Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзіреттілігін дамыту ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1 Шетел тілін оқытуда оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың теориялық.әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.1 Аудармашылық құзыреттілік туралы түсінік және оның қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.2 Аудармашылық құзыреттілікті дамытуда оқытудың жаңа технологияларын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
2 Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзіреттілігін дамыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.1 Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған жаттығулар ... ... ... ...
34
2.2 Жаттығулар тиімділігін тәжірибелік.эксперимент жүзінде тексерудің нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
Қосымша (лар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1 Шетел тілін оқытуда оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың теориялық.әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.1 Аудармашылық құзыреттілік туралы түсінік және оның қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.2 Аудармашылық құзыреттілікті дамытуда оқытудың жаңа технологияларын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
2 Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзіреттілігін дамыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.1 Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған жаттығулар ... ... ... ...
34
2.2 Жаттығулар тиімділігін тәжірибелік.эксперимент жүзінде тексерудің нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
Қосымша (лар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
Кіріспе
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты жолдауы – егемен еліміздің тұрақты дамуын қамтитын, мемлекетіміздің барлық саласына серпін беретін, халқымыздың игілігін көздейтін шынайы іс-жоспарға құрылған шын мәніндегі тарихи құжат. Осы стратегиялық құжатта Президентіміз мемлекеттік қызметтің барлық саласын, оның ішінде әсіресе, білім саласына айрықша көңіл бөлген. Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени дамуының жоғарғы деңгейін және кәсіби білімділігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдерісі.
Бүгінгі таңда мектептегі білім берудің мақсаты – бәсекеге қабілетті, ұлттық мәдениетті, әр түрлі бағыттағы білімді меңгеруге дайын, ақпараттық кеңістікте икемді әрі тез қабылдайтын, жаңа ақпараттық технологияларды меңгерген тұлғаны тәрбиелеу.
Жолдауда білім саласы туралы Елбасымыз былай дейді: «Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс. Келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік кепілдендіруге көшіруді қарастыру қажет», - дейді [1].
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту» деп атап көрсетілген [2]. Осы аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін оқытудың жаңа технологияларын енгізу және оны тиімді пайдалану керек. Аталған жолдар арқылы оқытушыға білім сапасын арттыру, оның мазмұнын байыту, оқу үрдісін жетілдіру және жан-жақты дамыған, рухани дүниесі бай шығармашыл тұлға қалыптастыру мәселесін қойып отыр. Тек сапалы білім алған, танымдылығы жоғары, құзыретті, бәсекелестіктің қайсыбір мықты тегеурініне төтеп бере алатын оқушылар ғана болашақтың кілтін аша алады. Еліміздің жаһандық дүниеде даралануы білімді, жігерлі, ұлттық санасы рухани бай жас ұрпақ арқылы іске асады. Олай болса, қазіргі кезеңдегі оқытушының міндеті – оқытудың шығармашылық сипатын күшейту және мақсатты білім беру. Осы тұрғыда оқушылардың оқыту үдерісінде алуан түрлі құзыреттіліктерін дамыту ерекше орын алуда.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: «Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады» деп айтылған [1]. Сондықтан білім берудің мазмұнын жетілдіре отырып, үздіксіз білім беру арқылы оларды кәсіби тұрғыдан жан-жақты жетілдіру мәселесі бүгінде күн тәртібіне қойылып отырғанын көріп отырмыз.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі: орта мектеп жағдайында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамытуда әдіс-тәсілдердің тиімділігін көрсету.
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты жолдауы – егемен еліміздің тұрақты дамуын қамтитын, мемлекетіміздің барлық саласына серпін беретін, халқымыздың игілігін көздейтін шынайы іс-жоспарға құрылған шын мәніндегі тарихи құжат. Осы стратегиялық құжатта Президентіміз мемлекеттік қызметтің барлық саласын, оның ішінде әсіресе, білім саласына айрықша көңіл бөлген. Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени дамуының жоғарғы деңгейін және кәсіби білімділігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдерісі.
Бүгінгі таңда мектептегі білім берудің мақсаты – бәсекеге қабілетті, ұлттық мәдениетті, әр түрлі бағыттағы білімді меңгеруге дайын, ақпараттық кеңістікте икемді әрі тез қабылдайтын, жаңа ақпараттық технологияларды меңгерген тұлғаны тәрбиелеу.
Жолдауда білім саласы туралы Елбасымыз былай дейді: «Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс. Келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік кепілдендіруге көшіруді қарастыру қажет», - дейді [1].
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту» деп атап көрсетілген [2]. Осы аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін оқытудың жаңа технологияларын енгізу және оны тиімді пайдалану керек. Аталған жолдар арқылы оқытушыға білім сапасын арттыру, оның мазмұнын байыту, оқу үрдісін жетілдіру және жан-жақты дамыған, рухани дүниесі бай шығармашыл тұлға қалыптастыру мәселесін қойып отыр. Тек сапалы білім алған, танымдылығы жоғары, құзыретті, бәсекелестіктің қайсыбір мықты тегеурініне төтеп бере алатын оқушылар ғана болашақтың кілтін аша алады. Еліміздің жаһандық дүниеде даралануы білімді, жігерлі, ұлттық санасы рухани бай жас ұрпақ арқылы іске асады. Олай болса, қазіргі кезеңдегі оқытушының міндеті – оқытудың шығармашылық сипатын күшейту және мақсатты білім беру. Осы тұрғыда оқушылардың оқыту үдерісінде алуан түрлі құзыреттіліктерін дамыту ерекше орын алуда.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: «Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады» деп айтылған [1]. Сондықтан білім берудің мазмұнын жетілдіре отырып, үздіксіз білім беру арқылы оларды кәсіби тұрғыдан жан-жақты жетілдіру мәселесі бүгінде күн тәртібіне қойылып отырғанын көріп отырмыз.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі: орта мектеп жағдайында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамытуда әдіс-тәсілдердің тиімділігін көрсету.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ // Қазақстан Республикасының Президенті –Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Астана,2014.
2 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы 2007 жыл 7 қыркүйек.
3 Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасы // Жоба. Астана, 2009. – Б. 3-9.
4 Баранников А.В. Содержание общего образования: Компетентностныйподход. – М.: Педагогика, 2000. – 132 с.
5 Равен Джон. Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация / пер. с англ. – М.: Когито-центр, 2002. –396 с.
6 Присяжная А.Ф. Профессионально-личностное становление и развитие педагога на основе формирования прогностической компетентности : учебное пособие / А.Ф. Присяжная. – Челябинск : Челябинский ГПИ, 2005. – 110 с.
7 Қ.С. Құдайбергенова. «Құзырлылық білім сапасының критерийі: әдіснамасы және ғылыми-теориялық негізінде»: Монография. – Алматы, 2008. Б. 257-258.
8 Б.А. Тұрғынбаева. Мұғалімнің шығармашылық әлеуметін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту.: теория және тәжірибе // Aлматы. 2005, 174 б.
9 Кенжебеков Б.Т. Университет студенттерінің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың теориясы мен практикасы: Монография. – Астана, 2001. -275б.
10 Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компонент личностно-ориентированного образования // Народное образование. – 2003. №2. – С.58-64.
11 Латышев Л.К. Предисловие // Перевод и переводческая компетенция: Коллективная монография. – Курск: Изд-во РОСИ, - 2003. – С. 3-5.
12 Bell, R.T. Translation and Translating. Theory and Practice. London & New York: Longman. 1991. –298 р.
13 Hurtado Albir A. La competencia traductora y su adquisicion. Un modelo holistico y dinamico // Perspectives: Studies in Translatology. 2004. 7/2. P. 189-198.
14 PACTE research group (Proceso de Adquisición de la CompetenciaTraductora y Evaluación) was established in October 1997 at the University of Barcelona (UniversitatAutónoma de Barcelona, Departament de Tradduccióid’Interpretació). Its main aim is to investigate Translation Competence and its acquisition in written translation in order to improve the teaching of translation (link:).
15 Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.: Международные отношения, 1973. – 216 с.
16 Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері: оқу-əдістемелік құралы. – Алматы, 2012. – 296 б.
17 Бархударов Л.С. Язык и перевод (Вопросы общей и частной теории перевода). – М.: Международные отношения, 1975. – 240 с.
18 Әуезов М. Көркем аударманың кейбір мəселелері. // Көркем аударманың мәселелері.Мақалалар жинағы. – Алматы: Қазмем- көркемəдеббас, 1957. – Б. 3-12.
19 Тарақов Ə.С. Аударма психологиясы жəне мəдениеті: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 60 б.
20 Алдашева А. Аударматану ғылымының басты ұғым-түсініктері туралы // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал) / құраст.: Құлманов С. – Алматы: «Тіл» оқу-əдістемелік орталығы, 2008. – 300 б.
21 Көркем əдебиет саласындағы аударма мəселесі // ҚАЕУ хабаршысы. – Өскемен, 2006. – №2. – Б. 150-155.
22 Сабурова Г. Аударма да рухани байлық // Қазақ тілі мен əдебиеті, 2000. – №5. – Б. 21-24.
23 Жұмабекова А., Жабағиева Г. Жазбаша және ауызша аударманың ерекшеліктері // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008. – 66 б.
24 Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. Учебное пособие. – М.:ЭТС. -2002. – С. 424.
25 Тікенбай Г. Аударма лингвистикалық зерттеу нысаны ретінде және оның лингвомәдени мәселелері // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – Алматы, 2012. №1(135) – Б.337-340.
26 Б. Барсай., Баймұханов Б.Оқытудың жаңа технологияларының негізгі ерекшеліктері. // Бастауыш мектеп. – 2000. – №8,9–Б. 3-6.
27 Беспалько В.П. Слагаемые педагогические технологии М., Педагогика, 1989. - 192 с.
28 Селевко Г.К. Современные технологии в образовании. –М., 1998. – 256 с.
29 Б.Р. Мандель. Инновационные технологии педагогической деятельности: учебное пособие для магистрантов / Б.Р. Мандель. – М. Берлин: Директ-Медиа, 2016. – С. 260.
30 Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений / Под ред. И. Г. Зайнышева. М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2002. — 240 с.
31 Овчарова Р.В. Технологии практического психолога образования. — М: ТЦ «Сфера», 2000. – С. 448.
32 Педагогика: курс лекций / Б.Т. Лихачев; под ред.В.А. Сластенина. — М.: Гуманитар, изд. центр ВЛАДОС, 2010. –С. 647.
33 Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововведений в системе образования. Алматы, 2001. – 296 с.
34 Ж.А. Қараев., Ж.У Кобдикова., Кобдикова Ж.У., Оқытудың «Үшөлшемді әдістемелік жүйесі» педагогикалық технологиясы – нәтижеге бағытталған білім берудің тиімді құралы ретінде. – Алматы, 2008. – 116 б.
35 Әбенбаев С., Ахметова Г., Әбенбаева И. Дәстүрлі емес сабақ турасында //Мектептегі шетел тілі. – 2003. - №2. Б. 11-16.
36 Чошанов М. A. Гибкая технология проблемно-модульного обучения: Методическое пособие. – М.: Народное образование, 1996. – 160 с.
37 Қуанбаева Б. Оқытудың педагогикалық жүйесін технологиялық негізде жетілдірудің дидактикалық шарттары: дисс. Пед. ғыл.канд. – Алматы, 2005. –137 б.
38 Бухаркина М.Ю. Технология разноуровневого обучения // Иностранные языки в школе. Научно-методический журнал. – 2003. – № 3. – С. 11-12.
39 Альбрехт К.Н. Использование ИКТ на уроках английского языка [Электронный ресурс] // Электронный научный журнал «Информационно-коммуникационные технологии в педагогическом образовании». – 2010. – Режим доступа: http://journal.kuzspa.ru/articles/45/.
40 An Overview Of Cooperative Learning / Roger T. and D.W. Johnson // Originally published in: J. Thousand, A. Villa and A. Nevin (eds), Creativity And Collaborative Learning; Brookes Press. – Baltimore, 1994. – 20 p.
41 Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. Тіл – құрал (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы: «Ел-шежіре», - 2013. Т. ІІІ: - 384 б.
42 Күзекова З. Екінші тіл ретіндегі қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері: автореферат / Күзекова, З.С. – Алматы: 2005. – 45б.
43 Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет, және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998. – 509 б.
44 Есенова Г. Қазақ тілі жаттығулары туралы.Әдістеме әлемінде.Ғылыми-әдістемелік жинақ. – Алматы: Сардар, 2008. – 368 б.
45 Львов М.Р. Словарь-справочникпометодикерусскогоязыка. – М.: Просвещение, 1988. –240 с.
46 Рахметова С. Бастауышклассоқушыларының тілін дамытудың ғылыми әдістемелік негіздері: филол. ғыл. докт. дисс. – Алматы, 1994. – 434 б.
47 Усачёва О.В. Система упражнений как особый вид формирования компетентности учителя иностранных языков/ Вопросы современной науки и практики. №11(25). –Тамбов, 2009. – С. 85-89.
48 Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранным языкам / Н.Д. Гальскова // М.: АРКТИ, 2000. –165 с.
49 Теория перевода (лингвистические аспекты). Комиссаров В.Н.Учеб.для ин-тов и фак. иностр. яз. - М.: Высш. шк., 1990. –253 с.
50 Миньяр-Белоручев Р.К. Обучение переводу в школе с углубленным изучением иностранного языка – ИЯШ №1/1995 – С. 22-25.
1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ // Қазақстан Республикасының Президенті –Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Астана,2014.
2 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы 2007 жыл 7 қыркүйек.
3 Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасы // Жоба. Астана, 2009. – Б. 3-9.
4 Баранников А.В. Содержание общего образования: Компетентностныйподход. – М.: Педагогика, 2000. – 132 с.
5 Равен Джон. Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация / пер. с англ. – М.: Когито-центр, 2002. –396 с.
6 Присяжная А.Ф. Профессионально-личностное становление и развитие педагога на основе формирования прогностической компетентности : учебное пособие / А.Ф. Присяжная. – Челябинск : Челябинский ГПИ, 2005. – 110 с.
7 Қ.С. Құдайбергенова. «Құзырлылық білім сапасының критерийі: әдіснамасы және ғылыми-теориялық негізінде»: Монография. – Алматы, 2008. Б. 257-258.
8 Б.А. Тұрғынбаева. Мұғалімнің шығармашылық әлеуметін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту.: теория және тәжірибе // Aлматы. 2005, 174 б.
9 Кенжебеков Б.Т. Университет студенттерінің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың теориясы мен практикасы: Монография. – Астана, 2001. -275б.
10 Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компонент личностно-ориентированного образования // Народное образование. – 2003. №2. – С.58-64.
11 Латышев Л.К. Предисловие // Перевод и переводческая компетенция: Коллективная монография. – Курск: Изд-во РОСИ, - 2003. – С. 3-5.
12 Bell, R.T. Translation and Translating. Theory and Practice. London & New York: Longman. 1991. –298 р.
13 Hurtado Albir A. La competencia traductora y su adquisicion. Un modelo holistico y dinamico // Perspectives: Studies in Translatology. 2004. 7/2. P. 189-198.
14 PACTE research group (Proceso de Adquisición de la CompetenciaTraductora y Evaluación) was established in October 1997 at the University of Barcelona (UniversitatAutónoma de Barcelona, Departament de Tradduccióid’Interpretació). Its main aim is to investigate Translation Competence and its acquisition in written translation in order to improve the teaching of translation (link:
15 Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.: Международные отношения, 1973. – 216 с.
16 Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері: оқу-əдістемелік құралы. – Алматы, 2012. – 296 б.
17 Бархударов Л.С. Язык и перевод (Вопросы общей и частной теории перевода). – М.: Международные отношения, 1975. – 240 с.
18 Әуезов М. Көркем аударманың кейбір мəселелері. // Көркем аударманың мәселелері.Мақалалар жинағы. – Алматы: Қазмем- көркемəдеббас, 1957. – Б. 3-12.
19 Тарақов Ə.С. Аударма психологиясы жəне мəдениеті: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 60 б.
20 Алдашева А. Аударматану ғылымының басты ұғым-түсініктері туралы // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал) / құраст.: Құлманов С. – Алматы: «Тіл» оқу-əдістемелік орталығы, 2008. – 300 б.
21 Көркем əдебиет саласындағы аударма мəселесі // ҚАЕУ хабаршысы. – Өскемен, 2006. – №2. – Б. 150-155.
22 Сабурова Г. Аударма да рухани байлық // Қазақ тілі мен əдебиеті, 2000. – №5. – Б. 21-24.
23 Жұмабекова А., Жабағиева Г. Жазбаша және ауызша аударманың ерекшеліктері // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008. – 66 б.
24 Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. Учебное пособие. – М.:ЭТС. -2002. – С. 424.
25 Тікенбай Г. Аударма лингвистикалық зерттеу нысаны ретінде және оның лингвомәдени мәселелері // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – Алматы, 2012. №1(135) – Б.337-340.
26 Б. Барсай., Баймұханов Б.Оқытудың жаңа технологияларының негізгі ерекшеліктері. // Бастауыш мектеп. – 2000. – №8,9–Б. 3-6.
27 Беспалько В.П. Слагаемые педагогические технологии М., Педагогика, 1989. - 192 с.
28 Селевко Г.К. Современные технологии в образовании. –М., 1998. – 256 с.
29 Б.Р. Мандель. Инновационные технологии педагогической деятельности: учебное пособие для магистрантов / Б.Р. Мандель. – М. Берлин: Директ-Медиа, 2016. – С. 260.
30 Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений / Под ред. И. Г. Зайнышева. М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2002. — 240 с.
31 Овчарова Р.В. Технологии практического психолога образования. — М: ТЦ «Сфера», 2000. – С. 448.
32 Педагогика: курс лекций / Б.Т. Лихачев; под ред.В.А. Сластенина. — М.: Гуманитар, изд. центр ВЛАДОС, 2010. –С. 647.
33 Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововведений в системе образования. Алматы, 2001. – 296 с.
34 Ж.А. Қараев., Ж.У Кобдикова., Кобдикова Ж.У., Оқытудың «Үшөлшемді әдістемелік жүйесі» педагогикалық технологиясы – нәтижеге бағытталған білім берудің тиімді құралы ретінде. – Алматы, 2008. – 116 б.
35 Әбенбаев С., Ахметова Г., Әбенбаева И. Дәстүрлі емес сабақ турасында //Мектептегі шетел тілі. – 2003. - №2. Б. 11-16.
36 Чошанов М. A. Гибкая технология проблемно-модульного обучения: Методическое пособие. – М.: Народное образование, 1996. – 160 с.
37 Қуанбаева Б. Оқытудың педагогикалық жүйесін технологиялық негізде жетілдірудің дидактикалық шарттары: дисс. Пед. ғыл.канд. – Алматы, 2005. –137 б.
38 Бухаркина М.Ю. Технология разноуровневого обучения // Иностранные языки в школе. Научно-методический журнал. – 2003. – № 3. – С. 11-12.
39 Альбрехт К.Н. Использование ИКТ на уроках английского языка [Электронный ресурс] // Электронный научный журнал «Информационно-коммуникационные технологии в педагогическом образовании». – 2010. – Режим доступа: http://journal.kuzspa.ru/articles/45/.
40 An Overview Of Cooperative Learning / Roger T. and D.W. Johnson // Originally published in: J. Thousand, A. Villa and A. Nevin (eds), Creativity And Collaborative Learning; Brookes Press. – Baltimore, 1994. – 20 p.
41 Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. Тіл – құрал (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы: «Ел-шежіре», - 2013. Т. ІІІ: - 384 б.
42 Күзекова З. Екінші тіл ретіндегі қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері: автореферат / Күзекова, З.С. – Алматы: 2005. – 45б.
43 Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет, және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998. – 509 б.
44 Есенова Г. Қазақ тілі жаттығулары туралы.Әдістеме әлемінде.Ғылыми-әдістемелік жинақ. – Алматы: Сардар, 2008. – 368 б.
45 Львов М.Р. Словарь-справочникпометодикерусскогоязыка. – М.: Просвещение, 1988. –240 с.
46 Рахметова С. Бастауышклассоқушыларының тілін дамытудың ғылыми әдістемелік негіздері: филол. ғыл. докт. дисс. – Алматы, 1994. – 434 б.
47 Усачёва О.В. Система упражнений как особый вид формирования компетентности учителя иностранных языков/ Вопросы современной науки и практики. №11(25). –Тамбов, 2009. – С. 85-89.
48 Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранным языкам / Н.Д. Гальскова // М.: АРКТИ, 2000. –165 с.
49 Теория перевода (лингвистические аспекты). Комиссаров В.Н.Учеб.для ин-тов и фак. иностр. яз. - М.: Высш. шк., 1990. –253 с.
50 Миньяр-Белоручев Р.К. Обучение переводу в школе с углубленным изучением иностранного языка – ИЯШ №1/1995 – С. 22-25.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Академик Е. А. Бөкетов атындағы
Қарағанды Мемлекеттік Университеті
Мустафина Алия
Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзіреттілігін дамыту ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 5B011900 Шетел тілі: екі шетел тілі
Қарағанды 2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Ағылшын тілі және
лингводидактика
кафедрасының меңгерушісі
______________Г.Н. Акбаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзіреттілігін дамыту ерекшеліктері
5В011900 - Шетел тілі: екі шетел тілі мамандығы
Орындаған: А.Т. Мустафина
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы Э.Р. Тажибаева
Қарағанды 2016
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1 Шетел тілін оқытуда оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың теориялық-әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
10
1.1 Аудармашылық құзыреттілік туралы түсінік және оның қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.2 Аудармашылық құзыреттілікті дамытуда оқытудың жаңа технологияларын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2 Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзіреттілігін дамыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
34
2.1 Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған жаттығулар ... ... ... ...
34
2.2 Жаттығулар тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерудің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
Қосымша (лар) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63
Кіріспе
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты жолдауы - егемен еліміздің тұрақты дамуын қамтитын, мемлекетіміздің барлық саласына серпін беретін, халқымыздың игілігін көздейтін шынайы іс-жоспарға құрылған шын мәніндегі тарихи құжат. Осы стратегиялық құжатта Президентіміз мемлекеттік қызметтің барлық саласын, оның ішінде әсіресе, білім саласына айрықша көңіл бөлген. Білім беру - бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени дамуының жоғарғы деңгейін және кәсіби білімділігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдерісі.
Бүгінгі таңда мектептегі білім берудің мақсаты - бәсекеге қабілетті, ұлттық мәдениетті, әр түрлі бағыттағы білімді меңгеруге дайын, ақпараттық кеңістікте икемді әрі тез қабылдайтын, жаңа ақпараттық технологияларды меңгерген тұлғаны тәрбиелеу.
Жолдауда білім саласы туралы Елбасымыз былай дейді: Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс. Келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік кепілдендіруге көшіруді қарастыру қажет, - дейді [1].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту деп атап көрсетілген [2]. Осы аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін оқытудың жаңа технологияларын енгізу және оны тиімді пайдалану керек. Аталған жолдар арқылы оқытушыға білім сапасын арттыру, оның мазмұнын байыту, оқу үрдісін жетілдіру және жан-жақты дамыған, рухани дүниесі бай шығармашыл тұлға қалыптастыру мәселесін қойып отыр. Тек сапалы білім алған, танымдылығы жоғары, құзыретті, бәсекелестіктің қайсыбір мықты тегеурініне төтеп бере алатын оқушылар ғана болашақтың кілтін аша алады. Еліміздің жаһандық дүниеде даралануы білімді, жігерлі, ұлттық санасы рухани бай жас ұрпақ арқылы іске асады. Олай болса, қазіргі кезеңдегі оқытушының міндеті - оқытудың шығармашылық сипатын күшейту және мақсатты білім беру. Осы тұрғыда оқушылардың оқыту үдерісінде алуан түрлі құзыреттіліктерін дамыту ерекше орын алуда.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады деп айтылған [1]. Сондықтан білім берудің мазмұнын жетілдіре отырып, үздіксіз білім беру арқылы оларды кәсіби тұрғыдан жан-жақты жетілдіру мәселесі бүгінде күн тәртібіне қойылып отырғанын көріп отырмыз.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі: орта мектеп жағдайында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамытуда әдіс-тәсілдердің тиімділігін көрсету.
Ғылыми жұмыстың мақсаты - ағылшын тілі сабағында оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың тиімді амалдарын қарастыру.
Ғылыми жұмыстың нысаны - орта мектепте шетел тілін оқыту үдерісі.
Ғылыми жұмыстың пәні - ағылшын тілі сабағындағы жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзіреттілігін дамыту үдерісі.
Ғылыми жұмыстың гипотезасы: егер ағылшын тілін оқыту үдерісінде оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған жаттығулар жүйесі тиімді қолданылса, онда ол оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытып қана қоймай, сонымен қатар олардың тілді түсіну және ақпаратты талдай алу білігін тез қалыптастырады.
Ғылыми жұмыстың міндеттері:
Шетел тілін оқытуда оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың теориялық және әдістемелік негіздерін анықтау;
Шетел тілін оқыту үдерісінде оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған оқытудың жаңа технологияларын айқындау;
Жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған ағылшын тілі пәні бойынша жаттығуларжүйесін әзірлеу;
Әзірленген жаттығулар жүйесінің тиімділігін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеу барысында келесі ғылыми әдістер қолданылды: ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; білім берудің отандық және шетелдік жүйелерінің инновациялық тәжірибесінің қорытындысы; оқулық құжаттамасын зерттеу және педагогикалық құбылыстар мен фактілерді салыстырмалы талдау; классификациялау, жинақтау және зерттеу жұмысының мазмұнына сәйкес басқа теориялық және эмпирикалық әдістер; озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу, бақылау және талдау; психологилық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау, оқушылармен әңгімелесу, сауалнама жүргізу, педагогикалық бақылау.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздеріне: білім алу мазмұнының теориясы, тілдік және шетел тіліндегі білім теориясы мен әдіснамасы, таным теориясы, тұлғаға бағдарлы теория, лингвистика, тұлға және іс-әрекет теориясы, ғылым мен тәжірибені кіріктіру теориясы, шеттілдік білім беру тұжырымдамасы, технологиялық білімді оқыту және т.б.
Зерттеу қайнар көздері: ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жж. арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауы, Қазақстан Республикасының тілдік саясатының Тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Тілдер туралы Заңы, 2001-2010ж.ж. арналған Қазақстан Республикасындағы тілдер қызметінің мемлекеттік бағдарламасы, 2007 - 2010 жж. арналған мемлекеттік тілдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, мемлекеттік тілдің қызмет ету аумағын кеңейту Тұжырымдамасы және т.б.
Зерттеу базасы: Қарағанды қаласы, М. Жұмабаев атындағы № 39 гимназиясы, 9-сыныптарында өткізілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы және теориялық маңыздылығы:
шетел тілін оқытуда оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың теориялық және әдістемелік негіздерін айқындау;
шетел тілін оқыту үдерісінде оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытуға жағдай жасаушы факторлар айқындау;
шетел тілін оқыту үдерісінде оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамыту жолдарын анықтап ұсыну.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы ағылшын тілісабақтарында оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған жаттығулар жүйесі әзірленді.
Зерттеу нәтижелерін енгізу және апробациясы Қарағанды қаласының Мағжан Жұмабаев атындағы №39 гимназиясының 9-сынып оқушыларына өткізілген ағылшын тілінен сынақ сабақтарына негізделген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, оның ғылыми аппараты құрылады: мақсаты және алға қойылған тапсырмалары, зерттеу жұмысының пәні, нысаны, гипотезасы, басты идеясы анықталады, зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы мен ғылыми жаңашылдығы сипатталады, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар анықталды, зерттеу жұмысының әдістері мен кезеңдері сипатталады.
Зерттеу жұмысының бірінші тарауында аудармашылық құзыреттіліктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны, ағылшын тілі сабағында оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың шарттары, шетел тілін оқытуда аудармашылық құзыреттілігін дамытудың ерекшеліктеріне шолу жасалды.
Зерттеу жұмысымыздың екінші тарауында аудармашылық құзыреттілікті дамытуға бағытталған жаттығулар түрлері көрсетілді, оқушылардың аудармашылық құзіреттіліктерін дамытуда аталмыш жаттығуларды қолдану амалдары қарастырылды, әзірленген жаттығулар жүйесінің тиімділігін тексерудегі эксперименттік жұмысы сипатталды.
Қорытынды бөлімінде білім берудің жаңа педагогикалық үлгілерін пайдалана білім берудегі мұғалімнің рөлі, тілдесу іскерліктері мен дағдыларын дамытудашетел тілі сабағында кооперативті оқыту негізіндежоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамыту маңыздылығы туралы сөз етілген.
Пайдаланған әдебиет тізімінде зерттеужұмысын жазу барысында қолданылған ғылыми еңбектердің, сөздіктер мен жинақтардың тізімі берілді.
Қосымшада ағылшын тілі сабағында оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытуда мотивациялық-құндылықты қатынастын анықтауға бағытталған сауалнама, тақырыптық-күнтізбелік жоспар, эксперимент нәтижелерін анықтауға қажетті тапсырмалар берілді.
Зерттеу жұмысының жарияланымы: дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдары ғылыми мақалада баяндалған.
Тажибаева Э.Р., Мустафина А.Т. Шетел тілі сабағында оқушылардың аудармашылық құзыретін дамытудың көкейкестігі Ғылым, білім және инновация - Қазақстан - 2050 стратегиясының орындалуының маңызды факторлары халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Талдықорған: І. Жансүгіров атындағы ЖМУ, 2015. - Б. 303-306.
1 Шетел тілін оқытуда оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың теориялық-әдістемелік негіздері
1.1 Оқушылардың аудармашылық құзыреттілігі туралы түсінік және оның қағидаттары
Қазақстан Республикасының 12 жылдық жалпы орта білім тұжырымдамасының мақсатына сай: бәсекелістікке қабілетті, құзырлы, шығармашыл,білімді,дамушы,ортаға сай өмір сүруге,өзінің сол секілді ортаның қызығушылығына сай өзін-өзі өзектендіруге дайын тұлғаны қалыптастыру және дамыту, мұғалімнің қызметі нақты оқу үдерісінің мақсаттарын жобалауға, оқу үдерісін ұйымдастыруға, оқу материалдарын дайындауға және меңгеруді реттеуге, ақпараттық орта әлеуетін пайдалануға, оқушылардың білімдік кеңістіктерін кеңейту мүмкіндіктерін іздендіруге бағытталады [3].
Құзыреттілік ұғымы бүгінгі күні оқыту үрдісінде білімді қолданудың ақырғы нәтижесі ретінде қарастырылуда. Оқыту үрдісінде құзыреттілік ұғымы оқушылардың білімі мен тәжірибесін, дағдылары мен біліктерін белгілі бір мәселені шешуде қолдануы болып табылады.
Құзыреттілік терминін ХХ ғасырдың ортасында американдық ғалым Н. Хомский енгізген болатын, бастапқыда ол ана тілінде нақты тілдік қызметті орындау үшін қажет қабілеттіктер деген түсінік берді. Құзыреттілік - оқушылардың іс-әрекетін меңгеруден көрінетін білім нәтижесі. Білім мазмұнын жаңалау - негізгі мақсат болып табылады. Басты мақсаттың бірі - білім игеру кезінде күтілетін нәтижеге қол жеткізу. Негізгі бағыт оқушы жеке тұлғаға ауысады, яғни, жеке тұлға бұрын білімді қабылдаушы рөлін атқарса, ал жаңа талап бойынша өздігінен білім алушы, үйренуші ретінде танылады. Сондықтан жеке тұлғаның бейнесін бүгінгі заман талабына сай дайындауымыз керек. Бүгінде білім беру стратегиясын құзыретті білім беру деп те атап жүр. Құзыреттілік жеке тұлғаның танымы мен тәжірибесіне тікелей байланысты. Құзыреттілік мәселелері туралы пікірлер отандық және шетелдік ғалымдар, педагогтар, психологтар еңбектерінде көрініс табуда. Оқыту үрдісіндегі құзыреттіліктерге ғалымдар әртүрлі анықтамалар берген.
Айталық, ғалым С.М. Вешниякова Кәсіптік білім беру сөздігінде құзыреттілікке белгілі бір саланың тұлғаларының білімінің, білігінің, тәжірибесінің сәйкестігінің мөлшері деген анықтама берген болса, А.В. Баранниковтің айтуынша: Құзыреттілік дегеніміз өз бетінше іске асырылатын қабілеттілік, ол оқушының алған білімдеріне, өмірдегі тәжірибелеріне, құндылықтарына негізделеді [4]. Ал ғалым Дж. Равен құзыреттілік терминіне жеке тұлғаның көп қасиеттерін топтайтын ұғым деген анықтама береді[5].
М.Ж. Жадринаның пікірінше, құзыреттілік оқушының мәселелерді өзіндік даму, өзіндік басқару, білім, икемділік, дағдыны пайдалана отырып шешумен ерекшеленеді.
Сонымен қатар, А.Ф. Присяжная педагогика ғылымында құзыреттілік - тұлғаның белгілі бір сала қызметі мен уәкілеттігін анықтайтын, оның интегративті қасиеті ретінде қарастылатындығын айтады[6]. Жалпы алғанда, құзыреттілік ұғымы жайлы ғалым К. Құдайбергенова Құзыреттілік ұғымы - соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субьектілік тәжірибесіне ерекше көңіл аудару нәтижесінде ендіріліп отырған ұғым. Құзыреттіліктің латын тілінен аудармасы competens белгілі сала бойынша жан-жақты, хабардар, білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді деп көрсетеді [7].
Бұл жайлы Б. Тұрғынбаева ...өзінің практикалық әрекеті арқылы алған білімдерін өз өмірлік мәселелерін шешуде қолдана алуын - құзырлылықтар деп атаймыз деп анықтаса [8], Ресей ғалымы Н. Кузьминаның көзқарасы бойынша, Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлылығы.
Кесте 1
Құзыреттілік ұғымына берілген анықтама
Берілген анықтамалар мен түсіндірмелер
Авторлар мен ақпарат көздері
құзыреттілік - мектеп жасына дейінгі баланың тәрбие, даму, білімділік деңгейі, қалыптасқан жеке басының қасиеттері, білім нәтижесінің типі; негізгі құзыреттіліктер - күнделікті, кәсіби немесе әлеуметтік өмірлік жағдайларда қолданылатын, өмірдегі әралуан проблемаларды шешуге мүмкіндік беретін білім, шеберлік, дағды, қабілет жиынтығы.
ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты
белгілі бір кәсіби қызметке байланысты, қандай да болмасын мәселеден хабардар болу, беделділік
С. Ожегов
құзырлылық - адамның өздік даму жолындағы ізгілік идеялар мен ұстанымдарға негізделген кіріктірілген сипаттамасы
М.В. Рыжков
құзыреттілік - тұлғаның теориялық білімді және практикалық тәжірибені белгілі бір міндеттерді шеше білуге қолдануға қабілеттілігі және дайындығы
Қ.С. Құдайбергенова
1-кестенің жалғасы
құзыреттілік ұғымы тек танымдық (когнитивтік) және технологиялық құраушы ғана емес, әрі ол мотивациялық, әлеуметтік және мінез-құлықтық, яғни оқыту нәтижелерін (білім, іскерлік, дағды), құндылық бағдар жүйелерін қамтиды; - құзыреттілік - алған білім, іскерлік, тәжірибе, мінез-құлық тәсілдерін нақты жағдаятта, нақты іс- әрекет жағдайында жұмылдыру қабілеті; - құзыреттілік ұғымында нәтижеден қалыптасатын білім мазмұны интеграциясы; - құзыреттіліктер тек білім беру мекемелеріндегі оқыту үдерісінде ғана емес, яғни дәстүрлі және дәстүрден тыс білім алу жағдайында да қалыптасады
Ю.В. Варданян
Ғалымдардың пікірлерін басшылыққа ала отырып (1-кесте), біз құзыреттілік ұғымына - оқушылардың жеке тұлғалық психологиялық ерекшеліктеріне байланысты меңгерген білімдерін, дағдылары мен біліктерін, танымдық және тәжірибелік іскерлігін өмірде дұрыс қолдануы деген анықтама бере аламыз.
Құзыреттілік - бұл алынған білімдер мен біліктерді іс-жүзінде, күнделікті өмірде қандай да бір практикалық және теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу қабілеттілігі.
Ғалым Б.Т. Кенжебеков құзыреттіліктің мынадай түрлерін бөліп көрсетеді: арнайы құзыреттілік, әлеуметтік құзыреттілік, жеке тұлға құзыреттілігі, дара құзыреттілік.
Арнайы, немесе қызметтік кәсіби құзыреттілік жоғары кәсіби деңгейде қызметті меңгерумен және тек арнайы білімді игеріп қоймай, сонымен бірге оны тәжірибеде қолдануды білумен сипатталады.
Әлеуметтік-кәсіби құзыреттілік кәсіби қоғамдастықта қабылданған кәсіби қарым-қатынас тәсілдерін, біріккен кәсіби қызмет және серіктестік әдістерін игерумен сипатталады.
Жеке тұлға құзыреттілік өзін-өзі көрсету және өзін-өзі дамыту әдістерін, кәсіби деформацияға қарсы тұру құралдарын меңгерумен сипатталады. Және осыған маманның өз кәсіби қызметін жоспарлауды, өз бетімен шешім қабылдауды, проблеманы көруді енгізеді.
Дара (индивидуалды) кәсіби құзыреттілік өзін-өзі басқара білу тәсілдерін, кәсіби өсуге дайындық, кәсіби қартаюға берілмеу, кәсіби мотивацияның табанды болуы қасиеттерін меңгерумен сипатталады [9].
Негізгі құзыреттіліктер тізімі әлеуметтік тәжірибе мен жеке басының тәжірибесін, сондай-ақ оқушылардың өз бетінше білімін дамытуға қолданылатын негізгі қызмет түрлерін құрылымдық жағынан таныстыру негізінде анықталады. А.В. Хуторской біліктіліктің 3 негізгі түрін енгізген:
негізгі құзыреттіліктер: құндылық-мәнді, жалпы мәдени, оқу-танымдық, ақпараттық, коммуникативтік, әлеуметтік-еңбектік, жеке тұлға ретінде өзін-өзі жетілдіру құзыреттілігі;
жалпы пәндік құзыреттілік;
пәндік құзыреттілік [10].
Біздің қарастырып отырған мәселемізге оқушы бойындағы аудармашылық құзыреттілікті дамыту болғандықтан, бұл құзыреттілік түрін пәндік құзыреттілікке жатқызуға болады.
Л.К. Латышев аудармашылық құзыретті аудармашыға өзінің кәсіби міндеттерін шешуге көмектесетін білім-біліктері мен қабілеттерінің жиынтығы ретінде анықтайды[11].
Аудармашылық түсіндірме сөздігінде аудармашылық құзыретті берілген мәтінді сәйкесінше талдап түсіндіруге көмектесетін, белгілі білімді қажет ететін, аудару технологиясы мен екі тілді аудармашылық деңгейде меңгерген аудармашыға тіларалық және мәдениетаралық тілдесімді қамтамасыз ететін біліктілік сипаттамаларынан тұратын күрделі көпөлшемді санат ретінде көрсеткен.
Роджер Беллдің ойынша, аудармашылық құзырет аударма жүргізілетін тілдерді білу, мәтін түрін анықтау, аударманың пәндік саласы мен ұғымдарды қарама-қарсы талдай білу қабілеті компоненттерінен тұратын жалпы, коммуникативтік құзырет болып қарастырылатын кешен ретінде сипатталады. Ғалымның айтуы бойынша, аудармашылық құзырет 4 түрлі дағдыдан тұрады: грамматикалық, әлеуметтік-лингвистикалық, дискурсивті (логикалық пайымдау) және стратегиялық. Белл аудармашылық құзыреттілікті аудармашының мәтінді толыққанды аударуы үшін қажетті білім мен дағдылар жиынтығы деп анықтайды[12].
Испания ғалымы, профессор Хуртадо үшін аудармашылық құзырет 5 аспектіден тұрады: өз ана тілі мен оқытылып жатқан тілде еркін қатысымға түсе алу; экстралингвистикалық білімдер (энциклопедиялық, мәдени, тақырыптық); ақпаратты жеткізе алу білігі; кәсіби және стратегиялық дағдылар [13].
Ұсынылып отырған дағдылар бір-бірімен өзара байланысты әрі аудармашылық құзыретті қалыптастырады. Жалпы алғанда аударуға үйрету қандай да бір ережелерді, заңдарды меңгеруге әкелмейді, керісінше аударудың қағидаттары мен амалдарын меңгеруден, оларды әр түрлі мақсаттағы түрлі мәтіндерде дұрыс таңдай біліп, қолдана алуынан көрініс табады.
PACTE зерттеу орталығы бойынша, аудармашылық құзыреттілік - аударуға мүмкіндік беретін біліктер мен дағдылардың негізгі жүйесі. Бұл орталықтың ұсынуы бойынша аудармашылық құзыреттілік келесі 5 құрамдас бөліктерінен құрылады және психо-физиологиялық механизмдерді іске асырады (1-сурет):
Коммуникативтік құзыретке қос тілде қатысымға түсуге қажетті біліктер (прагматикалық, әлеуметтік-лингвистикалық, мәтіндік, лексико-грамматикалық біліктер);
Экстра-лингвистикалық құзырет жалпы әлем туралы немесе арнайы салаларға тән айқын немесе айқын емес декларативті білімдерден тұрады.
Аудару білу құзыреті бастапқы мәтінді мақсатты тілге аудара алу және оның мазмұнын мақсатты тілде жеткізе алу мүмкіндігінен тұрады.
Инструменталдық құзыреті аудармаға қатысты құжаттама көздерін, ақпараттық және коммуникациялық технологияларды қолдана білубіліктерінен (сөздіктердің барлық түрлері, энциклопедиялар, грамматика кітаптары, электрондық құралдар) тұрады.
Стратегиялық құзыретке аударма әрекетінің тиімділігінқамтамасыз ете алатын және кездесетін мәселелерді шеше алатын процессуалдық білімдер кіреді.
Психо-физиологиялық құзырет танымдық (ес, қабылдау, зейін, эмоция) және мінез-құлықтық (қызығушылық, табандылық, қаталдық, сенімділік, сын көтерушілік, мотивация) компоненттерінің барлық түрлерінен және психомотрлық тетіктерден (шығармашылық, логикалық ойлау, анализ және синтез) тұрады [14].
Психо-физиологиялық
Аудара білу
Инструменталдық
Стратегиялық құзырет
Экстра-лингвистикалық
Коммуникативтік
1 сурет. Аудармашылық құзыреттіліктің құрамдас бөліктері
Оқушылардың аудармашылық құзыретін дамыту ағылшын тілі сабағы аясында аудармаға оқытумен жүзеге асырылады. Аудармаға оқыту дегеніміз - мәтінді қабылдап, оны түсінуге, іштей сөйлеу арқылы айтылымдағы ойды қалыптастыруға және сол ойды жеткізуге үйрету. Оқыту үдерісінде аударманы оқытудың әдісі ретінде қолдану бірқатар кемшіліктерге (лексикалық минимум жатталатындықтан арыға бармайды, қолданысқа түсу механиздері іске асырылмайды) әкеліп соқтырады, бірақ жаттығу ретінде қолдану (сөйлемдегі сөздердің ретін дұрыс қою, идиомаларды және грамматикалық құрылымдарды үйретуде, оқушылардың білімдерін тексеруде) маңызды қызмет атқарады. Аударманың маңыздылығы оның мектептегі қызметтерінің мақсатында жатыр:
Оқушының ана тілі мен шетел тіліндегі синтаксис (сөйлемдегі сөздердің реті) саласындағы айырмашылықтарды айқындап көрсетеді;
Тұрақты сөз тіркестердегі айырмашылықтарды көрсете отырып ағылшын тілін екінші тіл ретінде оқуға көмектеседі;
Артикльдер мен предлогтардың қолданылуын түсіндіруге көмектеседі;
Қазіргі ағылшын тіліндегі сөз қолданыстарын үйренуге көмектеседі;
Ағылшын тіліндегі грамматикалық құрылымдарды түсінуге көмектеседі;
Оқушылардың ағылшын тілін меңгеру деңгейн тексеруге мүмкіндік туғызады.
Орта мектеп жағдайында аудармаға оқытуда келесі қағидаттарды ұстану керек:
Аударма идиоматикалық және дәлме-дәл аударылмаған болуы тиіс. Аударманың мақсаты - тілді іштей сезіне білуді екінші тіл арқылы жеткізу. Аударма тек түсініктерді аударуда қолданылады, мысалы ағылшын тіліндегі артикльдер мен предлогтар дәлме-дәл аударыла бермейді.
Аударылатын мәтіндер оқушылардың сөздікқоры мен грамматикалық білімдеріне сай болуы тиіс.
Ауызша аударма кезінде мұғалім оқушыларға синтаксистік және грамматикалық құрылымдарды құруда көмектесуі тиіс.
Жоғары сыныптарда аударма жаттығуларына әңгімелер, күрделірек мәтіндер таңдалуы тисі.
Жоғары сыныптарда ауызша аудармаға оқыту жазбаша аудармаға оқытудан гөрі басым болуы тиіс. Оқушылар ауызша аудармаға үйренуде жай, жеңіл сөйлемдерді аударудан бастауы керек;
Аудармаға оқыту сөз әрекетінің төрт түрімен (тыңдап-түсіну білігі, сөйлеу білігі, оқу білігі, жазба тіл және жазу білігі) өзара сабақтастықта оқытылуы тиіс.
Шетел тілі сабағында оқушылардың аудармашылық құзыретін қалыптастыру үдерісі аударманың келесі түрлерін оқытуға бағытталуы мүмкін: жазбаша (ақпараттық және көркемдік), ауызша (мәтіндік-фразалық, екіжақты, бірізді, магнитофондық жазбаны қолдану арқылы және оқытудың өзге де құралдарын пайдалану арқылы), көру арқылы ауызша аудару (жазылған мәтінді аудару).
B.Н. Комиссаров Слово о переводе еңбегінде жанрлық-стилистикалық түрлеріне қарай аударманы: 1) көркем аударма; 2) ақпараттық аударма; 3) ғылыми аударма; 4) ресми аударма; 5) публицистикалық аударма; жарнамалық аударма деп бөледі[15].
ХХ ғасырдың екінші жартысында ағылшын аударматануының теориялық жағын дамытуға өз үлесін қосқан Т. Сэвори Аударма өнері кітабында аударманың мынадай 4 түрін көрсетеді:
Кемел құнды аударма - таза ақпаратты фраза хабарландырулардың аудармасы.
Барабар аударма - мазмұны ғана маңызды, баяндалуы аса маңызды емес сюжетті шығармалардың аудармасы. Аударманың бұл түрінде аудармашы мағынасы түсініксіз сөзді немесе тұтас сөйлемдерді түсіріп тастайды да, түпнұсқаны басқаша баяндайды.
Аударманың үшінші түрінің аты жоқ. Бұл классикалық шығармалардың аудармасы. Онда форманың да, мазмұнның да сақталуы маңызды.
Аударманың төртінші типі барабарға (2-ші типке) жақын. Бұл ғылыми-техникалық материалдардың аудармасы. Олардың пайда болуы тәжірибелік қажеттіліктерден туады. Тәржіменің бұл түрі аудармашыдан түпнұсқада сөз болып отырған жайт туралы көп білуді қажет етеді [16,103-104б.].
Ағылшын аударматануындағы Аударманың лингвистикалық теориясы еңбегінің (1965) авторы Дж. Кэтфорд аударманы мынадай түрге ажыратады:
толық және ішінара аударма: Толық аудармада түпнұсқадағы бүкіл мәтін аударылады, ал ішінара аудармада түпнұсқа мәтінінің бір бөлігі беріледі.
жаппай және шектеулі аударма: Жаппай аудармада түпнұсқа барлық тіл деңгейлерінде аударылған кезде, қарапайым аудармаға ат беру ұсынылса, ал шектеулі аударма дегеніміз қандай да бір деңгейдегі фонологиялық, графологиялық, грамматикалық және лексикалық деңгейдегі аударма дегенді білдіреді.
Американдық лингвист Дж. Касагранде өзінің Аударманың мақсаттары (1954) атты мақаласында аударманы 4 түрге бөледі:
Прагматикалық аударма. Мұнда хабарламаны барынша дәл жеткізу көзделеді.
Эстетикалық-поэтикалық аударма. Әдеби немесе эстетикалық тұрпатты жеткізеді.
Этнографиялық аударма - түпнұсқаның мәдени контексін түсіндіреді.
Лингвистикалық аударма. Бұл жерде түпнұсқа морфемаларының мағыналары көрсетіледі. [16, 113б.]
Израильдік ғалым Гидеон Тури Аударма теориясын іздеу кітабында аудармашылық қатынастардың негізгі 4 түрі барын айтады: формалды қатынастың 2 түрі (этикалық): 1) бастапқы тіл мен аударма тілінің арасындағы (тілдік түр),2) бастапқы мәтін мен аударма мәтінінің мәтіндік құралдары (мәтіндік түр); сондай-ақ, функционалды қатынастың 2 түрі (эмикалық): 1) бастапқы тіл мен аударма тілінің тілдік құралдарының функциялары арасындағы (тілдік түр), 2) бастапқы мәтін мен аударма мәтін функциялары арасындағы (мәтіндік түр) [16, 133б.].
Аударма теориясының көрнекті маманы Л.С. Бархударов мәтінде аударма тілдің қай деңгейінде жүзеге асады деген сұраққа төмендегі пікірімен жауап берген:
фонема (графема) деңгейіндегі аударма;
морфема деңгейіндегі аударма;
сөз деңгейіндегі аударма;
сөз тіркесі деңгейіндегі аударма;
сөйлем деңгейіндегі аударма;
мәтін деңгейіндегі аударма [17, 176-184-бб.].
М.О. Әуезов 1955 жылы жазылған Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері атты мақаласында аударманың үш түрін атап өтеді. Бірінші - сөзбе-сөздік, әріпқойлыққа негізделген аударма. Екінші - еркін аударма, аудармашының өзіншелеп әңгімелеп отырғанына өте ұқсас келеді. Соңғысы аударманың өте қонымды ғылыми дәлелденген түрі - шығарманың мазмұнын да, формасын да толығырақ беретін ғылыми дәл, балама аударма [18].
Аударманы негізінен төмендегідей екі үлкен түрге бөлуге болады:
Ауызша аударма - бұл аударамын4 жазбаша түріне қарағанда күрделірек құбылыс; ақпараттың мазмұнын және құрылымын жазбай, ауызша жеткізу түрі. Сөйлеген сөздер, баяндамалар ілеспе түрде ауызша аударылады, шетелдерден келген ресми өкілдер мен қонақтардың пікір алысуына аудармашылар көмектеседі.
Ауызша аударманың екі түрі бар:
ілеспе (синхронды) аударма;
ізбе-із аударма.
Ілеспе аударма - бастапқы мәтінді тыңдап қабылдай отырып, ілесе, қосарласа, бір мезгілде аудару. Аударудың бұл түрі түпнұсқа мәтіннің айтылуымен қатар жүріп отырады. Арнаулы кабинеттерде ілеспе аударма түпнұсқаның мәтінін сөйлеушіге (мәтіннің авторына) ілесе отырып оқу арқылы, кей жағдайда сөйлеушінің ауызша баяндалған сөзін алдын ала дайындықсыз тікелей аудару арқылы жүзеге асырылады.Ғалым Ә. Тарақов ілеспе аударманың күрделілігін танытатын төмендегідейбелгілерді атап өтеді:
а) бір мезгілде тыңдап әрі сөйлеу қажеттілігіне байланысты туындаған психофизиологиялық дискомфорт;
ә) баяндамашы не жарыссөзге шығушының микрофондағы сөзінің қайталанбауына қатысты психикалық кедергі. Өйткені баяндамашыны тоқтатуға, болмаса түсінбеген, не қалып қалған сөзін қайталап сұрауға болмайтындығы;
б) аударманың қайталанбауына және үлкен аудитория тыңдаушыларына байланысты психикалық кедергі. Аудармада қателескенді қайта түзеуге болмайтындығы әрі кешірім сұрауға келмейтіндігі;
в) сөз сөйлеудің жылдамдығына байланысты психофизиологиялық кедергі [19,36 б.]
Ізбе-із аударма - мәтін тыңдалып болғаннан кейін жасалатын ауызша аударманың түрі. Ізбе-із аударманы шартты түрде екіге бөлуге болады. Олар:парақтан аударужәнеабзацты-фразалыаударма. Ауызша аударманың бұл түрі жауапты келіссөздер, саяси, экономикалық-қаржылық, құқықтық және басқа да мәселелер төңірегіндегі ресми кездесулер кезінде, пресс-конференцияларда, семинарлар мен дөңгелек үстелдер кезінде жүзеге асады.
2) Жазбаша аударма - жазбаша түрде жасалатын тәржіме түрі; қағазға түсірілген жазбаша мәтінді екінші тілге жазбаша түрде аудару және бұдан алынған нәтиже. Барлық хат-хабар, ресми құжаттар, ғылыми және көркем шығармалар жазбаша аударылады. Түпнұсқа мәтін алдын ала танысу, көру, ойлау, пайымдау, талдау, зерттеу, сөздіктерді, басқа да лингвистикалық және лингвоелтанымдық, когнитивтік мағлұматтарды беретін анықтамалықтарға иек арту арқылы екінші тілге жазбаша түрде түсіріледі [20, 23б.]. Түпнұсқаның түрі мен мәніне қарай аударманың да қолданылатын әр алуан амал-тәсілдері бар. Мысалы, ресми құжаттарды аударғанда, түпнұсқаны қаз-қалпында бұлжытпай толық жеткізу көзделсе, ғылыми және техникалық шығармаларды аударғанда, белгілі салалардың терминологиялық ұғымдарын дұрыс беру көзделеді.
Жазбаша аударма өз ішінде екі түрге бөлінеді:
1) Көркем аударма - көркем әдебиет шығармаларын, яғни негізгі қызметі оқырманға көркемдік-эстетикалық әсер ету болып табылатын мәтіндерді аудару. Бұл процестің өтуі барысында аудармашының мүмкіндігі шексіз; ол екінші тілде жасалған мәтінді өңдеп, реттей алады. Әдеби немесе көркем аударма дегеніміз - бір тілде жазылған әдеби туындыны екінші тілдің құралдары көмегімен оқырмандарға жеткізу және түпнұсқасының стильдік, көркемдік ерекшеліктерін мейлінше нақты сақтап көрсету. Бұл жерде аудармадағы ең қиын нәрсе - лингвистикалық ерекшелігі емес, ол түпнұсқасының көркемдік жағын дұрыс жеткізу, яғни аудармашы туындының образдық әлемін, автордың идеясын, позициясын және стилін нақты, дәл көрсете білуі. Көркем аударманың бүгінгі әдеби процестегі алатын орны үлкен [21,150 б.].Жақсы аударылған көркем аударма - сол тілдегі төл шығармалармен бірге өсіп, жымы білінбей біте қайнап сабақтасып кетеді. Ел мен елді таныстырады, жақындастырады, ұлттық мәдениетті байытады. Мұнда автор мен аудармашы өнер жарысына түседі, тіл мен тіл жарысқа түседі. Бұл ел мен елдің өнер жарысы. Демек, аударма шығармалар ұлттың ұлылығын, елінің елдігін дәлелдеудің бір жолы [22,40б.].
Ақпараттың барлық дереккөздерін екіге бөлуге болады:
1) Жалпы дереккөздерге жалпы қолданысқа арналған сөздіктер мен энциклопедиялар жатады.
2) Арнайы дереккөздерге - арнайы сөздіктер, арнайы энциклопедиялар, анықтамалықтар және ғылым мен техниканың әртүрлі салаларына арналған арнайы әдебиеттер жатады [23,38б.].
Зерттеуші-ғалым А.Қ. Жұмабекова Аударматанудың негіздері атты кітабында аудармашылық қызмет субъектісінің сипаты мен оның аударылып отырған мәтін авторына қарым-қатынасы бойынша ажыратылатын аудармалардың мынадай түрлерін келтіреді:
Дәстүрлі (қолжазбалы) аударма - адам жасайтын аударма. Дәстүрлі аударманың келесі түрлері ажыратылады:
а) Авторлық емес аударма (немесе жай аударма) - түпнұсқа мәтінінің авторы болып табылмайтын аудармашының тәржімесі.
ә) Авторлық аударма (немесе авто аударма) - түпнұсқа мәтіні авторының өзі жасаған аудармасы.
б) Автор мақұлдаған аударма - автор талқылауынан өткен түпнұсқа мәтінінің аудармасы. [16,34б.]
Машиналық (автоматты) аударма - арнайы бағдарлама бойынша компьютер жасаған аударма. Машиналық аударма негізгі үш жағдаяттарда сәтті қолданылуда[24]. Біріншіден, бағдарлама лексикалық және грамматикалық құрылымы шектеулі, стандартты, тар шеңберде мамандандырылған мәтіндерді аудару үшін құрастырылады. Екіншіден, машина арқылы түпнұсқаның жалпы мазмұны жайлы түсінік беретін көп көлемді аударманы алуға болады. Үшіншіден, жұмысқа редактор кіріседі. Ол мәтінді аударуға дайындайды, яғни машина үшін қиын сөздерін алып тастап немесе басқаша жазып қайта редакциялайды немесе аударылған мәтіндегі қателер мен дәлсіздіктерді түзетеді[25,338б.].
Аралас аударма - мәтіннің дәстүрлі (немесе машиналық) өңдеуінің едәуір үлесін пайдалану арқылы жасалған аударма.
Аудармаға қойылатын басты талап - автордың стилистикалық өзіндігін сақтау, яғни адамдардың келбет-бітімі, жүріс-тұрысы бір-біріне қандай ұқсамаса, олардың сөз саптау машығы да бір-біріне сондай ұқсамайды, ендеше сол ерекшелікті айыра білу керек.
Аударманы оқытудың тиімді әдістеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
репродуктивтік әдістер (рөлдік ойындар);
іздестіру әдістері (оқушылардың өзіндік жұмысы, анықтамалық әдебиетпен жұмыс жасау);
перцептивтік әдістер (бейне сабақтар, шет ел өкілдерімен кездесу);
қисынды әдістер (тілдік жаттығулар, кейс-стади немесе нақты жағдаяттың талдануы).
Аударма басқа сөйлеу қызметінен тек тыңдау мен сөйлеу немесе оқу мен жазбадан тұратындығымен емес, сонымен қатар екі тілді жағдайда жүзеге асатындығымен ерекшеленеді. Сөйлеу қызметінің әр түрлі формаларында шетел тіл лексикасын пайдалану білімді белсендіруде оқушылардың қажеттілігін туындатады, оқу процесінің неғұрлым қиын жағдайларында тілді неғұрлым тез меңгеру үшін мүмкіндік туғызады.
Репродуктивтік әдіс оқушылардың алған білімдерін жаңғыртатындығымен сипатталады. Меңгерудің қажетті бекемдігі білімді бірнеше мәрте қайталау жолымен қамтамасыз етіледі. Оқушылардың репродуктивтік қызметтері міндетті түрде шығармашылық қызметпен үйлесімді болуы тиіс. Ал рөлдік ойындар шығармашылық тұрғыдан жүзеге асады.
Шетел тілінің практикалық сабақтарында оқушылардың өзіндік жұмыстары ретінде мәтінмен жұмыс жасау сияқты тәсіл жиі пайдаланылады. Дәл осы тәсіл аудармаға оқыту кезінде де қолданған орынды әрі тиімді.
Мәтінмен жұмыс жасауды сабақ барысында мынадай жолмен ұйымдастыруға болады:
Оқушылар оқу барысында мәтін мазмұнын дұрыс қабылдау үшін мәтінді жылдам түрде қарап шығады. Қарап шығу уақыты - 3-5 минут. Бұдан кейін мұғалімнің басқаруымен аударманың аса ерекше түріне кіріседі: оқушылар аударманы дауыстап орындайды; аудару кезінде сөздердің басымдылығы немесе бағыныңқылығын және өзара байланысын автоматты түрде анықтайды. Мұндай аударма кезінде оқушы өзіне бұдан бұрын белгісіз сөздерді мәтіннің синтаксистік және қисынды-мағыналық байланысы тұрғысынан болжай алады. Ой операцияларының бүкіл үдерісі ашық түрде өтеді, бұл оқырманның қателескен тұстарын сол сәтте түзетуге мүмкіндік береді. Мәтінмен жұмыс жасай отырып, оқушылар негізгі сөздер мен үзінділер бойынша мәтіннің тақырыбын анықтап, мазмұнын жалпылап үйренеді, мәтінді ықшамдау тәсілін игереді. Мұндай сипаттағы өзіндік жұмыс сөз қорын ұлғайтуға бағытталады, бұл қосымша мәтінде, лексикалық-грамматикалық жаттығуларда жиі қайталануымен қамтамасыз етіледі. Барлық тапсырмалар тіл құралдарын белсенді түрде пайдалануды қажет етеді. Бұл тұрғыда оқушылар маңызды ақпаратты алуға, жалпылауға және талдауға үйренеді.
Оқу қызметін ұйымдастырудың өзіндік формасын жүзеге асырудың неғұрлым тиімді жолдарының бірі жеке тапсырмаларды ұйымдастыру болып табылады. Олар үйренушіні жаттанды жұмыстан босатып, уақытты тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Оқушылардың оқу материалын сезімдік қабылдауын жүзеге асыру және ұйымдастыру әдістерінің бірі - перцептивтік әдіс болып табылады. Бейне сабақ - перцептивтік әдістердің бірі. Мұндай сабақтар кезінде ауызша аудару дағдысы қалыптасады. Мәтіннің шағын бөлігін қарап шыққаннан кейін, оқушылар оны аударуға кіріседі. Бірден қателері көрсетіліп, талқыланады, аударма түзетіледі. Бейнефильмдер немесе олардан үзінді алғанда тақырыпқа сәйкестендіріп таңдау керектігін атап өткен жөн. Бейнефильмдерді қарау кезінде жаттықтыру белсенді жүзеге асып отырады, дәлірек айтатын болсақ: жадыны жаттықтыру, бір тілден екінші тілге көшуді жаттықтыру, қарқынды жаттықтыру, лексикамен жұмыс.
Бейне материалдарды қолдану әдісі оқушыларды үйрету және тәрбиелеуде маңызы зор, бұл көрнекті бейнелердің беретін әсерінің тиімділігін арттырады. Көрнекті түрде ұсынылған ақпарат түсінікті, жеңіл әрі тез меңгеріледі.
Шет ел өкілдерімен кездесу аудармаға үйрету үдерісіндегі тиімді әдіс болып табылатыны айқын. Мұндай кездесулер барысында оқушылар тіл иесімен тілдесуге мүмкіндік алады, олардың мәдениеті мен дәстүрлеріне араласа алады. Осы секілді кездесулер оқушыларға тілдік кедергілерді жеңуге, әр түрлі коммуникативтік жағдаяттарға тез арада бейімделуге, қажетті шешімдерді уақытында қабылдауға көмек береді. Сонымен қатар мұндай кездесулер оқушылардың күнделікті, сондай-ақ тақырыптар бойынша сөздік қорларын байытуға ықпал етеді.
Қисынды әдістер - аудармашылық дағдыларды қалыптастыруды қамтамасыз ететін мәтіналды және аудармашылық сипаттағы тілдік жаттығулардан тұрады. Бұл жиынтыққа аудармашылық қиындықтарды жеңуге, аударманың әр түрлі нұсқаларын салыстыруға және аудармашылық қателерді талдауға, бастапқы және аударма мәтінді түсіндіру мен өзгертуге, ауызша және жазбаша сөзді аударуға бағытталған жаттығулар да ендіруге болады. Аудармашылық сәйкестіктер енгізіліп, бекітілетін жаттығуларда жиі қолданылатын сөздерден тұратын мәтіндердегі тіларалық сәйкестіктерді жеткілікті түрде игеру үшін қажетті көлемде аударманың әр түрі жүзеге асады. Тапсырманы әрдайым жаңалап беріп түрлендіріп отыру қажет.
Дұрыс ұйымдастырылған жаттығулар оқу және практикалық икемділік пен дағдыларды жете меңгеруге мүмкіндік жасайды.
Қисынды әдістер тобына жатқызуға болатын тағы да бір әдіс - бұл кейс-стади немесе нақты жағдаятты талдау. Нақты жағдаятты талдау әдісін репродуктивтік әдіспен жалғастыруға болады. Содан кейін оқушылардың жасаған жұмыстары талқыланатын, қателер талданып, сәйкес қорытындалар жасалынатын рөлдік ойын әдісі немесе бейне материалды көруді ұйымдастыруға болады. Сондай-ақ, нақты жағдаяттың талдануы мен талқылануы жүзеге асатын перцептивтік әдісті қолдану да тиімді. Осындай жұмыстар нәтижесінде, оқушылар өздерінің және өзгелердің қателерін тауып, үйренеді.
Ал тілдік механизмге сөздерден құралатын мәтіндер, айтылымдар мен қанатты сөздер, сөз тудырушы элементтер бойынша сөздерді құрастыруды қамтамасыз етуші әрекеттерді, сондай-ақ мағыналардың баламалығын табу, бір тілден келесі бір тілге тез арада көше білу механизмдерін жатқызуға болады.
1.2 Аудармашылық құзыреттілікті дамытуда оқытудың жаңа технологияларын қолдану
Қазіргі заманғы ғылыми техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына мүлде жаңа міндеттер қойып отыр. Педагог-ғалымдар қазіргі кезде қолданылып жүрген білім беру технологиясы терминін әр қырынан ашып көрсетуде. Педагогикалық технология термині ХХ ғасырдың 60-шы жылдары АҚШ пен Англияда қалыптасып, қазіргі уақытта практика жүзінде барлық дүниежүзі елдеріне таралып, білім беру саласында кең өріс алуда. Соңғы кездерде білім берудің жаңа даму бағытын қамтитын оқытудың елуден астам жаңа технологиялары практикаға енгізіліп, кеңінен пайдалануда.
Білім берудегі қазіргі заманғы технологиялардың көмегімен жаңа білім беру парадигмасы іске асатын құрал ретінде қарастырылады. Білім беру технологияларының даму тенденциялары тұлғаның өзін-өзі тануына және өздігінен дамуына мүмкіндік беретін гуманитарлық білім берумен тікелей байланысты. Білім беру технологиялары, педагогикалық технология терминімен қатар оқыту технологиялары термині қолданылады. Оның біріншісікөлемді болып келеді. Өйткені, білім беру технологиясында оқушының, үйренушінің тұлғалық сапасын дамыту және құрумен байланысты болатын тәрбиелік аспекті бар.
Технология - гректiң techne - өнер, шеберлiк, бiлiктiлiк,logos - оқу сөздерiнен шыққан. Технологияға В. Дальдың сөздiгiнде: белгiлi бiр маңызды әрекетте, өнерде, шеберлiкте мақсатқа жету үшiн қолданылатын әдiс деп анықтама берiлсе, қазiргi батыс әлеуметтану сөздiгiнде: белгiлi әрекетте, өнерде, шеберлiкте қолданылатын әдiс-тәсiлдердiң жиынтығы деп көрсетiлген. ЮНЕСКО-ның құжаттарында оқыту технологиясына техникалық және адам ресурстарын, олардың өзара бiрлiгiн ескере отырып, оқытудың тиiмдiлiгiн арттыруды мiндет етiп қоятын мұғалiмнiң бүкiл оқыту iсi мен оқушының бiлiмдi меңгеру әрекетiн ұйымдастырудың, қолданудың және анықтаудың жүйелi әдiстерi деп анықтама берiлген[26].
Білім берудегі педагогикалық технологиялар жаңа технология, озық технология, оқыту технологиясы т.б. терминдерімен аталуда. Ал бұлардың бір-бірінен айырмашылығы, өзіндік ерекшелігі жайлы ғалымдар арасында қызу пікірталас бар. Жалпы ғалымдар технологияға шеберлікпен өнім алу, нәтижеге жету, белгілі бір жоба, модельмен оқыту сияқты түрлі анықтамалар берген. В.П. Беспалько технологияны түсіну үшін ең алдымен педагогикалық іс-әрекеттің өндірушілік белгісіне көңіл аудару қажеттігіне зейін аударады, әлеуметтік тұрғыдан бұл белгі, технологияның басқа белгілерінен оның жалпылық сипатымен байланыстылығын сипаттайды. В.П. Беспальконың тұжырымдары бойынша технология төмендегідей шарттарды іске асыруы тиіс:
Оқытуда дайындықсыз әрекеттерді болдырмау;
Оқушының оқу-танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұны оқу-тәрбие үрдісінің жобасына негізделуі қажет.
Осыған орай В.П. Беспалько технология тәжірибеде іске асырылатын педагогикалық жүйенің жобасы, - деп тұжырымдайды. Ал жалпы айтқанда, педагогикалық жүйе дегеніміз - белгілі бір қабілеті бар дара тұлғаны қалыптастыру мен педагогикалық үдерісті ұйымдастыруға қажет құралдар, әдістер мен тәсілдердің өзара байланысқан бірлігі [27, 125-127].Ал ғалымГ.К. Селевко оқыту технологиясы − оқытудың тиімді жолдары мен үдерісінде қолданылатын әдістер, тәсілдер мен қағидалар,- деген анықтама беріп, қазіргі білім беру технологияларын технологияның классификациялық параметрлері тұрғысынан: қолдану деңгейі, негізгі дамыту факторы, меңгеру тұжырымы, жеке тұлғаның құрылымына бағдарлау, мазмұн сипаты, басқару типі, ұйымдастыру формалары, балаға ықпал ету тәсілдері, әдістердің басымдылығы, жетілдіру бағыттары, оқушылар категориялары бойынша нақтылап көрсетеді[28].
Педагогикалық технология мәселесімен жан-жақты айналысып, зерттеу жүргізіп жүрген ресейлік ғалымдардың бірі - М.М. Левина.Ол педагогикалық технологияның негізгі қызметі - оқу үрдісінің білім беру мақсатын іске асыру және жеке тұлғаны дамыту екендігіне тоқталады. М. Чошанов технологияны дидактикалық жүйенің проссуалдық құрамдық бөлігі деп есептейді.Педагог-ғалым В.М. Шепель: Технология - белгiлi заттың бейнесiн өзгерту үшiн қолданылатын өнер, бiлiктiлiк, әдiс-тәсiлдер - дейдi[29].И.Г. Зайнышев: белгiлi затты, тұлғаны сапалы өзгертуде қолданылатын бiлiм мен әдiс-тәсiлдер жүйесi деген анықтамасын ұсынады[30]. Е.И. Холостов болса, технологияны белгiлi шығармашылықтан сапалы нәтиже алу үшiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е. А. Бөкетов атындағы
Қарағанды Мемлекеттік Университеті
Мустафина Алия
Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзіреттілігін дамыту ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 5B011900 Шетел тілі: екі шетел тілі
Қарағанды 2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Ағылшын тілі және
лингводидактика
кафедрасының меңгерушісі
______________Г.Н. Акбаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзіреттілігін дамыту ерекшеліктері
5В011900 - Шетел тілі: екі шетел тілі мамандығы
Орындаған: А.Т. Мустафина
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы Э.Р. Тажибаева
Қарағанды 2016
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1 Шетел тілін оқытуда оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың теориялық-әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
10
1.1 Аудармашылық құзыреттілік туралы түсінік және оның қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.2 Аудармашылық құзыреттілікті дамытуда оқытудың жаңа технологияларын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2 Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзіреттілігін дамыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
34
2.1 Ағылшын тілі сабағында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған жаттығулар ... ... ... ...
34
2.2 Жаттығулар тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерудің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
Қосымша (лар) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63
Кіріспе
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты жолдауы - егемен еліміздің тұрақты дамуын қамтитын, мемлекетіміздің барлық саласына серпін беретін, халқымыздың игілігін көздейтін шынайы іс-жоспарға құрылған шын мәніндегі тарихи құжат. Осы стратегиялық құжатта Президентіміз мемлекеттік қызметтің барлық саласын, оның ішінде әсіресе, білім саласына айрықша көңіл бөлген. Білім беру - бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени дамуының жоғарғы деңгейін және кәсіби білімділігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдерісі.
Бүгінгі таңда мектептегі білім берудің мақсаты - бәсекеге қабілетті, ұлттық мәдениетті, әр түрлі бағыттағы білімді меңгеруге дайын, ақпараттық кеңістікте икемді әрі тез қабылдайтын, жаңа ақпараттық технологияларды меңгерген тұлғаны тәрбиелеу.
Жолдауда білім саласы туралы Елбасымыз былай дейді: Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс. Келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік кепілдендіруге көшіруді қарастыру қажет, - дейді [1].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту деп атап көрсетілген [2]. Осы аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін оқытудың жаңа технологияларын енгізу және оны тиімді пайдалану керек. Аталған жолдар арқылы оқытушыға білім сапасын арттыру, оның мазмұнын байыту, оқу үрдісін жетілдіру және жан-жақты дамыған, рухани дүниесі бай шығармашыл тұлға қалыптастыру мәселесін қойып отыр. Тек сапалы білім алған, танымдылығы жоғары, құзыретті, бәсекелестіктің қайсыбір мықты тегеурініне төтеп бере алатын оқушылар ғана болашақтың кілтін аша алады. Еліміздің жаһандық дүниеде даралануы білімді, жігерлі, ұлттық санасы рухани бай жас ұрпақ арқылы іске асады. Олай болса, қазіргі кезеңдегі оқытушының міндеті - оқытудың шығармашылық сипатын күшейту және мақсатты білім беру. Осы тұрғыда оқушылардың оқыту үдерісінде алуан түрлі құзыреттіліктерін дамыту ерекше орын алуда.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады деп айтылған [1]. Сондықтан білім берудің мазмұнын жетілдіре отырып, үздіксіз білім беру арқылы оларды кәсіби тұрғыдан жан-жақты жетілдіру мәселесі бүгінде күн тәртібіне қойылып отырғанын көріп отырмыз.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі: орта мектеп жағдайында жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамытуда әдіс-тәсілдердің тиімділігін көрсету.
Ғылыми жұмыстың мақсаты - ағылшын тілі сабағында оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың тиімді амалдарын қарастыру.
Ғылыми жұмыстың нысаны - орта мектепте шетел тілін оқыту үдерісі.
Ғылыми жұмыстың пәні - ағылшын тілі сабағындағы жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзіреттілігін дамыту үдерісі.
Ғылыми жұмыстың гипотезасы: егер ағылшын тілін оқыту үдерісінде оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған жаттығулар жүйесі тиімді қолданылса, онда ол оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытып қана қоймай, сонымен қатар олардың тілді түсіну және ақпаратты талдай алу білігін тез қалыптастырады.
Ғылыми жұмыстың міндеттері:
Шетел тілін оқытуда оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың теориялық және әдістемелік негіздерін анықтау;
Шетел тілін оқыту үдерісінде оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған оқытудың жаңа технологияларын айқындау;
Жоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған ағылшын тілі пәні бойынша жаттығуларжүйесін әзірлеу;
Әзірленген жаттығулар жүйесінің тиімділігін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеу барысында келесі ғылыми әдістер қолданылды: ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; білім берудің отандық және шетелдік жүйелерінің инновациялық тәжірибесінің қорытындысы; оқулық құжаттамасын зерттеу және педагогикалық құбылыстар мен фактілерді салыстырмалы талдау; классификациялау, жинақтау және зерттеу жұмысының мазмұнына сәйкес басқа теориялық және эмпирикалық әдістер; озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу, бақылау және талдау; психологилық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау, оқушылармен әңгімелесу, сауалнама жүргізу, педагогикалық бақылау.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздеріне: білім алу мазмұнының теориясы, тілдік және шетел тіліндегі білім теориясы мен әдіснамасы, таным теориясы, тұлғаға бағдарлы теория, лингвистика, тұлға және іс-әрекет теориясы, ғылым мен тәжірибені кіріктіру теориясы, шеттілдік білім беру тұжырымдамасы, технологиялық білімді оқыту және т.б.
Зерттеу қайнар көздері: ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жж. арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауы, Қазақстан Республикасының тілдік саясатының Тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Тілдер туралы Заңы, 2001-2010ж.ж. арналған Қазақстан Республикасындағы тілдер қызметінің мемлекеттік бағдарламасы, 2007 - 2010 жж. арналған мемлекеттік тілдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, мемлекеттік тілдің қызмет ету аумағын кеңейту Тұжырымдамасы және т.б.
Зерттеу базасы: Қарағанды қаласы, М. Жұмабаев атындағы № 39 гимназиясы, 9-сыныптарында өткізілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы және теориялық маңыздылығы:
шетел тілін оқытуда оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың теориялық және әдістемелік негіздерін айқындау;
шетел тілін оқыту үдерісінде оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытуға жағдай жасаушы факторлар айқындау;
шетел тілін оқыту үдерісінде оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамыту жолдарын анықтап ұсыну.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы ағылшын тілісабақтарында оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытуға бағытталған жаттығулар жүйесі әзірленді.
Зерттеу нәтижелерін енгізу және апробациясы Қарағанды қаласының Мағжан Жұмабаев атындағы №39 гимназиясының 9-сынып оқушыларына өткізілген ағылшын тілінен сынақ сабақтарына негізделген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, оның ғылыми аппараты құрылады: мақсаты және алға қойылған тапсырмалары, зерттеу жұмысының пәні, нысаны, гипотезасы, басты идеясы анықталады, зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы мен ғылыми жаңашылдығы сипатталады, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар анықталды, зерттеу жұмысының әдістері мен кезеңдері сипатталады.
Зерттеу жұмысының бірінші тарауында аудармашылық құзыреттіліктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны, ағылшын тілі сабағында оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың шарттары, шетел тілін оқытуда аудармашылық құзыреттілігін дамытудың ерекшеліктеріне шолу жасалды.
Зерттеу жұмысымыздың екінші тарауында аудармашылық құзыреттілікті дамытуға бағытталған жаттығулар түрлері көрсетілді, оқушылардың аудармашылық құзіреттіліктерін дамытуда аталмыш жаттығуларды қолдану амалдары қарастырылды, әзірленген жаттығулар жүйесінің тиімділігін тексерудегі эксперименттік жұмысы сипатталды.
Қорытынды бөлімінде білім берудің жаңа педагогикалық үлгілерін пайдалана білім берудегі мұғалімнің рөлі, тілдесу іскерліктері мен дағдыларын дамытудашетел тілі сабағында кооперативті оқыту негізіндежоғары сынып оқушыларының аудармашылық құзыреттілігін дамыту маңыздылығы туралы сөз етілген.
Пайдаланған әдебиет тізімінде зерттеужұмысын жазу барысында қолданылған ғылыми еңбектердің, сөздіктер мен жинақтардың тізімі берілді.
Қосымшада ағылшын тілі сабағында оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытуда мотивациялық-құндылықты қатынастын анықтауға бағытталған сауалнама, тақырыптық-күнтізбелік жоспар, эксперимент нәтижелерін анықтауға қажетті тапсырмалар берілді.
Зерттеу жұмысының жарияланымы: дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдары ғылыми мақалада баяндалған.
Тажибаева Э.Р., Мустафина А.Т. Шетел тілі сабағында оқушылардың аудармашылық құзыретін дамытудың көкейкестігі Ғылым, білім және инновация - Қазақстан - 2050 стратегиясының орындалуының маңызды факторлары халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Талдықорған: І. Жансүгіров атындағы ЖМУ, 2015. - Б. 303-306.
1 Шетел тілін оқытуда оқушылардың аудармашылық құзыреттілігін дамытудың теориялық-әдістемелік негіздері
1.1 Оқушылардың аудармашылық құзыреттілігі туралы түсінік және оның қағидаттары
Қазақстан Республикасының 12 жылдық жалпы орта білім тұжырымдамасының мақсатына сай: бәсекелістікке қабілетті, құзырлы, шығармашыл,білімді,дамушы,ортаға сай өмір сүруге,өзінің сол секілді ортаның қызығушылығына сай өзін-өзі өзектендіруге дайын тұлғаны қалыптастыру және дамыту, мұғалімнің қызметі нақты оқу үдерісінің мақсаттарын жобалауға, оқу үдерісін ұйымдастыруға, оқу материалдарын дайындауға және меңгеруді реттеуге, ақпараттық орта әлеуетін пайдалануға, оқушылардың білімдік кеңістіктерін кеңейту мүмкіндіктерін іздендіруге бағытталады [3].
Құзыреттілік ұғымы бүгінгі күні оқыту үрдісінде білімді қолданудың ақырғы нәтижесі ретінде қарастырылуда. Оқыту үрдісінде құзыреттілік ұғымы оқушылардың білімі мен тәжірибесін, дағдылары мен біліктерін белгілі бір мәселені шешуде қолдануы болып табылады.
Құзыреттілік терминін ХХ ғасырдың ортасында американдық ғалым Н. Хомский енгізген болатын, бастапқыда ол ана тілінде нақты тілдік қызметті орындау үшін қажет қабілеттіктер деген түсінік берді. Құзыреттілік - оқушылардың іс-әрекетін меңгеруден көрінетін білім нәтижесі. Білім мазмұнын жаңалау - негізгі мақсат болып табылады. Басты мақсаттың бірі - білім игеру кезінде күтілетін нәтижеге қол жеткізу. Негізгі бағыт оқушы жеке тұлғаға ауысады, яғни, жеке тұлға бұрын білімді қабылдаушы рөлін атқарса, ал жаңа талап бойынша өздігінен білім алушы, үйренуші ретінде танылады. Сондықтан жеке тұлғаның бейнесін бүгінгі заман талабына сай дайындауымыз керек. Бүгінде білім беру стратегиясын құзыретті білім беру деп те атап жүр. Құзыреттілік жеке тұлғаның танымы мен тәжірибесіне тікелей байланысты. Құзыреттілік мәселелері туралы пікірлер отандық және шетелдік ғалымдар, педагогтар, психологтар еңбектерінде көрініс табуда. Оқыту үрдісіндегі құзыреттіліктерге ғалымдар әртүрлі анықтамалар берген.
Айталық, ғалым С.М. Вешниякова Кәсіптік білім беру сөздігінде құзыреттілікке белгілі бір саланың тұлғаларының білімінің, білігінің, тәжірибесінің сәйкестігінің мөлшері деген анықтама берген болса, А.В. Баранниковтің айтуынша: Құзыреттілік дегеніміз өз бетінше іске асырылатын қабілеттілік, ол оқушының алған білімдеріне, өмірдегі тәжірибелеріне, құндылықтарына негізделеді [4]. Ал ғалым Дж. Равен құзыреттілік терминіне жеке тұлғаның көп қасиеттерін топтайтын ұғым деген анықтама береді[5].
М.Ж. Жадринаның пікірінше, құзыреттілік оқушының мәселелерді өзіндік даму, өзіндік басқару, білім, икемділік, дағдыны пайдалана отырып шешумен ерекшеленеді.
Сонымен қатар, А.Ф. Присяжная педагогика ғылымында құзыреттілік - тұлғаның белгілі бір сала қызметі мен уәкілеттігін анықтайтын, оның интегративті қасиеті ретінде қарастылатындығын айтады[6]. Жалпы алғанда, құзыреттілік ұғымы жайлы ғалым К. Құдайбергенова Құзыреттілік ұғымы - соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субьектілік тәжірибесіне ерекше көңіл аудару нәтижесінде ендіріліп отырған ұғым. Құзыреттіліктің латын тілінен аудармасы competens белгілі сала бойынша жан-жақты, хабардар, білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді деп көрсетеді [7].
Бұл жайлы Б. Тұрғынбаева ...өзінің практикалық әрекеті арқылы алған білімдерін өз өмірлік мәселелерін шешуде қолдана алуын - құзырлылықтар деп атаймыз деп анықтаса [8], Ресей ғалымы Н. Кузьминаның көзқарасы бойынша, Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлылығы.
Кесте 1
Құзыреттілік ұғымына берілген анықтама
Берілген анықтамалар мен түсіндірмелер
Авторлар мен ақпарат көздері
құзыреттілік - мектеп жасына дейінгі баланың тәрбие, даму, білімділік деңгейі, қалыптасқан жеке басының қасиеттері, білім нәтижесінің типі; негізгі құзыреттіліктер - күнделікті, кәсіби немесе әлеуметтік өмірлік жағдайларда қолданылатын, өмірдегі әралуан проблемаларды шешуге мүмкіндік беретін білім, шеберлік, дағды, қабілет жиынтығы.
ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты
белгілі бір кәсіби қызметке байланысты, қандай да болмасын мәселеден хабардар болу, беделділік
С. Ожегов
құзырлылық - адамның өздік даму жолындағы ізгілік идеялар мен ұстанымдарға негізделген кіріктірілген сипаттамасы
М.В. Рыжков
құзыреттілік - тұлғаның теориялық білімді және практикалық тәжірибені белгілі бір міндеттерді шеше білуге қолдануға қабілеттілігі және дайындығы
Қ.С. Құдайбергенова
1-кестенің жалғасы
құзыреттілік ұғымы тек танымдық (когнитивтік) және технологиялық құраушы ғана емес, әрі ол мотивациялық, әлеуметтік және мінез-құлықтық, яғни оқыту нәтижелерін (білім, іскерлік, дағды), құндылық бағдар жүйелерін қамтиды; - құзыреттілік - алған білім, іскерлік, тәжірибе, мінез-құлық тәсілдерін нақты жағдаятта, нақты іс- әрекет жағдайында жұмылдыру қабілеті; - құзыреттілік ұғымында нәтижеден қалыптасатын білім мазмұны интеграциясы; - құзыреттіліктер тек білім беру мекемелеріндегі оқыту үдерісінде ғана емес, яғни дәстүрлі және дәстүрден тыс білім алу жағдайында да қалыптасады
Ю.В. Варданян
Ғалымдардың пікірлерін басшылыққа ала отырып (1-кесте), біз құзыреттілік ұғымына - оқушылардың жеке тұлғалық психологиялық ерекшеліктеріне байланысты меңгерген білімдерін, дағдылары мен біліктерін, танымдық және тәжірибелік іскерлігін өмірде дұрыс қолдануы деген анықтама бере аламыз.
Құзыреттілік - бұл алынған білімдер мен біліктерді іс-жүзінде, күнделікті өмірде қандай да бір практикалық және теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу қабілеттілігі.
Ғалым Б.Т. Кенжебеков құзыреттіліктің мынадай түрлерін бөліп көрсетеді: арнайы құзыреттілік, әлеуметтік құзыреттілік, жеке тұлға құзыреттілігі, дара құзыреттілік.
Арнайы, немесе қызметтік кәсіби құзыреттілік жоғары кәсіби деңгейде қызметті меңгерумен және тек арнайы білімді игеріп қоймай, сонымен бірге оны тәжірибеде қолдануды білумен сипатталады.
Әлеуметтік-кәсіби құзыреттілік кәсіби қоғамдастықта қабылданған кәсіби қарым-қатынас тәсілдерін, біріккен кәсіби қызмет және серіктестік әдістерін игерумен сипатталады.
Жеке тұлға құзыреттілік өзін-өзі көрсету және өзін-өзі дамыту әдістерін, кәсіби деформацияға қарсы тұру құралдарын меңгерумен сипатталады. Және осыған маманның өз кәсіби қызметін жоспарлауды, өз бетімен шешім қабылдауды, проблеманы көруді енгізеді.
Дара (индивидуалды) кәсіби құзыреттілік өзін-өзі басқара білу тәсілдерін, кәсіби өсуге дайындық, кәсіби қартаюға берілмеу, кәсіби мотивацияның табанды болуы қасиеттерін меңгерумен сипатталады [9].
Негізгі құзыреттіліктер тізімі әлеуметтік тәжірибе мен жеке басының тәжірибесін, сондай-ақ оқушылардың өз бетінше білімін дамытуға қолданылатын негізгі қызмет түрлерін құрылымдық жағынан таныстыру негізінде анықталады. А.В. Хуторской біліктіліктің 3 негізгі түрін енгізген:
негізгі құзыреттіліктер: құндылық-мәнді, жалпы мәдени, оқу-танымдық, ақпараттық, коммуникативтік, әлеуметтік-еңбектік, жеке тұлға ретінде өзін-өзі жетілдіру құзыреттілігі;
жалпы пәндік құзыреттілік;
пәндік құзыреттілік [10].
Біздің қарастырып отырған мәселемізге оқушы бойындағы аудармашылық құзыреттілікті дамыту болғандықтан, бұл құзыреттілік түрін пәндік құзыреттілікке жатқызуға болады.
Л.К. Латышев аудармашылық құзыретті аудармашыға өзінің кәсіби міндеттерін шешуге көмектесетін білім-біліктері мен қабілеттерінің жиынтығы ретінде анықтайды[11].
Аудармашылық түсіндірме сөздігінде аудармашылық құзыретті берілген мәтінді сәйкесінше талдап түсіндіруге көмектесетін, белгілі білімді қажет ететін, аудару технологиясы мен екі тілді аудармашылық деңгейде меңгерген аудармашыға тіларалық және мәдениетаралық тілдесімді қамтамасыз ететін біліктілік сипаттамаларынан тұратын күрделі көпөлшемді санат ретінде көрсеткен.
Роджер Беллдің ойынша, аудармашылық құзырет аударма жүргізілетін тілдерді білу, мәтін түрін анықтау, аударманың пәндік саласы мен ұғымдарды қарама-қарсы талдай білу қабілеті компоненттерінен тұратын жалпы, коммуникативтік құзырет болып қарастырылатын кешен ретінде сипатталады. Ғалымның айтуы бойынша, аудармашылық құзырет 4 түрлі дағдыдан тұрады: грамматикалық, әлеуметтік-лингвистикалық, дискурсивті (логикалық пайымдау) және стратегиялық. Белл аудармашылық құзыреттілікті аудармашының мәтінді толыққанды аударуы үшін қажетті білім мен дағдылар жиынтығы деп анықтайды[12].
Испания ғалымы, профессор Хуртадо үшін аудармашылық құзырет 5 аспектіден тұрады: өз ана тілі мен оқытылып жатқан тілде еркін қатысымға түсе алу; экстралингвистикалық білімдер (энциклопедиялық, мәдени, тақырыптық); ақпаратты жеткізе алу білігі; кәсіби және стратегиялық дағдылар [13].
Ұсынылып отырған дағдылар бір-бірімен өзара байланысты әрі аудармашылық құзыретті қалыптастырады. Жалпы алғанда аударуға үйрету қандай да бір ережелерді, заңдарды меңгеруге әкелмейді, керісінше аударудың қағидаттары мен амалдарын меңгеруден, оларды әр түрлі мақсаттағы түрлі мәтіндерде дұрыс таңдай біліп, қолдана алуынан көрініс табады.
PACTE зерттеу орталығы бойынша, аудармашылық құзыреттілік - аударуға мүмкіндік беретін біліктер мен дағдылардың негізгі жүйесі. Бұл орталықтың ұсынуы бойынша аудармашылық құзыреттілік келесі 5 құрамдас бөліктерінен құрылады және психо-физиологиялық механизмдерді іске асырады (1-сурет):
Коммуникативтік құзыретке қос тілде қатысымға түсуге қажетті біліктер (прагматикалық, әлеуметтік-лингвистикалық, мәтіндік, лексико-грамматикалық біліктер);
Экстра-лингвистикалық құзырет жалпы әлем туралы немесе арнайы салаларға тән айқын немесе айқын емес декларативті білімдерден тұрады.
Аудару білу құзыреті бастапқы мәтінді мақсатты тілге аудара алу және оның мазмұнын мақсатты тілде жеткізе алу мүмкіндігінен тұрады.
Инструменталдық құзыреті аудармаға қатысты құжаттама көздерін, ақпараттық және коммуникациялық технологияларды қолдана білубіліктерінен (сөздіктердің барлық түрлері, энциклопедиялар, грамматика кітаптары, электрондық құралдар) тұрады.
Стратегиялық құзыретке аударма әрекетінің тиімділігінқамтамасыз ете алатын және кездесетін мәселелерді шеше алатын процессуалдық білімдер кіреді.
Психо-физиологиялық құзырет танымдық (ес, қабылдау, зейін, эмоция) және мінез-құлықтық (қызығушылық, табандылық, қаталдық, сенімділік, сын көтерушілік, мотивация) компоненттерінің барлық түрлерінен және психомотрлық тетіктерден (шығармашылық, логикалық ойлау, анализ және синтез) тұрады [14].
Психо-физиологиялық
Аудара білу
Инструменталдық
Стратегиялық құзырет
Экстра-лингвистикалық
Коммуникативтік
1 сурет. Аудармашылық құзыреттіліктің құрамдас бөліктері
Оқушылардың аудармашылық құзыретін дамыту ағылшын тілі сабағы аясында аудармаға оқытумен жүзеге асырылады. Аудармаға оқыту дегеніміз - мәтінді қабылдап, оны түсінуге, іштей сөйлеу арқылы айтылымдағы ойды қалыптастыруға және сол ойды жеткізуге үйрету. Оқыту үдерісінде аударманы оқытудың әдісі ретінде қолдану бірқатар кемшіліктерге (лексикалық минимум жатталатындықтан арыға бармайды, қолданысқа түсу механиздері іске асырылмайды) әкеліп соқтырады, бірақ жаттығу ретінде қолдану (сөйлемдегі сөздердің ретін дұрыс қою, идиомаларды және грамматикалық құрылымдарды үйретуде, оқушылардың білімдерін тексеруде) маңызды қызмет атқарады. Аударманың маңыздылығы оның мектептегі қызметтерінің мақсатында жатыр:
Оқушының ана тілі мен шетел тіліндегі синтаксис (сөйлемдегі сөздердің реті) саласындағы айырмашылықтарды айқындап көрсетеді;
Тұрақты сөз тіркестердегі айырмашылықтарды көрсете отырып ағылшын тілін екінші тіл ретінде оқуға көмектеседі;
Артикльдер мен предлогтардың қолданылуын түсіндіруге көмектеседі;
Қазіргі ағылшын тіліндегі сөз қолданыстарын үйренуге көмектеседі;
Ағылшын тіліндегі грамматикалық құрылымдарды түсінуге көмектеседі;
Оқушылардың ағылшын тілін меңгеру деңгейн тексеруге мүмкіндік туғызады.
Орта мектеп жағдайында аудармаға оқытуда келесі қағидаттарды ұстану керек:
Аударма идиоматикалық және дәлме-дәл аударылмаған болуы тиіс. Аударманың мақсаты - тілді іштей сезіне білуді екінші тіл арқылы жеткізу. Аударма тек түсініктерді аударуда қолданылады, мысалы ағылшын тіліндегі артикльдер мен предлогтар дәлме-дәл аударыла бермейді.
Аударылатын мәтіндер оқушылардың сөздікқоры мен грамматикалық білімдеріне сай болуы тиіс.
Ауызша аударма кезінде мұғалім оқушыларға синтаксистік және грамматикалық құрылымдарды құруда көмектесуі тиіс.
Жоғары сыныптарда аударма жаттығуларына әңгімелер, күрделірек мәтіндер таңдалуы тисі.
Жоғары сыныптарда ауызша аудармаға оқыту жазбаша аудармаға оқытудан гөрі басым болуы тиіс. Оқушылар ауызша аудармаға үйренуде жай, жеңіл сөйлемдерді аударудан бастауы керек;
Аудармаға оқыту сөз әрекетінің төрт түрімен (тыңдап-түсіну білігі, сөйлеу білігі, оқу білігі, жазба тіл және жазу білігі) өзара сабақтастықта оқытылуы тиіс.
Шетел тілі сабағында оқушылардың аудармашылық құзыретін қалыптастыру үдерісі аударманың келесі түрлерін оқытуға бағытталуы мүмкін: жазбаша (ақпараттық және көркемдік), ауызша (мәтіндік-фразалық, екіжақты, бірізді, магнитофондық жазбаны қолдану арқылы және оқытудың өзге де құралдарын пайдалану арқылы), көру арқылы ауызша аудару (жазылған мәтінді аудару).
B.Н. Комиссаров Слово о переводе еңбегінде жанрлық-стилистикалық түрлеріне қарай аударманы: 1) көркем аударма; 2) ақпараттық аударма; 3) ғылыми аударма; 4) ресми аударма; 5) публицистикалық аударма; жарнамалық аударма деп бөледі[15].
ХХ ғасырдың екінші жартысында ағылшын аударматануының теориялық жағын дамытуға өз үлесін қосқан Т. Сэвори Аударма өнері кітабында аударманың мынадай 4 түрін көрсетеді:
Кемел құнды аударма - таза ақпаратты фраза хабарландырулардың аудармасы.
Барабар аударма - мазмұны ғана маңызды, баяндалуы аса маңызды емес сюжетті шығармалардың аудармасы. Аударманың бұл түрінде аудармашы мағынасы түсініксіз сөзді немесе тұтас сөйлемдерді түсіріп тастайды да, түпнұсқаны басқаша баяндайды.
Аударманың үшінші түрінің аты жоқ. Бұл классикалық шығармалардың аудармасы. Онда форманың да, мазмұнның да сақталуы маңызды.
Аударманың төртінші типі барабарға (2-ші типке) жақын. Бұл ғылыми-техникалық материалдардың аудармасы. Олардың пайда болуы тәжірибелік қажеттіліктерден туады. Тәржіменің бұл түрі аудармашыдан түпнұсқада сөз болып отырған жайт туралы көп білуді қажет етеді [16,103-104б.].
Ағылшын аударматануындағы Аударманың лингвистикалық теориясы еңбегінің (1965) авторы Дж. Кэтфорд аударманы мынадай түрге ажыратады:
толық және ішінара аударма: Толық аудармада түпнұсқадағы бүкіл мәтін аударылады, ал ішінара аудармада түпнұсқа мәтінінің бір бөлігі беріледі.
жаппай және шектеулі аударма: Жаппай аудармада түпнұсқа барлық тіл деңгейлерінде аударылған кезде, қарапайым аудармаға ат беру ұсынылса, ал шектеулі аударма дегеніміз қандай да бір деңгейдегі фонологиялық, графологиялық, грамматикалық және лексикалық деңгейдегі аударма дегенді білдіреді.
Американдық лингвист Дж. Касагранде өзінің Аударманың мақсаттары (1954) атты мақаласында аударманы 4 түрге бөледі:
Прагматикалық аударма. Мұнда хабарламаны барынша дәл жеткізу көзделеді.
Эстетикалық-поэтикалық аударма. Әдеби немесе эстетикалық тұрпатты жеткізеді.
Этнографиялық аударма - түпнұсқаның мәдени контексін түсіндіреді.
Лингвистикалық аударма. Бұл жерде түпнұсқа морфемаларының мағыналары көрсетіледі. [16, 113б.]
Израильдік ғалым Гидеон Тури Аударма теориясын іздеу кітабында аудармашылық қатынастардың негізгі 4 түрі барын айтады: формалды қатынастың 2 түрі (этикалық): 1) бастапқы тіл мен аударма тілінің арасындағы (тілдік түр),2) бастапқы мәтін мен аударма мәтінінің мәтіндік құралдары (мәтіндік түр); сондай-ақ, функционалды қатынастың 2 түрі (эмикалық): 1) бастапқы тіл мен аударма тілінің тілдік құралдарының функциялары арасындағы (тілдік түр), 2) бастапқы мәтін мен аударма мәтін функциялары арасындағы (мәтіндік түр) [16, 133б.].
Аударма теориясының көрнекті маманы Л.С. Бархударов мәтінде аударма тілдің қай деңгейінде жүзеге асады деген сұраққа төмендегі пікірімен жауап берген:
фонема (графема) деңгейіндегі аударма;
морфема деңгейіндегі аударма;
сөз деңгейіндегі аударма;
сөз тіркесі деңгейіндегі аударма;
сөйлем деңгейіндегі аударма;
мәтін деңгейіндегі аударма [17, 176-184-бб.].
М.О. Әуезов 1955 жылы жазылған Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері атты мақаласында аударманың үш түрін атап өтеді. Бірінші - сөзбе-сөздік, әріпқойлыққа негізделген аударма. Екінші - еркін аударма, аудармашының өзіншелеп әңгімелеп отырғанына өте ұқсас келеді. Соңғысы аударманың өте қонымды ғылыми дәлелденген түрі - шығарманың мазмұнын да, формасын да толығырақ беретін ғылыми дәл, балама аударма [18].
Аударманы негізінен төмендегідей екі үлкен түрге бөлуге болады:
Ауызша аударма - бұл аударамын4 жазбаша түріне қарағанда күрделірек құбылыс; ақпараттың мазмұнын және құрылымын жазбай, ауызша жеткізу түрі. Сөйлеген сөздер, баяндамалар ілеспе түрде ауызша аударылады, шетелдерден келген ресми өкілдер мен қонақтардың пікір алысуына аудармашылар көмектеседі.
Ауызша аударманың екі түрі бар:
ілеспе (синхронды) аударма;
ізбе-із аударма.
Ілеспе аударма - бастапқы мәтінді тыңдап қабылдай отырып, ілесе, қосарласа, бір мезгілде аудару. Аударудың бұл түрі түпнұсқа мәтіннің айтылуымен қатар жүріп отырады. Арнаулы кабинеттерде ілеспе аударма түпнұсқаның мәтінін сөйлеушіге (мәтіннің авторына) ілесе отырып оқу арқылы, кей жағдайда сөйлеушінің ауызша баяндалған сөзін алдын ала дайындықсыз тікелей аудару арқылы жүзеге асырылады.Ғалым Ә. Тарақов ілеспе аударманың күрделілігін танытатын төмендегідейбелгілерді атап өтеді:
а) бір мезгілде тыңдап әрі сөйлеу қажеттілігіне байланысты туындаған психофизиологиялық дискомфорт;
ә) баяндамашы не жарыссөзге шығушының микрофондағы сөзінің қайталанбауына қатысты психикалық кедергі. Өйткені баяндамашыны тоқтатуға, болмаса түсінбеген, не қалып қалған сөзін қайталап сұрауға болмайтындығы;
б) аударманың қайталанбауына және үлкен аудитория тыңдаушыларына байланысты психикалық кедергі. Аудармада қателескенді қайта түзеуге болмайтындығы әрі кешірім сұрауға келмейтіндігі;
в) сөз сөйлеудің жылдамдығына байланысты психофизиологиялық кедергі [19,36 б.]
Ізбе-із аударма - мәтін тыңдалып болғаннан кейін жасалатын ауызша аударманың түрі. Ізбе-із аударманы шартты түрде екіге бөлуге болады. Олар:парақтан аударужәнеабзацты-фразалыаударма. Ауызша аударманың бұл түрі жауапты келіссөздер, саяси, экономикалық-қаржылық, құқықтық және басқа да мәселелер төңірегіндегі ресми кездесулер кезінде, пресс-конференцияларда, семинарлар мен дөңгелек үстелдер кезінде жүзеге асады.
2) Жазбаша аударма - жазбаша түрде жасалатын тәржіме түрі; қағазға түсірілген жазбаша мәтінді екінші тілге жазбаша түрде аудару және бұдан алынған нәтиже. Барлық хат-хабар, ресми құжаттар, ғылыми және көркем шығармалар жазбаша аударылады. Түпнұсқа мәтін алдын ала танысу, көру, ойлау, пайымдау, талдау, зерттеу, сөздіктерді, басқа да лингвистикалық және лингвоелтанымдық, когнитивтік мағлұматтарды беретін анықтамалықтарға иек арту арқылы екінші тілге жазбаша түрде түсіріледі [20, 23б.]. Түпнұсқаның түрі мен мәніне қарай аударманың да қолданылатын әр алуан амал-тәсілдері бар. Мысалы, ресми құжаттарды аударғанда, түпнұсқаны қаз-қалпында бұлжытпай толық жеткізу көзделсе, ғылыми және техникалық шығармаларды аударғанда, белгілі салалардың терминологиялық ұғымдарын дұрыс беру көзделеді.
Жазбаша аударма өз ішінде екі түрге бөлінеді:
1) Көркем аударма - көркем әдебиет шығармаларын, яғни негізгі қызметі оқырманға көркемдік-эстетикалық әсер ету болып табылатын мәтіндерді аудару. Бұл процестің өтуі барысында аудармашының мүмкіндігі шексіз; ол екінші тілде жасалған мәтінді өңдеп, реттей алады. Әдеби немесе көркем аударма дегеніміз - бір тілде жазылған әдеби туындыны екінші тілдің құралдары көмегімен оқырмандарға жеткізу және түпнұсқасының стильдік, көркемдік ерекшеліктерін мейлінше нақты сақтап көрсету. Бұл жерде аудармадағы ең қиын нәрсе - лингвистикалық ерекшелігі емес, ол түпнұсқасының көркемдік жағын дұрыс жеткізу, яғни аудармашы туындының образдық әлемін, автордың идеясын, позициясын және стилін нақты, дәл көрсете білуі. Көркем аударманың бүгінгі әдеби процестегі алатын орны үлкен [21,150 б.].Жақсы аударылған көркем аударма - сол тілдегі төл шығармалармен бірге өсіп, жымы білінбей біте қайнап сабақтасып кетеді. Ел мен елді таныстырады, жақындастырады, ұлттық мәдениетті байытады. Мұнда автор мен аудармашы өнер жарысына түседі, тіл мен тіл жарысқа түседі. Бұл ел мен елдің өнер жарысы. Демек, аударма шығармалар ұлттың ұлылығын, елінің елдігін дәлелдеудің бір жолы [22,40б.].
Ақпараттың барлық дереккөздерін екіге бөлуге болады:
1) Жалпы дереккөздерге жалпы қолданысқа арналған сөздіктер мен энциклопедиялар жатады.
2) Арнайы дереккөздерге - арнайы сөздіктер, арнайы энциклопедиялар, анықтамалықтар және ғылым мен техниканың әртүрлі салаларына арналған арнайы әдебиеттер жатады [23,38б.].
Зерттеуші-ғалым А.Қ. Жұмабекова Аударматанудың негіздері атты кітабында аудармашылық қызмет субъектісінің сипаты мен оның аударылып отырған мәтін авторына қарым-қатынасы бойынша ажыратылатын аудармалардың мынадай түрлерін келтіреді:
Дәстүрлі (қолжазбалы) аударма - адам жасайтын аударма. Дәстүрлі аударманың келесі түрлері ажыратылады:
а) Авторлық емес аударма (немесе жай аударма) - түпнұсқа мәтінінің авторы болып табылмайтын аудармашының тәржімесі.
ә) Авторлық аударма (немесе авто аударма) - түпнұсқа мәтіні авторының өзі жасаған аудармасы.
б) Автор мақұлдаған аударма - автор талқылауынан өткен түпнұсқа мәтінінің аудармасы. [16,34б.]
Машиналық (автоматты) аударма - арнайы бағдарлама бойынша компьютер жасаған аударма. Машиналық аударма негізгі үш жағдаяттарда сәтті қолданылуда[24]. Біріншіден, бағдарлама лексикалық және грамматикалық құрылымы шектеулі, стандартты, тар шеңберде мамандандырылған мәтіндерді аудару үшін құрастырылады. Екіншіден, машина арқылы түпнұсқаның жалпы мазмұны жайлы түсінік беретін көп көлемді аударманы алуға болады. Үшіншіден, жұмысқа редактор кіріседі. Ол мәтінді аударуға дайындайды, яғни машина үшін қиын сөздерін алып тастап немесе басқаша жазып қайта редакциялайды немесе аударылған мәтіндегі қателер мен дәлсіздіктерді түзетеді[25,338б.].
Аралас аударма - мәтіннің дәстүрлі (немесе машиналық) өңдеуінің едәуір үлесін пайдалану арқылы жасалған аударма.
Аудармаға қойылатын басты талап - автордың стилистикалық өзіндігін сақтау, яғни адамдардың келбет-бітімі, жүріс-тұрысы бір-біріне қандай ұқсамаса, олардың сөз саптау машығы да бір-біріне сондай ұқсамайды, ендеше сол ерекшелікті айыра білу керек.
Аударманы оқытудың тиімді әдістеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
репродуктивтік әдістер (рөлдік ойындар);
іздестіру әдістері (оқушылардың өзіндік жұмысы, анықтамалық әдебиетпен жұмыс жасау);
перцептивтік әдістер (бейне сабақтар, шет ел өкілдерімен кездесу);
қисынды әдістер (тілдік жаттығулар, кейс-стади немесе нақты жағдаяттың талдануы).
Аударма басқа сөйлеу қызметінен тек тыңдау мен сөйлеу немесе оқу мен жазбадан тұратындығымен емес, сонымен қатар екі тілді жағдайда жүзеге асатындығымен ерекшеленеді. Сөйлеу қызметінің әр түрлі формаларында шетел тіл лексикасын пайдалану білімді белсендіруде оқушылардың қажеттілігін туындатады, оқу процесінің неғұрлым қиын жағдайларында тілді неғұрлым тез меңгеру үшін мүмкіндік туғызады.
Репродуктивтік әдіс оқушылардың алған білімдерін жаңғыртатындығымен сипатталады. Меңгерудің қажетті бекемдігі білімді бірнеше мәрте қайталау жолымен қамтамасыз етіледі. Оқушылардың репродуктивтік қызметтері міндетті түрде шығармашылық қызметпен үйлесімді болуы тиіс. Ал рөлдік ойындар шығармашылық тұрғыдан жүзеге асады.
Шетел тілінің практикалық сабақтарында оқушылардың өзіндік жұмыстары ретінде мәтінмен жұмыс жасау сияқты тәсіл жиі пайдаланылады. Дәл осы тәсіл аудармаға оқыту кезінде де қолданған орынды әрі тиімді.
Мәтінмен жұмыс жасауды сабақ барысында мынадай жолмен ұйымдастыруға болады:
Оқушылар оқу барысында мәтін мазмұнын дұрыс қабылдау үшін мәтінді жылдам түрде қарап шығады. Қарап шығу уақыты - 3-5 минут. Бұдан кейін мұғалімнің басқаруымен аударманың аса ерекше түріне кіріседі: оқушылар аударманы дауыстап орындайды; аудару кезінде сөздердің басымдылығы немесе бағыныңқылығын және өзара байланысын автоматты түрде анықтайды. Мұндай аударма кезінде оқушы өзіне бұдан бұрын белгісіз сөздерді мәтіннің синтаксистік және қисынды-мағыналық байланысы тұрғысынан болжай алады. Ой операцияларының бүкіл үдерісі ашық түрде өтеді, бұл оқырманның қателескен тұстарын сол сәтте түзетуге мүмкіндік береді. Мәтінмен жұмыс жасай отырып, оқушылар негізгі сөздер мен үзінділер бойынша мәтіннің тақырыбын анықтап, мазмұнын жалпылап үйренеді, мәтінді ықшамдау тәсілін игереді. Мұндай сипаттағы өзіндік жұмыс сөз қорын ұлғайтуға бағытталады, бұл қосымша мәтінде, лексикалық-грамматикалық жаттығуларда жиі қайталануымен қамтамасыз етіледі. Барлық тапсырмалар тіл құралдарын белсенді түрде пайдалануды қажет етеді. Бұл тұрғыда оқушылар маңызды ақпаратты алуға, жалпылауға және талдауға үйренеді.
Оқу қызметін ұйымдастырудың өзіндік формасын жүзеге асырудың неғұрлым тиімді жолдарының бірі жеке тапсырмаларды ұйымдастыру болып табылады. Олар үйренушіні жаттанды жұмыстан босатып, уақытты тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Оқушылардың оқу материалын сезімдік қабылдауын жүзеге асыру және ұйымдастыру әдістерінің бірі - перцептивтік әдіс болып табылады. Бейне сабақ - перцептивтік әдістердің бірі. Мұндай сабақтар кезінде ауызша аудару дағдысы қалыптасады. Мәтіннің шағын бөлігін қарап шыққаннан кейін, оқушылар оны аударуға кіріседі. Бірден қателері көрсетіліп, талқыланады, аударма түзетіледі. Бейнефильмдер немесе олардан үзінді алғанда тақырыпқа сәйкестендіріп таңдау керектігін атап өткен жөн. Бейнефильмдерді қарау кезінде жаттықтыру белсенді жүзеге асып отырады, дәлірек айтатын болсақ: жадыны жаттықтыру, бір тілден екінші тілге көшуді жаттықтыру, қарқынды жаттықтыру, лексикамен жұмыс.
Бейне материалдарды қолдану әдісі оқушыларды үйрету және тәрбиелеуде маңызы зор, бұл көрнекті бейнелердің беретін әсерінің тиімділігін арттырады. Көрнекті түрде ұсынылған ақпарат түсінікті, жеңіл әрі тез меңгеріледі.
Шет ел өкілдерімен кездесу аудармаға үйрету үдерісіндегі тиімді әдіс болып табылатыны айқын. Мұндай кездесулер барысында оқушылар тіл иесімен тілдесуге мүмкіндік алады, олардың мәдениеті мен дәстүрлеріне араласа алады. Осы секілді кездесулер оқушыларға тілдік кедергілерді жеңуге, әр түрлі коммуникативтік жағдаяттарға тез арада бейімделуге, қажетті шешімдерді уақытында қабылдауға көмек береді. Сонымен қатар мұндай кездесулер оқушылардың күнделікті, сондай-ақ тақырыптар бойынша сөздік қорларын байытуға ықпал етеді.
Қисынды әдістер - аудармашылық дағдыларды қалыптастыруды қамтамасыз ететін мәтіналды және аудармашылық сипаттағы тілдік жаттығулардан тұрады. Бұл жиынтыққа аудармашылық қиындықтарды жеңуге, аударманың әр түрлі нұсқаларын салыстыруға және аудармашылық қателерді талдауға, бастапқы және аударма мәтінді түсіндіру мен өзгертуге, ауызша және жазбаша сөзді аударуға бағытталған жаттығулар да ендіруге болады. Аудармашылық сәйкестіктер енгізіліп, бекітілетін жаттығуларда жиі қолданылатын сөздерден тұратын мәтіндердегі тіларалық сәйкестіктерді жеткілікті түрде игеру үшін қажетті көлемде аударманың әр түрі жүзеге асады. Тапсырманы әрдайым жаңалап беріп түрлендіріп отыру қажет.
Дұрыс ұйымдастырылған жаттығулар оқу және практикалық икемділік пен дағдыларды жете меңгеруге мүмкіндік жасайды.
Қисынды әдістер тобына жатқызуға болатын тағы да бір әдіс - бұл кейс-стади немесе нақты жағдаятты талдау. Нақты жағдаятты талдау әдісін репродуктивтік әдіспен жалғастыруға болады. Содан кейін оқушылардың жасаған жұмыстары талқыланатын, қателер талданып, сәйкес қорытындалар жасалынатын рөлдік ойын әдісі немесе бейне материалды көруді ұйымдастыруға болады. Сондай-ақ, нақты жағдаяттың талдануы мен талқылануы жүзеге асатын перцептивтік әдісті қолдану да тиімді. Осындай жұмыстар нәтижесінде, оқушылар өздерінің және өзгелердің қателерін тауып, үйренеді.
Ал тілдік механизмге сөздерден құралатын мәтіндер, айтылымдар мен қанатты сөздер, сөз тудырушы элементтер бойынша сөздерді құрастыруды қамтамасыз етуші әрекеттерді, сондай-ақ мағыналардың баламалығын табу, бір тілден келесі бір тілге тез арада көше білу механизмдерін жатқызуға болады.
1.2 Аудармашылық құзыреттілікті дамытуда оқытудың жаңа технологияларын қолдану
Қазіргі заманғы ғылыми техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына мүлде жаңа міндеттер қойып отыр. Педагог-ғалымдар қазіргі кезде қолданылып жүрген білім беру технологиясы терминін әр қырынан ашып көрсетуде. Педагогикалық технология термині ХХ ғасырдың 60-шы жылдары АҚШ пен Англияда қалыптасып, қазіргі уақытта практика жүзінде барлық дүниежүзі елдеріне таралып, білім беру саласында кең өріс алуда. Соңғы кездерде білім берудің жаңа даму бағытын қамтитын оқытудың елуден астам жаңа технологиялары практикаға енгізіліп, кеңінен пайдалануда.
Білім берудегі қазіргі заманғы технологиялардың көмегімен жаңа білім беру парадигмасы іске асатын құрал ретінде қарастырылады. Білім беру технологияларының даму тенденциялары тұлғаның өзін-өзі тануына және өздігінен дамуына мүмкіндік беретін гуманитарлық білім берумен тікелей байланысты. Білім беру технологиялары, педагогикалық технология терминімен қатар оқыту технологиялары термині қолданылады. Оның біріншісікөлемді болып келеді. Өйткені, білім беру технологиясында оқушының, үйренушінің тұлғалық сапасын дамыту және құрумен байланысты болатын тәрбиелік аспекті бар.
Технология - гректiң techne - өнер, шеберлiк, бiлiктiлiк,logos - оқу сөздерiнен шыққан. Технологияға В. Дальдың сөздiгiнде: белгiлi бiр маңызды әрекетте, өнерде, шеберлiкте мақсатқа жету үшiн қолданылатын әдiс деп анықтама берiлсе, қазiргi батыс әлеуметтану сөздiгiнде: белгiлi әрекетте, өнерде, шеберлiкте қолданылатын әдiс-тәсiлдердiң жиынтығы деп көрсетiлген. ЮНЕСКО-ның құжаттарында оқыту технологиясына техникалық және адам ресурстарын, олардың өзара бiрлiгiн ескере отырып, оқытудың тиiмдiлiгiн арттыруды мiндет етiп қоятын мұғалiмнiң бүкiл оқыту iсi мен оқушының бiлiмдi меңгеру әрекетiн ұйымдастырудың, қолданудың және анықтаудың жүйелi әдiстерi деп анықтама берiлген[26].
Білім берудегі педагогикалық технологиялар жаңа технология, озық технология, оқыту технологиясы т.б. терминдерімен аталуда. Ал бұлардың бір-бірінен айырмашылығы, өзіндік ерекшелігі жайлы ғалымдар арасында қызу пікірталас бар. Жалпы ғалымдар технологияға шеберлікпен өнім алу, нәтижеге жету, белгілі бір жоба, модельмен оқыту сияқты түрлі анықтамалар берген. В.П. Беспалько технологияны түсіну үшін ең алдымен педагогикалық іс-әрекеттің өндірушілік белгісіне көңіл аудару қажеттігіне зейін аударады, әлеуметтік тұрғыдан бұл белгі, технологияның басқа белгілерінен оның жалпылық сипатымен байланыстылығын сипаттайды. В.П. Беспальконың тұжырымдары бойынша технология төмендегідей шарттарды іске асыруы тиіс:
Оқытуда дайындықсыз әрекеттерді болдырмау;
Оқушының оқу-танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұны оқу-тәрбие үрдісінің жобасына негізделуі қажет.
Осыған орай В.П. Беспалько технология тәжірибеде іске асырылатын педагогикалық жүйенің жобасы, - деп тұжырымдайды. Ал жалпы айтқанда, педагогикалық жүйе дегеніміз - белгілі бір қабілеті бар дара тұлғаны қалыптастыру мен педагогикалық үдерісті ұйымдастыруға қажет құралдар, әдістер мен тәсілдердің өзара байланысқан бірлігі [27, 125-127].Ал ғалымГ.К. Селевко оқыту технологиясы − оқытудың тиімді жолдары мен үдерісінде қолданылатын әдістер, тәсілдер мен қағидалар,- деген анықтама беріп, қазіргі білім беру технологияларын технологияның классификациялық параметрлері тұрғысынан: қолдану деңгейі, негізгі дамыту факторы, меңгеру тұжырымы, жеке тұлғаның құрылымына бағдарлау, мазмұн сипаты, басқару типі, ұйымдастыру формалары, балаға ықпал ету тәсілдері, әдістердің басымдылығы, жетілдіру бағыттары, оқушылар категориялары бойынша нақтылап көрсетеді[28].
Педагогикалық технология мәселесімен жан-жақты айналысып, зерттеу жүргізіп жүрген ресейлік ғалымдардың бірі - М.М. Левина.Ол педагогикалық технологияның негізгі қызметі - оқу үрдісінің білім беру мақсатын іске асыру және жеке тұлғаны дамыту екендігіне тоқталады. М. Чошанов технологияны дидактикалық жүйенің проссуалдық құрамдық бөлігі деп есептейді.Педагог-ғалым В.М. Шепель: Технология - белгiлi заттың бейнесiн өзгерту үшiн қолданылатын өнер, бiлiктiлiк, әдiс-тәсiлдер - дейдi[29].И.Г. Зайнышев: белгiлi затты, тұлғаны сапалы өзгертуде қолданылатын бiлiм мен әдiс-тәсiлдер жүйесi деген анықтамасын ұсынады[30]. Е.И. Холостов болса, технологияны белгiлi шығармашылықтан сапалы нәтиже алу үшiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz