Ұлы Отан соғысына қатысқан Қазақстандық құрамалардың ерліктерін насихаттау
Кіріспе
І.ТАРАУ. ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫНДА МӘСКЕУ ҚАЛАСЫН ҚОРҒАҒАН ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚҰРАМАЛАРДЫҢ ӨТКЕН ЖЕҢІСТІ ЖОЛДАРЫ
1.1 Жорық жолын Мәскеуден бастаған және қорғаған қазақтың ұлттық әскери құрамалары
1.2 Ұлы Отан соғысы жылдарында қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары
ІІ.Тарау. Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстандағы тыл еңбегі
2.1. ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ АНАЛАР МЕН АРУЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІ
2.2. Ұлы Отан соғысы және одан кейінгі жылдардағы білім саласы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І.ТАРАУ. ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫНДА МӘСКЕУ ҚАЛАСЫН ҚОРҒАҒАН ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚҰРАМАЛАРДЫҢ ӨТКЕН ЖЕҢІСТІ ЖОЛДАРЫ
1.1 Жорық жолын Мәскеуден бастаған және қорғаған қазақтың ұлттық әскери құрамалары
1.2 Ұлы Отан соғысы жылдарында қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары
ІІ.Тарау. Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстандағы тыл еңбегі
2.1. ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ АНАЛАР МЕН АРУЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІ
2.2. Ұлы Отан соғысы және одан кейінгі жылдардағы білім саласы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Зерттеудің көкейтестілігі республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетуге, қоғамның экономикалық, саяси-әлеуметтік және рухани өмірін, идеялық-тәрбие жұмыстары саласындағы міндеттерді қайта жаңартуға бағытталған мемлекеттің стратегиялық бағдарымен анықталады.
Қазақ халқының ерлік дәстүрлері, майдангер-жауынгер ерліктері бірқатар шығармаларда мазмұндалған (Б.Момышұлы, Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов, Ә.Нұршайықов, Ж.Жұмақанов, М.Қозыбаев, Ж.Молдабеков, А.Нұрмаханова, О.Чечеткина және т.б.)
Адамзат тарихында үлкенді-кішілі он бес мыңға жуық соғыс өткен екен. Бірақ солардың ішінде ауқымы, құрбандықтары мен алапаттығы жағынан ең жантүршігерлігі екінші дүниежүзілік соғыс және оның құрамдас бөлігі - Ұлы Отан соғысы болды.
Ұлы Отан соғысының тарихын жазуда билікті идеология біздің назарымызды Отанымыздың тарихындағы қасіретті оқиғалардан аударып әкетті. Зерттеушілердің мұрағат қоймаларындағы құпияларға қолы жетпеді, тарихты зерделеуде таңдау жасаумен бөлектеушілік үстемдік етті. Қатаң идеологияық бақылау жағдайында зерттеушілер соғыс тарихның көлеңке жақтарын, сталиндік жүйенің соғыс жағдайы пайдаланып жасаған зұлымдықтарын ашып көрсете алмады.
Әскери – тарихи еңбектерде соғыстың негатипті емес, позитипті тұстарын ғана көрсетуі, жоғарғы басшылыққа жағынып кітап, мақалалардың даяр қалыппен берілуі орын алды. Құрамалардың әскери қимылдары көп жағдайда жеке бөлімше құрамалары арқылы көрсетілді, көрші халықтардың жәрдемі, көмекке берілген көшпен құралдары ескерілмей қала берді. Оларда ұрысты жоспарланған құжаттарға, жағдайдың өзгеруіне байланысты қабылданған шешімдерге талдау аз жасалды.
Ұлы Отан соғысы кезінде Қазақстанда жасақталған ұлттық әскери құрамалар жөнінде тарихшы, академик М.Қозыбаев: «Ұлы Отан соғысы жылдарында ұлттық республикаларда ұлттық-әскери құрамалар құрылғандығы белгілі. Алайда, олардың басым көпшілігі соғыста дұрыс пайдаланбады. Ал кейбір атты әскери құрамалар танкілерге қарсы шығып, жауған оқтың астында бірден жоқ болып кетті. Бұл бір жағынан халқымызға көрсетілген сенімсіздік болса, екінші жағынан тағдыр салған зобалан еді. Өйткені мұндай әскери құрамаларға жаңа ғана өркендей өсіп жетіле бастаған зиялы қауымнның өкілдері алынғанды. Ұлы Отан соғысы жылдарында қазақ сақарасының 1миллион 900 мың адам әскери және еңбек майданына мобизасияланды. Бұл халықтардың төрттен бірі еді», - деп жазған болатын.
Негізінде олар еріктілер қатарынан жасақталып майданға кеткенше республика бюджеті мен халық жарнасына қамтамасыз етілді. Бұл құрамалар соғыс басталысы мен іле–шала жасақталып, жедел түрде әскери дайындықтан өтіп, майданға жөнелтілді. Ұлттық құрамаларды жасақтау туралы бастаманы соғыстың алғашқы қатерлі кезеңінде одақтас республикалар халық комиссариаттары көтерген болатын. Осыған орай, Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің 1941жылғы 13 қарашада аулысы қабылданған еді.
Президентіміз Н.Ә Назарбаевтің «сол кезде біздің республика елдің жұмылдыру орталығы болды десек, артық айтпаған баламыз» деп атап өтеуі нақты шындық екенін айрықтап тұр. 1941–1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысына 1миллон 370 мың қазақстандық қатысты олардың көпшілігі запастағы офицерлермен әскери училищелерді бітірген қазақстан азаматтары екендгін айрықша атап өту керек.
Қазақ халқының ерлік дәстүрлері, майдангер-жауынгер ерліктері бірқатар шығармаларда мазмұндалған (Б.Момышұлы, Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов, Ә.Нұршайықов, Ж.Жұмақанов, М.Қозыбаев, Ж.Молдабеков, А.Нұрмаханова, О.Чечеткина және т.б.)
Адамзат тарихында үлкенді-кішілі он бес мыңға жуық соғыс өткен екен. Бірақ солардың ішінде ауқымы, құрбандықтары мен алапаттығы жағынан ең жантүршігерлігі екінші дүниежүзілік соғыс және оның құрамдас бөлігі - Ұлы Отан соғысы болды.
Ұлы Отан соғысының тарихын жазуда билікті идеология біздің назарымызды Отанымыздың тарихындағы қасіретті оқиғалардан аударып әкетті. Зерттеушілердің мұрағат қоймаларындағы құпияларға қолы жетпеді, тарихты зерделеуде таңдау жасаумен бөлектеушілік үстемдік етті. Қатаң идеологияық бақылау жағдайында зерттеушілер соғыс тарихның көлеңке жақтарын, сталиндік жүйенің соғыс жағдайы пайдаланып жасаған зұлымдықтарын ашып көрсете алмады.
Әскери – тарихи еңбектерде соғыстың негатипті емес, позитипті тұстарын ғана көрсетуі, жоғарғы басшылыққа жағынып кітап, мақалалардың даяр қалыппен берілуі орын алды. Құрамалардың әскери қимылдары көп жағдайда жеке бөлімше құрамалары арқылы көрсетілді, көрші халықтардың жәрдемі, көмекке берілген көшпен құралдары ескерілмей қала берді. Оларда ұрысты жоспарланған құжаттарға, жағдайдың өзгеруіне байланысты қабылданған шешімдерге талдау аз жасалды.
Ұлы Отан соғысы кезінде Қазақстанда жасақталған ұлттық әскери құрамалар жөнінде тарихшы, академик М.Қозыбаев: «Ұлы Отан соғысы жылдарында ұлттық республикаларда ұлттық-әскери құрамалар құрылғандығы белгілі. Алайда, олардың басым көпшілігі соғыста дұрыс пайдаланбады. Ал кейбір атты әскери құрамалар танкілерге қарсы шығып, жауған оқтың астында бірден жоқ болып кетті. Бұл бір жағынан халқымызға көрсетілген сенімсіздік болса, екінші жағынан тағдыр салған зобалан еді. Өйткені мұндай әскери құрамаларға жаңа ғана өркендей өсіп жетіле бастаған зиялы қауымнның өкілдері алынғанды. Ұлы Отан соғысы жылдарында қазақ сақарасының 1миллион 900 мың адам әскери және еңбек майданына мобизасияланды. Бұл халықтардың төрттен бірі еді», - деп жазған болатын.
Негізінде олар еріктілер қатарынан жасақталып майданға кеткенше республика бюджеті мен халық жарнасына қамтамасыз етілді. Бұл құрамалар соғыс басталысы мен іле–шала жасақталып, жедел түрде әскери дайындықтан өтіп, майданға жөнелтілді. Ұлттық құрамаларды жасақтау туралы бастаманы соғыстың алғашқы қатерлі кезеңінде одақтас республикалар халық комиссариаттары көтерген болатын. Осыған орай, Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің 1941жылғы 13 қарашада аулысы қабылданған еді.
Президентіміз Н.Ә Назарбаевтің «сол кезде біздің республика елдің жұмылдыру орталығы болды десек, артық айтпаған баламыз» деп атап өтеуі нақты шындық екенін айрықтап тұр. 1941–1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысына 1миллон 370 мың қазақстандық қатысты олардың көпшілігі запастағы офицерлермен әскери училищелерді бітірген қазақстан азаматтары екендгін айрықша атап өту керек.
1.Қазақстан конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.
2. Қазақстан Республикасының дамуының стратегиялық «Қазақстан -2050» бағдарламасы
3. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңы (2007)
4. «Әскери міндеттілік және әскери қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8-шілдедегі Заңы
5. «Қазақстан Республикасының Әскери Доктринасы» 11.02.2011 ж.
6. Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 10 қазандағы №200 Жарлығы
6 К.Аманжолов. Екінші дүниежүзілік соғыс.-Алматы: Білім.- 1995.-215 б.
7 Ф.Оңғарсынова.«Арулар отты жылдар».-Алматы: Жазушы, -1975, Б.18-49.
8 К.Аманжолов., А. Тасболатов. Қазақстанның әскери тарихы. Оқу құралы. –Алматы: Білім, 2008. -320 б.
9 К. Аманжолов. Жауынгерлік туы астында. -Алматы: Білім, 1991.- 256 б.
10 Б. Момышұлы. Қанмен жазылған кітап. Ұшқан ұя.-Т.1.-Алматы: Жазушы, 2004.-480 б.
11 А.А.Гречко. Соғыс жылдары.1941-1943.-Алматы: Қазақстан, 1978.-576 б.
12 Тоқысбаев Б., Сужикова А. Тарихи тұлғалар. Танымдық-көпшілік басылым. -Алматы: Алматыкітап,-2006.-410 б.
13 Т. Көлбаев. Рахымжанды Ресей ресми мойындады. //Алаш Айнасы. – 2009.- Б.4.
14 Т. Көлбаев. Әрі қол басшы, әрі ғалым-Сақтаған Бәйішев. //Алаш Айнасы. -2009.- Б.4.
15 Әлия Молдағұлова. //Қазақстан әйелдері журналы. -1995.- №3.- Б. 25
16 Мырзахметов М. Ұлы Отан соғысының батыры Бауыржан Момышұлы батыр. –Алматы: Жалын, – 1991.-203 б.
17 К.Аманжолов. Ерліктің жарқын беттері. – Алматы: Қазақстан, 1987. – 310 б.
18 С.Мұқанов. «Өшпес даңқ». –Алматы: Жазушы, 1985. -137 б.
19 К.Р. Аманжолов. Шайқаста шыңдалған достық. –Алматы: Мектеп, -1985.-98 б.
20 Құнантаева К., Бақаев Ә. Қазақстанның тұңғыш әскери академигі //Егемен Қазақстан. - 2006. – (№107-108). – Б.4
21 Т. Көлбаев. Әрі қол басшы, әрі ғалым-Сақтаған Бәйішев. //Алаш Айнасы. -2009. -Б.4.
22 Қ. Қайсенов. Жау тылында.- Алматы: Жазушы, -1977. -610 б.
23 Совет Одағының қазақстандық батырлары. Т.1. Б.97-98.
24 Казахстан в период Великой Отечественной воены Советского Союза. С.181.
25 Ерлік: Әскери әңгімелер жинағы. – Алматы: Жазушы, 1968. – 159 б.
26 Аманжолов К. Қазақстанның қарулы күштері //Қазақ тарихы. – 1999. - №3. – Б.14-19
27 Әлиханұлы Ж. №1 Халық Қаһарманы: Армия генералы Сағадат Нұрмағамбетовпен әңгіме //Егемен Қазақстан. – 2006. – (№311-314). – Б.9
28 Жеңіс жолының жалғастығы: (4 мамыр – Қазақстан Қарулы Күштерінің туған күні. Қазақстан Республикасының қорғаныс министрі армия генералы Мұхтар Алтынбаепен сұхбат; Әңг.Ж.Самрат //Егемен Қазақстан. - 2006.- №97-99. Б.6.
29 Ибрагимов Ә. Қаһарман //Қазақ батырлары. – 2006. -№10.-Б.4-5
30 Әлім А. Түсіме енді жастығым әскердегі: Поэзия //Алматы ақшамы. – 2000. №78 (213). – Б.3
31 Әбділда Б. Әскер–ел қорғаны //Алматы ақшамы. -1997.-№125(369)– Б. 17
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
50 елдің қатарына кіру стратегиясы. // Егемен Қазақстан, 19.01. 2006, №16
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан –2030: барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. –Алматы: Білім. -11 қазан, 1997. –17б.
3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы және оны жүзеге асыру жөніндегі құжаттар. / Құрас. Е.К.Қасымбеков, Ж.А.Қараев. – Астана: Дастан, 2000 ж. -336 бет.
4. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Стратегиялық даму жоспарының Мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан. 16 қазан, 2004 жыл.
5.
6. «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. 1-кітап Алматы 2003 ж.
7. «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. 2-кітап Алматы 2003 ж.
8. «АҚ және ТЖ» бойынша жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. Алматы: ҚазАУ 2005 ж.
9. Неменко Б.А. Оспанова Г.К Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы(Оқулық).- Алматы 2002.344б.
10. Еңбекті қорғау және тіршілік қауіпсіздігі : Оқулық / Қ. Т. Жантасов, Е. Н. Кочеров, А. С. Наукенова ; ҚР Білім және Ғылым мин-гі. - Алматы : Дәуір, 2012. - 512 б.
11. Арнайы оқу бөліміндегі дене тәрбиесі оқу үрдісінің технологиясы : оқу әдістемелік құралы / А. И. Арщенко, Н. П. Вишнякова, Г. Х. Рахимбаева ; Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік Ұлттық Университеті. - Алматы : Қазақ университеті, 2012. - 94 б.
12. Әлібеков А. Азаматтық қорғаныс бүкілхалықтық іс. Алматы, 1998ж.
13. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы ҚР Заңы. 15 шілде 1996ж. «Егемен Қазқастан» газеті
14. Төтенше жағдайлар және Азаматтық қорғаныс жөніндегі материалдардың ақпараттық әдістемелік жинағы. 1, 2, 3, 4, -шығарылымдары, Алматы 2000ж.
15. Арпабеков С. Өміртіршілік қауіпсіздігі. Алматы, 2004ж.
16. Мырзабеков А. Жазатайым жарақат алғанда.Алматы 1988ж.
17. Оразақов Е. Дәрігерлік кеңес. Алматы 1991ж.
18. Тіршілік қауіпсіздігі. Оқу құралы 1-кітап. Алматы 2003ж.
19. Қ.Қайым, Р.Сәтімбеков, Ж.Қожантаева. «Биология 7 сынып». Алмат, 2007.
20. Т.Қасымбаева, К.Мұхамеджанов «Биология 10 сынып» Алматы «Атамұра» 2007ж [1-12 бет].
21. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011-2015 жылдарға арналған бағдарламасы материалдары.
22. «Саламатты Қазақстан» [85-91 бет].
23. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігінің тапсырысы бойынша көпшілікке арналған ақпараттық кітапшалары.
24. Кәсіптік бағдар (кәсіпке баулу) Түркменұлы. ЖОО студенттеріне арналған оқулық. Түркістан, 2008 ж.
25. «Азаматтық қорғаныс» Алматы: Мектеп, 2004.
26. Алғашқы әскери дайындық. Жалпы білім беретін мектептердің 11-сынып мұғалімдеріне әдістемелік құрал. К.Р.Аманжолов, А.Б.Тасболатов, Д.К.Майхиев. – Алматы: Мектеп, 2007.
27. Алғашқы әскери дайындық. Дидактикалық материалдар. Жалпы білім беретін мектептердің 11-сыныбына арналған. К.Р.Аманжолов, Д.К.Майхиев – Алматы: Мектеп, 2007.
28. Алғашқы әскери дайындық. Жұмыс дәптері. Жалпы білім беретін мектептердің 11-сыныбына арналған. Д.К.Майхиев. – Алматы: Мектеп, 2007. 29. Өмір қауіпсіздігі негіздері. Оқу құралы.С.Тайжанов.– Алматы: «Дәнекер» баспасы, 2004.
34. Исторический опыт защиты Отечества. Учебное пособие. Сост. П.С. Белан, Т.Б. Балакаев. - Алматы, 1999.
37. Берлибаев Қ.Қ., Оспанкулов Е.Е., Тоқмолдаев Н.М. Бастапқы әскери дайындық пәнінен сабақ беру әдістемесі. Оқу құралы. – Алматы: «Әрекет-Принт», 2009. –86б.
38. Жаксыгельдинов М.Т. Алғашқы әскери дайындық. –Алматы:Білім, 2000.-252б.
40. Аверин А.И. Алғашқы әскери дайындық. –Алматы, 1987.-231б.
Резниченко В.Г. Тактика.–Москва, Воениздат, 1984.-256с.
41 Бастауыш әскери дайындық: Орта оқу орындарына арналған оқулық. 1- ші бас. –Алматы,АОӘО, 2000ж.-400б.
42. .Серикбаев К.С. Вопросы защиты суверенитета и обеспечения безопасности государства в Конституции Ресрпублики Казахстан // Багдар.–2005.–№3.–С.11-17.
43. Әлібеков Б. Мектеп оқушыларының әрқайсысының отан қорғауға дайындық сапасын қалыптастыру. әдістемелік журнал: «Алғашқы әскери дайындық». №6, Алматы. 2003-Б. 34-36.
44. Бастауыш әскери дайындық: Орта оқу орындарына арналған оқулық 1-ші бас. –Алматы,АОӘО, 2000ж.-400б.
48. Военно-полевая терапия. Под редакцией Гембицкого Е.В. - Л.; Медицина, 1987. - 256 с.
49. Военно-морская терапия. Учебник. Под ред. проф. Симоненко В.Б„ проф. Бойцова С.А., д.м.н. Емельяненко В.М. Изд-во Воентехпит., - М.: 1998. - 552 с.
50. Основы организации медицинского обеспечения советской армии и военно-морского флота. - М.: Воениз¬дат, 1983.-448 с.
51. Витренко Н.С. Гражданская оборона в общеобразовательной школе. - М,2002.
52. Храпченков В.Г. Военно-физическое воспитание учащихся в школах Казахстана (1941-1945 гг.): Автореф. дис ... канд. пед. наук. Алма-Ата, 1984,
53. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. // 12 жылдық білім, №11.2006, - 3-50 беттер.
54. Концепция государственного стандарта высшего образования Республики Казахстан. – Алматы: РИК, 1998. - 196 с.
56. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.//Қазақстан жоғары мектебі, №1, 2004.
57. Тасболатов А.Б. (ҚР Қорғаныс министрі орынбасары генерал-лейтенант). Қарулы Күштері Жастар бастамалары орталықтары белсенділерінің ІІ-ші Бүкілармиялық кеңесінің баяндамасы. //Әдістемелік журнал: Алғашқы әскери дайындық. Алматы. 14 наурыз 2003; 27 ақпан 2004.
58. Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі N319 Заңы. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2007 ж., N 20, 151-құжат; "Егемен Қазақстан" 2007 жылғы 15 тамыз N254-256.
59. Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2007-2012 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, (20 маусым) 2007 жыл. - 27 б.
60. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы.: Ана тілі, 1992. -160 б.
61. Сатыева Н.А. Білім беру мазмұнын кәсіби бағытта қалыптастырудың маңызы. // «М.Әуезов – жаңа дәуір данышпаны» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция еңбектері. – Шымкент.: ОҚМУ, 2007.
62. Жолдасбекова С.А., Ысқақова М.Ж. 12 жылдық білім беретін мектеп пен ЖОО-ң сабақтастылығы. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция еңбектері. – Шымкент.: ОҚМУ, 2007
1. Методические рекомендации для проведения занятий по огневой подготовке со студентами, обучающихся по специальности 050104 –НВП. Тираж 100 экз. Типография «ЭСТАМП» Подписано в печать 20. 08. 2010г Алматы заказ 1342, 52 стр. Авторы: А.А.Загинайко, К.А.Кулатаев.
2. Тактическая подготовка солдата мотострелкового отделения Учебное пособие Алматы-2010г КазНПУ им. Абая 88 стр.Тираж 100 экз. Типография «ЭСТАМП» Подписано в печать 20. 08. 2010г Алматы заказ 1343 Авторы: А.А.Загинайко, К.А.Кулатаев.
3. 3,4 курс студенттерін кәсіби педагогикалық іс – тәжрибеден өтуді ұйымдастыру оқу - әдістемелік құралы.Мамандық: 5В010400- «Бастапқы әскери дайындық» (Күндізгі оқу бөліміне) Алматы – 2011ж 44бет. Берлибаев К.К., Кулатаев К.А.
4. Саптық дайындық. оқу құралы. Авторлары К Берлибаев, К Кулатаев; Е Оспанкулов Алматы 2012г. 39 бет.
8. Военная энциклопедия Казахстана. Том№2 «сарбаз» Алматы. «Білім» 2007г.
9. Начальная книга будущего командира НВП. Минск. Харвест АСТ. 2001
10. Андрющенко В А., Пирожков П А Военно-инженерная подготовка. Учебное пособие. Тамбов. Издательство Тамб. гос. тех. ун-та 2004, 112с.
13. Проведение занятий по начальной военной подготовке. М.П. Брысин, П.М. Калинин, 1990 г.
14. Методика начального военного обучения. И.Г. Назимка, Ф.С. Штыкало.2010
15. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Әскери іс. Алматы. «Мектеп» 2007ж
16. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 11 қазан 2004ж.
17. Қазақстан Республикасының әскери доктринасы, 21.03.2007 ж.
18. Лебедева Ю.А., Серебряков В.П. Бактериологическое оружие иностранных армий и защита от него. М., 1983.
19. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 11 қазан 2004ж.
20. Қазақстан Республикасының әскери доктринасы, 21.03.2007 ж.
21. Қазақстан Республикасының «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасы, 1997 ж.
22. Руководство по организации медицинского обеспечения при массовых поражениях населения, Бурназян А.И. - М.: Медицина, 1971.
2. Қазақстан Республикасының дамуының стратегиялық «Қазақстан -2050» бағдарламасы
3. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңы (2007)
4. «Әскери міндеттілік және әскери қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8-шілдедегі Заңы
5. «Қазақстан Республикасының Әскери Доктринасы» 11.02.2011 ж.
6. Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 10 қазандағы №200 Жарлығы
6 К.Аманжолов. Екінші дүниежүзілік соғыс.-Алматы: Білім.- 1995.-215 б.
7 Ф.Оңғарсынова.«Арулар отты жылдар».-Алматы: Жазушы, -1975, Б.18-49.
8 К.Аманжолов., А. Тасболатов. Қазақстанның әскери тарихы. Оқу құралы. –Алматы: Білім, 2008. -320 б.
9 К. Аманжолов. Жауынгерлік туы астында. -Алматы: Білім, 1991.- 256 б.
10 Б. Момышұлы. Қанмен жазылған кітап. Ұшқан ұя.-Т.1.-Алматы: Жазушы, 2004.-480 б.
11 А.А.Гречко. Соғыс жылдары.1941-1943.-Алматы: Қазақстан, 1978.-576 б.
12 Тоқысбаев Б., Сужикова А. Тарихи тұлғалар. Танымдық-көпшілік басылым. -Алматы: Алматыкітап,-2006.-410 б.
13 Т. Көлбаев. Рахымжанды Ресей ресми мойындады. //Алаш Айнасы. – 2009.- Б.4.
14 Т. Көлбаев. Әрі қол басшы, әрі ғалым-Сақтаған Бәйішев. //Алаш Айнасы. -2009.- Б.4.
15 Әлия Молдағұлова. //Қазақстан әйелдері журналы. -1995.- №3.- Б. 25
16 Мырзахметов М. Ұлы Отан соғысының батыры Бауыржан Момышұлы батыр. –Алматы: Жалын, – 1991.-203 б.
17 К.Аманжолов. Ерліктің жарқын беттері. – Алматы: Қазақстан, 1987. – 310 б.
18 С.Мұқанов. «Өшпес даңқ». –Алматы: Жазушы, 1985. -137 б.
19 К.Р. Аманжолов. Шайқаста шыңдалған достық. –Алматы: Мектеп, -1985.-98 б.
20 Құнантаева К., Бақаев Ә. Қазақстанның тұңғыш әскери академигі //Егемен Қазақстан. - 2006. – (№107-108). – Б.4
21 Т. Көлбаев. Әрі қол басшы, әрі ғалым-Сақтаған Бәйішев. //Алаш Айнасы. -2009. -Б.4.
22 Қ. Қайсенов. Жау тылында.- Алматы: Жазушы, -1977. -610 б.
23 Совет Одағының қазақстандық батырлары. Т.1. Б.97-98.
24 Казахстан в период Великой Отечественной воены Советского Союза. С.181.
25 Ерлік: Әскери әңгімелер жинағы. – Алматы: Жазушы, 1968. – 159 б.
26 Аманжолов К. Қазақстанның қарулы күштері //Қазақ тарихы. – 1999. - №3. – Б.14-19
27 Әлиханұлы Ж. №1 Халық Қаһарманы: Армия генералы Сағадат Нұрмағамбетовпен әңгіме //Егемен Қазақстан. – 2006. – (№311-314). – Б.9
28 Жеңіс жолының жалғастығы: (4 мамыр – Қазақстан Қарулы Күштерінің туған күні. Қазақстан Республикасының қорғаныс министрі армия генералы Мұхтар Алтынбаепен сұхбат; Әңг.Ж.Самрат //Егемен Қазақстан. - 2006.- №97-99. Б.6.
29 Ибрагимов Ә. Қаһарман //Қазақ батырлары. – 2006. -№10.-Б.4-5
30 Әлім А. Түсіме енді жастығым әскердегі: Поэзия //Алматы ақшамы. – 2000. №78 (213). – Б.3
31 Әбділда Б. Әскер–ел қорғаны //Алматы ақшамы. -1997.-№125(369)– Б. 17
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
50 елдің қатарына кіру стратегиясы. // Егемен Қазақстан, 19.01. 2006, №16
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан –2030: барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. –Алматы: Білім. -11 қазан, 1997. –17б.
3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы және оны жүзеге асыру жөніндегі құжаттар. / Құрас. Е.К.Қасымбеков, Ж.А.Қараев. – Астана: Дастан, 2000 ж. -336 бет.
4. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Стратегиялық даму жоспарының Мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан. 16 қазан, 2004 жыл.
5.
6. «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. 1-кітап Алматы 2003 ж.
7. «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. 2-кітап Алматы 2003 ж.
8. «АҚ және ТЖ» бойынша жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. Алматы: ҚазАУ 2005 ж.
9. Неменко Б.А. Оспанова Г.К Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы(Оқулық).- Алматы 2002.344б.
10. Еңбекті қорғау және тіршілік қауіпсіздігі : Оқулық / Қ. Т. Жантасов, Е. Н. Кочеров, А. С. Наукенова ; ҚР Білім және Ғылым мин-гі. - Алматы : Дәуір, 2012. - 512 б.
11. Арнайы оқу бөліміндегі дене тәрбиесі оқу үрдісінің технологиясы : оқу әдістемелік құралы / А. И. Арщенко, Н. П. Вишнякова, Г. Х. Рахимбаева ; Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік Ұлттық Университеті. - Алматы : Қазақ университеті, 2012. - 94 б.
12. Әлібеков А. Азаматтық қорғаныс бүкілхалықтық іс. Алматы, 1998ж.
13. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы ҚР Заңы. 15 шілде 1996ж. «Егемен Қазқастан» газеті
14. Төтенше жағдайлар және Азаматтық қорғаныс жөніндегі материалдардың ақпараттық әдістемелік жинағы. 1, 2, 3, 4, -шығарылымдары, Алматы 2000ж.
15. Арпабеков С. Өміртіршілік қауіпсіздігі. Алматы, 2004ж.
16. Мырзабеков А. Жазатайым жарақат алғанда.Алматы 1988ж.
17. Оразақов Е. Дәрігерлік кеңес. Алматы 1991ж.
18. Тіршілік қауіпсіздігі. Оқу құралы 1-кітап. Алматы 2003ж.
19. Қ.Қайым, Р.Сәтімбеков, Ж.Қожантаева. «Биология 7 сынып». Алмат, 2007.
20. Т.Қасымбаева, К.Мұхамеджанов «Биология 10 сынып» Алматы «Атамұра» 2007ж [1-12 бет].
21. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011-2015 жылдарға арналған бағдарламасы материалдары.
22. «Саламатты Қазақстан» [85-91 бет].
23. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігінің тапсырысы бойынша көпшілікке арналған ақпараттық кітапшалары.
24. Кәсіптік бағдар (кәсіпке баулу) Түркменұлы. ЖОО студенттеріне арналған оқулық. Түркістан, 2008 ж.
25. «Азаматтық қорғаныс» Алматы: Мектеп, 2004.
26. Алғашқы әскери дайындық. Жалпы білім беретін мектептердің 11-сынып мұғалімдеріне әдістемелік құрал. К.Р.Аманжолов, А.Б.Тасболатов, Д.К.Майхиев. – Алматы: Мектеп, 2007.
27. Алғашқы әскери дайындық. Дидактикалық материалдар. Жалпы білім беретін мектептердің 11-сыныбына арналған. К.Р.Аманжолов, Д.К.Майхиев – Алматы: Мектеп, 2007.
28. Алғашқы әскери дайындық. Жұмыс дәптері. Жалпы білім беретін мектептердің 11-сыныбына арналған. Д.К.Майхиев. – Алматы: Мектеп, 2007. 29. Өмір қауіпсіздігі негіздері. Оқу құралы.С.Тайжанов.– Алматы: «Дәнекер» баспасы, 2004.
34. Исторический опыт защиты Отечества. Учебное пособие. Сост. П.С. Белан, Т.Б. Балакаев. - Алматы, 1999.
37. Берлибаев Қ.Қ., Оспанкулов Е.Е., Тоқмолдаев Н.М. Бастапқы әскери дайындық пәнінен сабақ беру әдістемесі. Оқу құралы. – Алматы: «Әрекет-Принт», 2009. –86б.
38. Жаксыгельдинов М.Т. Алғашқы әскери дайындық. –Алматы:Білім, 2000.-252б.
40. Аверин А.И. Алғашқы әскери дайындық. –Алматы, 1987.-231б.
Резниченко В.Г. Тактика.–Москва, Воениздат, 1984.-256с.
41 Бастауыш әскери дайындық: Орта оқу орындарына арналған оқулық. 1- ші бас. –Алматы,АОӘО, 2000ж.-400б.
42. .Серикбаев К.С. Вопросы защиты суверенитета и обеспечения безопасности государства в Конституции Ресрпублики Казахстан // Багдар.–2005.–№3.–С.11-17.
43. Әлібеков Б. Мектеп оқушыларының әрқайсысының отан қорғауға дайындық сапасын қалыптастыру. әдістемелік журнал: «Алғашқы әскери дайындық». №6, Алматы. 2003-Б. 34-36.
44. Бастауыш әскери дайындық: Орта оқу орындарына арналған оқулық 1-ші бас. –Алматы,АОӘО, 2000ж.-400б.
48. Военно-полевая терапия. Под редакцией Гембицкого Е.В. - Л.; Медицина, 1987. - 256 с.
49. Военно-морская терапия. Учебник. Под ред. проф. Симоненко В.Б„ проф. Бойцова С.А., д.м.н. Емельяненко В.М. Изд-во Воентехпит., - М.: 1998. - 552 с.
50. Основы организации медицинского обеспечения советской армии и военно-морского флота. - М.: Воениз¬дат, 1983.-448 с.
51. Витренко Н.С. Гражданская оборона в общеобразовательной школе. - М,2002.
52. Храпченков В.Г. Военно-физическое воспитание учащихся в школах Казахстана (1941-1945 гг.): Автореф. дис ... канд. пед. наук. Алма-Ата, 1984,
53. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. // 12 жылдық білім, №11.2006, - 3-50 беттер.
54. Концепция государственного стандарта высшего образования Республики Казахстан. – Алматы: РИК, 1998. - 196 с.
56. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.//Қазақстан жоғары мектебі, №1, 2004.
57. Тасболатов А.Б. (ҚР Қорғаныс министрі орынбасары генерал-лейтенант). Қарулы Күштері Жастар бастамалары орталықтары белсенділерінің ІІ-ші Бүкілармиялық кеңесінің баяндамасы. //Әдістемелік журнал: Алғашқы әскери дайындық. Алматы. 14 наурыз 2003; 27 ақпан 2004.
58. Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі N319 Заңы. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2007 ж., N 20, 151-құжат; "Егемен Қазақстан" 2007 жылғы 15 тамыз N254-256.
59. Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2007-2012 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, (20 маусым) 2007 жыл. - 27 б.
60. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы.: Ана тілі, 1992. -160 б.
61. Сатыева Н.А. Білім беру мазмұнын кәсіби бағытта қалыптастырудың маңызы. // «М.Әуезов – жаңа дәуір данышпаны» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция еңбектері. – Шымкент.: ОҚМУ, 2007.
62. Жолдасбекова С.А., Ысқақова М.Ж. 12 жылдық білім беретін мектеп пен ЖОО-ң сабақтастылығы. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция еңбектері. – Шымкент.: ОҚМУ, 2007
1. Методические рекомендации для проведения занятий по огневой подготовке со студентами, обучающихся по специальности 050104 –НВП. Тираж 100 экз. Типография «ЭСТАМП» Подписано в печать 20. 08. 2010г Алматы заказ 1342, 52 стр. Авторы: А.А.Загинайко, К.А.Кулатаев.
2. Тактическая подготовка солдата мотострелкового отделения Учебное пособие Алматы-2010г КазНПУ им. Абая 88 стр.Тираж 100 экз. Типография «ЭСТАМП» Подписано в печать 20. 08. 2010г Алматы заказ 1343 Авторы: А.А.Загинайко, К.А.Кулатаев.
3. 3,4 курс студенттерін кәсіби педагогикалық іс – тәжрибеден өтуді ұйымдастыру оқу - әдістемелік құралы.Мамандық: 5В010400- «Бастапқы әскери дайындық» (Күндізгі оқу бөліміне) Алматы – 2011ж 44бет. Берлибаев К.К., Кулатаев К.А.
4. Саптық дайындық. оқу құралы. Авторлары К Берлибаев, К Кулатаев; Е Оспанкулов Алматы 2012г. 39 бет.
8. Военная энциклопедия Казахстана. Том№2 «сарбаз» Алматы. «Білім» 2007г.
9. Начальная книга будущего командира НВП. Минск. Харвест АСТ. 2001
10. Андрющенко В А., Пирожков П А Военно-инженерная подготовка. Учебное пособие. Тамбов. Издательство Тамб. гос. тех. ун-та 2004, 112с.
13. Проведение занятий по начальной военной подготовке. М.П. Брысин, П.М. Калинин, 1990 г.
14. Методика начального военного обучения. И.Г. Назимка, Ф.С. Штыкало.2010
15. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Әскери іс. Алматы. «Мектеп» 2007ж
16. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 11 қазан 2004ж.
17. Қазақстан Республикасының әскери доктринасы, 21.03.2007 ж.
18. Лебедева Ю.А., Серебряков В.П. Бактериологическое оружие иностранных армий и защита от него. М., 1983.
19. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 11 қазан 2004ж.
20. Қазақстан Республикасының әскери доктринасы, 21.03.2007 ж.
21. Қазақстан Республикасының «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасы, 1997 ж.
22. Руководство по организации медицинского обеспечения при массовых поражениях населения, Бурназян А.И. - М.: Медицина, 1971.
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуын
жеделдетуге, қоғамның экономикалық, саяси-әлеуметтік және рухани өмірін,
идеялық-тәрбие жұмыстары саласындағы міндеттерді қайта жаңартуға
бағытталған мемлекеттің стратегиялық бағдарымен анықталады.
Қазақ халқының ерлік дәстүрлері, майдангер-жауынгер ерліктері бірқатар
шығармаларда мазмұндалған (Б.Момышұлы, Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов, Ә.Нұршайықов,
Ж.Жұмақанов, М.Қозыбаев, Ж.Молдабеков, А.Нұрмаханова, О.Чечеткина және
т.б.)
Адамзат тарихында үлкенді-кішілі он бес мыңға жуық соғыс өткен екен.
Бірақ солардың ішінде ауқымы, құрбандықтары мен алапаттығы жағынан ең
жантүршігерлігі екінші дүниежүзілік соғыс және оның құрамдас бөлігі - Ұлы
Отан соғысы болды.
Ұлы Отан соғысының тарихын жазуда билікті идеология біздің назарымызды
Отанымыздың тарихындағы қасіретті оқиғалардан аударып әкетті.
Зерттеушілердің мұрағат қоймаларындағы құпияларға қолы жетпеді, тарихты
зерделеуде таңдау жасаумен бөлектеушілік үстемдік етті. Қатаң идеологияық
бақылау жағдайында зерттеушілер соғыс тарихның көлеңке жақтарын, сталиндік
жүйенің соғыс жағдайы пайдаланып жасаған зұлымдықтарын ашып көрсете алмады.
Әскери – тарихи еңбектерде соғыстың негатипті емес, позитипті тұстарын
ғана көрсетуі, жоғарғы басшылыққа жағынып кітап, мақалалардың даяр қалыппен
берілуі орын алды. Құрамалардың әскери қимылдары көп жағдайда жеке бөлімше
құрамалары арқылы көрсетілді, көрші халықтардың жәрдемі, көмекке берілген
көшпен құралдары ескерілмей қала берді. Оларда ұрысты жоспарланған
құжаттарға, жағдайдың өзгеруіне байланысты қабылданған шешімдерге талдау аз
жасалды.
Ұлы Отан соғысы кезінде Қазақстанда жасақталған ұлттық әскери құрамалар
жөнінде тарихшы, академик М.Қозыбаев: Ұлы Отан соғысы жылдарында ұлттық
республикаларда ұлттық-әскери құрамалар құрылғандығы белгілі. Алайда,
олардың басым көпшілігі соғыста дұрыс пайдаланбады. Ал кейбір атты әскери
құрамалар танкілерге қарсы шығып, жауған оқтың астында бірден жоқ болып
кетті. Бұл бір жағынан халқымызға көрсетілген сенімсіздік болса, екінші
жағынан тағдыр салған зобалан еді. Өйткені мұндай әскери құрамаларға жаңа
ғана өркендей өсіп жетіле бастаған зиялы қауымнның өкілдері алынғанды. Ұлы
Отан соғысы жылдарында қазақ сақарасының 1миллион 900 мың адам әскери және
еңбек майданына мобизасияланды. Бұл халықтардың төрттен бірі еді, - деп
жазған болатын.
Негізінде олар еріктілер қатарынан жасақталып майданға кеткенше
республика бюджеті мен халық жарнасына қамтамасыз етілді. Бұл құрамалар
соғыс басталысы мен іле–шала жасақталып, жедел түрде әскери дайындықтан
өтіп, майданға жөнелтілді. Ұлттық құрамаларды жасақтау туралы бастаманы
соғыстың алғашқы қатерлі кезеңінде одақтас республикалар халық
комиссариаттары көтерген болатын. Осыған орай, Мемлекеттік Қорғаныс
Комитетінің 1941жылғы 13 қарашада аулысы қабылданған еді.
Президентіміз Н.Ә Назарбаевтің сол кезде біздің республика елдің
жұмылдыру орталығы болды десек, артық айтпаған баламыз деп атап өтеуі
нақты шындық екенін айрықтап тұр. 1941–1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысына
1миллон 370 мың қазақстандық қатысты олардың көпшілігі запастағы
офицерлермен әскери училищелерді бітірген қазақстан азаматтары екендгін
айрықша атап өту керек.
1941–1945 жылдар аралығында Қазақстанда 12 атқыштар мен 4 кавалериялық
дибизия, 7 атқыштар бригадасы мен 5 жеке полк және әр түрлі әскер
түрлерінің батольандары құрылған. Оның ішінде 3 атты әскер дибизясы мен 2
атқыштар бригадасы ұлттық құрамалар ретінде құрылды.
Соғыс тарихнамасында көмескі мәселелердің бірі–ол Кеңес Армиясының
ұлттық құрамына байланысты нақты мәліметтің аз болуы. Кейінгі жылдар
соғыстың ақтандақ беттері ашылып, ашық пікірлер айтылуда. Мұндай сәттерде
салиқалы пікірлермен қатар жаңсақ ойлар да тіптен белгілі бір мақсатты
көздеген арандатушылық әрекеттер де көрініп қалады. Мысалы, біреулер Ұлы
отан соғысының нәтежесі мен Ұлы жеңістің маңызын жоққа шығарғысы келеді. Ал
мұндай нәрселер жасұрпақтың санасына күдік салып, күнделікті тұрмыста
олардың кейбірі соғыс ардагерлерінің намысына тиетін қылықтарға
итермелейді. Бұл әрине маман зерттеушілерден, содай – ақ соңғы кезде тарихи
тақырыптарға асығыс тұжырым жасай салатын тарихшылардан үлкен
жауапкешілікті талап етеді. Себебі соңғы топтағы авторлардың тарихқа да
қоғамдық ой пікірге де тигізер пайдасынан зияны мол екендігін ескерген жөн.
Осындай қарама-қайшылықтарды ескере отырып біз дипломдық жұмысымызда
Қазақстанда құрылған құрамалардың Ұлы Отан соғысындағы ерлік жолдарын
баяндау үшін зерттеу тақырыбын Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның
ұлттық әскери ұйымдарының құрылу тарихы мен ұрыс жолы деп таңдауыма негіз
болды.
Зерттеу обьектісі: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның ұлттық
әскери ұйымдарының құрылу тарихы мен ұрыс жолы
Зерттеу пәні: жас ұрпақтың тәрбие үдірісі.
Зерттеудің мақсаты: Ұлы Отан соғысына қатысқан Қазақстандық құрамалардың
ерліктерін насихаттау.
Зерттеу әдістері: Философиялық, ҰОС қатысты тарихи әдебиеттерді
теориялық талдау, ғылыми конферециялар жинақтары мен мерзімді баспалардағы
ғылыми мақалаларға шолу, мұрағат материалдарын жинақтау және талдау жасау,
білім саласындағы нормативтік құжаттарды зерттеу, оқу бағдарламалары мен
мектеп құжаттарын талдау.
Ғылыми болжамы: егер Ұлы Отан соғысына қатысқан Қазақстандық
құрамалардың ерлік жолдары нақты зерттеліп, жас ұрпақты тәрбиелеу ісінде
пайдаланса онда жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру тиімділігі артады,
өйткені Ұлы Отан соғысына қатысқан Қазақстандық құрамалардың ерліктері
патриоттық тәрбие берудің қайнар көзі.
Зерттеудің міндеті:
• Ұлы Отан соғысына қатысқан Қазақстанда жасақталған құрамаларды
айқындау;
• Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанда жасақталған құрамалардың
қандай майдандарда соғысқанын және ерлік жолдарын саралау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының дамуының стратегиялық
Қазақстан -2050 бағдарламасы [2], Қазақстан Республикасының “Білім
туралы” Заңы (2007) [3], Әскери міндеттілік және әскери қызметі туралы
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8-шілдедегі Заңы [4], Қазақстан
Республикасының Әскери Доктринасы 11.02.2011 ж. [5], Қазақстан
Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің 2006 жылғы 10 қазандағы №200 Жарлығы [6], мерзімдік баспа
сөздерде жарияланған ғылыми мақалалар мен материалдар.
Зерттеудің теориялық мәнділігі:
➢ Білім беру мекемелерінде тәрбие сағаттары мен бастапқы әскери
дайындық сабағында, патриоттық іс шаралар барысында Ұлы Отан соғысы
жылдары Қазақстанда жасақталған құрамалар туралы білім беру дербес
және тарихи-педагогикалық тұжырымдау тұрғысынан тұтастай
қарастырылуында;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
❖ жалпы білім беретін мектептермен, лицейлердің тәрбие беру
үдірісінде пайдалану.
❖ жастарды әскерге дейін дайындау үдірісінде пайдалану.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанда жасақталған құрамалардың майдан
даласында жүріп өткен жолдарын нақтылау.
- Ұлы Отан соғыс жылдары Қазақстанда жасақталған құрамалардың көрсеткен
ерліктерін білім беретін мекемелерде жас ұрпақты патриоттыққа және
азаматтық құндылыққа тәрбиелеуде тиімді пайдалану.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, төрт тараудан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады .
Кіріспе бөлімінде зертеудің көкейкестілігі, зерттеу обьектісі, зерттеу
пәні, зерттеу мақсаты, зерттеу міндеті, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу
әдістері, зерттеу көздері, зерттеудің теориялық мәнділігі, зерттеудің
практикалық мәнділігі, қорғауға ұсынылатын қағидалар қарастырылған.
Ұлы отан соғысында Мәскеу қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың
өткен жеңісті жолдары атты бірінші тарауда жорық жолын Мәскеуден бастаған
Қазақстандық құрамалар ерлік жолдары қарастырылған.
Ұлы Отан соғысы жылында Қазақстандағы тыл еңбегі атты екінші тарауда
әскерлермен бірге тыл еңбеккерлерінің еңбектегі ерліктері баяндалады.
Қорытынды бөлімінде дипломдық жұмысқа қорытынды жасалынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі бөлімінде дипломдық жұмысты жазуда
пайдаланылған дерек көздерінің тізімі берілген.
І-ТАРАУ. ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫНДА МӘСКЕУ ҚАЛАСЫН ҚОРҒАҒАН ҚАЗАҚСТАНДЫҚ
ҚҰРАМАЛАРДЫҢ ӨТКЕН ЖЕҢІСТІ ЖОЛДАРЫ
1.1 Жорық жолын Мәскеуден бастаған және қорғаған қазақтың ұлттық әскери
құрамалары
Бұл жылдары Қазақстанда барлығы 20-дан астам атқыштар және атты әскер
дивизиясы мен бригадасы, бірнеше артиллерия және авиация полкі, алуан түрлі
әскер түрлерінің ондаған батольоны жасақталып майданға аттанды.
КСРО-ға қарсы соғыс жоспарын жасағанда фашистік германияның стратегтері
Кеңес одағының астанасын басып аулға бірінші дәрежелі мән берді. Бұл
қаланы басып алу, - деп атап көрсетілді Барбросса жоспарында саяси
жағынан да шешуші табыс деген сөз.
Мәскеуді неғұрлым тез арада басып алуды Гитлер соғыстағы жеңістің кілті
деп білді. Міне сондықтан да Мәскеуге қарай вермахтың ең негізгі күштері
бағытталды. Осылайша фашистердің өз құрамына көптеген танктері мен ұшақтары
бар неғұрлым күшті тобы Мәскеу бағытына жіберілді. Ол үшін барлығы 74-тен
астам дивизия, оның ішінде 22 танк және моторлы дивизиялар шоғырландырылды,
мұның өзі жаудың кеңес – герман майданындағы барлық күштерінің жартысына
жуық еді. Мәскеу щайқасы төрт айға жуық уақытқа созылды. Оған фашистердің
ең таңдаулы және адам саны көп, қару жағынан жетілдірілген орталық армия
тобы қатынасты. 1941 ж. желтоқсан айының басында Орталық армия тобының
адам саны 1708 мың, зеңбірегі мен минометі 13 500, танкісі 1170 самолеті
615 болды. Осы кезде Мәскеуді қорғаушылардың саны 1110 мың, олардағы
зеңбірек мен миномет 7652, танк 774, самолет 1 мың еді.
Жауынгерлік іс – қимылдың сипаы жағынан Мәскеу шайқасы екі кезеңге
қорғаныс және қарсы шабуылға шығу кезеңіне бөлінді. КСРО үшін ерекше қиын,
тиімсіз стратегиялық жағдайда өткен оның бірінші кезеңінің көзді ашып –
жұмғанша бітетін соғыс жоспарын іске асырмай тастауда, кеңес әскерлерінің
қарсы шабуылға шығуы және неміс –фашисті әскерлерін Мәскеу түбінде
талқандау үшін зор маңызы болды.
Соғыс кеңес елі аумағыда ересен күшпен қандай қайнап жатқан және ол
барған сайын жаңа аудандар мен обылыстарды қамтып отырған жағдайда жауды
тоқтату, оның Мәскеуге баратын жолына тосқауыл қою төтенше қиын міндет еді.
1941 жылдың қазан–қараша айларында–ақ Мәскеу майдан шебіндегі қалаға
айналды.
Мәскеу түбіндегі ұрыста орыстармен бірге еліміздің көптеген ұлттарының
жауынгерлері де ержүректікпен шайқасты. Бұл ұрысқа соғыстың барысында
одақтас республикаларда құрыған әскери бөлімдердің қосқан үлесі зор болды.
Мәскеу маңында қорғаныс және қарсы шабуылға шығу кезінде Қызыл Армияның
басқа құрамаларымен бірге қазақстандық 312, 316, 391, 387, 238-атқыштар
дивизиялары, 74 және 75-теңіздік, 151, 100, 101-атқыштар бригадалары
ерлікпен шайқасты [8].
Бұл дивизия мен бригадалар Мәскеуді қорғаудағы ерліктері арқылы тарих
беттеріне өздерінің өшпес есімдерін жазды. Қазақстандық жауынгерлері мен
офицерлер өздерінің әскери міндеттері мен анттарын аброймен орындап шықты.
Енді Мәскеуді қорғасқан әр дивизияның, бригаданың жорық жолдарына
тоқталайық.
Аты аңызға айналған 316- атқыштар дивизиясы
316-атқыштар дивизиясы 1941 жылғы шілде айында алғашқылардың бірі болып
Алматыда жасақталған еді. Бұл құрама Мәскеуді қорғауда бес фашистік
дивизияға қарсы тұрды, одан соң калинин облысындағы ұрыстар да, риганы азат
етуде де, фашистердің Курлияндия тобын талқандауда да гвардиялық
жауынгерлік туды абыроймен алып жүрді.
316-атқыштар дивизиясының құрамы Алматы, Жамбыл, және Оңтүстік Қазақстан
облыстарының ішінара Қырғыстанның еңбекшілерінен жасақталды. Дивизия
командирі болып Азамат соғысына қатысушы, аты аңызға айналған 25-Чапаев
дивизиясының қатарында шайқасқан генерал- майор И.В. Панфилов тағайындалды.
Дивизияның бөлімдері алматы қаласы мен оның маңындағы жерлерде қысқа
мерзімді әскери дайындықтан өткеннен кейін, 18 тамызда майданға аттанды.
Дивизияны майданға шығарып салуға жиналған жауынгерлермен офицерлердің
туған – туыстары мен достары оларға: Жауға мейрімсіз болыңдар, жан аямай
соғысып, жеңіспен оралыңдар! деген аманат тапсырды.
316-атқыштар дивизиясы алғашқыда солтүстік батыс бағытта жөнелтіліп,
кейіннен оны командование Мәскеу түбінде қалыптасқан қиын жағдайға
байланысты астананы қорғауға жіберді. Қазан айында дивизия Волоколамс
бағытын қорғаған 16- армияның құрамына қосылып, өзіне белгіленген Тарутино
– Новинка – Бухлово – Козлово – Клетки – Прозорово – Болычево совхозы
бойындағы 44 километрлік қорғаныс шебіне келіп орналасты.
1941 ж. 16 қазан күні Мәскеу қазақстандық жауынгерлер мен командирлер
асқан ерлік көрсетті.
Бұл күні 1075-полктің бір батольонының штабы орналасқан Федосьенко
деревнясына неміс полктерінің үлкен тобы келіп кірді. Полктің штаб бастығы
капитан И.М.Манаенко қорғанысты ұйымдастырып, өршелене алға ұмтылған жауға
қарсы ұрыс ашты. И.М.Манаенко грантамен жаудың екі танкісін қиратты және
жетпістен аса басқыншылардың көзін жойды. Ұрыста капитан И.М.Манаенко қаза
тапты. Осы шайқастағы ерлігі мн табандылығы үшін ол Ленин орденімен
марапатталды. Сол күні 16-армияның сол қанатының қорғаныс шебін
гитлершілердің шабуылы басталған кезде, аға лейтнант, И.И.Райкиннің
батальоны бірінші болып ұрысқа кірісті. Батольанға қарсы жаудың 40 танкісі
бетпе–бет келе жатты. Бұл танклерді жауынгер Тілеуқабылов қарсы алды. Ол
екі гранатаны қоса лақтырып, бірінші танкті жарып жіберді. Жанармай
құйылған бөтелкені лақтырып, екінші танктіде өртеді. Ер жүрек жауынгерге
қарай үшінші танк келе жатты, ол ең соңғы байлаулы гранатасын алға танктің
астына қарай лақтырып шынжыр табанын қиратты. Бірақ жау өршелене алға
ұмтылумен болды. Батольондағы адам да сирей берді, батольонның командирі
И.И.Райкин ерлікпен қаза тапты. Генерал Панфиловтың бұйрығы бойына,
резеревтегі батольон ұрысқа кірді. Дұшпанның танктерімен жасаған
шабуылдарын ерлікпен тойтара отырып, батольон бір тәулік бойы дерлік
өздерінің шебін ұстап тұрды. Осы 16 қазандағы ұрыста ғана дивизия жаудың 17
танкісін жойды.
Үш күннен кейін Осташево деревнясында 1075-полктің бірінші батольоны
немістердің танк полкі мен атқыштар дивизияларына қарсы қызу ұрыс жүргізді.
батольон 18-25 қазан аралығында фашистерге тегеурінді тойтарыс берді.
Оларға 1075-полктің 9-атқыштар ротасы көмекке келді.
Оста – шевоға кірген 9-атқыштар ротасы жаудың жеті танкісін және
көптеген атқыштарын жойып жіберді. Ротаның тірі қалған жауынгерлері
Осташевоның солтүстік шетіне жиналды, бірақ бұлардың арасында рота
командирі лейтнант Каюм Карипов жоқ еді. Ол жауынгерлерді шабуылға көтеру
кезінде қаза тапты. Осташево ауданында немістер 40 танкісі мен 5 ұшағынан
айырылды.
Осташево қорғанысын басқарған 1-батольонның командирі, капитан Лысенко
қаза тапты. Ол Ленин орденімен нагрдталды. Осташево түбіндегі ұрыста
батольон комиссары Анашкин, миномет ротасының командирі Фролов, батальон
командирінің орын басары Прохоров көз жұмды.
26 қазан күні таңертең жау әскерінің жаңа шабуылы Волоколомск қаласына
бағытталды. Авиасияның, танкінің қолдауы мен жау әскері дивизияның қорғаныс
шебіне кірді, бірақ 1073-атқыштар полкінің қарсы шабуылы жауды кері
шегіндірді. 27 қазанда жау авиациясы 316- дивизияның қорғаныс шебін 3 сағат
бойы бомбалағаннан кейін, немістер 4 полкімен және көптеген танк күшімен
Волоколамскіге кірді. Дивизия Ивановск, Порохово елді мекендерін қалдыруға
мәжүр болды.
Петелино деревнясы түбінде 1077-атқыштар полкі 6-ротасының саяси
жетекшісі П.Б.Вихрев бастаған 14 жауынгер немістің бес танкісі мен бір
взвод әскерін жойып жіберді.
Саяси жетекші жалғыз қалса да, шетпен кетпей, гранатамен жаудың тағы екі
танкісін жойып, тұтқынға түспеу үшін соңғы патронын өзіне жұмсады.
П.Б.Вихревке қаза тапқаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.
Сол күні Стракова деревниясы түбінде 1077-атқыштар полкінің кіші
лейтнанты П.И.Фиростов пен саяси жетекші А.М.Павлов бастаған саперлер мәңгі
өшпес ерлік жасады. Батырлар бес сағат бойы жаудың жиырма танкі мен
көптеген жаяу әскерлерін ілгері бастырмай қойды. Он бір патриот әскер өз
бөлімінің жаңа шепке шегініп орналасуын қамтамасыз етті. Олардың бәрі де
Ленинград ордені мен марапатталды.
Мәскеу түбіндегі ұрыстарда батольон командирі аға лейтнант Б.Мамышұлының
әскери шеберлігі айқын көрінді. Горюны, покровское деревняларында және
матренино станциясында тіректі пунктерге орналасқан атқыштар батольоны мен
1-гвардиялық танк бригадасының алты танкі, екі артиллерия батареясы,
пулметшілер ротасы және саперлер взводымен күшейтілген Мамышұлының
батольоны төрт тәулік бойы өз позицияларын ұстап тұрып, дивизияның жаңа
шепке ауысып, ұрысқа даярлануына көмектесті.
Волоколам тас жолындағы ұрыстан кейін көп кешікмей аға лейтнант
Б.Мамышұлы полкі командирі болып тағайындалды. Бұл позициядағы дивизия
жауынгерлерінің көрсеткен ерліктері, жұмсаған күш – жігері жайлы армияның
әскери кеңесі: 1941 ж. 20-27 қазан аралығыдағы ұрыс кезінде 316-дивизия
жаудың 3 жаяу әскер және бір танк дивизиясымен шайқасты, бірде – бір
жауынгер жау танкісінен сескені, кейін шегінбеді. Дивизияның құрамындағы
жеке бөлімдер өжеттікпен шайқасты. Қолдарында жарылғыш бөтелкелері бар әр
жауынгер танктерді жойды. Осы шабуылдарда дивизия көптеген қаруластарынан
айырылды,- деп көрсетті.
15 қарашада гитлершілер Мәскеуге шешуші шабуылын бастады. Жау
астанасының солтүстік батыс жағындағы негізгі соққысын тағы да 316-дивизия
мен оның көршілері тұрған төңіректен бастады. Неміс әскерлерінің Мәскеуге
жасаған екінші шабуылының кезінде, 316-бөлімдеріне қарсы, немістердің
артиллериямен және авиациямен күшейтілген 2 және 6 дивизиясы, 35 және 106-
жаяу әскер дивзиялары жинақталған болатын. Фашисті басқыншылары Волоколамск
түбінде қорғаныс шебін бұзып өтуге тырысты.
Әуеден фашистін ұшақтары қайта – қайта шабыу жасап, жарылған бомба мен
снарияттан жердің астан – кестеңі шықты. Осындай ала сапыран кезде жаудың
танктері мен жаяу әскерлер дивизияның шебіне қарай өршелене ұмтылды.
Осы дивизияның 1075-полкіндегі 4-ротаның жиырма сегіз Панфиловшысының
Дубосеково разьезі түбіндегі шайқасы бүкіл әлемге мәлім. Алдымен танертең
лең аланда жау оларды авибатция және артиллерия соққысының астына алды,
содан соң фашистердің жаяу әскері шабуылға шыққан кезде жауынгерлер оларды
150 метрге дейін жақынға келтіріп алып, пулемет пен мылтықтан оқ боратып,
көбін жер жастандырды.
20 танкіні алдына салған жау екінші шабуылын бастады. Шайқас төрт
сағатқа созылды. Гитлершілер тағы да 30 танкіні ұрысқа қосты. Тірі қалған
жолдастарына: Рессей ұлан – байтақ, бірақ шегінетін жол жоқ. Артымызда –
Мәскеу, деп жігер берген саяси жетекші В.Клочковтың сөзі тарихта қалды.
Күш мүлдем тең емес ұрыста жиырма сегіз панфиловшының көбі қаза тапты,
бірақ жау танкте шепт, кесіп өте алмады. Деген мен, панфиловшылар шегінген
жоқ. Жау танкілері қирап жатты. Батырлардың көбі осы жерде құрбан болды.
Бұл жиырма сегіз батырдың даңқы бүкіл әлемге тарап кетті. Асқан ерлігі
басқаларға үлгі - өнеге бола бермек.
Бұлар кімдер? Халық өз батырларыні келеді. Бұл жиырма сегіз батырдың
көпшілігі Жетісу жерінің бұрыңғы егіншілері, жұмысшылары, колхозшы-
шаруалардың ұлдары еді. Орыс жігіттері – Николай Трофимов пен Иван Шадрин,
украин – Иван Москаленко мен Иван Бондеренко, қазақ - Әлікбай Қосаев пен
Нарсүтбай Есболатов, қырғыз – Дуйшенқұл Шопоқов және олардың Отан үшін
құрбан болған жолдастарының есімдері ел есінде мәңгі қалды. Аты аңызға
айналған өжет офицер Бауыржан Момышұлының есімі де осы кезде шықты. Ол
өзінің ерлігімен, қиын кездегі тапқырлығымен, ұрысты жүргізу шеберлігімен,
жауынгерлік тапсырманы мүлтіксіз орындаушылық қасиетімен жауынгер
офицерлердің, генерал И.В.Панфиловтың сүйспеншілігіне бөленді.
Осы бір қиын күндердегі жауынгер Алексей Блоха мен офицер Бауыржан
Момышұлының достығы, офицер Бауыржан Момышұлымен генерал И.В.Панфиловтың
достығы кімге болсада зор өнеге болды. Шынайы достық, нағыз ынтымақтастық
осындай қиын күнде, ел басына күн туған шақта ерекше көрінді.
Панфилов дивизиясында 26 ұлттың жауынгерлері: орыстар, қазақтар,
қырғыздар, украиндар, татарлар, өзбектер, т.б болды. Күші басым
гитлершілермен Мәлік Ғабуллин бастаған автоматшылар тобы ерлікпен шайқасты.
1941 ж 16 қарашада автоматшылар жаудың бірнеше шабуылын тойтарды. 200- ден
аса фашист пен бірнеше танкті жойды. Топта 30 жауынгер болды. Орыс Алексей
Попов пен қазақ Мәлік Ғабдуллин, украин Максим Коваленко мен өзбек Қасым
Абдукаримов, татар Құсайын Сайтов және т.б болды.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Призидиумының 1941 ж 17 қарашадағы Жарлығымен 316-
атқыштар дивизиясына командованиенің тапсырмасын үлгілі орындағаны,
Мәскеуді қорғаудағы жеке құрамының ерлігі мен батырлығы үшін берілді, ал 18
қарашада дивтзия Қызыл ту орденімен марапатталды. Сол күні генерал
И.В.Панфилов қазаға ұшырады. Майдан қолбасшысы армия генералы Г.К.Жуков
Панфиловқа Кеңес Одағының Батры атағын беру туралы ұсыныс жасай отырып,
былай деп жазды: Ұрыстағы ең қиын жағыдайларда да Панфилов жолдас әскер
бөлімдеріне әрдайым басшылық етіп, басқара алды. Мәскеу төңірегінде
толассыз ұрыс жүргізе отырып, дивизияның бөлімдері бір ай бойы өз
позицияларын ұстап тұрып қана қоймай, сонымен бірге қарсы шабуылға шығып,
жаудың 2-танк, 29 – моторлы, 11 және 110-жаяу әскер дивизияларын
талқандады, 9 неміс солдаты мен офицерін, 80- нен астам танкі, көптеген
зеңбіректерін, минометтерін және т.б. жойды. 8-гвардиялық дивизия
құрамының өтініші бойынша, оған Отан соғысының батырларының бірі
И.В.Панфиловтың есімі берілді.
Бұл хабар панфиловшылардың жігерін тасытып, Отанға деген сүйіспеншілігін
бұрынғыдан да арттыра түсті. Сол күндері Неміс әскерлерінің 5-армиялық
корпусының командирі жоғарғы штапқа: жақсы жабдықталған... және күшті ина
төселген бағыттан 316-орыс дивизиясы адам таңданарлықтай табанды қарсылық
көрсетуде деп хабарлады.
Крюков елді мекені шегіністің соңғы шебі және қарсы шабуылға шығудың
бастапқы позициясы болды. Крюкобоны азат етумен құраманың тарихындағы
мәскеулік ең даңты кезең аяқталды, бұл ұрыста панфилопшылар жаудың 31
танкін, 4 броньды машинасын, 49 автомашинасын және басқа да көптеген қару
– жарағын қолға түсірді.
Волоколам бағытындағы шайқаста генерал И.В.Панфилов басқарған 316-
атқыштар дивизиясы даңты ерлік көрсетті. Дивизия гитлершілердің Мәскеуге
қарай ұмтылған батыл әрекеттеріне тойтарыс берді. Бұл бағытта жау 3 жаяу
әскер, бір танк дивизиясы және көптеген авицияны щоғырландырылған еді.
Фанфиловшы – жауынгерлер бір күнде жаудың бірнеше шабылуына тойтарыс
бере отрып, бір айдан аса уақыт бойы өздері тұрған шептерін ерлікпен
қорғады. Дивизия жауынгерлері мен командирлері бұрын болып көрмеген
табандылық көрсетті. Жаудың Мәскеуге өту жолын бөгеуде өлім мен бетпе – бет
тұрған понфиловшылардың темірдей биік жігерін көп санды танк рейтерді де,
аспаннан толассыз тасталған бомба да жасыта алмады. 1941 ж. 13 қазаннан
1942 ж. қаңтар айына дейінгі аралықта 316-дивизия жаудың 26мыңнан астам
солдаты мен офицерін, 114 танкін, 5 ұшағы мен басқа да көптеген техникасын
жойды.
1941ж. 5-6 желтоқсанда алғашқылардың бірі болп дивизия жауынгерлері
Мәскеу аймағын жаудан тазарту үшін қарсы шабуылға шықты, дивизия тарихының
жаңа беті ашылды – жау тылына ерлік жорығы басталды. Бұл жерде де, Мәскеу
түбіндегі ұрыстағы дай, жауынгерлер батылдық, ұстамдылық, табандылық
көрсетті.
Шабуылды үдете отырып, дивизияның бөлімдері Истра қаласын азат етуге
қатысты. Олардың ойдығыдай алға басуына генерал А.М.Даватордың
басқаруындағы атты әскерлердің жау тылына жасаған ерлік рейді де
көмектесті. Жаудың талқандалған 35-жаяу әскері және 2-танкі дивизияларының
қалдықтары Волоколамскінің түбінде бір жола жойылды. 1941 ж. 15 желтоқсанда
8-гвардиялық Панфилов дивизиясы шептен кейін шығарылып, Жоғарғы Бас
Қолбасшының резервіне берілді. Двизия бөлімдері Мәскеу түбіндегі Нахабино,
Ново – Никольское, Исаково елді мекендкріне орналасты. 1942 ж. қаңтар
айында 8-гвардиялық дивизия Алматыдан келген 2394 адам мен толықтырылды.,
олардың көпшілігі қазақтар болды. 1942 ж. 18 қаңтарында тәжрибелі генерал
Иван Михайлович Чистяков дивизияның командирі болып тағайындалды.
Сол күі 8-гвардиялық Панфилов дивизиясы Бологой және Балдай ауданына,
солтүстік – батыс майданға келіп жетті.
Одан әрі құрама қысты күнгі аязда 300 километрдей жол жүріп, Старая
Русса қаласының шығыс жағына шоғырланды. Панфилов дивизиясы бұл жерде 2-
гвардиялық атқыштар корпусына қосылды. Мұнда дивизияға корпустың негізгі
күші ретінде аванградта болуы міндеті жүктелді. Сөйтіп, 1942 ж. 3 ақпанда
түнде 2-гвардиялық корпустың авангарды 8-гвардиялық дивизия жау
қорғанысының алғы шебіне таяп келіп, Фашистердің қорғаныс топтарын жойып
жіберді.
Одан әрі Вологое – Старая Русса маңындағы жаудың темір жол қатынасын
бұза отырып, Киево – Филатово – Брагино – Старикова – Князово бағытымен
ілгері жылжыды.
Жолсыздық, қалың қар, шыңылтыр аяз, боранды бұрқасын бөлімдердің жылдам
қимыл жасауын қиындатсада, гвардияшылар жаудың тірек пункттерін орап өтіп,
оларға тыл жағынан соққы берді.
Старая Русса – Рамушево бағыты жаудың Демян тобын барлық керек –
жарақпен қамтамассыз етіп отрған жолы еді. Немістер Старая Руссаның
оңтүстігіне қарай 30 киламетр жерді, айнала қорғаныс ұймдастырып, күшті
бекініс жасап алған, 8-гвардиялық дивизияның бөлімдері бұл жолы Филаншина,
Сычево, Ожадово, Соколово деревняларындағы жау бекінісіне, артиллерияның,
кейінде кідіріп қалуына, т.б.қиыншылықтарға қарамастан, тегеурінді шабуыл
бастады. Бірнеше күн бойы кескілескен ұрыстар болды. Неміс командованиесі
Соколовода қалған гарнизонды 11 ақпанда жүк таситын ұшақтармен көшіріп
әкетуге әрекет жасап бақты. Сол кезде Соколово мағына жолда кешігіп қалаған
дивизия артиллериясы танк батольоны келіп жетті, соның нәтежесінде 1077-
полктің бөлімдері дұшпанының осы ірі тірек пунктін қолға түсірді.
Палистевск тас жолыдағы дұшпанның екінші қарсыласу торабы болған
Бородино, Боркловица, Трошково селоларына шабуыл жасаған кезде
панфиловшылар гвариялық шеберлігін, табандылығын көсетті. Егер мәскеуді
қорғаған кезде панфиловшылар кеңес гвардияшысының гвардия қорғанып жатқа
жерден жау өте алмайды деген өсиетін аброй мен орндап шыққан болса, енді
олар екінші өсиетті – гвардия шабуыл жасап жатқан жерде жау төтеп бере
алмайды деген өстетті орндап шықты. Капитан П.гундилович басқарған 2-
атқыштар батольонының бөлімшелері бородинодағы фашистерге тақырата соққы
берді. Селоға бірінші болып кіргендер аға лейтнант Соловьев пен саяси
жетекші Мәлік Ғабдуллин бастаған автоматшылар ротасы болды. 1941 ж. 7
ақпанда аға лейтнант Соловьев пен саяси жетекші Ғабдуллин бастаған
автоматшылар ротасы Бородино селосындағы гитлершілердің тас – талқанын
шығарып, батольан штабын басып алды.
Бородино үшін болған ұрыста автоматшы Т.Тоқтаров асқан ерлік көрсетті .
неміс взводымен жалғыз өзі шайқасқа жүріп, ол елуге жық фашисті жер
жастандырды, бірақ өзіде ерлікпен қаза тапты.
Эссешілердің Өлі басы дивизиясының командованиесі осы маңызды тірек
пунктерін қалайда қайтарып алмақ болды. Старая Русса жағынан, соныме қатар
Порховск жолымен батыс жақтан келе жатқан артиллериямен, танктермен
күшейтілген неміс әскерлерінің тізбегі көрінд. әде неше сағат бойына
толастамай жүрген қан төгіс ұыстар басталды. Гвардияшылар жеңіп алған
шептен бір адым да кейін шегінбеді. Бір ғана 1075-гвардиялық атқыштар полкі
(командирі полковник Василий Иванович Капаров) жаудан 12 елді мекенді азат
етіп, 800 фашистінің көзін құртты, жаудың 4 станокты пулеметін, 2
зеңбірегін, 1 миномет батериясын жойды. 52 неміс солдатын қолға түсіріп, 2
зеңбіректі 4 станокты пулметті, 28 автомашинаны, 33 мотоциклді, 13
велоципетті, 1 радиостанцияны, бір қару жарақ қоймасын қолға түсірді [9].
1073-тқыштар полкінің бөлімшеларі 12 ақпанда жауға өкшелей соққы беріп,
Наволок және каменко селоларын алды.
Екінші жағынан Калинин майданының бөлімдері қыспаққа алған дұшпан
Новечкидің маңында тас жолдан шығып, қару – жарағы мен транспортын тастап,
рдейский монастрі арқылы батысқа қарай жарып өтуге күш салуға мәжбүр болды.
Жаудың дам күші мен техникасын жойып жіберілді, гитлершілердің аз ғана тобы
өз әскерлеріне қосыла алды.
Жоғарғы Бас Қолбасшының бұйрығын орындай отрып, дивизия жаудың терен
тылына 200 киллометр даңты жорық жасап, фашистік басқыншылардан 250 елді
пунктті азат етті. 10 мыңнан аса фашист солдаты мен офицері Ленинград пен
Калинин обылыстарының ормандарында жер жастанды.
1942 ж. 16 наурызда 8-гвардиялық Қызыл Тулы Панфилов дивизиясы фашистік
басқыншылармен ұрыста жаппай көрсеткен ерлігі үшін Ленин орденімен
марапатталды.
1943 ж. бас кезінде 8-гвардиялық дивизияның құрамын толықтыруға 750
солтүстік қазақстандық жіберілді және оның жауынгерлеріне силықтар
жөнелтілді. Дивизия командирі Солтүстік Қазақстан еңбекшілеріне зор алғыс
сезімін білдірді.
1944 ж. 23 қаңтарда Псков облысының Мелихово деревниясы блған ұрыста
дивизияның қатардағы жауынгері, Гуревтің бұрынғы балықшысы Григорий
Постольников Александыр Матрасоптың елігін қайталап, жау дзоды кеудесімен
жапты.
Қаза тапқан гвардяшы – панфиловшылардың орнын олардың баурлары басты.
Мысалы: Дубосекова разьезі үшін ұрыста ерлікпен қаза тапқан Петр Дутовтың
орнына Иван Дутов келді. Ол пулеметші болды, жүдеген гитлершілерді жер
жастандырып еліне жеңіспен оралды.
1944 ж. 16 шілдеде Панфилов дивизиясы Латвия жеріне кіріп, оны азат ете
бастады. Режицу қаласы үшін табанды да, қан төгісті ұрыстар басталды.
Қалаға бірінші болып капитан Әбдрахманов бастаған жауынгерлер мен
дивизияның барлаушылары кірді. 17 шілде күні таңертенгі тоғыз сағатта қала
үстінде Қызыл Ту желбіреді.
Дивизия уыр ұрыстар жүргізе отрып, латвияның астанасы Рига қаласына
жақындады және 10-гвардиялық армияның бөлімдерімен бірге қаланы азат етті.
Рига қаласын азат ету кезінде жауынгерлік тапсырмаларды табысты
орындағаны, әскери іскерлік көрсеткені, қажырлық пен ерлігі үшін 8-
гвардиялық дивизия II дәрежелі Суворов орденімен марапатталды. Бұл даңты
дивизияның жауынгерлік туына тағылған үшінші ордені еді.
1944 ж. 8-гвардиялық атқыштар дивизиясы шабуылдың барлық жолында дерлік
10-гвардиялық армияның басты соққысы бағытында жүріп отрды. Тамыз айының
аяғына таман ол 300 километрдей жолдан өтіп, 800-ден астам елді мекенді
жаудан тазарты. Латвия жеріндегі ұрыстарда көрсеткен ерлігі үшін панфилов
дивизиясына Ригалық дивизия құрметті атақ берілді.
10-армияның құрамынан дивизия соғысы аяқталғанға дейін шыққан жоқ.
Теңізге қарай тығылған, Тукумсы мен Либавой арасындағы жаудың курляндиялық
топтары 37 дивизияға дейін жетті. Бұл неміс фашистерінің дивизиялары жарты
жылға жуық ауыр ұрыстар жүргізді.
Бұл ұрыстарда панфиловшылар табандылықпен, ерлікпен соғысты. Бұған
гвардия майоры Шапшаев Иван Леонтьевич басқарған полктің ерлігі мысал бола
алады. Шабуыл кезінде полк жаудың қоршауында қалып қойып, 12 күн бойы оқ
дәрі мен азық – түліктің тапшылығына төзе отрып, ұрыс жүргізді. Полк
командирінің қолын жау снариядының жарқыншағы жұлып әкеті. Гвардия майоры
Шапшаев қансырағанына қарамастан, ұрысты жалғастыра берді және полк жау
қоршауын бұзып өтті. Осы жолғы ерлігі үшін Иван Лонтьевич Шапшаев Кеңес
Одағының Батыры атанды.
Панфиловшылар жаудың курлянндиялық тобын толық талқандағанға және жау
берілгенге дейін ұрыс жүргізді.
9 мамырдан бастап Курляндиядағы фашистер тұтқынға беріле бастады, ал СС
бөлімшелері американдықтарға өтіп кетуге тырысты, бірақ панфиловшылардың
құрасуына бірде – бір фашист құтыла алмады.
Дивизия өзінің жауынгерлік жолын Эстонияның Хапсалу қаласында аяқтады.
Соғыс жылдары панфилов дивизиясының бір өзі қанды шайқастарда жаудың 85
мыңнан астам солдаты мен офицерінің көзін жойып, 387 танкісін, 65 бронды
машинасын, 43 ұшағын, 451 зеңбірегін, 2010 автомобилін, 180 минометін, 828
пулеметін, басқада көптеген қару – жарағын жойды немесе қолға түсірді. 34
Панфиловшы Кеңес Одағының Батыры атағын алды және 9487 жауынгер мен офицер
ордендармен, медальдармен марапатталды.
Аңызға айналған гвардияшылардың ерлігі Ұлы Отан соғысының трихына алтын
әріптермен жазылды. И.В.Панфилов атындағы 8-гвариялық атқыштар дивизиясы
Ұлы Отан Соғысының тарихына мәнгі өшпес жарқын беттер қосты. Мәскеу
түбіндегі дубосекова разьезінде 28 панфиловшылар темірдей төзімділіктің,
руани ұлылықпен асқан қаһармандықтың үлгісін көрсетіп, бүкіл дүние жүзін
таң қалдыры [10].
Солардың барлығын жеңіске деген қалтқысыз сенім, Отанға деген
сүйіспеншілік, патротизм мен интернационализмнің табиғи ұштасуы біріктірді.
Семейлік 238-атқыштар дивизиясы
Бұл интернационалдық дивизия еді. Онда отыздан астам ұлттың өкілдері
тізе қосып, басқыншы жауға қарсы кескілескен ұрыс жүргізді.
238-атқыштар дивизиясы басқа құрамалардан сәл бұрынырақ 1941 ж. наурыз-
маусым айларында Семей қаласында жасақталып, соғыс басталған кезде
еліміздің оңтүстік шекарасында, Түркмения жерінде тұрған еді. Дивизия
негізінен, Семей, Шығыс қазақстан, Алматы облыстарының еңбекшілерінен
жасақталған. Дивизияның командирі - полковник Г.П.Коротков, комиссары -
С.В.Груданов, штаб бастығы полковник - С.С.Будских болды.
1941 ж. 10 қазанда 238-атқыштар дивизиясының бөлімдері Тулаға келіп
жетті. Қазақстандық жауынгерлер Тула жұмысшыларымен бірге қаланың батыс
шет аймақтарында бекініс шебін жасауға кірісті. Тулаға кіре беріс жерлерде
дзоттар салынды. қала түгелімен сым қоршаумен қоршалынып алынды. Қазанның
алғашқы күндерінде дивизия генерал И.Г.Захаркиннің армиясында болып,
Калуга маңындағы ұрыстарға қатысты. Дивизия бөлімдері Тула - Мәскеу тас
жолына шықпақ болған жаудың 260-жаяу әскер дивизиясьін талқандады. Дивизия
жауынгерлерінің соғыста көрсеткен ерліктері жау солдаттарының үрейін
ұшырды. қапы әрі тегеурінді қарсылыққа ұшыраған олар біздің қазақстандық
дивизияны Сібірдің тағы дивизиясы деп атады!, - дейді дивизия командирі
Г.П.Коротков өзінің естелігінде. 1941 ж. қараша айының аяғында Гудерианның
танк армиясының бөлімдері Алексин қаласына шабуыл жасап, Тулаға қарай
ентеледі, сөйтіп, оны Мәскеуден бөліп тастап, бірден басып алғысы келді.
Мұнда 49-армия әскерлерінің құрамында 238-қазақстандық атқыштар дивизиясы
өз қорғаныс шебін табанды қорғады. 1941 ж. 16 қазанда 238-дивизияның
алдында жаңа міндет - дұшпанның бұзып өткен бөлімдері мен шабуылын
тоқтатып, шығыс жағалауға шығыуына жол бермеу міндті қойылды. Бұл міндетті
орындап, дивизияның бөлімдері 22 қазанда Егнышевка – Алексин – Шукино –
Дугна шебінде қорғанысқа көшті. Тұшпанның шабуылы бұл учаскеде тоқтатылып,
фашистердің Тула – Москва тас жолына шықпақ болған ойы іске аспай қалды.
Мұның өзі біздің бөлімдерімізді үйымдасқан түрде тылға көшіріп, Ока
өзенінің шығыс жағалауында қорғаныс шебін құруына мүмкіндік берді.
Дивизияның штабы мен Тула қалалық қорғаныс комитеті бірлесе отырып,
қаланы жаудан қорғаудың шараларын белгіледі. Қала еңбекшілері де қорғаныс
бекіністерін қазды, қолдарына қару алып, халық жасақшыларының қатарына
қосылды, Әскери бөлімдерге барынша көмек көрсетті. Қуатты атыс жүйелері
салынды. Тула қаласының бекініс жүйелері берік қамалға айналып, ентелеген
жаудың броньды күштеріне мықты тосқауыл болды.
Сөйтіп, Тула - Мәскеу тас жолына тез шығамыз деген жаудың мақсаты
орындалмады. Кеңес армиясы ерлікпен қажырлықпен шайқасты. Кеңес Одағының
маршалы Жуков былай деп жазды: 30 қазан күні Гудериан армиясының
бөлімдерінің шабуылы тоқтатылды.
Тула маңындағы кескілескен ұрыстар қараша айынан желтоқсан айының
бірінші жартысына дейін созылды. 238- дивизия қорғаныс құрған шепте
фашистердің бес дивизиясы кейде жеке, кейде бірлесе ұрыс жүргізгеніне
қарамастан, олар орталық және сол қанаттағы шепте ғана 12 километрге
ілгерлей алды. Қазақстандық дивизияның бөлімдері ерекше табандылық
көрсетті. Көптеген жауынгерлер шайқас даласында ерлікпен қаза тапты.
Олардың арасында қазақ даласының батыры Амангелді Имановтың ұлы Рамазан
да бар еді. қатардағы автоматшы Аманкелдиев, - делінген [11].
Дивизия саясаты бөлімі бастығының хабарламасында, - бір топ неміс
солдаттарының қоршауында өзі жалғыз қалып, басым күшке қарсы ұрысқа кірісті
... ҚаҺарман жігіт соңғы патроны қалғанша өршеленген немістерге оқ
жаудырды. Автоматшыларының табандылығына ызаланған фашистер оған гранат
лақтырды. Р.Аманкелдиев қаза тапты, бірақ оның ажалы фашистер үшін қымбатқа
түсті. Оның төңірегінде жаудың үш өлігі сұлап жатты.
238-атқыштар дивизиясының Туланың батыс жағынан қорғаныс шебін жасаудағы
және Алекси мен Серпухово түбінде жаудың соққысына тойтарыс берудегі
еңбегін бағалай келіп, Тула қалалық қорғаныс комитеті халықтардың мызғымас
достығының және майдан мен тылдың құрыштай берік бірлігінің символы ретінде
дивизияға облыстық партия комитеті мен облыстық атқару комитетінің Қызыл
Туын тапсыру жөнінде қаулы қабылдады.
Дивизия 19 желтоқсанда қорғаныстан қарсы шабуылға көтерілді. Содан 1942
ж. сәуір айының ақырғы күніне дейін жанқиярлықпен ұрыс жүргізе отырып,
Алексин, Юхнов қалаларын азат етуге қатысып, Угар өзенінен өтті. Жазға
қарай Ока өзеніндегі плацдарымды алуға аттанды.
Осы шабуылға шыққан күндерде дивизия бөлімдері жау тылына өтіп алып,
оның штабтары мен қару-жарақ қойма талқандады, басқыншылар арасында үрей
туғызды. Жау тылына 9 жолдың торабы Недельное селосын күтпеген жерден басып
алған бөлімдерді фашистердің мұндағы азық – түлік, киім – кешек, қару –
жарақ сақталған майдандық қоймаларын қолға түсірді. Оның ішінде жаудың 13-
армиялық корпусының әскерлеріне жаңа жылға қарсы жіберілген сәлем –
сауқаттарымен қоса оларды наградтауға арналған 13 жашік ордендер де бар
еді.
Дивизияның қорғаныстағы табандылығын, шабуылдағы батылдығын, адам
құрамының тәртібі мен ұйымшылдығын Отанымыз лайықты атап өтті. 1942 ж. 3
мамырда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы 238-дивизияны Қызыл Ту ордені мен
марапатталды, ал 24 мамырда 30-гвардиялық дивизия атағын берді.
Бұл дивизия сол кездегі майдандағы қазақстандық гвардиялық екінші құрама
еді. Дивизия жауынгерлері даңқты кеңес гвардиясы атағын алуына байланысты,
қазақстан еңбекшілері оларға құттықтау хат жолдады, онда былай делінді:
Жексүрын жаумен күресте сіздер ерлік пен батылдықтың, жаумен жағаласа
білудің үлгісін көрсеттіңіздер Кеңес Одағының Батыры генерал-майор Панфилов
атындағы қос орденді 8-гвардиялық дивизияның соңынан ілешала гвардиялық
атаққа ие болған, қазақстандықтардан жасақталып, қасиетті Отан соғысының от-
жалынындағы ұрыстарда шыныққан екінші құраманың даңқты гвардия қатарына
қосылуын республика еңбекшілері мақтан етеді.
Сіздерді майданға аттандырған туған өлке сіздер туралы қамқорлық
жасаудан, сіздердің қуаныштарыңыз бен жеңіс теріңізді қызықтаудан ешқашан
жалықпайтыны естеріңізде болсын. қазақстан еңбекшіперінде бір ғана ой, бір
ғана тілек – ол майданға жауынгерлік тамаша резервтерді, қаружарақты, азық-
түлікті көп мөлшерде беру ... I. Бұл дивизия 1943 ж. Жаудың Ржев
маңындағы бекінісін талқандауға қатысты, Калинин облысының батыс аудандарын
жаудан азат етуге зор үлес қосты.
49-армияның сол қанатында ұрыс жүргізе отырып, 30-гвардиялықдивизия
бөлімдері командованиенінтапсырмасын ойдағыдай орындап, шабуылды өрсітете
түскен негізгі күштердің бірі болды. 1943 ж. қыркүйекте құрама жауынгерлер
10 -гвардиялық армия қатарында, Ельнидің батыс жағындағы ұзақ уақыт мықтап
құрылған жау қорғанысын талқандады, басқа құрамалармен бірге Смоленскіні
неміс фашистерінен азат етті, Беларуция шекарасына шықты.
1944 ж. шілде-тамыз айларында ғана 30-гвардиялық дивизияның жауынгерлері
ерлікпен шайқаса отырып, 350 километр алға жылжыды, дұшпанның талай
бекіністерінен, оннан аса су бөгеттерінен өтті. қазақстан КП (б) Орталық
Комитетіне жолдаған хатында дивизияның командиваниесі былай деп жазған еді:
Орманның ішінен, Лубан ойпатының кісі жүріп болмайтын саз батпағын кеше
отырып, дивизия Видзем қыратына шығып қазір Латвия КСР-інің орталық
өңірінде соғысып жатыр.
1944 ж. 16 қазанда 30-гвардиялық дивизия Кеңестік Латвияны азат етудегі
көрсеткен ерлігі үшін Ригалық дивизия деген құрметті атақ алды.
Фашистік басқыншыларға қарсы сұрапыл шайқасты Мәскеу түбінен бастаған 30-
гвардиялық дивизия жаудың Ржев, Гжаст, Взьяма, Ельна, Смоленск маңындағы
бекіністерін талқандап, жаудан азат етуге қатысты. Ұрыстардағы ерлігі үшін
дивизияның 13 мыңнан астам жауынгері Кеңес Одағының орденімен және
медальдарымен марапатталды [12]. 30-гвардиялық дивизияньң Ұлы Отан
соғысындағы ерлікке толы жорық жолы Прибалтиканың Салдуе қаласында
аяқталды.
312-атқыштар дивизиясы
1941 ж. шілде-тамыз айларында Ақтөбе облысында 312-атқыштар дивизиясы
құрылды. Дивизияны құру үшін оның командирі полковник А.Ф. Наумов және
комиссары я.э.сировский күндіз-түні еңбек етті. Дивизияның әскери құрамының
үштен бірін қазақтар қүрады'. Сонымен қатар дивизияда орыстар, украиндар,
белорустар, өзбектер, түркімендер татарлар және басқа да ұлт өкілдері
болды. Ақтөбе облысының колхоздары мен совхоздары дивизияны м~шинамен, азық-
түлікпен, т.б. керек-жарақпен қамтамасыз етіп отырды.
312-дивизия, Панфилов сияқты, қазанның ортасында Мәскеу түбінде
Малоярославец қорғаныс шебі не жіберілді. Бұл жерде қазақстандық құрама
Малоярославец қорғаныс учаскесінің шағын гарнизонымен бірлесе отырып,
жаудың 57-моторлы болып тағайындалды.
Малоярославец учаскесінде шепте тұрған бөлімдер гитлершілермен алғаш рет
1941 ж. 12 қазанда ұрыс жүргізді. Мәскеуге қарай ентелеген күші басым жауға
қарсы ұрыстарда асқан ерлік көрсеткен дивизияның барлық жауынгерлері мен
командирлері астана жолын батыл қорғады. Тек 1083- атқыштар полкінің
жауынгерлері ғана 13 қазанда жаудың бірнеше жойқын шабуылын тойтарды. Олар
ұрысты қоршау да жүргізсе де, жеңіп шығып жүрді. Жау 20 автомашинасы бар
жаяу әскерінен, бірнеше қару-жарақ пен минометінен, 13 танкісі мен 2
ұшағынан айырылды. Дивизияның жеке құрамының ерлігі мен батылдығының
нәтижесінде, олар Мәскеуге қарай бір адым да жылжи алмады. Сөйтіп, жау
құрамалары Нарва өзені аралығында қорғанысқа көшуге мәжбүр болды. 1941
жылғы қазан айында осы Малоярославец шебінде көрсеткен ерлігі үшін
дивизияның 35 жауынгері ордендермен және медальдармен марапатталды.
Дивизия командирі А.В.Наумов естелігінде былай деп жазды: Мәскеудің
шалғай шептерін қорғауда қазақстандықтар өзінің жауынгерлік міндетін
абыроймен орындап шықты. Жаумен жағаласқан сұрапыл ұрыстардың нәтижесінде,
біздің дивизияның күші әлсіреді, бірақ ол өзінің шығынынан гөрі жауды
анағұрлым көп шығынға ұшыратып, ойсыратты, 312- атқыштар дивизиясы
жауынгерлерінің өткен соғыстағы ерлік істері табандылық пен батырлықтың
үлгісі бола алады.
Жауынгерлердің ерлік істері жайлы дивизия қомандованиесі соғыс кезінде
Ақтөбе еңбекшілеріне хат жолдап тұрды. Дивизия командирі, полковник
А.В.Наумов 1941 ж. 20 желтоқсанда жолдаған хатында: Ақтөбелік дивизия
фашистермен қатты шайқасты, Мәскеу түбінде оларды аз жайратқан жоқ.
Ақтөбелік дивизия Отан бұйрығын абыроймен орындап шықты ... Оларды
сіздердің мақтаныш етулеріңізге әбден болады, жерлестеріңіз жауға қарсы
ерлікпен шайқасып, майданның барлық жерінде Отан бұйрығын адал орындай
білді ... Мен Ақтөбеде болған кундерді және өзімнің сүйікті әскери
құрамамды қалай құрғанымды зор ризашылық сезіммен еске аламын-, - деп
жазды.
Осылайша, 312-дивизияның жауынгерлік жолы әрі қысқа, әрі даңқты болды.
Жауға қарсы ұрыстарда асқан ерлік көрсеткен дивизия бөлімдерінің қатары
әбден сетінеді. 1941 ж. 23 қазанда 43-армияның қолбасшысы генерал
К.Д.Голубевтің ұйғаруы бойынша, 312, 17 және 58-атқыштар дивизияларының
қалған адам құрамынан жаңа 312-дивизия қүрылды [13]. Ерлікпен соғысқан бұл
дивизия да 1941 жылғы желтоқсанда күші азайған соң, 53-атқыштар
дивизиясының 12-атқыштар полкі болып қайта құрылып, Курск шайқасына,
Днепрдің жағасын азат етуге қатысады.
387-атқыштар дивизиясы
Қаһарлы 1941 ж. күзінде қазақстанда қүрьшған құрамалардың бірі - 387-
атқыштар дивизиясы. Бұл құрама Ақмола қаласында құрылды. Оның құрамы Ақмола
облысының және оған көршілес қарағанды, Қостанай облыстарының тұрғындарынан
жасақталды. Дивизияньщ тұңғыш командирі полковник М.С.Сущенко болды.
Дивизия 1941 жылдың қараша айнда Батыс майданға жөнелтілді.
387-дивизия Мәскеуді қорғауға қатысты. Брянск майданындағы 61-армияның
құрамында қимыл жасай отырып, дивизия 1941 жылы 27 желтоқсанда Орел
облысының (қазіргі Калуга облысы) Ульянов ауданындағы Троицкое және Городки
селоларын азат етті".
Ал кейіннен 387-атқыштар дивизиясы Волга жағалауындағы шайқастың қызып
тұрған кезінде Сталинград майданына жіберілді. Бұл 1942 жылдың
желтоқсанында болатын. Ол кезде Сталинград түбінде қоршауға алынған
Паулюстің армиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейтестілігі республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуын
жеделдетуге, қоғамның экономикалық, саяси-әлеуметтік және рухани өмірін,
идеялық-тәрбие жұмыстары саласындағы міндеттерді қайта жаңартуға
бағытталған мемлекеттің стратегиялық бағдарымен анықталады.
Қазақ халқының ерлік дәстүрлері, майдангер-жауынгер ерліктері бірқатар
шығармаларда мазмұндалған (Б.Момышұлы, Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов, Ә.Нұршайықов,
Ж.Жұмақанов, М.Қозыбаев, Ж.Молдабеков, А.Нұрмаханова, О.Чечеткина және
т.б.)
Адамзат тарихында үлкенді-кішілі он бес мыңға жуық соғыс өткен екен.
Бірақ солардың ішінде ауқымы, құрбандықтары мен алапаттығы жағынан ең
жантүршігерлігі екінші дүниежүзілік соғыс және оның құрамдас бөлігі - Ұлы
Отан соғысы болды.
Ұлы Отан соғысының тарихын жазуда билікті идеология біздің назарымызды
Отанымыздың тарихындағы қасіретті оқиғалардан аударып әкетті.
Зерттеушілердің мұрағат қоймаларындағы құпияларға қолы жетпеді, тарихты
зерделеуде таңдау жасаумен бөлектеушілік үстемдік етті. Қатаң идеологияық
бақылау жағдайында зерттеушілер соғыс тарихның көлеңке жақтарын, сталиндік
жүйенің соғыс жағдайы пайдаланып жасаған зұлымдықтарын ашып көрсете алмады.
Әскери – тарихи еңбектерде соғыстың негатипті емес, позитипті тұстарын
ғана көрсетуі, жоғарғы басшылыққа жағынып кітап, мақалалардың даяр қалыппен
берілуі орын алды. Құрамалардың әскери қимылдары көп жағдайда жеке бөлімше
құрамалары арқылы көрсетілді, көрші халықтардың жәрдемі, көмекке берілген
көшпен құралдары ескерілмей қала берді. Оларда ұрысты жоспарланған
құжаттарға, жағдайдың өзгеруіне байланысты қабылданған шешімдерге талдау аз
жасалды.
Ұлы Отан соғысы кезінде Қазақстанда жасақталған ұлттық әскери құрамалар
жөнінде тарихшы, академик М.Қозыбаев: Ұлы Отан соғысы жылдарында ұлттық
республикаларда ұлттық-әскери құрамалар құрылғандығы белгілі. Алайда,
олардың басым көпшілігі соғыста дұрыс пайдаланбады. Ал кейбір атты әскери
құрамалар танкілерге қарсы шығып, жауған оқтың астында бірден жоқ болып
кетті. Бұл бір жағынан халқымызға көрсетілген сенімсіздік болса, екінші
жағынан тағдыр салған зобалан еді. Өйткені мұндай әскери құрамаларға жаңа
ғана өркендей өсіп жетіле бастаған зиялы қауымнның өкілдері алынғанды. Ұлы
Отан соғысы жылдарында қазақ сақарасының 1миллион 900 мың адам әскери және
еңбек майданына мобизасияланды. Бұл халықтардың төрттен бірі еді, - деп
жазған болатын.
Негізінде олар еріктілер қатарынан жасақталып майданға кеткенше
республика бюджеті мен халық жарнасына қамтамасыз етілді. Бұл құрамалар
соғыс басталысы мен іле–шала жасақталып, жедел түрде әскери дайындықтан
өтіп, майданға жөнелтілді. Ұлттық құрамаларды жасақтау туралы бастаманы
соғыстың алғашқы қатерлі кезеңінде одақтас республикалар халық
комиссариаттары көтерген болатын. Осыған орай, Мемлекеттік Қорғаныс
Комитетінің 1941жылғы 13 қарашада аулысы қабылданған еді.
Президентіміз Н.Ә Назарбаевтің сол кезде біздің республика елдің
жұмылдыру орталығы болды десек, артық айтпаған баламыз деп атап өтеуі
нақты шындық екенін айрықтап тұр. 1941–1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысына
1миллон 370 мың қазақстандық қатысты олардың көпшілігі запастағы
офицерлермен әскери училищелерді бітірген қазақстан азаматтары екендгін
айрықша атап өту керек.
1941–1945 жылдар аралығында Қазақстанда 12 атқыштар мен 4 кавалериялық
дибизия, 7 атқыштар бригадасы мен 5 жеке полк және әр түрлі әскер
түрлерінің батольандары құрылған. Оның ішінде 3 атты әскер дибизясы мен 2
атқыштар бригадасы ұлттық құрамалар ретінде құрылды.
Соғыс тарихнамасында көмескі мәселелердің бірі–ол Кеңес Армиясының
ұлттық құрамына байланысты нақты мәліметтің аз болуы. Кейінгі жылдар
соғыстың ақтандақ беттері ашылып, ашық пікірлер айтылуда. Мұндай сәттерде
салиқалы пікірлермен қатар жаңсақ ойлар да тіптен белгілі бір мақсатты
көздеген арандатушылық әрекеттер де көрініп қалады. Мысалы, біреулер Ұлы
отан соғысының нәтежесі мен Ұлы жеңістің маңызын жоққа шығарғысы келеді. Ал
мұндай нәрселер жасұрпақтың санасына күдік салып, күнделікті тұрмыста
олардың кейбірі соғыс ардагерлерінің намысына тиетін қылықтарға
итермелейді. Бұл әрине маман зерттеушілерден, содай – ақ соңғы кезде тарихи
тақырыптарға асығыс тұжырым жасай салатын тарихшылардан үлкен
жауапкешілікті талап етеді. Себебі соңғы топтағы авторлардың тарихқа да
қоғамдық ой пікірге де тигізер пайдасынан зияны мол екендігін ескерген жөн.
Осындай қарама-қайшылықтарды ескере отырып біз дипломдық жұмысымызда
Қазақстанда құрылған құрамалардың Ұлы Отан соғысындағы ерлік жолдарын
баяндау үшін зерттеу тақырыбын Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның
ұлттық әскери ұйымдарының құрылу тарихы мен ұрыс жолы деп таңдауыма негіз
болды.
Зерттеу обьектісі: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның ұлттық
әскери ұйымдарының құрылу тарихы мен ұрыс жолы
Зерттеу пәні: жас ұрпақтың тәрбие үдірісі.
Зерттеудің мақсаты: Ұлы Отан соғысына қатысқан Қазақстандық құрамалардың
ерліктерін насихаттау.
Зерттеу әдістері: Философиялық, ҰОС қатысты тарихи әдебиеттерді
теориялық талдау, ғылыми конферециялар жинақтары мен мерзімді баспалардағы
ғылыми мақалаларға шолу, мұрағат материалдарын жинақтау және талдау жасау,
білім саласындағы нормативтік құжаттарды зерттеу, оқу бағдарламалары мен
мектеп құжаттарын талдау.
Ғылыми болжамы: егер Ұлы Отан соғысына қатысқан Қазақстандық
құрамалардың ерлік жолдары нақты зерттеліп, жас ұрпақты тәрбиелеу ісінде
пайдаланса онда жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру тиімділігі артады,
өйткені Ұлы Отан соғысына қатысқан Қазақстандық құрамалардың ерліктері
патриоттық тәрбие берудің қайнар көзі.
Зерттеудің міндеті:
• Ұлы Отан соғысына қатысқан Қазақстанда жасақталған құрамаларды
айқындау;
• Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанда жасақталған құрамалардың
қандай майдандарда соғысқанын және ерлік жолдарын саралау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының дамуының стратегиялық
Қазақстан -2050 бағдарламасы [2], Қазақстан Республикасының “Білім
туралы” Заңы (2007) [3], Әскери міндеттілік және әскери қызметі туралы
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8-шілдедегі Заңы [4], Қазақстан
Республикасының Әскери Доктринасы 11.02.2011 ж. [5], Қазақстан
Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің 2006 жылғы 10 қазандағы №200 Жарлығы [6], мерзімдік баспа
сөздерде жарияланған ғылыми мақалалар мен материалдар.
Зерттеудің теориялық мәнділігі:
➢ Білім беру мекемелерінде тәрбие сағаттары мен бастапқы әскери
дайындық сабағында, патриоттық іс шаралар барысында Ұлы Отан соғысы
жылдары Қазақстанда жасақталған құрамалар туралы білім беру дербес
және тарихи-педагогикалық тұжырымдау тұрғысынан тұтастай
қарастырылуында;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
❖ жалпы білім беретін мектептермен, лицейлердің тәрбие беру
үдірісінде пайдалану.
❖ жастарды әскерге дейін дайындау үдірісінде пайдалану.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанда жасақталған құрамалардың майдан
даласында жүріп өткен жолдарын нақтылау.
- Ұлы Отан соғыс жылдары Қазақстанда жасақталған құрамалардың көрсеткен
ерліктерін білім беретін мекемелерде жас ұрпақты патриоттыққа және
азаматтық құндылыққа тәрбиелеуде тиімді пайдалану.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, төрт тараудан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады .
Кіріспе бөлімінде зертеудің көкейкестілігі, зерттеу обьектісі, зерттеу
пәні, зерттеу мақсаты, зерттеу міндеті, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу
әдістері, зерттеу көздері, зерттеудің теориялық мәнділігі, зерттеудің
практикалық мәнділігі, қорғауға ұсынылатын қағидалар қарастырылған.
Ұлы отан соғысында Мәскеу қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың
өткен жеңісті жолдары атты бірінші тарауда жорық жолын Мәскеуден бастаған
Қазақстандық құрамалар ерлік жолдары қарастырылған.
Ұлы Отан соғысы жылында Қазақстандағы тыл еңбегі атты екінші тарауда
әскерлермен бірге тыл еңбеккерлерінің еңбектегі ерліктері баяндалады.
Қорытынды бөлімінде дипломдық жұмысқа қорытынды жасалынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі бөлімінде дипломдық жұмысты жазуда
пайдаланылған дерек көздерінің тізімі берілген.
І-ТАРАУ. ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫНДА МӘСКЕУ ҚАЛАСЫН ҚОРҒАҒАН ҚАЗАҚСТАНДЫҚ
ҚҰРАМАЛАРДЫҢ ӨТКЕН ЖЕҢІСТІ ЖОЛДАРЫ
1.1 Жорық жолын Мәскеуден бастаған және қорғаған қазақтың ұлттық әскери
құрамалары
Бұл жылдары Қазақстанда барлығы 20-дан астам атқыштар және атты әскер
дивизиясы мен бригадасы, бірнеше артиллерия және авиация полкі, алуан түрлі
әскер түрлерінің ондаған батольоны жасақталып майданға аттанды.
КСРО-ға қарсы соғыс жоспарын жасағанда фашистік германияның стратегтері
Кеңес одағының астанасын басып аулға бірінші дәрежелі мән берді. Бұл
қаланы басып алу, - деп атап көрсетілді Барбросса жоспарында саяси
жағынан да шешуші табыс деген сөз.
Мәскеуді неғұрлым тез арада басып алуды Гитлер соғыстағы жеңістің кілті
деп білді. Міне сондықтан да Мәскеуге қарай вермахтың ең негізгі күштері
бағытталды. Осылайша фашистердің өз құрамына көптеген танктері мен ұшақтары
бар неғұрлым күшті тобы Мәскеу бағытына жіберілді. Ол үшін барлығы 74-тен
астам дивизия, оның ішінде 22 танк және моторлы дивизиялар шоғырландырылды,
мұның өзі жаудың кеңес – герман майданындағы барлық күштерінің жартысына
жуық еді. Мәскеу щайқасы төрт айға жуық уақытқа созылды. Оған фашистердің
ең таңдаулы және адам саны көп, қару жағынан жетілдірілген орталық армия
тобы қатынасты. 1941 ж. желтоқсан айының басында Орталық армия тобының
адам саны 1708 мың, зеңбірегі мен минометі 13 500, танкісі 1170 самолеті
615 болды. Осы кезде Мәскеуді қорғаушылардың саны 1110 мың, олардағы
зеңбірек мен миномет 7652, танк 774, самолет 1 мың еді.
Жауынгерлік іс – қимылдың сипаы жағынан Мәскеу шайқасы екі кезеңге
қорғаныс және қарсы шабуылға шығу кезеңіне бөлінді. КСРО үшін ерекше қиын,
тиімсіз стратегиялық жағдайда өткен оның бірінші кезеңінің көзді ашып –
жұмғанша бітетін соғыс жоспарын іске асырмай тастауда, кеңес әскерлерінің
қарсы шабуылға шығуы және неміс –фашисті әскерлерін Мәскеу түбінде
талқандау үшін зор маңызы болды.
Соғыс кеңес елі аумағыда ересен күшпен қандай қайнап жатқан және ол
барған сайын жаңа аудандар мен обылыстарды қамтып отырған жағдайда жауды
тоқтату, оның Мәскеуге баратын жолына тосқауыл қою төтенше қиын міндет еді.
1941 жылдың қазан–қараша айларында–ақ Мәскеу майдан шебіндегі қалаға
айналды.
Мәскеу түбіндегі ұрыста орыстармен бірге еліміздің көптеген ұлттарының
жауынгерлері де ержүректікпен шайқасты. Бұл ұрысқа соғыстың барысында
одақтас республикаларда құрыған әскери бөлімдердің қосқан үлесі зор болды.
Мәскеу маңында қорғаныс және қарсы шабуылға шығу кезінде Қызыл Армияның
басқа құрамаларымен бірге қазақстандық 312, 316, 391, 387, 238-атқыштар
дивизиялары, 74 және 75-теңіздік, 151, 100, 101-атқыштар бригадалары
ерлікпен шайқасты [8].
Бұл дивизия мен бригадалар Мәскеуді қорғаудағы ерліктері арқылы тарих
беттеріне өздерінің өшпес есімдерін жазды. Қазақстандық жауынгерлері мен
офицерлер өздерінің әскери міндеттері мен анттарын аброймен орындап шықты.
Енді Мәскеуді қорғасқан әр дивизияның, бригаданың жорық жолдарына
тоқталайық.
Аты аңызға айналған 316- атқыштар дивизиясы
316-атқыштар дивизиясы 1941 жылғы шілде айында алғашқылардың бірі болып
Алматыда жасақталған еді. Бұл құрама Мәскеуді қорғауда бес фашистік
дивизияға қарсы тұрды, одан соң калинин облысындағы ұрыстар да, риганы азат
етуде де, фашистердің Курлияндия тобын талқандауда да гвардиялық
жауынгерлік туды абыроймен алып жүрді.
316-атқыштар дивизиясының құрамы Алматы, Жамбыл, және Оңтүстік Қазақстан
облыстарының ішінара Қырғыстанның еңбекшілерінен жасақталды. Дивизия
командирі болып Азамат соғысына қатысушы, аты аңызға айналған 25-Чапаев
дивизиясының қатарында шайқасқан генерал- майор И.В. Панфилов тағайындалды.
Дивизияның бөлімдері алматы қаласы мен оның маңындағы жерлерде қысқа
мерзімді әскери дайындықтан өткеннен кейін, 18 тамызда майданға аттанды.
Дивизияны майданға шығарып салуға жиналған жауынгерлермен офицерлердің
туған – туыстары мен достары оларға: Жауға мейрімсіз болыңдар, жан аямай
соғысып, жеңіспен оралыңдар! деген аманат тапсырды.
316-атқыштар дивизиясы алғашқыда солтүстік батыс бағытта жөнелтіліп,
кейіннен оны командование Мәскеу түбінде қалыптасқан қиын жағдайға
байланысты астананы қорғауға жіберді. Қазан айында дивизия Волоколамс
бағытын қорғаған 16- армияның құрамына қосылып, өзіне белгіленген Тарутино
– Новинка – Бухлово – Козлово – Клетки – Прозорово – Болычево совхозы
бойындағы 44 километрлік қорғаныс шебіне келіп орналасты.
1941 ж. 16 қазан күні Мәскеу қазақстандық жауынгерлер мен командирлер
асқан ерлік көрсетті.
Бұл күні 1075-полктің бір батольонының штабы орналасқан Федосьенко
деревнясына неміс полктерінің үлкен тобы келіп кірді. Полктің штаб бастығы
капитан И.М.Манаенко қорғанысты ұйымдастырып, өршелене алға ұмтылған жауға
қарсы ұрыс ашты. И.М.Манаенко грантамен жаудың екі танкісін қиратты және
жетпістен аса басқыншылардың көзін жойды. Ұрыста капитан И.М.Манаенко қаза
тапты. Осы шайқастағы ерлігі мн табандылығы үшін ол Ленин орденімен
марапатталды. Сол күні 16-армияның сол қанатының қорғаныс шебін
гитлершілердің шабуылы басталған кезде, аға лейтнант, И.И.Райкиннің
батальоны бірінші болып ұрысқа кірісті. Батольанға қарсы жаудың 40 танкісі
бетпе–бет келе жатты. Бұл танклерді жауынгер Тілеуқабылов қарсы алды. Ол
екі гранатаны қоса лақтырып, бірінші танкті жарып жіберді. Жанармай
құйылған бөтелкені лақтырып, екінші танктіде өртеді. Ер жүрек жауынгерге
қарай үшінші танк келе жатты, ол ең соңғы байлаулы гранатасын алға танктің
астына қарай лақтырып шынжыр табанын қиратты. Бірақ жау өршелене алға
ұмтылумен болды. Батольондағы адам да сирей берді, батольонның командирі
И.И.Райкин ерлікпен қаза тапты. Генерал Панфиловтың бұйрығы бойына,
резеревтегі батольон ұрысқа кірді. Дұшпанның танктерімен жасаған
шабуылдарын ерлікпен тойтара отырып, батольон бір тәулік бойы дерлік
өздерінің шебін ұстап тұрды. Осы 16 қазандағы ұрыста ғана дивизия жаудың 17
танкісін жойды.
Үш күннен кейін Осташево деревнясында 1075-полктің бірінші батольоны
немістердің танк полкі мен атқыштар дивизияларына қарсы қызу ұрыс жүргізді.
батольон 18-25 қазан аралығында фашистерге тегеурінді тойтарыс берді.
Оларға 1075-полктің 9-атқыштар ротасы көмекке келді.
Оста – шевоға кірген 9-атқыштар ротасы жаудың жеті танкісін және
көптеген атқыштарын жойып жіберді. Ротаның тірі қалған жауынгерлері
Осташевоның солтүстік шетіне жиналды, бірақ бұлардың арасында рота
командирі лейтнант Каюм Карипов жоқ еді. Ол жауынгерлерді шабуылға көтеру
кезінде қаза тапты. Осташево ауданында немістер 40 танкісі мен 5 ұшағынан
айырылды.
Осташево қорғанысын басқарған 1-батольонның командирі, капитан Лысенко
қаза тапты. Ол Ленин орденімен нагрдталды. Осташево түбіндегі ұрыста
батольон комиссары Анашкин, миномет ротасының командирі Фролов, батальон
командирінің орын басары Прохоров көз жұмды.
26 қазан күні таңертең жау әскерінің жаңа шабуылы Волоколомск қаласына
бағытталды. Авиасияның, танкінің қолдауы мен жау әскері дивизияның қорғаныс
шебіне кірді, бірақ 1073-атқыштар полкінің қарсы шабуылы жауды кері
шегіндірді. 27 қазанда жау авиациясы 316- дивизияның қорғаныс шебін 3 сағат
бойы бомбалағаннан кейін, немістер 4 полкімен және көптеген танк күшімен
Волоколамскіге кірді. Дивизия Ивановск, Порохово елді мекендерін қалдыруға
мәжүр болды.
Петелино деревнясы түбінде 1077-атқыштар полкі 6-ротасының саяси
жетекшісі П.Б.Вихрев бастаған 14 жауынгер немістің бес танкісі мен бір
взвод әскерін жойып жіберді.
Саяси жетекші жалғыз қалса да, шетпен кетпей, гранатамен жаудың тағы екі
танкісін жойып, тұтқынға түспеу үшін соңғы патронын өзіне жұмсады.
П.Б.Вихревке қаза тапқаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.
Сол күні Стракова деревниясы түбінде 1077-атқыштар полкінің кіші
лейтнанты П.И.Фиростов пен саяси жетекші А.М.Павлов бастаған саперлер мәңгі
өшпес ерлік жасады. Батырлар бес сағат бойы жаудың жиырма танкі мен
көптеген жаяу әскерлерін ілгері бастырмай қойды. Он бір патриот әскер өз
бөлімінің жаңа шепке шегініп орналасуын қамтамасыз етті. Олардың бәрі де
Ленинград ордені мен марапатталды.
Мәскеу түбіндегі ұрыстарда батольон командирі аға лейтнант Б.Мамышұлының
әскери шеберлігі айқын көрінді. Горюны, покровское деревняларында және
матренино станциясында тіректі пунктерге орналасқан атқыштар батольоны мен
1-гвардиялық танк бригадасының алты танкі, екі артиллерия батареясы,
пулметшілер ротасы және саперлер взводымен күшейтілген Мамышұлының
батольоны төрт тәулік бойы өз позицияларын ұстап тұрып, дивизияның жаңа
шепке ауысып, ұрысқа даярлануына көмектесті.
Волоколам тас жолындағы ұрыстан кейін көп кешікмей аға лейтнант
Б.Мамышұлы полкі командирі болып тағайындалды. Бұл позициядағы дивизия
жауынгерлерінің көрсеткен ерліктері, жұмсаған күш – жігері жайлы армияның
әскери кеңесі: 1941 ж. 20-27 қазан аралығыдағы ұрыс кезінде 316-дивизия
жаудың 3 жаяу әскер және бір танк дивизиясымен шайқасты, бірде – бір
жауынгер жау танкісінен сескені, кейін шегінбеді. Дивизияның құрамындағы
жеке бөлімдер өжеттікпен шайқасты. Қолдарында жарылғыш бөтелкелері бар әр
жауынгер танктерді жойды. Осы шабуылдарда дивизия көптеген қаруластарынан
айырылды,- деп көрсетті.
15 қарашада гитлершілер Мәскеуге шешуші шабуылын бастады. Жау
астанасының солтүстік батыс жағындағы негізгі соққысын тағы да 316-дивизия
мен оның көршілері тұрған төңіректен бастады. Неміс әскерлерінің Мәскеуге
жасаған екінші шабуылының кезінде, 316-бөлімдеріне қарсы, немістердің
артиллериямен және авиациямен күшейтілген 2 және 6 дивизиясы, 35 және 106-
жаяу әскер дивзиялары жинақталған болатын. Фашисті басқыншылары Волоколамск
түбінде қорғаныс шебін бұзып өтуге тырысты.
Әуеден фашистін ұшақтары қайта – қайта шабыу жасап, жарылған бомба мен
снарияттан жердің астан – кестеңі шықты. Осындай ала сапыран кезде жаудың
танктері мен жаяу әскерлер дивизияның шебіне қарай өршелене ұмтылды.
Осы дивизияның 1075-полкіндегі 4-ротаның жиырма сегіз Панфиловшысының
Дубосеково разьезі түбіндегі шайқасы бүкіл әлемге мәлім. Алдымен танертең
лең аланда жау оларды авибатция және артиллерия соққысының астына алды,
содан соң фашистердің жаяу әскері шабуылға шыққан кезде жауынгерлер оларды
150 метрге дейін жақынға келтіріп алып, пулемет пен мылтықтан оқ боратып,
көбін жер жастандырды.
20 танкіні алдына салған жау екінші шабуылын бастады. Шайқас төрт
сағатқа созылды. Гитлершілер тағы да 30 танкіні ұрысқа қосты. Тірі қалған
жолдастарына: Рессей ұлан – байтақ, бірақ шегінетін жол жоқ. Артымызда –
Мәскеу, деп жігер берген саяси жетекші В.Клочковтың сөзі тарихта қалды.
Күш мүлдем тең емес ұрыста жиырма сегіз панфиловшының көбі қаза тапты,
бірақ жау танкте шепт, кесіп өте алмады. Деген мен, панфиловшылар шегінген
жоқ. Жау танкілері қирап жатты. Батырлардың көбі осы жерде құрбан болды.
Бұл жиырма сегіз батырдың даңқы бүкіл әлемге тарап кетті. Асқан ерлігі
басқаларға үлгі - өнеге бола бермек.
Бұлар кімдер? Халық өз батырларыні келеді. Бұл жиырма сегіз батырдың
көпшілігі Жетісу жерінің бұрыңғы егіншілері, жұмысшылары, колхозшы-
шаруалардың ұлдары еді. Орыс жігіттері – Николай Трофимов пен Иван Шадрин,
украин – Иван Москаленко мен Иван Бондеренко, қазақ - Әлікбай Қосаев пен
Нарсүтбай Есболатов, қырғыз – Дуйшенқұл Шопоқов және олардың Отан үшін
құрбан болған жолдастарының есімдері ел есінде мәңгі қалды. Аты аңызға
айналған өжет офицер Бауыржан Момышұлының есімі де осы кезде шықты. Ол
өзінің ерлігімен, қиын кездегі тапқырлығымен, ұрысты жүргізу шеберлігімен,
жауынгерлік тапсырманы мүлтіксіз орындаушылық қасиетімен жауынгер
офицерлердің, генерал И.В.Панфиловтың сүйспеншілігіне бөленді.
Осы бір қиын күндердегі жауынгер Алексей Блоха мен офицер Бауыржан
Момышұлының достығы, офицер Бауыржан Момышұлымен генерал И.В.Панфиловтың
достығы кімге болсада зор өнеге болды. Шынайы достық, нағыз ынтымақтастық
осындай қиын күнде, ел басына күн туған шақта ерекше көрінді.
Панфилов дивизиясында 26 ұлттың жауынгерлері: орыстар, қазақтар,
қырғыздар, украиндар, татарлар, өзбектер, т.б болды. Күші басым
гитлершілермен Мәлік Ғабуллин бастаған автоматшылар тобы ерлікпен шайқасты.
1941 ж 16 қарашада автоматшылар жаудың бірнеше шабуылын тойтарды. 200- ден
аса фашист пен бірнеше танкті жойды. Топта 30 жауынгер болды. Орыс Алексей
Попов пен қазақ Мәлік Ғабдуллин, украин Максим Коваленко мен өзбек Қасым
Абдукаримов, татар Құсайын Сайтов және т.б болды.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Призидиумының 1941 ж 17 қарашадағы Жарлығымен 316-
атқыштар дивизиясына командованиенің тапсырмасын үлгілі орындағаны,
Мәскеуді қорғаудағы жеке құрамының ерлігі мен батырлығы үшін берілді, ал 18
қарашада дивтзия Қызыл ту орденімен марапатталды. Сол күні генерал
И.В.Панфилов қазаға ұшырады. Майдан қолбасшысы армия генералы Г.К.Жуков
Панфиловқа Кеңес Одағының Батры атағын беру туралы ұсыныс жасай отырып,
былай деп жазды: Ұрыстағы ең қиын жағыдайларда да Панфилов жолдас әскер
бөлімдеріне әрдайым басшылық етіп, басқара алды. Мәскеу төңірегінде
толассыз ұрыс жүргізе отырып, дивизияның бөлімдері бір ай бойы өз
позицияларын ұстап тұрып қана қоймай, сонымен бірге қарсы шабуылға шығып,
жаудың 2-танк, 29 – моторлы, 11 және 110-жаяу әскер дивизияларын
талқандады, 9 неміс солдаты мен офицерін, 80- нен астам танкі, көптеген
зеңбіректерін, минометтерін және т.б. жойды. 8-гвардиялық дивизия
құрамының өтініші бойынша, оған Отан соғысының батырларының бірі
И.В.Панфиловтың есімі берілді.
Бұл хабар панфиловшылардың жігерін тасытып, Отанға деген сүйіспеншілігін
бұрынғыдан да арттыра түсті. Сол күндері Неміс әскерлерінің 5-армиялық
корпусының командирі жоғарғы штапқа: жақсы жабдықталған... және күшті ина
төселген бағыттан 316-орыс дивизиясы адам таңданарлықтай табанды қарсылық
көрсетуде деп хабарлады.
Крюков елді мекені шегіністің соңғы шебі және қарсы шабуылға шығудың
бастапқы позициясы болды. Крюкобоны азат етумен құраманың тарихындағы
мәскеулік ең даңты кезең аяқталды, бұл ұрыста панфилопшылар жаудың 31
танкін, 4 броньды машинасын, 49 автомашинасын және басқа да көптеген қару
– жарағын қолға түсірді.
Волоколам бағытындағы шайқаста генерал И.В.Панфилов басқарған 316-
атқыштар дивизиясы даңты ерлік көрсетті. Дивизия гитлершілердің Мәскеуге
қарай ұмтылған батыл әрекеттеріне тойтарыс берді. Бұл бағытта жау 3 жаяу
әскер, бір танк дивизиясы және көптеген авицияны щоғырландырылған еді.
Фанфиловшы – жауынгерлер бір күнде жаудың бірнеше шабылуына тойтарыс
бере отрып, бір айдан аса уақыт бойы өздері тұрған шептерін ерлікпен
қорғады. Дивизия жауынгерлері мен командирлері бұрын болып көрмеген
табандылық көрсетті. Жаудың Мәскеуге өту жолын бөгеуде өлім мен бетпе – бет
тұрған понфиловшылардың темірдей биік жігерін көп санды танк рейтерді де,
аспаннан толассыз тасталған бомба да жасыта алмады. 1941 ж. 13 қазаннан
1942 ж. қаңтар айына дейінгі аралықта 316-дивизия жаудың 26мыңнан астам
солдаты мен офицерін, 114 танкін, 5 ұшағы мен басқа да көптеген техникасын
жойды.
1941ж. 5-6 желтоқсанда алғашқылардың бірі болп дивизия жауынгерлері
Мәскеу аймағын жаудан тазарту үшін қарсы шабуылға шықты, дивизия тарихының
жаңа беті ашылды – жау тылына ерлік жорығы басталды. Бұл жерде де, Мәскеу
түбіндегі ұрыстағы дай, жауынгерлер батылдық, ұстамдылық, табандылық
көрсетті.
Шабуылды үдете отырып, дивизияның бөлімдері Истра қаласын азат етуге
қатысты. Олардың ойдығыдай алға басуына генерал А.М.Даватордың
басқаруындағы атты әскерлердің жау тылына жасаған ерлік рейді де
көмектесті. Жаудың талқандалған 35-жаяу әскері және 2-танкі дивизияларының
қалдықтары Волоколамскінің түбінде бір жола жойылды. 1941 ж. 15 желтоқсанда
8-гвардиялық Панфилов дивизиясы шептен кейін шығарылып, Жоғарғы Бас
Қолбасшының резервіне берілді. Двизия бөлімдері Мәскеу түбіндегі Нахабино,
Ново – Никольское, Исаково елді мекендкріне орналасты. 1942 ж. қаңтар
айында 8-гвардиялық дивизия Алматыдан келген 2394 адам мен толықтырылды.,
олардың көпшілігі қазақтар болды. 1942 ж. 18 қаңтарында тәжрибелі генерал
Иван Михайлович Чистяков дивизияның командирі болып тағайындалды.
Сол күі 8-гвардиялық Панфилов дивизиясы Бологой және Балдай ауданына,
солтүстік – батыс майданға келіп жетті.
Одан әрі құрама қысты күнгі аязда 300 километрдей жол жүріп, Старая
Русса қаласының шығыс жағына шоғырланды. Панфилов дивизиясы бұл жерде 2-
гвардиялық атқыштар корпусына қосылды. Мұнда дивизияға корпустың негізгі
күші ретінде аванградта болуы міндеті жүктелді. Сөйтіп, 1942 ж. 3 ақпанда
түнде 2-гвардиялық корпустың авангарды 8-гвардиялық дивизия жау
қорғанысының алғы шебіне таяп келіп, Фашистердің қорғаныс топтарын жойып
жіберді.
Одан әрі Вологое – Старая Русса маңындағы жаудың темір жол қатынасын
бұза отырып, Киево – Филатово – Брагино – Старикова – Князово бағытымен
ілгері жылжыды.
Жолсыздық, қалың қар, шыңылтыр аяз, боранды бұрқасын бөлімдердің жылдам
қимыл жасауын қиындатсада, гвардияшылар жаудың тірек пункттерін орап өтіп,
оларға тыл жағынан соққы берді.
Старая Русса – Рамушево бағыты жаудың Демян тобын барлық керек –
жарақпен қамтамассыз етіп отрған жолы еді. Немістер Старая Руссаның
оңтүстігіне қарай 30 киламетр жерді, айнала қорғаныс ұймдастырып, күшті
бекініс жасап алған, 8-гвардиялық дивизияның бөлімдері бұл жолы Филаншина,
Сычево, Ожадово, Соколово деревняларындағы жау бекінісіне, артиллерияның,
кейінде кідіріп қалуына, т.б.қиыншылықтарға қарамастан, тегеурінді шабуыл
бастады. Бірнеше күн бойы кескілескен ұрыстар болды. Неміс командованиесі
Соколовода қалған гарнизонды 11 ақпанда жүк таситын ұшақтармен көшіріп
әкетуге әрекет жасап бақты. Сол кезде Соколово мағына жолда кешігіп қалаған
дивизия артиллериясы танк батольоны келіп жетті, соның нәтежесінде 1077-
полктің бөлімдері дұшпанының осы ірі тірек пунктін қолға түсірді.
Палистевск тас жолыдағы дұшпанның екінші қарсыласу торабы болған
Бородино, Боркловица, Трошково селоларына шабуыл жасаған кезде
панфиловшылар гвариялық шеберлігін, табандылығын көсетті. Егер мәскеуді
қорғаған кезде панфиловшылар кеңес гвардияшысының гвардия қорғанып жатқа
жерден жау өте алмайды деген өсиетін аброй мен орндап шыққан болса, енді
олар екінші өсиетті – гвардия шабуыл жасап жатқан жерде жау төтеп бере
алмайды деген өстетті орндап шықты. Капитан П.гундилович басқарған 2-
атқыштар батольонының бөлімшелері бородинодағы фашистерге тақырата соққы
берді. Селоға бірінші болып кіргендер аға лейтнант Соловьев пен саяси
жетекші Мәлік Ғабдуллин бастаған автоматшылар ротасы болды. 1941 ж. 7
ақпанда аға лейтнант Соловьев пен саяси жетекші Ғабдуллин бастаған
автоматшылар ротасы Бородино селосындағы гитлершілердің тас – талқанын
шығарып, батольан штабын басып алды.
Бородино үшін болған ұрыста автоматшы Т.Тоқтаров асқан ерлік көрсетті .
неміс взводымен жалғыз өзі шайқасқа жүріп, ол елуге жық фашисті жер
жастандырды, бірақ өзіде ерлікпен қаза тапты.
Эссешілердің Өлі басы дивизиясының командованиесі осы маңызды тірек
пунктерін қалайда қайтарып алмақ болды. Старая Русса жағынан, соныме қатар
Порховск жолымен батыс жақтан келе жатқан артиллериямен, танктермен
күшейтілген неміс әскерлерінің тізбегі көрінд. әде неше сағат бойына
толастамай жүрген қан төгіс ұыстар басталды. Гвардияшылар жеңіп алған
шептен бір адым да кейін шегінбеді. Бір ғана 1075-гвардиялық атқыштар полкі
(командирі полковник Василий Иванович Капаров) жаудан 12 елді мекенді азат
етіп, 800 фашистінің көзін құртты, жаудың 4 станокты пулеметін, 2
зеңбірегін, 1 миномет батериясын жойды. 52 неміс солдатын қолға түсіріп, 2
зеңбіректі 4 станокты пулметті, 28 автомашинаны, 33 мотоциклді, 13
велоципетті, 1 радиостанцияны, бір қару жарақ қоймасын қолға түсірді [9].
1073-тқыштар полкінің бөлімшеларі 12 ақпанда жауға өкшелей соққы беріп,
Наволок және каменко селоларын алды.
Екінші жағынан Калинин майданының бөлімдері қыспаққа алған дұшпан
Новечкидің маңында тас жолдан шығып, қару – жарағы мен транспортын тастап,
рдейский монастрі арқылы батысқа қарай жарып өтуге күш салуға мәжбүр болды.
Жаудың дам күші мен техникасын жойып жіберілді, гитлершілердің аз ғана тобы
өз әскерлеріне қосыла алды.
Жоғарғы Бас Қолбасшының бұйрығын орындай отрып, дивизия жаудың терен
тылына 200 киллометр даңты жорық жасап, фашистік басқыншылардан 250 елді
пунктті азат етті. 10 мыңнан аса фашист солдаты мен офицері Ленинград пен
Калинин обылыстарының ормандарында жер жастанды.
1942 ж. 16 наурызда 8-гвардиялық Қызыл Тулы Панфилов дивизиясы фашистік
басқыншылармен ұрыста жаппай көрсеткен ерлігі үшін Ленин орденімен
марапатталды.
1943 ж. бас кезінде 8-гвардиялық дивизияның құрамын толықтыруға 750
солтүстік қазақстандық жіберілді және оның жауынгерлеріне силықтар
жөнелтілді. Дивизия командирі Солтүстік Қазақстан еңбекшілеріне зор алғыс
сезімін білдірді.
1944 ж. 23 қаңтарда Псков облысының Мелихово деревниясы блған ұрыста
дивизияның қатардағы жауынгері, Гуревтің бұрынғы балықшысы Григорий
Постольников Александыр Матрасоптың елігін қайталап, жау дзоды кеудесімен
жапты.
Қаза тапқан гвардяшы – панфиловшылардың орнын олардың баурлары басты.
Мысалы: Дубосекова разьезі үшін ұрыста ерлікпен қаза тапқан Петр Дутовтың
орнына Иван Дутов келді. Ол пулеметші болды, жүдеген гитлершілерді жер
жастандырып еліне жеңіспен оралды.
1944 ж. 16 шілдеде Панфилов дивизиясы Латвия жеріне кіріп, оны азат ете
бастады. Режицу қаласы үшін табанды да, қан төгісті ұрыстар басталды.
Қалаға бірінші болып капитан Әбдрахманов бастаған жауынгерлер мен
дивизияның барлаушылары кірді. 17 шілде күні таңертенгі тоғыз сағатта қала
үстінде Қызыл Ту желбіреді.
Дивизия уыр ұрыстар жүргізе отрып, латвияның астанасы Рига қаласына
жақындады және 10-гвардиялық армияның бөлімдерімен бірге қаланы азат етті.
Рига қаласын азат ету кезінде жауынгерлік тапсырмаларды табысты
орындағаны, әскери іскерлік көрсеткені, қажырлық пен ерлігі үшін 8-
гвардиялық дивизия II дәрежелі Суворов орденімен марапатталды. Бұл даңты
дивизияның жауынгерлік туына тағылған үшінші ордені еді.
1944 ж. 8-гвардиялық атқыштар дивизиясы шабуылдың барлық жолында дерлік
10-гвардиялық армияның басты соққысы бағытында жүріп отрды. Тамыз айының
аяғына таман ол 300 километрдей жолдан өтіп, 800-ден астам елді мекенді
жаудан тазарты. Латвия жеріндегі ұрыстарда көрсеткен ерлігі үшін панфилов
дивизиясына Ригалық дивизия құрметті атақ берілді.
10-армияның құрамынан дивизия соғысы аяқталғанға дейін шыққан жоқ.
Теңізге қарай тығылған, Тукумсы мен Либавой арасындағы жаудың курляндиялық
топтары 37 дивизияға дейін жетті. Бұл неміс фашистерінің дивизиялары жарты
жылға жуық ауыр ұрыстар жүргізді.
Бұл ұрыстарда панфиловшылар табандылықпен, ерлікпен соғысты. Бұған
гвардия майоры Шапшаев Иван Леонтьевич басқарған полктің ерлігі мысал бола
алады. Шабуыл кезінде полк жаудың қоршауында қалып қойып, 12 күн бойы оқ
дәрі мен азық – түліктің тапшылығына төзе отрып, ұрыс жүргізді. Полк
командирінің қолын жау снариядының жарқыншағы жұлып әкеті. Гвардия майоры
Шапшаев қансырағанына қарамастан, ұрысты жалғастыра берді және полк жау
қоршауын бұзып өтті. Осы жолғы ерлігі үшін Иван Лонтьевич Шапшаев Кеңес
Одағының Батыры атанды.
Панфиловшылар жаудың курлянндиялық тобын толық талқандағанға және жау
берілгенге дейін ұрыс жүргізді.
9 мамырдан бастап Курляндиядағы фашистер тұтқынға беріле бастады, ал СС
бөлімшелері американдықтарға өтіп кетуге тырысты, бірақ панфиловшылардың
құрасуына бірде – бір фашист құтыла алмады.
Дивизия өзінің жауынгерлік жолын Эстонияның Хапсалу қаласында аяқтады.
Соғыс жылдары панфилов дивизиясының бір өзі қанды шайқастарда жаудың 85
мыңнан астам солдаты мен офицерінің көзін жойып, 387 танкісін, 65 бронды
машинасын, 43 ұшағын, 451 зеңбірегін, 2010 автомобилін, 180 минометін, 828
пулеметін, басқада көптеген қару – жарағын жойды немесе қолға түсірді. 34
Панфиловшы Кеңес Одағының Батыры атағын алды және 9487 жауынгер мен офицер
ордендармен, медальдармен марапатталды.
Аңызға айналған гвардияшылардың ерлігі Ұлы Отан соғысының трихына алтын
әріптермен жазылды. И.В.Панфилов атындағы 8-гвариялық атқыштар дивизиясы
Ұлы Отан Соғысының тарихына мәнгі өшпес жарқын беттер қосты. Мәскеу
түбіндегі дубосекова разьезінде 28 панфиловшылар темірдей төзімділіктің,
руани ұлылықпен асқан қаһармандықтың үлгісін көрсетіп, бүкіл дүние жүзін
таң қалдыры [10].
Солардың барлығын жеңіске деген қалтқысыз сенім, Отанға деген
сүйіспеншілік, патротизм мен интернационализмнің табиғи ұштасуы біріктірді.
Семейлік 238-атқыштар дивизиясы
Бұл интернационалдық дивизия еді. Онда отыздан астам ұлттың өкілдері
тізе қосып, басқыншы жауға қарсы кескілескен ұрыс жүргізді.
238-атқыштар дивизиясы басқа құрамалардан сәл бұрынырақ 1941 ж. наурыз-
маусым айларында Семей қаласында жасақталып, соғыс басталған кезде
еліміздің оңтүстік шекарасында, Түркмения жерінде тұрған еді. Дивизия
негізінен, Семей, Шығыс қазақстан, Алматы облыстарының еңбекшілерінен
жасақталған. Дивизияның командирі - полковник Г.П.Коротков, комиссары -
С.В.Груданов, штаб бастығы полковник - С.С.Будских болды.
1941 ж. 10 қазанда 238-атқыштар дивизиясының бөлімдері Тулаға келіп
жетті. Қазақстандық жауынгерлер Тула жұмысшыларымен бірге қаланың батыс
шет аймақтарында бекініс шебін жасауға кірісті. Тулаға кіре беріс жерлерде
дзоттар салынды. қала түгелімен сым қоршаумен қоршалынып алынды. Қазанның
алғашқы күндерінде дивизия генерал И.Г.Захаркиннің армиясында болып,
Калуга маңындағы ұрыстарға қатысты. Дивизия бөлімдері Тула - Мәскеу тас
жолына шықпақ болған жаудың 260-жаяу әскер дивизиясьін талқандады. Дивизия
жауынгерлерінің соғыста көрсеткен ерліктері жау солдаттарының үрейін
ұшырды. қапы әрі тегеурінді қарсылыққа ұшыраған олар біздің қазақстандық
дивизияны Сібірдің тағы дивизиясы деп атады!, - дейді дивизия командирі
Г.П.Коротков өзінің естелігінде. 1941 ж. қараша айының аяғында Гудерианның
танк армиясының бөлімдері Алексин қаласына шабуыл жасап, Тулаға қарай
ентеледі, сөйтіп, оны Мәскеуден бөліп тастап, бірден басып алғысы келді.
Мұнда 49-армия әскерлерінің құрамында 238-қазақстандық атқыштар дивизиясы
өз қорғаныс шебін табанды қорғады. 1941 ж. 16 қазанда 238-дивизияның
алдында жаңа міндет - дұшпанның бұзып өткен бөлімдері мен шабуылын
тоқтатып, шығыс жағалауға шығыуына жол бермеу міндті қойылды. Бұл міндетті
орындап, дивизияның бөлімдері 22 қазанда Егнышевка – Алексин – Шукино –
Дугна шебінде қорғанысқа көшті. Тұшпанның шабуылы бұл учаскеде тоқтатылып,
фашистердің Тула – Москва тас жолына шықпақ болған ойы іске аспай қалды.
Мұның өзі біздің бөлімдерімізді үйымдасқан түрде тылға көшіріп, Ока
өзенінің шығыс жағалауында қорғаныс шебін құруына мүмкіндік берді.
Дивизияның штабы мен Тула қалалық қорғаныс комитеті бірлесе отырып,
қаланы жаудан қорғаудың шараларын белгіледі. Қала еңбекшілері де қорғаныс
бекіністерін қазды, қолдарына қару алып, халық жасақшыларының қатарына
қосылды, Әскери бөлімдерге барынша көмек көрсетті. Қуатты атыс жүйелері
салынды. Тула қаласының бекініс жүйелері берік қамалға айналып, ентелеген
жаудың броньды күштеріне мықты тосқауыл болды.
Сөйтіп, Тула - Мәскеу тас жолына тез шығамыз деген жаудың мақсаты
орындалмады. Кеңес армиясы ерлікпен қажырлықпен шайқасты. Кеңес Одағының
маршалы Жуков былай деп жазды: 30 қазан күні Гудериан армиясының
бөлімдерінің шабуылы тоқтатылды.
Тула маңындағы кескілескен ұрыстар қараша айынан желтоқсан айының
бірінші жартысына дейін созылды. 238- дивизия қорғаныс құрған шепте
фашистердің бес дивизиясы кейде жеке, кейде бірлесе ұрыс жүргізгеніне
қарамастан, олар орталық және сол қанаттағы шепте ғана 12 километрге
ілгерлей алды. Қазақстандық дивизияның бөлімдері ерекше табандылық
көрсетті. Көптеген жауынгерлер шайқас даласында ерлікпен қаза тапты.
Олардың арасында қазақ даласының батыры Амангелді Имановтың ұлы Рамазан
да бар еді. қатардағы автоматшы Аманкелдиев, - делінген [11].
Дивизия саясаты бөлімі бастығының хабарламасында, - бір топ неміс
солдаттарының қоршауында өзі жалғыз қалып, басым күшке қарсы ұрысқа кірісті
... ҚаҺарман жігіт соңғы патроны қалғанша өршеленген немістерге оқ
жаудырды. Автоматшыларының табандылығына ызаланған фашистер оған гранат
лақтырды. Р.Аманкелдиев қаза тапты, бірақ оның ажалы фашистер үшін қымбатқа
түсті. Оның төңірегінде жаудың үш өлігі сұлап жатты.
238-атқыштар дивизиясының Туланың батыс жағынан қорғаныс шебін жасаудағы
және Алекси мен Серпухово түбінде жаудың соққысына тойтарыс берудегі
еңбегін бағалай келіп, Тула қалалық қорғаныс комитеті халықтардың мызғымас
достығының және майдан мен тылдың құрыштай берік бірлігінің символы ретінде
дивизияға облыстық партия комитеті мен облыстық атқару комитетінің Қызыл
Туын тапсыру жөнінде қаулы қабылдады.
Дивизия 19 желтоқсанда қорғаныстан қарсы шабуылға көтерілді. Содан 1942
ж. сәуір айының ақырғы күніне дейін жанқиярлықпен ұрыс жүргізе отырып,
Алексин, Юхнов қалаларын азат етуге қатысып, Угар өзенінен өтті. Жазға
қарай Ока өзеніндегі плацдарымды алуға аттанды.
Осы шабуылға шыққан күндерде дивизия бөлімдері жау тылына өтіп алып,
оның штабтары мен қару-жарақ қойма талқандады, басқыншылар арасында үрей
туғызды. Жау тылына 9 жолдың торабы Недельное селосын күтпеген жерден басып
алған бөлімдерді фашистердің мұндағы азық – түлік, киім – кешек, қару –
жарақ сақталған майдандық қоймаларын қолға түсірді. Оның ішінде жаудың 13-
армиялық корпусының әскерлеріне жаңа жылға қарсы жіберілген сәлем –
сауқаттарымен қоса оларды наградтауға арналған 13 жашік ордендер де бар
еді.
Дивизияның қорғаныстағы табандылығын, шабуылдағы батылдығын, адам
құрамының тәртібі мен ұйымшылдығын Отанымыз лайықты атап өтті. 1942 ж. 3
мамырда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы 238-дивизияны Қызыл Ту ордені мен
марапатталды, ал 24 мамырда 30-гвардиялық дивизия атағын берді.
Бұл дивизия сол кездегі майдандағы қазақстандық гвардиялық екінші құрама
еді. Дивизия жауынгерлері даңқты кеңес гвардиясы атағын алуына байланысты,
қазақстан еңбекшілері оларға құттықтау хат жолдады, онда былай делінді:
Жексүрын жаумен күресте сіздер ерлік пен батылдықтың, жаумен жағаласа
білудің үлгісін көрсеттіңіздер Кеңес Одағының Батыры генерал-майор Панфилов
атындағы қос орденді 8-гвардиялық дивизияның соңынан ілешала гвардиялық
атаққа ие болған, қазақстандықтардан жасақталып, қасиетті Отан соғысының от-
жалынындағы ұрыстарда шыныққан екінші құраманың даңқты гвардия қатарына
қосылуын республика еңбекшілері мақтан етеді.
Сіздерді майданға аттандырған туған өлке сіздер туралы қамқорлық
жасаудан, сіздердің қуаныштарыңыз бен жеңіс теріңізді қызықтаудан ешқашан
жалықпайтыны естеріңізде болсын. қазақстан еңбекшіперінде бір ғана ой, бір
ғана тілек – ол майданға жауынгерлік тамаша резервтерді, қаружарақты, азық-
түлікті көп мөлшерде беру ... I. Бұл дивизия 1943 ж. Жаудың Ржев
маңындағы бекінісін талқандауға қатысты, Калинин облысының батыс аудандарын
жаудан азат етуге зор үлес қосты.
49-армияның сол қанатында ұрыс жүргізе отырып, 30-гвардиялықдивизия
бөлімдері командованиенінтапсырмасын ойдағыдай орындап, шабуылды өрсітете
түскен негізгі күштердің бірі болды. 1943 ж. қыркүйекте құрама жауынгерлер
10 -гвардиялық армия қатарында, Ельнидің батыс жағындағы ұзақ уақыт мықтап
құрылған жау қорғанысын талқандады, басқа құрамалармен бірге Смоленскіні
неміс фашистерінен азат етті, Беларуция шекарасына шықты.
1944 ж. шілде-тамыз айларында ғана 30-гвардиялық дивизияның жауынгерлері
ерлікпен шайқаса отырып, 350 километр алға жылжыды, дұшпанның талай
бекіністерінен, оннан аса су бөгеттерінен өтті. қазақстан КП (б) Орталық
Комитетіне жолдаған хатында дивизияның командиваниесі былай деп жазған еді:
Орманның ішінен, Лубан ойпатының кісі жүріп болмайтын саз батпағын кеше
отырып, дивизия Видзем қыратына шығып қазір Латвия КСР-інің орталық
өңірінде соғысып жатыр.
1944 ж. 16 қазанда 30-гвардиялық дивизия Кеңестік Латвияны азат етудегі
көрсеткен ерлігі үшін Ригалық дивизия деген құрметті атақ алды.
Фашистік басқыншыларға қарсы сұрапыл шайқасты Мәскеу түбінен бастаған 30-
гвардиялық дивизия жаудың Ржев, Гжаст, Взьяма, Ельна, Смоленск маңындағы
бекіністерін талқандап, жаудан азат етуге қатысты. Ұрыстардағы ерлігі үшін
дивизияның 13 мыңнан астам жауынгері Кеңес Одағының орденімен және
медальдарымен марапатталды [12]. 30-гвардиялық дивизияньң Ұлы Отан
соғысындағы ерлікке толы жорық жолы Прибалтиканың Салдуе қаласында
аяқталды.
312-атқыштар дивизиясы
1941 ж. шілде-тамыз айларында Ақтөбе облысында 312-атқыштар дивизиясы
құрылды. Дивизияны құру үшін оның командирі полковник А.Ф. Наумов және
комиссары я.э.сировский күндіз-түні еңбек етті. Дивизияның әскери құрамының
үштен бірін қазақтар қүрады'. Сонымен қатар дивизияда орыстар, украиндар,
белорустар, өзбектер, түркімендер татарлар және басқа да ұлт өкілдері
болды. Ақтөбе облысының колхоздары мен совхоздары дивизияны м~шинамен, азық-
түлікпен, т.б. керек-жарақпен қамтамасыз етіп отырды.
312-дивизия, Панфилов сияқты, қазанның ортасында Мәскеу түбінде
Малоярославец қорғаныс шебі не жіберілді. Бұл жерде қазақстандық құрама
Малоярославец қорғаныс учаскесінің шағын гарнизонымен бірлесе отырып,
жаудың 57-моторлы болып тағайындалды.
Малоярославец учаскесінде шепте тұрған бөлімдер гитлершілермен алғаш рет
1941 ж. 12 қазанда ұрыс жүргізді. Мәскеуге қарай ентелеген күші басым жауға
қарсы ұрыстарда асқан ерлік көрсеткен дивизияның барлық жауынгерлері мен
командирлері астана жолын батыл қорғады. Тек 1083- атқыштар полкінің
жауынгерлері ғана 13 қазанда жаудың бірнеше жойқын шабуылын тойтарды. Олар
ұрысты қоршау да жүргізсе де, жеңіп шығып жүрді. Жау 20 автомашинасы бар
жаяу әскерінен, бірнеше қару-жарақ пен минометінен, 13 танкісі мен 2
ұшағынан айырылды. Дивизияның жеке құрамының ерлігі мен батылдығының
нәтижесінде, олар Мәскеуге қарай бір адым да жылжи алмады. Сөйтіп, жау
құрамалары Нарва өзені аралығында қорғанысқа көшуге мәжбүр болды. 1941
жылғы қазан айында осы Малоярославец шебінде көрсеткен ерлігі үшін
дивизияның 35 жауынгері ордендермен және медальдармен марапатталды.
Дивизия командирі А.В.Наумов естелігінде былай деп жазды: Мәскеудің
шалғай шептерін қорғауда қазақстандықтар өзінің жауынгерлік міндетін
абыроймен орындап шықты. Жаумен жағаласқан сұрапыл ұрыстардың нәтижесінде,
біздің дивизияның күші әлсіреді, бірақ ол өзінің шығынынан гөрі жауды
анағұрлым көп шығынға ұшыратып, ойсыратты, 312- атқыштар дивизиясы
жауынгерлерінің өткен соғыстағы ерлік істері табандылық пен батырлықтың
үлгісі бола алады.
Жауынгерлердің ерлік істері жайлы дивизия қомандованиесі соғыс кезінде
Ақтөбе еңбекшілеріне хат жолдап тұрды. Дивизия командирі, полковник
А.В.Наумов 1941 ж. 20 желтоқсанда жолдаған хатында: Ақтөбелік дивизия
фашистермен қатты шайқасты, Мәскеу түбінде оларды аз жайратқан жоқ.
Ақтөбелік дивизия Отан бұйрығын абыроймен орындап шықты ... Оларды
сіздердің мақтаныш етулеріңізге әбден болады, жерлестеріңіз жауға қарсы
ерлікпен шайқасып, майданның барлық жерінде Отан бұйрығын адал орындай
білді ... Мен Ақтөбеде болған кундерді және өзімнің сүйікті әскери
құрамамды қалай құрғанымды зор ризашылық сезіммен еске аламын-, - деп
жазды.
Осылайша, 312-дивизияның жауынгерлік жолы әрі қысқа, әрі даңқты болды.
Жауға қарсы ұрыстарда асқан ерлік көрсеткен дивизия бөлімдерінің қатары
әбден сетінеді. 1941 ж. 23 қазанда 43-армияның қолбасшысы генерал
К.Д.Голубевтің ұйғаруы бойынша, 312, 17 және 58-атқыштар дивизияларының
қалған адам құрамынан жаңа 312-дивизия қүрылды [13]. Ерлікпен соғысқан бұл
дивизия да 1941 жылғы желтоқсанда күші азайған соң, 53-атқыштар
дивизиясының 12-атқыштар полкі болып қайта құрылып, Курск шайқасына,
Днепрдің жағасын азат етуге қатысады.
387-атқыштар дивизиясы
Қаһарлы 1941 ж. күзінде қазақстанда қүрьшған құрамалардың бірі - 387-
атқыштар дивизиясы. Бұл құрама Ақмола қаласында құрылды. Оның құрамы Ақмола
облысының және оған көршілес қарағанды, Қостанай облыстарының тұрғындарынан
жасақталды. Дивизияньщ тұңғыш командирі полковник М.С.Сущенко болды.
Дивизия 1941 жылдың қараша айнда Батыс майданға жөнелтілді.
387-дивизия Мәскеуді қорғауға қатысты. Брянск майданындағы 61-армияның
құрамында қимыл жасай отырып, дивизия 1941 жылы 27 желтоқсанда Орел
облысының (қазіргі Калуга облысы) Ульянов ауданындағы Троицкое және Городки
селоларын азат етті".
Ал кейіннен 387-атқыштар дивизиясы Волга жағалауындағы шайқастың қызып
тұрған кезінде Сталинград майданына жіберілді. Бұл 1942 жылдың
желтоқсанында болатын. Ол кезде Сталинград түбінде қоршауға алынған
Паулюстің армиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz