүретін ұқсас сюжеттің жиынтығы емес, белгілі бір халықтың даму тарихында қалыптасатын, қоғамдық өмірімен, тұрмыс-тіршілігімен біте қайнасып жатқан, тарихи қажеттіліктен туған көркемдік ойдың жемісі екенін байқап, келелі мәселе қозғайды. Түркі халықтарының фольклоры, оның ішінде қазақ ауыз әдебиеті дегенде тілімізге алдымен академик В.В. Радлов есімі түседі. В.В. Радлов түркі халықтарының асыл мұраларын жинап, қазақ халқының поэзиясы қырғыз, Қырым мен Осман түрктері және Алтай мен Сибирь халықтарының байланысты екенін анықтады. Сонымен қатар Радлов қазақ халық поэзиясының көне бастауын іздеуге де із салды [11, 37 б.]. Ғалым эпостың шығу тарихына тоқтала отырып, қырғыздың "Манасын", гректің "Илиадасымен", финнің "Калеваласымен" салыстырады.
Жалпы аталған ғалымдардың еңбектері салыстырмалы тарихи зерттеудің бастамасы ғана еді. Белгілі бір жүйе қалыптаспады. Тек қана эпикалық шығармаларды салыстыру сюжет пен мотивтерді, сонымен бірге кейіпкерлердің ұқсастығына байланысты сыртқы мағыналық жақтан таныстыру орын алды. Ал олардың ішкі пішінін, жанрлық құрамын, айтылу типін, үлкенді-кішілі айырмашылығын, нақтылы атқарып тұрған қызметін, түр ерекшеліктерін нақты анықтауға мән бермеді. Тарихи салыстырмалы зерттеудің теориясымен негізгі принциптерін анықтап,өз алдына пән етіп, зерттеу әдісі қылып қалыптастыруға еңбек еткен ғалым - В.М. Жирмунский болды. Ол 1958 жылы Дүниежүзі славянтанушыларының жиналысына тарихи-типологиялық зерттеудің методикасы мен принциптерін халықаралық көлемде алғашқы рет көтерді. В.Жирмунский фольклорға қатысты тарихи салыстырмалы тәсілдердің бірнеше түрін атап өтеді: яғни салыстыру, тарихи-генетикалық (туыстық) салыстыру, мәдени бағытқа негізделген бір-бірінен ауысып алуды анықтайтын салыстыру және тарихи - типологиялық са- лыстыру [12, 75 б.]. Қазақ фольклорында тарихи салыстырмалы зерттеулердің үш түрлі қолданылып келгенін атап айтуға болады. Салыстырмалы зерттеуді профессор М. Ғабдуллин Қобыланды жырының нұсқаларын, Т.Сыдықов "Алпамыс батыр"жырының нұсқаларын, Н.С.Смирнова "Қыз Жібек" пен "Қамбар батырдың" версиясын, Н.Дүйсенбаев "Қозы-Көрпеш - Баян сұлу" жырының вариантын салыстырып, өз еңбектерін жариялаудан көруге болады. Тарихи салыстырмалы зертеудің келесі түрі - тарихи-генетикалық, яғни тарихи-туыстық зерттеу әдісі. Мұндағы негізгі мәселе халықтардың туыстық тегіне, тарихи тамырластығына байланысты. Қазіргі түркітану ғылымында түркі халықтары тілінің тарихын зерттеудің қандай қасиеті болса, түркі тектес халықтардың ауыз әдебиетін зерттеу де сондай қажеттілік тудырып отыр. Тарихи туыстық тегіне қарап бір өлкеде тұратын елдердің ауыз әдебиетіндегі ортақ заңдылықтарды анықтау славян, балкан халықтарының эпосын зерттеген В. Жирмунский, В. Виноградов, В. Чичеров, Б. Путилов, В. Гацак, тағы басқа еңбектерінде оның ғылыми терең шешімін тапты. Салыстырмалы зерттеудің келесі тәсілі - ел мен елдің - халық пен халықтың бір-бірімен араласып, қарым-қатынас жасауынан пайда болған байланыстарды зерттейді. Түркі халықтары фольклорын салыстырмалы типологиялық тұрғыдан зеттеп талдау үшін, ең алдымен,оның негізгі аспектілерін анықтап, ажыратып алу керек те, екіншіден, сол зерттеу барысында терминдердің мағынасын ашып, жетілдіру қажет. Өйткені фоль- клортану ғылымында терминдерді бір-бірінен ажыратып, нақтылы дәл мағынасын тауып, тұрақтандыру міндет. Бұл жөнінде "әр терминнің өз түсінігін анықтап, оның тегі мен түрлерін, сапалық ерекшеліктерін ажырату үшін, термин жүйесінің біртіндеп жетілуіне қажетті тәжірибие мен тәсілдердің маңызы зор" дейді Б. Путилов [13, 11 б.] Халқымыздың ауыз әдебиетінде ұрпақтан- ұрпаққа қалдырып, ғасырлар өткен сайын ұлылығын асыра түсіріп келе жатқан асыл мұраларымыздың бірі - лиро-эпос жырлар. Бір жағынан, лирикалық, сыршылдық сарыны бар, екінші жағынан, оқиғалы болып, эпосқа тән сипатқа ие болатын шығарма түрі. Ғашықтық жырлардың мазмұны халқымыздың ертедегі жалпы әдет-ғұрпына, үйлену салтына байланысты өмірге келген Ә. Қоңыратбаев батырлық жырлармен ғашықтық жырлардың жанр ерекшеліктерін қорытындылай келіп, он екі айырмашылығын нақтылап көрсетеді [14, 9 б.]. "Қозы Көрпеш-Баян сұлу", "Қыз Жібек" нұсқаларын салыстыра зерттеп, бұл шығармалардың қазақ және басқа түркі халықтарында алатын орнының маңыздылығын айқындау фольклористика ғылымының алдында тұрған негізгі мәселенің бірі. "Қыз Жібек" жырының сюжеті. "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырынан беріде, шамамен, ХVІІ ғасырда пайда болған делінеді. "Қыз Жібек" жыры қазақ халқының төл мұрасы болса да, оның көптеген бір-біріне ұқсамайтын нұсқалары бар. Ең негізгі деп алынатын "Қыз Жібек" жырының - халық арасына кең тараған нұсқасы мен 1887 жылғы Мұсабай нұсқасы тереңірек қарастырылып, олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтары баршылық. "Қыз Жібек" жыры қазақтың төл туындысы десек те, көршілес жатқан қырғыз, қарақалпақ туыстарымызға тарап үлгірген екен. Жыр бертін келе пайда болса да, ақын - жырауларымыздың арқасында өзінің жан сұлулығын көрсететін лиро - эпостық шығарманың інжу - маржанына айналғанымен қатар, қазақтың өткен тарихын анық бере алатынымен құнды екенін баса айта аламыз. Барлық нұсқасы да қазақтың тарихын шынайы түрде бере алған. Қазақ фольклорында жырдың - классикалық эпостық деңгейге көтеріліп, көркем туындыға айналу себептері көп. Әр халықтың өзіндік ерекшелігін, салт-дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін көрсететін шағын бөлшектерді, адамдардың мінез-құлқын бейнелейтін психологиялық иірімдерді жырда кеңінен пайдаланып отырған. Жырдың нұсқасында әр түрлі болып кездесетін мифтік сарындар, аңыз- әңгімелер, әр алуан сюжеттер мен мотивтер, эпосқа тән элементтерді салыстыру барысында, тарихи - типологиялық байланыстың ең бірінші кезекте, туысқандыққа негізделген - тарихи - генетикалық, ал онан соң - қоғамдық дамудың ортақтастығы және көршілестік қарым - қатынастар барысында пайда болғандығын пайымдауға болады. Әсіресе, мифтер мен аңыздардан түркі халықтарының түп-төркіні аңғарылса, эпостық элементтер мәдени қарым-қатынастар мен көршілестіктің нәтижиесі екендігін байқатады. Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті нұсқалары ішіндегі ең бір асыл да көркем үлгі - "Қыз жібек" жыры. Бұл шығарманың бізге жеткен нұсқалары онша көп емес. Болғаны үшеу ғана. Көптеген мәліметтерге қарағанда "Қыз жібек" жырының негізгі айтушыларының бірі Мұсабай жырау деп айтады. Бірақ ел арасына кеңінен тарап, әйгілі болған нұсқасы Жүсіпбек қожа Шайхұлисламұлының қаншама рет жариялаған "Қыз Жібек" хикаясы атты жыры. Жалпы, "Қыз Жібек" жырының таралу шегі неге аз дегенде фолклортанушы ғалым Ы. Дүйсенбаев бірнеше себептерін атап өтеді. Біріншісі. "Қыз Жібек" көне жыр емес әрі кетсе, ХVІІ ғасырдың шамасында шыққан, яғни оның көбірек тамыр жоюына мүмкіндік болмай қалған. Екіншісі. Ел арасына кезінде мол тараған бұл поэманың нұсқалары сақталмай, көпшілігі біздің заманға келіп жетпеген. "Қыз Жібек" жырының түбі қайдан, кімнен шықты дегенде, бір зерттеушілер жырды Орта жүз ашамайлы Керей Сегіз сері Баһрамұлы Шақшақов (1818-1854) деп көрсетіп, дәлелдеулер көрсетеді. Ғалым С.Садырбаев 1985 жылы Қырғызстанның Ғылым Академиясы қолжазбалар бөлімінен "Қыз Жібек" жырының Тәжікстанның Жергетел ауданында тұратын қырғыз ағайындардың айтуынан жазып алынған бір нұсқасына жолыққанын айтады [15, 187-192 б.]. 1890 жылы жыр алыбы Жамбыл Жабаев Тоқмақ жерінде, қырғыз елінде екі жыл тұрған екен. Жырды жырлаушы Сұлтанов Кедейхан деген манасшының атасы Алыбаймен дос болады. Екеуі бірге жүріп, ел арасындағы той - тамашаға қатынасқан. Осындай үлкен жиындарды Жамбыл қазақ елінің "Қыз Жібек" деген жырын жырлаған, ал Алыбай сол жырды Жамбылдың айтуынан жаттап алып, оны қырғыз арасына кең таратқан. С. Садырбаев жырдың қырғызша қырық сегіз беттік қолжазбасын алып, қырғыз әдебиетшілерінің көмегімен қазақшаға аударылуына себеп болады. Бүгінде ол қолжазба Жамбылдың Мемлекеттік әдеби музейінің ғылыми қорында сақталынып тұр екен. Жамбылдың жырлауымен қырғыз еліне тараған "Қыз Жібек" жырының қырғызша нұсқасында Сансызбайдың батырлық, ерлік намыстары ерекше көрсетіледі. Кейбір жыршылар Жібектің соңғы өмірін "аға өлсе - іні мұра" деген әмеңгерлік жолмен шешеді. Бұл Жүсіпбек Шайхұлисламовтың Қазан қаласында жариялаған нұсқасында жиірек кездеседі. Кейбір нұсқасында Жібек қалмақ ханының тұтқынан құтылып шыққандығы айтылады, ал Сансызбай мен Жібектің қарым-қатынасын әдеппен, сыпайыгершілікпен шектейді. Мәселен, Жамбыл Жабаев жыр- лаған қырғыз жыршысы Сұлтанов Кедейханның айтуымен біз жазып алған "Қыз Жібек" жырында қалмақтың ханы Хорум (қазақша - Қорен) алысқа ұзап кеткен Жібектің ізіне түсіп, Сансызбайларды жарты жолда қуып жетеді. Жекпе-жекте Қоренді Сансызбай өлтіреді. Ал Тәжікстан республикасында тұратын қырғыз бауырлардың айтуынан жазып алынған шағын нұсқада Төлеген мен Жібек қосылып, үш күн, үш түн той болды деп бітіреді. Негізінде Сансызбайға Жібек қосылды ма, жоқ па дегенде, жыршылар екі түрлі аңыз айтады. Бірі - Қыз Жібек пен Сансызбай қосылған жоқ, тек ұзақ жолдың үстінде бара жатыр десе; екінші бір жыршылар: "еліне аман келді, қырық күндей той қылып, Сансызбай Жібекті алды " деп екеуін бақытқа жеткізуге тырысады. Мұның бірнеше себебі бар: біріншіден тыңдаушыны Жібектің бақытсыздығымен әбден шаршаттым ғой, жырдың соңын қуаныш пен тоймен аяқтайыншы деген тәсілден туған жыршының өзіндік әдісі; екіншіден - несі бар, Қыз Жібек басқалар үшін аспандағы жарық жұлдыз болса да, халықтың әдет-ғұрып заңына бағынады, соған көнеді деген салт сезіледі. "Қыз Жібек" жырының бір нұсқасы Қытайдағы Шыңжаң қазақтарында сақталған екен. Осы нұсқа 1985 жылы Үрімші қаласындағы "Жастар" баспасынан жарық көрген "Қазақтың ғашықтық жыры" атты төрт томдық еңбектің бірінші кітабында жарияланған. Жыр Алтай аймағының тұрғыны Шерияздан Солтанбайұлының айтуымен жазылып алынған. "Қыз Жібек" жырының халық арасына тараған нұсқасымен Мәскеудің тарихи музейінде сақталған Мұсабай жыраудың айтуымен жазылып алынған, кейіннен Мұхтар Әуезов пен Н.С. Смирнованың редакциялауымен жарық көрген нұсқа. Фольклорлық шығармалардың қай-қайсысын алсақ та, оның шыққан дәуірі осындай еді деп, дәл көрсету мүмкін емес."Қозы Көрпеш- Баян сұлу" жырына қарағанда төл мұрамыз саналатын "Қыз Жібек" жырының бойындағы оқиғаларға байланысты, оның шыққан дәуірін шамамен топшылай аламыз. "Тарих - шындықтың айнасы" дейді. Сол шындықты берудің әдіс-тәсілдері әртүрлі десек, өткен тарихты есте қалдырудың жолын түркі халықтар көбіне асыл сөзбен кестелеп, ғажайып бейнелермен әсерлеп жеткізген. "Қыз Жібек", "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырларының құндылығы да сол ғасырлар бойы қалыптасқан халықтың көркем ойлау жүйесін жан-жақты көрсете алуында. Бұл бай эпостарымыздың түрлі салалары мен дәуірленуін әлі де толық анықтап, жіліктеп танып біткеніміз жоқ. Сол себепті де жырдың түркі халық- тарындағы нұсқаларын кеңінен талғап қарау ғана ғылыми қорытындыға келуге мүмкіндік береді.
І.2 Романтикалық эпостардың баспа беттерінде жарық көруі және драматургиялық тұрғыдан насихатталуы
Туған мәдениетіміздің ежелден келе жатқан өзекті тарауының бірі -
Қазақстан Ресейге тәуелді болмай тұрғанда қазақ тілінде кітап бастыру мәселесі.
ХІХ ғасырдың орта кезінде орыс ғалымдары түркі тілдес халықтарының,
Ескерте кететін жәй - революциядан бұрынғы араб әрпімен басылған
Алғашқы қазақ кітаптары, әсіресе лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары араб графикасымен жазылды. Араб әрпімен кітап басудың тарихы Италиядағы Венеция қаласынан басталады.
Араб әрпі мен баспасына реформа жасау нәтижесінде Қазан қаласында
ХІХ ғасырда Петербор, Уфа, Орынбор, Қазан қалаларында қазақ кітаптары
Кәрімов, Хұсайынов сияқты баспа ісін ұйымдыстырушылар шығып, халқымыздың ауыз әдебиетінің озық үлгілерінің бірі - романт икалық эпостар баспа бетінде жарық көре бастады.
ХІХ ғасырда Қазан қаласы Ресейде тұратын Азия мен Орта Азия халықтарының шығармаларын басып шығаратын орталықтардың бірі болды.
ХІХ ғасырда шығыс халықтарының ана тілдерінде шыққан кітаптардың 70 пайызы Қазан университеті мен Қазан гимназиясы баспаларынан шыққан. ХІХ ғасырда 400-ден аса шығарма баспа бетіне шыққан.
Қазан университетінің баспаханасынан шығыс тілдерінде кітап бастыру, оны тарату, насихаттау жолға қойылды.
Сонымен қатар қазақ кітаптары жарық көрген өзге де баспаханалар:
1. Мағариф баспаханасы, Қазан қаласында;
2. Матбәғә-и Ғамире баспаханасы, Стамбул қаласында;
3. К.М. Түхфәтуллин баспаханасы, Орал қаласында;
4. Милләт баспаханасы, Қазан қаласында;
5. Өрнек баспаханасы, Қазан қаласында;
6. Тұрмыш баспаханасы, Уфа қаласында;
7. Умид баспаханасы, Орынбор қаласында;
8. Орал облыстық типографиясы, Орал қаласында;
9. Шарқ баспаханасы, Уфа қаласында;
10. Шәрәф баспаханасы, Қазан қаласында;
11. Энергия баспаханасы, Троицк қаласында;
12. Ғ.Х. Ғарифжанов баспаханасы, Ташкент қаласында және т.б. [5]
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында көптеген қазақ авторларының шығармалары да осы баспаханаларда жарық көрді.
ХІХ ғасырда басылған қазақ кітаптарының барлығы өзінің түпкі нұсқасын
Лиро-эпостық жырлардың алғашқы кітаби нұсқалары да шұбалаң, аралас тілде жарық көрді.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті қорындағы ең мол салалардың бірі - лиро-эпостық жырлар деп - лирикалық әрі эпикалық шығармаларды атаймыз.
Лиро-эпостық жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, көңіл күйі көбірек суреттелеген.
Лиро-эпостық жырларды екі түрге бөліп қараймыз:
1) Қазақ халқының төл туындылары - Қозы Көрпеш - Баян Сұлу, Қыз Жібек, Айман-Шолпан.
2) Шығыс әдебиеті негізінде назира үлгісінде жазылған қиссалар - Мұңлық
Лиро-эпостық жырларда тұрмыс-салт жырының: айтыс, жоқтау, жар-жар, жұбату, жұмбақ айтыс, т.б түрлері көрініс тапқан. Ғашықтық жырлар көркем фольклордың даму барысында батырлық эпостан кештеу дамығанмен, халық ауыз әдебиетінде өз орнын ала білді. Ғашықтық жыр да, батырлық жыр да эпос жанрына жатады, Махаббат, достық, адамгершілік адам өмірінің бар кезеңдерінде адамзат басынан өтетін қилы психологиялық құбылыстар шебер суреттеледі.
Қазақтың ғашықтық жыры әсемдікті көбіне лирикалық тәсілде суреттейді.
Қазақ романтикалық эпостары ХІХ ғасырдың басында қағаз бетіне түсіріп, таратуда көптеген қазақ зиялылары еңбек сіңірді.
Татар баспагерлерінің, кітап мәтінін терушілердің қателігінен көптеген қазақ кітаптары татар тілі араласа шұбарланып жарық көрді.
1899 жылы Қазанда шыққан Хисса Қыз Жібек поэмасы:
Әлқисса, төменгі Меке жолында жеті тылсым дариялар бар еді,
Тамам болды қыз Жібектің хикаясы.
Ахметкәрім достым үшін мен
Келеді аты шүйгін илы сазднын,
Көлдегі дос адамдай қоңыр қаздың.
Алтун кірпік, күміс қас, асыл қалқам
Қай жірке ушайын деп қанат яздың, -
деп аяқталады.
Қазақ халқының фольклорын, нақтылай келгенде эпикалық мұрасын зерттеген ғылыми жұмыстардың ішінен Ш.Уалихановтың, Ә.Марғұланның, М.Әуезовтың, В.Радловтың, Ә.Қоңыратбаевтың, З.Ахметовтың, Р.Бердібайдың, С.Садырбаевтың, Е.Ысмайыловтың, О.Нұрмағамбетованың, С.Қасқабасовтың, Е.Тұрсыновтың, Ш.Ыбыраевтың, Б.Әзібаеваның, Т.Қоңыратбайдың, Қ.Бұзаубағарованың методологиялық ұсыныстары Қыз Жібек эпосын текстологиялық және мазмұндық жағынан талдау барысында шешуші роль атқарды.
Қазақ эпосын зерттеушілерімен қатар, орыс ғалымдардың классикалық зерттеулері де эпостану жолында біраз бағыт көрсетті. Атап айтқанда, Б.Путиловтың, В.Гацактың, В.Пропптың, А.Веселовскийдің, өзбек эпосын зерттеген В.Жирмунский мен Х.Зарифовтың еңбектері - эпосты орындайтын тұлғаның көзқарасын, болмысын, эпос ішіндегі эпикалық уақыт пен кеңістікті, мәтін ішіндегі ортақ мотивтерді белгілеп ажырату және т.б. мәселелердің басын ашу жолында көп көмек болды. Эпостың мазмұнын талдай отырып, ғалымдар басты кейіпкерлерді фольклорға тән типтендірілген батыр образдары ретінде емес, әдеби шығармалардың кейіпкері тұрғысында зерттеген. Және ғалымдардың еңбектерінде халықтың эстетикасымен байланысты қарастырылған қазақ эпосы тек образдық жүйе, көркемдік тілкесте мәселелерімен байланысты зерттелген. Осы тарау бойынша қорыта айтқанда, біріншіден, қазақ эпосының музыкасын зерттеу үшін оның текстологиялық және мазмұндық жағын анықтап алу қажет; екіншіден, қазақ халқының эпикалық жырын зерттеу әдістемелерін анықтау және методология мәселелерін шешу үшін жетекші филолог-фольклортанушылардың еңбектеріне сүйенбеу мүмкін емес; үшіншіден, қазақ эпосының негізі мен табиғатын басқа елдердің мәдениетіндегі эпикалық өнермен салыстыра қарастырған өнімді.
Бүгінгі таңда эпостың көлемді, монументалды біртұтас шығарма бола тұра жан-жақты зерттеліп қана қоймай, бір сәттің өзінде бірнеше деңгейден (дәрежеден) көрінетіні туралы сөз қозғалды: біріншіден, эпос - өзі жанр, өзі ата-бабадан қалған дәстүр, мұра; екіншіден, эпос - өткен күннің тарихын суреттейтін өнер; үшіншіден, басқа жанрларға тематикалық және музыкалық өзек (кинофильм, театралдық қойылымдар, опера және камералы-аспапты шығармалар); төртіншіден, өз бойына қазақ фольклорының басқа жанрларын жинаған, жинақтаушы мозаика; бесіншіден, ғылыми жұмыстар мен ғылыми зерттеулерге нысан.
Халықтың ұлттық мінез ерекшеліктерін, көзқарасын, тарихи өткені мен бүгінгі күнін эпикалық өнерінен танып білуге болады. Сондықтан, жұмыста өнердің нақ осы саласының мақсаттары және өзіндік қызметтері, оның ішінде тәрбиелеу, көңілдендіру, арбау және ақпарат беру және т.б. қарастырылды. Бұл өнердің тарихы бірнеше ғасырға созылып жатқандықтан, көздеген функциялары заман ағымына сай өзгеріп отырады. Оның үстіне әр заман өз эпикалық туындыларын талап етеді.
Эпикалық жыр тек қана тарихи немесе ойдан құрастырылған оқиғаларды әңгімелеп, жырлап қоймайды, оның эмоционалдық, психологиялық жағын көрсетіп, сонымен қатар тәрбие, адамгершілік және өнеге-өсиет, білім беру қызметін атқаратыны сөзсіз. Жыршы батырдың батырлығын жырлай отырып, жастарды сондай ержүректікке, ел намысын қорғайтын батылдыққа баулиды; ғашықтардың күйзелісі мен қайғысы - шыдамдылыққа, төзімділікке әрі жанқиярлыққа үйретеді; адамдардың әділетсіздігі - шындыққа, әділеттілікке, адамгершілікке шақырады. Тіпті қатыгез заң немесе бүгінгі күнде жат көрінетін қазақтың әмеңгерлік салты Жібектің және жалпы қазақ халқының даналығын, көрегендігін байқатып, тыңдаушы қауымды үлкенді сыйлауға, иерархия сатысын бұзбауға үндейді.
Қазақ сөз өнерінде көлемді көркем шығарма ретіндегі эпос жанры және эпос айналасындағы эпикалық сипаты бар жанрлар (эпостанушы Алма Құнанбаева соңғыларды орбитальные жанры вокруг эпоса деп белгілеген [16]) орын алады. Мұндай жанрларға терме, толғау, гөй-гөй нақыл сөз және т.с.с. жанрлар жатады. А.Құнанбаеваның айтқанына арқа сүйеп, бұл жанрларды нақты эпос жанрымен салыстырсақ, эпос деп мәтіні өзгермейтін (кішкентай өзгерістер кездесе береді), драматургиялық құрылымы (бастама түйіні - завязка, шарықтау шегі - кульминация және шешімдері - развязка) бар көркем шығарманы айтады. Көптеген эпостардың (Қыз Жібек, Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қобыланды батыр, Алпамыс және т.б.) бүгінгі күнге жетуі де өзгермейтін мәтін мен сюжеттік жолдарының орын алып, драматургиялық құрылымы бар театралдық қойылымдарға жақындығынан танылады. Әрине бұл заманға жеткенше олар талай уақыт өңдеуінен өтіп, қайта-қайта жанданып отырды. Мысалы, Қобыланды батыр эпикалық жырының 26 варианты, Қыз Жібек жырының 2 варианты бар. Диссертацияда эпикалық жыр мен эпостың айналасындағы жанрлардың айырмашылықтарына біраз түсініктеме берілді.
Кеңес дәуіріндегі қазақ музыка мәдениетінде пайда болған еуропа жанрлары да эпикалық туындылардан алыстап кете алмады. Опера, симфония, театралды-сахналық спектакльдердің мазмұны қазақ баласына ыстық эпикалық шығармалардан алынды. Мысалы, Е.Брусиловскийдің Қыз Жібек, Ер-Тарғын, Е.Рахмадиевтің Алпамыс опералары, Ғ.Жұбанованың Еңлік Кебек, Е.Брусиловскийдің Қозы Көрпеш Баян сұлу балеттері, Қыз Жібек көркем фильмі, Қыз Жібек, Еңлік Кебек спектакльдері, Б.Аманжолдың Еңлік Кебек фортепианолық циклы, Ж.Жексембекованың Қыз Жібекке симфониялық алым (дань) және тағы да басқалары. Аталған шығармаларда негізін құраған эпостың өзі әртүрлі қамтылған. Себебі, әр жанр шамалы өзгерістер енгізсе де өз жанрлық заңдылықтарын сақтап қалады. Және мұндай қойылымдарда шығарманың авторы эпостың мазмұнын толық пайдаланбай, тек басты проблеманы, нақты ситуацияны алады. Кейде тіпті эпоста аса мән берілмейтін психологиялық сәттер опера, балет және спектакльдерде күрделендіріліп, басқа қырларынан танылады.
Әр жыршының орындаушылық ерекшеліктері мен спецификалық әдістері жыршыны өзі орындаған жырдың әуенінің авторы атандырады. Себебі, олардың көбісі поэтикалық мәтінге сүйеніп музыкалық мақамдарын өздері шығарады. Сондықтан, нақты бір жыр нұсқасының музыкалық негізін талдау барысында әр жыршының тек өзіне тән әдістемесі байқалады. Жирмунский В.М. мен Х.Т.Зарифовтардың Узбекский народный героический эпос атты еңбегінде [17] В лице народного певца ... совмещаются творец (или... соавтор) поэтического произведения и его творческий исполнитель деп келтірілген. Демек, әр орындаушы нақты бір шығармаға өз үлесін қосып (орындау барысында жыр көлемін кішірейтіп, не үлкейтіп), бір жырды көп жылдар бойы орындап, нақты сол нұсқаның авторы деген атаққа ие болады.
Кезінде Б.Н.Путилов Героический эпос выражает сознание и идеалы эпической среды [18] деп айтқандай, эпос - қазақ халқының ой, сана, білім және идеалының шоғыры, нақты халықтың, бір ортаның ой-арманының синтезі. Сондықтан эпикалық шығарманы орындау барысында жыршы ол күй-жағдайды ескеріп қана қоймай, бар жан-тәнімен беріліп орындайды. Себебі, жыршының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz