Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зиянды жою саласындағы халықаралық және ұлттық заңнама

Тақырыбы: Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зиянды жою саласындағы халықаралық және ұлттық заңнама.

Жоспар

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Экологиялық қауіпті технологиялық процестермен және қоршаған ортаға зиянды заттардың елеулі шығарылуымен бірге жүретін жаһанданудың, өндірістің белсенді қарқынының заманауи жағдайларында әлемдік қауымдастық үшін адам өмірі мен қоршаған табиғи орта қауіпсіздігін, қоршаған ортаның қолайлылығын қамтамасыз ету мәселесі өзекті болып табылады. Қазақстан экономикасына 90-жылдардың қолайлы инвестициялық жағдайының арқасында, әсіресе жер қойнауын пайдалану саласына елеулі шетел инвестициялары тартылды.

Өкінішке орай, өндірістің қарқанды дамуымен қоршаған ортаның белсенді түрде ластануы жүріп отыр, бұған жер қойнауын пайдаланушылар тарапынан төленген миллиардты сомалы айыппұлдары мен өзге төлемдері дәлел. Қоршаған ортаны ластанудан құқықтық қорғауды және адам мен табиғаттың өміршеңдігі үшін қауіпсіздігін, қолайлы жағдайын қамтамасыз ету мемлекеттің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Дәл осылай ҚР Конституциясының 31 бабына сәйкес: «Мемлекет қоршаған ортаны қорғаудың алдына адамның өмірі мен денсаулығын қолайлы ету мақсатын қояды».

Экологиялық зиянды жою, экологиялық құқық бұзушылық жасағанына байланысты жеке және заңды тұлғалардың субьективті құқықтарының қорғалуын, сонымен бірге қоршаған ортаның қолайлы жағдайын қамтамасыз ететін экологиялық құқықтың орталық институттарының бірі болып табылады. Әр алуан заңды тұлғалардың әр түрлі жауаптылыққа тартылуының сот және әкімшілік тәжірибесінің материалдары заңды жауаптылықтың бүкіл жүйесі мен экологиялық зиян келтіруге және экологиялық құқық бұзушылық жасауына байланысты құқықбұзушыларға қолданылатын әсер ету шаралары тұтастай қайшылықты әрі негізсіз болып келетіні туралы куәлік етеді, сондықтанда олардың түбегейлі қайта қаралуы мен реформалануын талап етеді. Әкімшілік салық және азаматтық құқық нормаларымен байланыстағы экологиялық құқық нормаларын қолдану тәжірибесінің мәселелері заңды жауаптылық түрлерін, атап айтқанда азаматтық-құқықтық және әкімшілік жауаптылықты жүзеге асыру кезінде белгілі бір қиындықтар туындатады. Сонымен қатар, бүгінгі күні, экологиялық зиянды жою тек қана классикалық азаматтық-құқықтық жауаптылық емес, сондай-ақ әкімшілік жауаптылық және салық қатынастарын тиімді қолдану арқылы да жүзеге асырылады. Әр алуан құқық салалары нормаларының өзара әсері кешенді құқық саласы ретіндегі - экологиялық құқық табиғатымен түсіндіріледі.

Мемлекеттің табиғат қорғау және экологиялық саясаты әлі де болсын толықтай пысықталмады, экологиялық зиянды жою ретінде алынған елеулі сомалар ортақ бюджетке түседі, және одан әрі олардың мақсатты қолданылуы қадағаланбайды, нәтижесінде экологиялық зиян фактілік жағынан қалпына келтірілмеген болып қалады. Бізге белгілі, бұдан бұрын болған табиғат қорғау іс-шаралары бойынша арнайы экологиялық қорлар жойылды.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы ҚР Конституциясы 8 бабына сәйкес халқаралық құқық нормалары мен принциптерін қадірлейтіндігін, әр түрлі аспектілерде, соның ішінде қошаған ортаны қорғау саласында мемлекеттермен серіктестік саясатын жүргізетіндігін атап өткен жөн.

Сондықтан да аталған жұмыс мемлекет іші және халықаралық құқық негізінде халықаралық құқық нормаларының қазақстандық сот және әкімшілік тәжірибесіне енгендігін көрсетуге мүмкіндік береді.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың мақсаты экологиялық зиянды жою мен өтеу бөлігінде әрекеттегі қазақстандық заңнаманы және заманауи халықаралық құқық нормаларын қаралып жатқан салада заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстарды шығару мақсатымен талдау болып табылады.

Жоғарыда көрсетілген мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыс алдына келесідей міндеттер қойылады:

• Экологиялық зиянның түсінігін, құрамын және ерекшеліктерін ашу;
• Экологиялық зиянның қоршаған ортада біліну нысанын анықтау;
• Экологиялық зиянды жою тәртібін ашу;
• Экологиялық зиянды жоюдың барлық амал-тәсілдерін талдау, әрекеттегі заңнаманы жетілдіруге байланысты ұсыныстар жасау;
• Экологиялық-құқықтық жауаптылықтың қолданылуын заманауи жағдайларда негіздеу;
• Экологиялық зиянды жою бойынша нормалардың дамуын және заманауи халықаралық құқықтағы мемлекеттердің жауаптылығын талдау, халықаралық-құқықтық нормалардың Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамасына енуін көрсету.

Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының және халықаралық құқық нормалары бойынша экологиялық зиянның жойылуымен байланысты қоғамдық қатынастардың жиынтығы.

Зерттеу пәні болып ұлттық және халықаралық заңнамамен реттелген, экологиялық зиянды жою процесінде пайда болатын құқықтық қатынастардың жиынтығы танылады.

Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыстa жaсaлғaн тұжыpымдық қopытындылap, ұсыныстap мeн нұсқaулap экологиялық құқық бойынша экологиялық зиянды жою негіздерінің, тәртібінің ұлттық және халықаралық заңнамада жетілдірілуіне ықпал етеді жәнe жұмыста көрсетілген ұсыныстар ұлттық заңнаманың және аталған мәселелерге қатысты экологиялық құқық ғылымы қатынастарының одан әpi дамуына әсерін тигізеді.

Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс 61 бетте мазмұндалған, кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I БӨЛІМ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗИЯННЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ.

1. 1 Экологиялық зиянның түсінігі мен ерекшеліктері.

Заң ғылымында түсініктердің нақты анықтамасы маңызды тәжірибелік мәнге ие. Көбінесе, заңнамалық актілердің жалпы ережелерінде біз заңшығарушымен келтірілген терминдер мен анықтамалардың дефиницияларын көреміз, олар бір жағынан, құқық нормаларын қолдануды жеңілдетеді, егер түсініктердің семантикасын дәл анықтайтын болса, және басқа жағынан алғанда, егер де біркелкі айқындалмаған болса, әр түрлі түсіндірілетін болса, қатысушыларды шатастыруы мүмкін. Заңнамада бірқатар терминдер мен түсініктердің анықтамасы келтірілмейтін жағдайлар кезедеседі, сондықтанда заңгерлер мен судьялар доктринаға жүгінеді.

Экологиялық құқыққа өз түсінік апараты тән. Дәл осы жұмыстың шегінде бізге келесі түсініктермен айқындалуымыз шарт болып отыр: «экологиялық зиян» немесе қоршаған ортаға зиян», және де сәйкесінше «нұқсан» және қоршаған ортаның «ластануы түсініктерінде анықтау қажет болады. Әр терминнің түсінігін айқындау бізге оларды одан әрі талдау кезінде және экологиялық зиянды жоюға қажет болатын, құқық нормаларын талдау және түсінуде нақты, әрі дұрыс қолдануға мүмкіндік береді.

Ең алдымен бізге «экологиялық зиян» мен «қоршаған ортаға зиян» түсініктерінің ара-жігін ажырату қажет. Негізінен, экологиялық құқық теориясы үшін атау принципиалды емес, ғалымдар бұл сала үшін әр түрлі атауларды қолданады, бірақ мәні мен шешілетін қатынастары бұның салдарынан өзгермейді.

Сонымен, аталған мәселені қарауды түсініктерді айқындаудың үш амал-тәсілінен кейін көшке жөн деп санаймыз: біріншіден, сөздің сөзбе-сөз мәнінен шығатын түсінік (көбінесе бұл мақсаттар үшін түсіндірмелік сөздер қолданылады), екіншіден, экологиялық құқық теоретиктарымен жасалған түсініктер, үшіншіден, заңшығарушымен қарастырылатын, яғни экологиялық заңнамада қарастырылған түсінік.

Зиян неге тигізілетінін білу үшін, алдымен «қоршаған орта» терминімен және құрамымен таныс болуымыз керек. Экологиялық сөздікте келесі анықтама беріледі: «Қоршаған орта» - адамның өмір сүру және өндірістік қызметінің ортасы болып табылады. Табиғи ортаға (биотикалық және абиотикалық орталар жиынтығы) және социосфераға бөлінеді; табиғи - жаратылыс және табиғи-антропогендік даму ортасы ретінде сипатталады, ал басқа сөздікте бұл термин адамды қоршаған орта және де адам жасаған материалдық әлем ретінде анықталады, яғни қоршаған орта түсінігі жасанды ортаны құрайтын элементтерді қамтиды. Сәйкесінше, егер аталған түсінікті кең мағынада қолданатын болсақ, бұл жағдайда зиян табиғи қорларына, адамға, сондай-ақ материалдық әлем объектілеріне келтірілетін болып саналады.

Заманауи халықаралық құқықта «қоршаған орта» термині айқындалмайды. Проф. Бойль тұжырымына сәйкес, бұл идентификацияның өзімен байланысты да, анықтамамен биосферадан бастап, ең кіші организмдердің мекен ету ортасына дейін қамтитын аморфты жағдайдың қиындықтарымен байланысты. 1

Көптеген экологиялық конвенциялар дәл осы саладағы мәселелерді шеше отырып, қоршаған ортаның түсінігін айқындамайды. Және де тек 1993 жылғы Луганскілік «Қауіпті қызмет түрінен болатын залал үшін азаматтық жауапкершілік туралы» конвенциясының 2 бабында ғана келесідей анықтама келтіріледі. «Қоршаған орта» қамтиды: табиғи қорлар, ауа, су, топырақ, фауна мен флора және бұл факторлар арасындағы өзара қатынас секілді абиотикалық және биотикалық қорлар; мәдени мұраның бір бөлігі болып табылатын мүлік; ландшафтінің сипаттық аспектілері. Белгілі болғандай, аталған конвенция заңды күшіне енген жоқ.

Негізінен халықаралық құқық қоршаған ортаның нақты анықтамасын халықаралық конвенцияларда өкрсетуден не себепті қашатыны белгілі. Мемлекеттердің ұлттық заңнамасы оны әр түрлі анықтайды, бұл нәтижесінде конвенцияға қол қою және бұндай құжаттардық келесі имплементациясы процесін қиындата түседі. БҰҰ халықаралық құқық комиссиясы халықаралық құқықпен тыйым салынбаған қауіпті қызмет түрінен ластанудан болып отырған экологиялық залал үшін халықаралық-құқықтық жауаптылық бойынша мақалалар жобасын қарау кезінде жоғарыда аталған Луганскілік конвенцияның берген анықтамасына анологиялық болып келетін «қоршаған ортаның» түсінігін қарастырды.

Дәл осы халықаралық анықтамадан шыға келе, проф. Бринчук М. М. шетелдік заңнамаға жаңа түсініктің енгізілуі оның құрамына табиғи факторлармен бірге, әлеуметтік ортаның бірқатар элементтері (тұрмыс жағдайлары, тарих ескерткіштері) қамтылғандығына негізделген. Сондай-ақ проф. Бринчук М. М. «қоршаған орта» негізінен «қоршаған табиғи орта» ретінде айқындалуы мүмкін екендігін тұжырымдайды, яғни атмосфералық ауа, сулар, жер (топырақ), қойнаулар, жануарлар және өсімдіктер әлемі, сондай-ақ ауа-райы мен жақын космосты қосқандағы табиғи объектілер мен табиғи қорлар, табиғи жүйелер жиынтығы ретінде анықталады деп есептейді. 2

Біздің пікірімзше, кеңес заңнамасында қолданылған «табиғи орта» түсінігі дұрыс. Алайда 1991 жыл 18 маусымдағы «Қазақ КСР қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы» Қазақ кеңес Социалисттік Республикасы Заңында сонымен бірге «қоршаған табиғи орта» түсінігі де қолданылды.

Келесі, «Қоршаған ортаны қорғау туралы» 1997 жылғы ескі заңда да, ҚР Экологиялық Кодексінде де «табиғи» сөзі алынып тасталды.

Сонымен, қоршаған орта - атмосфералық ауаны, жердiң озон қабатын, жер бетiндегi және жер астындағы суларды, жердi, жер қойнауын, өсімдіктер мен жануарлар дүниесiн, сондай-ақ олардың өзара іс-әрекетiнен туындайтын климатты қоса алғанда, табиғи және жасанды объектiлердiң жиынтығы.

Дәл осылай біздің заң шығарушы аталған терминді тар мағынада «қоршаған табиғи орта» ретінде түсінеді. Берілген анықтамада заң шығарушымен белгіленетін келесідей елеулі жағдайларды атап көрстеуге болады:

1) табиғи объектілер - бұл белгілі бір шектері, көлмеі мен өмір сүру режимі бар табиғи объектілер;

2) жасанды объектілер - адамның қолымен жасалған объектілер;

3) табиғи қорлар - бұл тұтынушылық құндылығы бар, жер, оның қойнаулары, су, өсімдіктер мен жануарлар әлемі.

Ендігі де экологиялық зиянның теоретикалық анықтамаларына оралайық. Дәл осылай, қазақстандық ғалымдар Б. Ж. Абдраимов пен Е. Жарылқасынның пікірінше «Экологиялық зиянның астарынан қоршаған ортаны қорғау туралы заңнаманы бұзумен туындаған қоршаған ортаның жағдайының нашарлауын, не негативті салдарларға алып келетін, оның санды сипаттамаларының төмендеуін, сондай-ақ сонымен байланысты заңмен қорғалатын адамның өмірі мен денсаулығын қосқандағы, материалдық не материалдық емес игіліктердің кез-келген кемітілуін түсіну қажет. Жекелеген табиғи объектілерге зиян келтірілуге тікелей нұсқаудың болмауы, қоршаған ортаның қандай дабір жекелеген компонентіне жағымсыз әсер міндетті түрде оның тұтасынан алғандағы жағдайына әсер етеді. Дәл осылай, табиғи ортаға келтірілетін зиян, қоршаған ортаға келірілетін зиян ретінде көрініс табады. 3

Осыған ұқсас анықтама, сонымен қатар ресей ғалымы проф. Бринчукпен беріледі.

Оның біліну нысанының айқындалуымен зиянның баынша толық анықтамасын қазақстандық ғалым Еркінбаева Л. К. : береді: «Кең мағынасында табиғи ортаға келтірілетін зиян табиғи қорлардың ластануы, бұзылуы, таусылуы нысанындағы қоршаған орта сапасының төмендеуі, не табиғат ішілік және табиғат заңдары есебінсіз жүргізілетін адамның шарушылық қызметімен туындаған, табиғат пен қоғамның арасындағы энергия мен зат алмасуын қамтамасыз ететін табиғаттағы экологиялық байланыстардың бұзылуы ретінде айқындалған. 4

Проф. Байделдинов экономикалық және экологиялық зиянды табиғатқа келтірілген зиянның жекелеген түрлері ретінде қарауды ұсынады. Экономикалық зиян мүліктік мүдделерін қозғайды және материалдық айқындалуға көнеді. Бұндай залалдың қайта қалпына келтірілуі азаматтық-құқықтық жауаптылық негіздерінің жалпы ережелеріне сәйкес жүргізіледі. Экологиялық зиян табиғаттың хал-жағдайына нұқсан келтіреді. Және де экологиялық зиянның қалпына келтірілуі ақшалай төлем жүргізудің емес, табиғи объектінің бастапқы болмысын қалпына келтіру бойынша жұмыстарды жүргізумен мүмкін болады. 5

Ресейлік ғалым проф. Петров В. В. экологиялық зиянды қоршаған ортаға келтірілген зиянның бір түрі ретінде қарастырады. Ол сонымен қатар зиянның екі түрін қарастырады: экологиялық және экономикалық. Және де дәл бұл жағдайда адамның денсаулығына не адамазаттың генофондына келтірілген зиян, яғни антропологиялық зиян экологиялық зиянның бір түрі болып табылады.

Проф. Петров В. В. идеяларын одан әрі дамыта отырып, заманауи ғалымдар зиянды тар мағынасында - табиғи ортаға, оның компоненттеріне келтірілген зиян ретінде, ал кең мағынасында - қоршаған табиғи ортаның қолайсыз факторларының әсер ету нәтижесінде адамның денсаулығына (әлеуметтік зиян), мүлкіне (экономикалық зиян) келтірілген зиян ретінде түсіндіреді, және де оны экологиялық (қоршаған орта жағдайының құқықтық-экологиялық талаптарының бұзылуы салдарынан кез-келген нашарлауы) және экогенді (азаматтардың не заңды тұлғалардың денсаулығына немесе мүлкіне табиғаттың алуан түрлі деградациясы әсерінен келтірілген зиян) етіп бөледі.

Басқа ресейлік ғалым Мисник Г. А. құқыққа қайшы әсердің тікелей объектісі болып табиғи обьектілер танылатындығын, ал жанама әсердің объектісі болып адамның денсаулығы болып тсаналатындығын атап өтеді. Мүліктік мүдделерге қолсұғушыық қоршаған ортаға зиян келтіру белгісі ретінде қарала алмайды, өйткені экологиялық және мүліктік мүдделер бір-біріне объективтік жағынан қайшы болып табылады. 6

Біздің пікірімізше, бұл жерде «қоршаған ортаға зиянды» кең және тар мағынасында қарастыру қажет. Экологиялық құқықбұзушылық жасаған кезеде зиян тек табиғи қорларға ғана емес, адамның денсаулығына, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне, мемлекетке де зиян келтіріледі. Және де соңғысы экологиялық мәнге мүлдем ие емес. Сәйкесінше, біз «экологиялық зиян» туралы «таза» деп айтамыз, біріншіден, қоршаған ортаға зиян келтірілген жағда йда, табиғи қорларға, оның компоненттеріне, сондай-ақ мемлекеттің жне жеке тұлғалардың мүлкіндегі табиғи обьектілерге де зиян келтіріледі, екіншіден, адамның денсаулығына моральдық және физикалық зиян келтіріледі. Соңғысы экологиялық болып танылады, өйткені адам - табиғаттың бөлшегі және қоршаған ортаның қолайсыз әсері оның денсаулығына тікелей әсер етеді. Сондықтан, сөзбе-сөз талдау кезінде «қоршаған ортаға зиян» мен «экологиялық зиян» жалпы және жеке қатынаста деп айтуға болады.

Бірақта біз, заңшығарушы «қоршаған ортаны» «қоршаған табиғи орта» ретінд қарастыратындығын атап өттік, сәйкесінше, бұндай мәнде экологиялық зиян түсінігі де, қоршаған ортаға зиянда айтылуы мүмкін.

Сонымен бірге, заң шығарушы зиян келтірудің басқа да нысандарын тізіп көрсетеді:

1) табиғи қорларды жою немесе зақымдау;

2) табиғи қорларды өз бетімен және ұтымсыз пайдалану;

3) қоршаған ортаны өз бетімен ластау, соның ішінде төтеншелі, келісілмеген дүркін шығарылулар мен түсірулер, өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастыру;

4) қоршаған ортаны нормативтен аса ластау.

Алайда бұл көптеген ғалымдардың есептеуінше зиян келтіру формалары емес. Проф. Абдраимов Б. Ж. мен Жарылқасын Е. қосымша экологиялық жүйелердің бұзылуында зиян келтіру формаларына жатқызады. 7

Мисник Г. А. дұрыс тұжырымдағандай, экологиялық құқық түсінігі тек қоршаған ортаға фактілік зиянды сипаттау үшін ғана емес, сонымен бірге қоршаған ортаға негативті әсер етумен туындаған және өзіне қоршаған ортаға келтірілуі мүмкін фактілік зиянның алдын-алуға бағытталған шығындар жиынтығын қосатын потенциалды экологиялық зиянды да сипаттау үшін де қолданылады.

Проф. Абдраимов экологиялық зияндардың келесідей ерекшеліктерін айқындайды:

Біріншіден, экологиялық зиянның спецификасы қоршаған орта элементтерінің өзара байланысымен және өзара тәуелділігімен уәжделген одан әргі зиянды садардың туындау мүмкіндігіне негізделеді;

Екіншіден, барлық зияндв салдар бірден білінбейді, олардың көп бөлігі потенциалды сипатқа ие болып табылады;

Үшіншіден, негативті антропогендік әсердің салдарының физикалық көлемін анықтау экономикалық бағалаудың алдында болуы қажет. Сондықтанда экологиялық зиян ретінде қоғамның даму деңгейіне сәйкес қолданылатын ғылыми-техникалық мүмкіндіктермен анықталған және өлшелген негативті өзгерістерді атауға болады;

Төртіншіден, экологиялық зиян білінудің спецификалық нысандарына ие болып табылады (табиғи ресурстардың ластануы, жойылуы, зақымдалуы, сарқылуы, табиғи экологиялық жүйеледрің бұзылуы) . 8

Проф. Бринчук М. М. экологиялық зиян демографиялық көрсеткіштерге әсерін тигізетін қоғамдық маңызды біліну нысандарына: өмір сүру ұзақтығының қысқаруы, халық саны өсімінің азаюы т. б. ие екендігін атап өтеді.

Жоғары да аталғандарды жалпылай отырып, экологиялық зиянның келесідей ерекшеліктерін атап өтуге болады:

1. экологиялық зиян келтірілген кезде барлық негативті салдарлар бірден білінбейді. Келтірілген зиянның бір бөлігі белгісіз уақытта біліуінің мүмкіндігі жоғары, сондықтанда келтірілген шығынның толық жойылуы туралы сөз қозғауға ерте болып табылады.

2. экологиялық зиян тек қана қоршаған орта мен жекелеген табиғи қорлар үшін ғана емес, сонымен қатар экожүйенің ажырамас бөлігі ретінде адам үшін де белгілі бір салдарларға ие болуы мүмкін, және де бұл салдарда бірден білінбей, болашақ ұрпақтан ған айқындалуы ғажап емес.

3. Экологиялық зиян трансшекаралық сипатқа ие болуы да мүмкін, сондықтанда оның салдарлары халықаралық құқықтың екі немесе одан да көп субьектілерін және оның халқына әсерін тигізуі мүмкін, бұл да өз кезегінде зиянды жоюдың процесін қиындатады.

4. Экологиялық зиянның міндетті құраушысы ретінде экономикалық залал танылады, яғни экологияға зиян келтіріле отырып, біз экономикаға да зиян келтіреміз.

5. Экологиялық зиянды туындату кезінде оның фактілік өлшемдерін бағалау өте қиын болып табылады, өйткені оның салдарлары әрдайым сезіле бермейді және де бүгінгі күні қолда бар құралдармен өлшенуі мүмкін, сондықтанда тәжірибеде жиірек экологиялық зиянды бағалаудың шартты әдістеріне жүгінеді.

6. Экологиялық зиянның салдарын әрқашан материалды өлшеу мүмкін бола бермейді, яғни оны экономикалық жағынан бағалау мүмкін бола бермейді, өйткені экологиялық зиянды келтіру кезінде бірқатар жағдайларда табиғи қорларға және қоршаған ортаның басқа да құрамдас бөліктеріне орны толмас задаптар тигізілуі мүмкін, олардың жоғалуы тек жекелеген мемлекеттердің экожүйесіне ғана емес, тұтасынан алғанда бүкіл планетаның экожүйесі үшін орны толмастай болып келеді.

7. Жоғары да аталғандарды біріктіретін экологиялық зиянның тағы да бір ерекшелігі, оның салдарын толықтай бағалау мүмкін бола бермейтіндігінде жатыр. Мысалға, атмосфераға тұрақты түрде көмірқышқыл газын шығару климаттың жаһандық жылуын туындататын парниктік эффектілерге әкеп соғады.

Біз планетамыздың табиғи ресурстары шексіз еместігін, табиғатты және экожүйенің тұтастығын сақтау бүкіл адамзаттың өмір сүруі үшін өте маңызды болып табылатындығын түсінуіміз қажет. Сондықтанда біз қоғамның тұрақты дамуы концепциясын ұстануымыз қажет. Бұл байланыста мемлекет пен табиғат пайдаланушылардың экологиялық саясаты превентивті сипатқа ие болуы қажет, яғни экологиялық зиянның туындауының алдын-алуға бағытталуы қажет.

1. 2 Экологиялық зиянның біліну нысаны.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс