Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудің педагогикалық маңыздылығы

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудің педагогикалық маңыздылығы

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

Тарау І. Мектеп оқушыларын ұлттық тәрбие берудің педагогикалық маңыздылығы, оның теориялық негіздері .

Ұлттық тәрбие берудегі халықтық педагогиканың ғылыми негіздері . . . ……… . . . 6

1. 2 Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудің ұйымдастыру ерекшеліктері . . . 19

Тарау ІІ. Мектеп оқушыларына халықтық педагогика құралдары арқылы ұлттық тәрбие беру жолдары

2. 1 Мектеп оқушыларына халықтық педагогика құралдары арқылы ұлттық тәрбие берудің мазмұны мен әдістері . . . 31

2. 1 Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие беруге бағытталған тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері . . . 39

Қорытынды . . . 45

Әдебиеттер . . . 46

Қосымша . . . 48

Кіріспе

Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған ірі экономикалық өзгерістер мен технологиялық жетістіктер - қоғам дамуының қозғаушы күші болып табылатын білім жүйесіне орасан ықпалын тигізіп отыр. Әлемдік қауымдастықтың біртұтас білім кеңістігін қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуі-жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген саналы да парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттігін алға тартып отыр.

Ұлтымыздың рухани бес арысымыздың бірі Мағжан Жұмабаевтың: «Қазақтың тағдыры да, келешек ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебімізді таза, берік, жанымызға қабысатын, үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады» деген даналық өсиетінің мәні қазіргі жаһандану кезеңінде Қазақстан мемлекеті үшін орасан зор. Еуропалық және Азиялық өркениеттің аралығында орналасқан Қазақстанның геосаяси орны, ана тіліміз бен ұлттық мәдениетіміздің кеңестік дәуір кезіндегі және қазіргі жай күйі, еліміздің полимәдениеттілік, көпконфессиялық сипаты халқымыздың ұрпақ тәрбиесіндегі даналығынан, рухани құндылықтарынан, ұлы педагогтарымыз бен ғұлама гуманистеріміздің философиялық ой толғауларынан, яғни тереңге бойлаған түп тамырларымыздан нәр алып, үнемі және үздіксіз қанығып отыратын шынайы, тәуелсіз ұлттық білім жүйесін құруды талап етеді.

Қоғамның даму үдерісінде қол жеткізген тарихи тәжірибесі із-түзсіз жоғалып кетпейді, ұлттық санада, халықтық идеяда, мәдени-әлеуметтік және құндылықтар жүйесінде белгілі бір ретпен жинақаталып отырады. Бұл жөнінде Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев Ұлттық кеңестің отырысында сөйлеген сөзінде: «Дәстүрлі мәдениетті жаңғырту, өз халқының тарихи тәжірибесіне жүгіну». Міне, сол ғасырлар − тәуелсіздікке ие болған елдің өмірінен орын алатын заңды құбылыс, қойнауында қорытылып, жинақталып қалыптасқан қазақ халқына тән ұлттық тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрлерін оқушылардың тәрбиесінде пайдалану аса маңызды міндеттердің біріне айналып отыр. Себебі, ұлттық тәрбиенің қайнар көзіне, қазақ халық педагогикасы мен дәстүрлеріне қайта оралу заманның жай қоғамдық өмір талабынан туындаған қажеттілік, өйткені мәдениеттің әлеуметтік-тұрмыстық ағымы ғана емес, ол дәстүрлі түрлерін танып-білу арқылы адам баласы оның рухани бастауына терең бойлайды, туған елінің, ұлтының өзіндік ерекшелігін аялап, сақтауға үйренеді.

Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру Тұжырымдамасында: «Республикадағы қазіргі кездегі білім беру жүйесі негізінен өткеннің ғылыми білімдерінің үлгісіне бағдарланғаны себепті, адамның табиғатын, оның өмірлік қызығушылықтары мен қажеттіліктерін, мәдениеттің шынайы құндылықтарын есепке алмауы нәтижесінде, білім беруді бірыңғай қағидалар мен ережелерге сүйенуге әкеп соқты, сондықтан педагогиканың аталған бағдарын сыни тұрғыда қайта қарастырып, барлық құндылықтарды сақтай отырып, оны тыңдаушылардың этникалық қажеттіліктеріне сәйкес қайта құруды қажет ету», - деп көрсетілген[1, 3 б] .

Бұл идеяны қабылдау білім беруді техникалық және ақпараттық тұрғыда қамтамасыз етудің дәстүрлі мәдени құндылықтарымен әлемдік деңгейін үйлестіретін оқыту мен тәрбиенің ұлттық жүйесін құруды, жеке тұлға үшін ана тілі мен мәдениетінің ерекше басымдылығын тануды және қамтамасыз етуді, жеке тұлға мен қоғамның этномәдени сұраныстарына бағытталған білім беру іс-әрекетінің үздіксіздігін білдіреді. Аталған құжатта білім беру жүйесін ірі көлемде қайта құрудың, этнопедагогика сияқты оқу пәнінің саласындағы күрделі зерттеулерсіз және нақты ұсыныстарсыз тиімді болмайтыны ашық айтылған.

Ұлттық тәрбие беру мәселесі әл-Фарабидің, Ж. Баласағұнидің, К. А. Яссауидің еңбектерінен бастау алады. Ұлтымыздың ұлы тұлғалары түркі халықтарының тәрбиелік ерекшеліктеріне үлкен мән бере отырып, ұлттық тәрбие берудің әдіснамалық негізін жасады. Халқымыздың кемеңгер ағартушылары Ш. Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннің, А. Құнанбаевтың, Ш. Құдайбердиевтің, М. Жұмабаевтың, А. Байтұрсыновтың, Ж. Аймауытовтың, М. Дулатовтың, Х. Досмұхамедовтың, т. б. педагогикалық мұрасында тұлғаның қалыптасуы мен дамуындағы ұлттық тәрбиенің маңыздылығы мен мазмұны ашып көрсетілді.

Ұлттық тәрбиенің негізі халықтық педагогика мен этнопедагогика болып табылады. Көрнекті қазақстандық ғалымдар Қ. Б. Жарықбаев, С. Қ. Қалиев, С. А. Ұзақбаева, Ж. Ж. Наурызбай, К. Ж. Қожахметова, Ә. Табылдиев, М. Х. Балтабаев, Р. Қ. Дүйсембінова, С. Ғаббасов, Қ. Қ. Шалғынбаева, т. б. зерттеулер жүргізіп, өз еңбектерінде этнопедагогика ғылымының қалыптасуы мен дамуын, этнопедагогика құралдарының ұрпақ тәрбиесіндегі мәнін, мектептің оқу-тәрбие процесінде алатын орны мен оларды пайдалану мүмкіндіктерін қарастырды.

Халықтық педагогика құралдары арқылы мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудің қажеттілігі мен бұл мәселенің педагогикалық теория мен практикада жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады. Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудің педагогикалық шарттарын айқындау зерттеу проблемасын айқындап, тақырыпты «Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудің педагогикалық маңыздылығы» деп алуға негіз болды.

Зерттеу мақсаты: мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудің педагогикалық маңыздылығын теориялық тұрғыдан негіздеу және оның тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.

Зерттеу міндеттері:

Оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі халықтық педагогиканың ғылыми негіздерін зерттеу;
Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудің ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсету;
Мектеп оқушыларына халықтық педагогика құралдары арқылы ұлттық тәрбие берудің мазмұны мен әдістерін айқындау;
Ұсынылып отырған ұлттық тәрбие берудің әдістерінің тиімділігін эксперимент арқылы тексеру

Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие процесі.

Зерттеу пәні: мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудің педагогикалық маңыздылығы.

Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектептің оқушыларына ұлттық тәрбие берудің ерекшеліктері мен педагогикалық маңыздылығы айқындалып, іс тәжірибеге енгізілсе, онда оқушылардың ұлттық сана-сезімін, ұлтжандылық, толеранттық қасиеттерін, ұлтаралық қатынастар мәдениетін қалыптастыруға болады, өйткенi мұндай жағдайда қарастырылып отырған процестің тиімділігі қамтамасыз етіліп, оқушылардың тәрбиелілік деңгейі артады.

Зерттеу көздері: Зерттеу тақырыбына сай бойынша этнопсихологиялық, этнопедагогикалық ғылыми еңбектер, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты, ғылыми-психологиялық-педагогикалық баспасөз материалдары, педагог-психологтердің озық тәжірибелері, магистранттардың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.

Зерттеу базасы: БҚО

Тарау І. Мектеп оқушыларын ұлттық тәрбие берудің педагогикалық маңыздылығы, оның теориялық негіздері

Ұлттық тәрбие берудегі халықтық педагогиканың ғылыми негіздері

Қазіргі кезде білім беру ісінде, жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, танымдық іс-әрекеті мен ой-санасын дамытып, қалыптастыру барысында педагогикалық үдерістің ұлттық, педагогикалық, психологиялық негізін айқындау керек. Елімізде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени өзгерістерге байланысты оқу-тәрбие процесін ұлттық сипатта ұйымдастыру - өмір талабы. Әр халықтың ұлттық-тарихи дәстүрі, оның азаматтық білім берудегі мәдениеті мен дидактикалық білімі осы педагогикалық үдеріске тікелей байланысты. Сондықтан біздің көтеріп отырған мәселесіміз ұлттық тәрбие беру мәселесі.

Халық педагогикасының теориялық жақтарын зерттеуші, Ресей ғалымы Е. Л. Христова халық педагогикасы - ол халықтың таптық педагогикалық санасы, ал дәстүрлі педагогиканы - белгілі ұлттық педагогиканың саласы - деп есептеді.

Көрнекті ғалым Г. Н. Волков педагогика саласында тұңғыш рет «Этнопедагогика» деген ұғымды ғылыми айналымға ендірді. «Этнопедагогика» ұғымы ғалымның ойынша: «Халықтың жас ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесі туралы, олардың педагогикалық көзқарастары туралы ғылым. Этникалық педагогика тарихи жағдайда қалыптасқан ұлттық мінездегі ерекшеліктерді зерттейді. Халық педагогикасы - халықтың ауыз әдебиетінде, салт-дәстүрлерінде, ырымдарында, балалар ойындарымен ойыншықтарында мәңгі қалған педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы. Халық педагогикасы - халыққа қажет қасиеттерді қалыптастыру үшін пайдаланылатын педагогикалық мақсаттың, міндеттердің, әдіс-құралдардың, тәсілдердің жиынтығы мен өзара байланысы» - деген [2, 16б] .

М. Н. Стельмаховичтің анықтамасы бойынша этнопедагогика ұлттың өзіне тән тарихи жолы, сол жолда қалыптасып, жүзеге асқан ерекшеліктері.

Философ Г. Н. Филонов: «Халық педагогикасы - жергілікті халықтың қабылдаған тәрбиелеу әдіс-тәсілдері. Бұл ұрпақтан-ұрпаққа өмір барысында білім мен дағдылар арқылы жалғасып отырады. Халық педагогикасы қоғамдық тәрбиенің, мінез-құлық, жүріс-тұрыс ережелерінің, қоғамдық дәстүрлердің, белгілі идеологияның жалғасуын бағыттап отырады. Халық педагогикасы моральдық заңдар мен салттарда көрініс табады» [3, 26б] .

Қазақ халқының халық педагогикасы туралы «жалпылық» түсініктер мен тұжырымдар бұл ғылымның этникалық мәні туралы жалпылау ұғымның аты ғана, ал қазақ халық педагогикасы (қазақ ұлтының педагогикасы) жеке этностың (қазақ ұлтының, халқының) педагогикасы болғандықтан оның нақтылай атауы сол ұлттың атымен аталуы қажет. Ол үшін сол ұлттың тарихи қалыптасқан ұлттық, халықтық педагогикасы болу керек. Ал, қазақ халқының халық педагогикасы - ғасырлар бойы қалыптасып, негізделген, ұлттық тәлім-тәрбиенің құнды құралы деп есептейміз.

Қазақ халқының халық педагогикасының құрылымы: ауыз әдебиеті, салт-дәстүрлер, ұлттық өнер, ұлттық тәлім болып табылады. Қазақ халқының көпжанрлы өте бай ауыз әдебиеті мен игі әдет-ғұрпы, әдебі, дәстүрлері, салты, салт-санасы оның этнопедагогикасының тірегі болып табылады.

«Этникалық педагогика - өскелең ұрпақты тәрбиелеу мен қалыптастыруға байланысты теориялық ой саласы және ғылым саласы, тұрмыс педагогикасы, отбасы, ру, тайпа, ұлыстар мен ұлттар педагогикасы туралы ғылым», - деп өз көзқарастарын В. А. Панькин, И. О. Попова түйіндейді.

Ал Қ. Жарықбаев болса, «Этнопедагогика-халықтық тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым» деген анықтама берген[4, 43б] .

Қ. Бөлеевтің айтуынша: « . . . ұлттық тәрбие терминiн ендiру педагогика ғылымында өз шешiмiн тапқан жоқ. Ол этнопедагогика ғылымында ендiрiлуi тиiс. Өйткенi этнопедагогика ұлттық тәлiм-тәрбиенi жинақтайтын, оны қорытындылап, жүйелейтiн теориясымен сипатталатын ғылым саласы. Ұлттық тәрбие - жеке тұлғаның ұлттық сана-сезiмi мен мiнез-құлқының, ана тiлiн, ата тарихын, төл мәдениетiн және ұлттық салт-дәстүрiн меңгеруi негiзiнде қалыптасқан этнопедагогиканың саласы. . », - деп, анықталады[5, 35 б] .

Ғалымның ойынша, ұлттық тәлiм-тәрбиенiң мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарында жүзеге асырудың тиiмдiлiгi - болашақ мұғалiмдердi, бiлiктi тәрбиешiлердi даярлау және қайта даярлау мен жетiлдiру жұмыстарына арналған арнайы бағдарламалар мен нақты шараларды қолға алу арқылы іске асырылады.

К. Оразбекованың пайымдауынша, ұлттық тәрбие - болашақ қоғамымыздың құрылысшыларын дайындайтын дарынды, парасатты, жоғары мәдениеттi, жан-жақты дамыған жеке тұлғаларды қалыптастырудың негiзi болуы шарт деп санайды. Ол: «. . ұлттық тәрбиенiң тәлiмдiк негiздерi Адам атадан бастау алып, бүкiл өмiрi-өлеңге, өлеңi-өмiрге айналған жыраулар арқылы жалғасын тауып, ұрпақтан-ұрпаққа жетiп отырды. . », -деп, ұлттық тәрбиенiң бүгiнгi таңда ұлттық идеологияны қалыптастыруда шешушi рөл атқаратынын атап өтедi[6, 39 б] .

Жоғарыдағы ұғымдарға берілген анықтамаларды қорыта келе, ғалым С. Қалиев: «Салт-дәстүрлер бір жағынан халықтың тұрмыс-тіршілігімен байланысты туған этнографиялық құбылыс болып саналса, екінші жағынан ұрпақ тәрбиесінің ритуалы болып саналады. Сондықтан ұлттық салт-дәстүрлердің мән-мағынасын тәлімдік тұрғыда қарастырып, тозығынан озығын айыра қарау, бүгінгі заман талабына сай келетін прогрессивтік мәнді дәстүрлерді ұрпақ тәрбиесінің пәрменді құралы ретінде орынды пайдалана білу қажет» - деп санады[7, 67 б] .

К. Ж. Қожахметова ұлттық тәрбиені этникалық тәрбиеге қарағанда кең ұғым деп қарастыра отырып, мынадай анықтама береді: ұлттық тәрбие-жалпыхалықтықты ұлттық сипаттармен біріктіре алатын ұлттың азаматтарын, мүшелерін қалыптастыру: олар тілді, мәдениетті білумен қатар қазіргі заманға сай білімді де игеруі қажет[5, 37 б] .

Г. Н. Волковтың пікірінше, халықтық педагогиканың ерекшелігі: оның адам баласының дүниеге келген күннен бастап бірге жасасып келуінде, еңбек тәрбиесінің алғашқы адамдар өмірінде басты рөл атқарғаны, тәрбиенің басқа түрлерінің кейін туғандығы, халықтың тәрбие жөніндегі қағидаларының өмірлік тәжірибеге негізделген эмпирикалық білім болып келуі, оның ұлттар мен ұлыстардың жазу мәдениеті шықпай тұрған кезінде пайда болып, халық арасында ауызша тарауы, сондықтан да оны шығарушы авторларының аты-жөнінің халық жадында сақталмай бүкіл халықтық мұраға айналып кетуі, халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі озық тәжірбиелерімен ой-түйіндерінің сол халықтың ой-тілегімен, арманымен ұштасып келгендіктен озық үлгілерінің мәңгі сақталып, ал тозығының біртіндеп тәрбие жүйесінен шығып қалуы, халық педагогикасы өнерге, еңбекке негізделгендіктен үнемі жетілдіру, ұшталу үстінде болуы, сондай-ақ халық педагогикасының ғылыми жүйеге, теорияларға, құрылмай жеке бастық тәрбиенің озық үлгілеріне және оның нәтижесіне құрылуы, тәрбие тәжірибесінің ғасырлар бойы жалғасып үзілмей келуі (преемственность), алғашқы тәрбие түрлерінің қоғамда бөлінбей синкретті тұтас түрінде берілуі (мысалы қол, би, музыка өнерлерінде ой еңбегі мен дене еңбегі, ақыл-ой тәрбиесі мен еңбек тәрбиесінің бірге ұштасып келуінде) деп саралай көрсете келеді де, “Халық педагогикасы ру, тайпа, ұлттар мен ұлыстардың ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесіне негізделген, халықтық тәрбие құралдары (салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ойын түрлері, ауыз әдебиеті үлгілері) арқылы іске асыруға құрылса, ал этнопедагогика теориялық ойларға, ғылымға негізделеді. Ол халықтың этнографиялық салт-дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін педагогикалық, логикалық ғылыми ойлау жүйесі тұрғысынан зерттеп қарастырады. Яғни халық педагогикасы ғылымға шикі материал даярлаушы мәліметтер көзі болып табылса, сөйтіп педагогика ғылымына қызмет етушінің рөлін атқарса, ал этнопедагогика халықтың бала тәрбиелеу тәжірибесін, педагогикалық мәдениетін зерттеп оның прогрессивтік үлгілерін бүгінгі оқу-тәрбие ісіне жаратудың жолдарын ғылыми тұрғыда қарастырады” (2, 7б) - дейді.

Этнопедагогика - педагогика ғылымының саласы ол: 1) нақты халыққа тән әртүрлі тәрбие мен оқытудың өзіндік мақсаттарын, міндеттерін, әдістерін, тәсілдері мен құралдарын зерттеумен; 2) түрлі халықтардың тәрбиесі мен білім беру ерекшелігін салыстыра зерделеумен; 3) этникалық қауымдастықтардың білімі мен тәрбиесіне ұлттық психология әсерін талдаумен; педагогикалық және білім берушілік әсерді ұйымдастыру осы үрдісті есепке алумен айналысады» - дейді В. Г. Красько.

Әр халықтың тәлiм-тәрбиелiк мұрасының түпнамасы - оның ұлттық құндылықтармен мыңғасырлық байланыстығының тұтастығында екенi анық. Халық педагогикасындағы ұрпақтың жан-жақты дамып-өсуiне, таным кеңiстiгiнiң ұлғаюына зор ықпал жасап келгенiн педагогика ғылымы жоққа шығармайды.

Қазақ халқы - елін, жерін, оның табиғи, мәдени байлығын, өнері мен тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сақтап, қорғап, рухани-адамгершілік тағлымдарын ұрпағына мұра етіп қалдырған. Сондықтан, оқу-тәрбие процесінде қолданылатын бағдарламалар, оқулықтар, дидактикалық материалдардың ұлттық психологиялық ерекшеліктерге сай жасалуын өмірдің өзі талап етеді.

Қорыта келгенде, этнопедагогика - фольклорлық шығармалар мен ұлттық салт-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік мән-мағынасы мен оны оқу-тәрбие жүйесінде қолданудың әдіс-тәсілдерін зерттейтін педагогика ғылымының бір саласы.

Қазақ этнопедагогикасының ғылыми негіздері зерттеулерде қазақ халқының этникалық болмысының тарихи қалыптасуына, халық педагогикасының ұлттық ерекшеліктеріне, этнопедагогикалық ойларға байланысты жүйеленіп тұжырымдалады.

Қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу жөнiндегi сонау көне ғасырлардан келе жатқан тәжiрибесiн, қазақ хандығы құрылған кезеңнен (ХIҮ-ХҮғ. ғ. ) бастап қарастыру, тарихи-әлеуметтiк тұрғыдан алып қарағанда дұрыс емес. Өйткенi кешегi өткен тарих беттерi - Шығыс мәдениетiнiң қайнар көзi болып саналатын ұлы Даланы мекендеген түркi тектес (тiлдес) халықтардың, одан әрi ғұндар мен сақтардың бiр елдi, бiр жердi мекендеп, оны сыртқы жаулардан қорғап, бiр тiлде сөйлеп, бiр дiнге сенiп, әлем мәдениетiнiң қалыптасуына тендесi жоқ үлес қосып, бүгiнгi түркi халықтарына ортақ мәдениет пен тарихтың көне бастауы болғанын бүгiнгi ұрпақ өмiр тәжiрибелерiнен көрiп отыр.

Зерттеушi ғалымдар А Қасымжанов, Ж. Алтаевтың: “Бiз тарихқа ХIҮ-ғасырдың басынан бастап “қазақ” деген атпен енсек те, мыңжылдық мәдениетi, философиясы, әдебиетi, тарихы бар халықпыз . . . ” деген ғылыми тұжырымдары жоғарыда айтылып кеткен ойларымызға дәлел болып тұр.

Көне мұралардың iшiндегi бiзге кеңiрек мәлiм болғандары Орхон-Енисей бойынан табылған, тасқа қашап жазылған VI-VIII ғ. ғ. ескерткiштер: түркi көсемi Бiлге қаған, Күлтегiн батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметiне қойылған құлпытастар. Оларда ұлы Түркi қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты, мәдениетi мен жауынгерлiк жортуылдары айшықты да мәнерлi тiлмен өсиет сөз үлгiсiнде баяндалады. Бұларда қазiргi қазақтардың сөз саптау үлгiсiне жақын шешендiк өнердiң дәстүрлi формалары айқын байқалады. Орта ғасырлық түркi тiлдi әдебиеттiң таңдаулы туындыларынан да ұшыраспайтын бұл жазуларда тәңiрiнiң “Жарлығымен” болатын бектер мен қара халықтың қағанға адал берiлгендiгi, қағандардың қараларды билеп-төстеуi жайында сөз қозғалады. Мәселен, “Егер сен, түркi халқы, өз қағаныңнан, өз бектерiңнен, өз отаныңнан жырақ кетпей, бiрге жүрсең, сен өзiң де бақытты өмiр сүресiң, өзiңнiң отбасыңда болсаң, ешнәрседен мұқтаждық көрмейсiң . . . ” деп, бек пен қара халықты бiрлiкке шақырады. Түркi халқына қамқорлық жасау мәселесi де тас жазулардың өзектi арқауы (“Ер жұрек халық, күштi халық”, “Бiзге жеңiс әперген жер-суымыз (Отанымыз) ) деп бiлу керек” т. б.

Тәлiмдiк тұрғыдан, “құлақ қойып тыңдаңыздар, тереңнен ойланып, толғаныңыздар, өлiмнен ұят күштi . . . Адам ұлының бәрi де өлмек үшiн туады . . . Менiң ағам менi адам еттi” дейтiн жолдар көңiл аударарлықтай [8, 32 б] .

Ежелгi түркiлердiң ауызекi поэзия дәстүрi бiзге IX ғасырда ғұмыр кешкен әншi, әрi сазгер небiр тамаша күй шығарған Қорқыт атаның есiмiн жеткiздi. Ол адамзат өмiрiнiң соншалықты қысқалығына наразы болып, пенде атаулыны ажал кұрығынан құтқармақ болды. Қорқыт өзiнiң жанын жегiдей жеген ой-сезiмдерiн қазалы жанның үрейiн, өлiмнен қашып құтылудың амалын қобыздың азалы кұйiмен, поэзиялық көркем тiлмен баяндайды. Ол эпос үлгiсiндегi поэзиялық мұра ретiнде бiздiң дәуiрлерiмiзге жеттi. Онда Сыр бойын мекендеген көшпелi тайпалардың тұрмысы мен әдет-ғұрпын, дiни наным-сенiмдерiн бейнелейтiн мәлiметтер көптеп кездеседi. Олар тәлiмдiк жағынан да аса қызықты дерек болып табылады. Мәселен, “Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман . . . Менмен, тәкаппар адамды тәңiрi сүймейдi . . . Ақылсыз балаға ата дәулетiнен қайран жоқ . . . қонағы жоқ, қараша үйден құлазыған тұз артық. . Әйелдiң төрт түрi болады: оның бiрi ниетi қара әйел, екiншiсi - нысапсыз әйел, үшiншiсi - үйдiң құты болған әйел, төртiншiсi - кесiрлi әйел . . . ” деп келетiн Қорқыттың нақыл сөздерi өз мәнiн күнi бүгiнге дейiн жоймай келедi [9, 7-9 б б] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.