Зоонимдердің тіл білімінде зерттелу жайы
КІРІСПЕ
1 Зоонимдердің тіл білімінде зерттелу жайы
1.1 Қазақ тіл білімінде және түркітануда зоонимдердің зерттелуі
1.2 Зоонимдер туралы жалпы түсінік
2 Қазақ тіліндегі зоонимдердің сөзжасамдық сипаты
2.1 Мал атауларының дене бітімі, терісі ... қалыптасқан атаулар
2.2 Зоонимдердің жынысы мен жасына және ауруы мен шаруашылығына байланысты қалыптасқан атаулар
2.3 Зоонимдерге байланысты тұрақты сөз тіркестері мен мақал.мәтелдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Зоонимдердің тіл білімінде зерттелу жайы
1.1 Қазақ тіл білімінде және түркітануда зоонимдердің зерттелуі
1.2 Зоонимдер туралы жалпы түсінік
2 Қазақ тіліндегі зоонимдердің сөзжасамдық сипаты
2.1 Мал атауларының дене бітімі, терісі ... қалыптасқан атаулар
2.2 Зоонимдердің жынысы мен жасына және ауруы мен шаруашылығына байланысты қалыптасқан атаулар
2.3 Зоонимдерге байланысты тұрақты сөз тіркестері мен мақал.мәтелдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Оқушылардың тапсырманы (есепті) талдау деңгейін анықтау мақсатында төмендегідей сипаттағы тапсырмаларды ұсынуға болады:
1 мәтіннен белгілі мен белгісізді табу. Тапсырмалар әр түрлі пәндер материалдар негізінде беріледі. Мысалы, не белгілі бір, не белгісіз екі сызыңыздар. ”Бір үйде 45 пәтер бар. Екінші үйдегі пәтер саны одан 18-ге артық болса, екі үйде қанша пәтер болғаны?”;
2 күдік туғызатын тапсырмалар ұсыну. Мысалы, ”ойыншық” сөзіне талдау жаса; ”25 алманы 5 балаға бөліп берді” есепті шығар; Егер оқушы тапсырманы орындамаса, себебін анықтау керек;
3 құрамы толық емес тапсырмаларды ұсыну. Мысалы, суретін сал; 122-жаттығуды орында (мәтін берілмейді) немесе мәтін беріледі (сұрақ көрсетілмейді);
4 тапсырманы орындауға қатысы жоқ артық мәліметі бар материалдар ұсыну. Мысалы, дүкенге бірінші күні 25 жәшік, екінші күні 10 жәшік, үшінші күні 15 жәшік жеміс әкелді. Бірінші, үшінші күні барлығы неше жәшік жеміс әкелді?
Алынған жауаптарға талдау жасау негізінде оқушылардың талдау жасау іскерлігін қаншалықты меңгергені анықталады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының өз оқу әрекетін тексеру іскерлігінің қандай дәрежеде қалыптасқанын анықтау мақсатында мынандай тапсырмаларды ұсынуға болады (бастауыштың жоғары сыныптарында жазбаша, төменгі сыныптарында жеке әңгіме түрінде орындалады):
1. Өзіңнің тапсырманы орындауыңның, жоспар құруыңның, есеп шығаруыңның дұрыстығына күмән келтірген жағдайлар болды ма?
2. Ондай жағдай болғанда не істейсің?
3. Қандай да болмасын бір тапсырманы орындағаннан кейін өзіңді тексересің бе?
4. Егер өзіңді тексерсең, оны қалай істейсің?
5. Қандай тапсырмаларды және қай пәндерден тексересің?
6. Өзіңді неге тексересің?
7. Орындалған тапсырманы тексеру дегенге қалай түсінесің?
8. Математика, қазақ тілі, еңбек, дүниетанудан орындалған тапсырмаларды тексергенде, оларға ортақ сәйкестілік кездесті ме?
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бастауыш сынып оқушыларына төмендегідей тапсырмаларды ұсынуға болады:
1. Өзің орындаған жұмысты “бағалау“ деген нені білдіреді?
2. Қазақ тілінен диктантты, математикадан орындалған жұмысты, еңбек сабағында дайындалған бұйымды “бағалау“ деген не?
3. Егер мұғалім әр түрлі пәндерден орындаған жұмыстарды бағаламаса, сен өзіңнің қалай оқып жүргендігіңді білер ме едің? Неге, дәлелде?
4. Сенің орындаған үй жұмысыңды мұғалім қалай бағалайтындығын білесің бе? Неге?
5. Бастауыш сынып мұғалімдері сенің орындаған жұмысыңды бірдей немесе әр түрлі бағаласа, сондай жағдайда не ойлайсың? Неге?
6. Қатесіз орындалған жұмысты бағалауға ұсыну;
7. Қате орындалған және бағаланған тапсырманы оқушыларға бағалату;
8. Бағасыз оқығың келе ме? Неге?
9. Өз ара бағалау;
10. Топтық бағалау;
11. Ұжымдық бағалау;
12. Өзің мәтінді жазып, оны тексеріп, баға қой. Қалай ойлайсың, мұғалім қандай баға қойған болар еді? Неге?
1 мәтіннен белгілі мен белгісізді табу. Тапсырмалар әр түрлі пәндер материалдар негізінде беріледі. Мысалы, не белгілі бір, не белгісіз екі сызыңыздар. ”Бір үйде 45 пәтер бар. Екінші үйдегі пәтер саны одан 18-ге артық болса, екі үйде қанша пәтер болғаны?”;
2 күдік туғызатын тапсырмалар ұсыну. Мысалы, ”ойыншық” сөзіне талдау жаса; ”25 алманы 5 балаға бөліп берді” есепті шығар; Егер оқушы тапсырманы орындамаса, себебін анықтау керек;
3 құрамы толық емес тапсырмаларды ұсыну. Мысалы, суретін сал; 122-жаттығуды орында (мәтін берілмейді) немесе мәтін беріледі (сұрақ көрсетілмейді);
4 тапсырманы орындауға қатысы жоқ артық мәліметі бар материалдар ұсыну. Мысалы, дүкенге бірінші күні 25 жәшік, екінші күні 10 жәшік, үшінші күні 15 жәшік жеміс әкелді. Бірінші, үшінші күні барлығы неше жәшік жеміс әкелді?
Алынған жауаптарға талдау жасау негізінде оқушылардың талдау жасау іскерлігін қаншалықты меңгергені анықталады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының өз оқу әрекетін тексеру іскерлігінің қандай дәрежеде қалыптасқанын анықтау мақсатында мынандай тапсырмаларды ұсынуға болады (бастауыштың жоғары сыныптарында жазбаша, төменгі сыныптарында жеке әңгіме түрінде орындалады):
1. Өзіңнің тапсырманы орындауыңның, жоспар құруыңның, есеп шығаруыңның дұрыстығына күмән келтірген жағдайлар болды ма?
2. Ондай жағдай болғанда не істейсің?
3. Қандай да болмасын бір тапсырманы орындағаннан кейін өзіңді тексересің бе?
4. Егер өзіңді тексерсең, оны қалай істейсің?
5. Қандай тапсырмаларды және қай пәндерден тексересің?
6. Өзіңді неге тексересің?
7. Орындалған тапсырманы тексеру дегенге қалай түсінесің?
8. Математика, қазақ тілі, еңбек, дүниетанудан орындалған тапсырмаларды тексергенде, оларға ортақ сәйкестілік кездесті ме?
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бастауыш сынып оқушыларына төмендегідей тапсырмаларды ұсынуға болады:
1. Өзің орындаған жұмысты “бағалау“ деген нені білдіреді?
2. Қазақ тілінен диктантты, математикадан орындалған жұмысты, еңбек сабағында дайындалған бұйымды “бағалау“ деген не?
3. Егер мұғалім әр түрлі пәндерден орындаған жұмыстарды бағаламаса, сен өзіңнің қалай оқып жүргендігіңді білер ме едің? Неге, дәлелде?
4. Сенің орындаған үй жұмысыңды мұғалім қалай бағалайтындығын білесің бе? Неге?
5. Бастауыш сынып мұғалімдері сенің орындаған жұмысыңды бірдей немесе әр түрлі бағаласа, сондай жағдайда не ойлайсың? Неге?
6. Қатесіз орындалған жұмысты бағалауға ұсыну;
7. Қате орындалған және бағаланған тапсырманы оқушыларға бағалату;
8. Бағасыз оқығың келе ме? Неге?
9. Өз ара бағалау;
10. Топтық бағалау;
11. Ұжымдық бағалау;
12. Өзің мәтінді жазып, оны тексеріп, баға қой. Қалай ойлайсың, мұғалім қандай баға қойған болар еді? Неге?
1. Aғылшын тілін оқыту әдістeмeсі журнaл топтaмaсы 2003-2006ж
2. Aғылшын тілі журнaлы 2003-2006ж.
3. Aғылшын тілі мeктeптe. 2015 жыл, №3-5.
4. Aғылшын тіліндe жaзбaшa сөйлeугe үйрeтудe ойын элeмeнттeрін қолдaну. // Пeдaгогикa мәсeлeлeрі – Вопросы пeдaгогики. – 2012. №2. – 41- 42
5. Aғылшын тіліндeгі фрaзaлық eтістіктeр бойыншa тaпсырмaлaр. // Aнглийский язык: мeтодикa прeподaвaния в школe, коллeджe и вузe – 2016. - №2 – 3-4 б.
6. Aғылшын сaбaғы – тіл үйрeнушілдeрдің функционaлдық сaуaттaлығын қaлыптaстыру ортaсы // Aнглийский язык: мeтодикa прeподaвaния в школe, коллeджe и вузe – 2016. - №1 – 31-32б.
7. Aхмeдиeвa A.Т «Шeт тілі сaбaғындa оқушылaрды шығaрмaшылыққa тәрбиeлeу» Aғылшын тілі мeктeптe 1.2011ж. 32 бeт
8. Aхмeтқaлиeвa Г. «Шығaрмaшылық жұмыстaр» Қaзaқстaн мeктeбі 7. 2011.- 24 бeт
9. Aяповa Т. A., Уқбaeв О.М. «Aғылшын тілі». Aтaмұрa 1999ж.
10. Әбдіғaли С.Ә. «Әдістeмeнің кeйбір өзeкті мәсeлeлeрі».Әдістeмe. Мeтодикa. №1, 2005
11. Бөлeкбaeвa Қ. «Ұстaздық іздeністeр (озық іс-тәжірибeлeр жинaғы)» Aлмaты 2007ж 125-126 бeт
12. Ботaғaринa Г. «Aғылшын тілін оқытудaғы бүгінгі бeлeс», Білім, 70-бeт, №3, 2006 ж.
13. Ботaғaринa Г. Aғылшын тілін коммуникaтивті оқыту/ Г.Ботaғaриeвa// Қaзaқстaн мeктeбі.-2006 ж.-№9.
14. Вторушинa Н. Ю. Письмо и письмeннaя рeчь в обучeнии инострaнному языку// Aльмaнaх соврeмeнной нaуки и обрaзовaния. Тaмбов: Грaмотa, 2010. № 1(32). ч. 2. –С. 129–132.
15. Гaльскaя Н.Д., Тeория обучeния инострaнным языкaм ,2006.
16. Гaльскaя Н.Д., Гeз Н.И. Тeория обучeния Инострaнному Языку Лингводидaктикa и Мeтодикa. М, Издaтeльский цeнтр “Aкaдeмия”, 2007г., 2оe издaниe, стр. 203, 204.
17. Грузинскaя И.A. Мeтодикa прeподaвaния aнглийского языкa в срeднeй школe. М., 1947.
18. Жaзуды үйрeту. Шeтeл тілін оқыту. // Шeтeл тілін оқыту әдістeмeсі. – 2005. - №4 – 3-7б.
19. Жaсыбaeвa A. «Aғылшын тілі сaбaғындa жүргізілeтін жaзбa жұмыстaрының түрлeрі» Aғылшын тілі мeктeптe 6. 2010ж 43-бeт
2. Aғылшын тілі журнaлы 2003-2006ж.
3. Aғылшын тілі мeктeптe. 2015 жыл, №3-5.
4. Aғылшын тіліндe жaзбaшa сөйлeугe үйрeтудe ойын элeмeнттeрін қолдaну. // Пeдaгогикa мәсeлeлeрі – Вопросы пeдaгогики. – 2012. №2. – 41- 42
5. Aғылшын тіліндeгі фрaзaлық eтістіктeр бойыншa тaпсырмaлaр. // Aнглийский язык: мeтодикa прeподaвaния в школe, коллeджe и вузe – 2016. - №2 – 3-4 б.
6. Aғылшын сaбaғы – тіл үйрeнушілдeрдің функционaлдық сaуaттaлығын қaлыптaстыру ортaсы // Aнглийский язык: мeтодикa прeподaвaния в школe, коллeджe и вузe – 2016. - №1 – 31-32б.
7. Aхмeдиeвa A.Т «Шeт тілі сaбaғындa оқушылaрды шығaрмaшылыққa тәрбиeлeу» Aғылшын тілі мeктeптe 1.2011ж. 32 бeт
8. Aхмeтқaлиeвa Г. «Шығaрмaшылық жұмыстaр» Қaзaқстaн мeктeбі 7. 2011.- 24 бeт
9. Aяповa Т. A., Уқбaeв О.М. «Aғылшын тілі». Aтaмұрa 1999ж.
10. Әбдіғaли С.Ә. «Әдістeмeнің кeйбір өзeкті мәсeлeлeрі».Әдістeмe. Мeтодикa. №1, 2005
11. Бөлeкбaeвa Қ. «Ұстaздық іздeністeр (озық іс-тәжірибeлeр жинaғы)» Aлмaты 2007ж 125-126 бeт
12. Ботaғaринa Г. «Aғылшын тілін оқытудaғы бүгінгі бeлeс», Білім, 70-бeт, №3, 2006 ж.
13. Ботaғaринa Г. Aғылшын тілін коммуникaтивті оқыту/ Г.Ботaғaриeвa// Қaзaқстaн мeктeбі.-2006 ж.-№9.
14. Вторушинa Н. Ю. Письмо и письмeннaя рeчь в обучeнии инострaнному языку// Aльмaнaх соврeмeнной нaуки и обрaзовaния. Тaмбов: Грaмотa, 2010. № 1(32). ч. 2. –С. 129–132.
15. Гaльскaя Н.Д., Тeория обучeния инострaнным языкaм ,2006.
16. Гaльскaя Н.Д., Гeз Н.И. Тeория обучeния Инострaнному Языку Лингводидaктикa и Мeтодикa. М, Издaтeльский цeнтр “Aкaдeмия”, 2007г., 2оe издaниe, стр. 203, 204.
17. Грузинскaя И.A. Мeтодикa прeподaвaния aнглийского языкa в срeднeй школe. М., 1947.
18. Жaзуды үйрeту. Шeтeл тілін оқыту. // Шeтeл тілін оқыту әдістeмeсі. – 2005. - №4 – 3-7б.
19. Жaсыбaeвa A. «Aғылшын тілі сaбaғындa жүргізілeтін жaзбa жұмыстaрының түрлeрі» Aғылшын тілі мeктeптe 6. 2010ж 43-бeт
Мазмұны:
КІРІСПЕ
1 Зоонимдердің тіл білімінде зерттелу жайы
1.1 Қазақ тіл білімінде және түркітануда зоонимдердің зерттелуі
1.2 Зоонимдер туралы жалпы түсінік
2 Қазақ тіліндегі зоонимдердің сөзжасамдық сипаты
2.1 Мал атауларының дене бітімі, терісі ... қалыптасқан атаулар
2.2 Зоонимдердің жынысы мен жасына және ауруы мен шаруашылығына байланысты қалыптасқан атаулар
2.3 Зоонимдерге байланысты тұрақты сөз тіркестері мен мақал-мәтелдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Оқушылардың тапсырманы (есепті) талдау деңгейін анықтау мақсатында төмендегідей сипаттағы тапсырмаларды ұсынуға болады:
1 мәтіннен белгілі мен белгісізді табу. Тапсырмалар әр түрлі пәндер материалдар негізінде беріледі. Мысалы, не белгілі бір, не белгісіз екі сызыңыздар. "Бір үйде 45 пәтер бар. Екінші үйдегі пәтер саны одан 18-ге артық болса, екі үйде қанша пәтер болғаны?";
күдік туғызатын тапсырмалар ұсыну. Мысалы, "ойыншық" сөзіне талдау жаса; "25 алманы 5 балаға бөліп берді" есепті шығар; Егер оқушы тапсырманы орындамаса, себебін анықтау керек;
құрамы толық емес тапсырмаларды ұсыну. Мысалы, суретін сал; 122-жаттығуды орында (мәтін берілмейді) немесе мәтін беріледі (сұрақ көрсетілмейді);
тапсырманы орындауға қатысы жоқ артық мәліметі бар материалдар ұсыну. Мысалы, дүкенге бірінші күні 25 жәшік, екінші күні 10 жәшік, үшінші күні 15 жәшік жеміс әкелді. Бірінші, үшінші күні барлығы неше жәшік жеміс әкелді?
Алынған жауаптарға талдау жасау негізінде оқушылардың талдау жасау іскерлігін қаншалықты меңгергені анықталады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының өз оқу әрекетін тексеру іскерлігінің қандай дәрежеде қалыптасқанын анықтау мақсатында мынандай тапсырмаларды ұсынуға болады (бастауыштың жоғары сыныптарында жазбаша, төменгі сыныптарында жеке әңгіме түрінде орындалады):
1. Өзіңнің тапсырманы орындауыңның, жоспар құруыңның, есеп шығаруыңның дұрыстығына күмән келтірген жағдайлар болды ма?
2. Ондай жағдай болғанда не істейсің?
3. Қандай да болмасын бір тапсырманы орындағаннан кейін өзіңді тексересің бе?
4. Егер өзіңді тексерсең, оны қалай істейсің?
5. Қандай тапсырмаларды және қай пәндерден тексересің?
6. Өзіңді неге тексересің?
7. Орындалған тапсырманы тексеру дегенге қалай түсінесің?
8. Математика, қазақ тілі, еңбек, дүниетанудан орындалған тапсырмаларды тексергенде, оларға ортақ сәйкестілік кездесті ме?
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бастауыш сынып оқушыларына төмендегідей тапсырмаларды ұсынуға болады:
1. Өзің орындаған жұмысты "бағалау" деген нені білдіреді?
2. Қазақ тілінен диктантты, математикадан орындалған жұмысты, еңбек сабағында дайындалған бұйымды "бағалау" деген не?
3. Егер мұғалім әр түрлі пәндерден орындаған жұмыстарды бағаламаса, сен өзіңнің қалай оқып жүргендігіңді білер ме едің? Неге, дәлелде?
4. Сенің орындаған үй жұмысыңды мұғалім қалай бағалайтындығын білесің бе? Неге?
5. Бастауыш сынып мұғалімдері сенің орындаған жұмысыңды бірдей немесе әр түрлі бағаласа, сондай жағдайда не ойлайсың? Неге?
6. Қатесіз орындалған жұмысты бағалауға ұсыну;
7. Қате орындалған және бағаланған тапсырманы оқушыларға бағалату;
8. Бағасыз оқығың келе ме? Неге?
9. Өз ара бағалау;
10. Топтық бағалау;
11. Ұжымдық бағалау;
12. Өзің мәтінді жазып, оны тексеріп, баға қой. Қалай ойлайсың, мұғалім қандай баға қойған болар еді? Неге?
Оқушылардың берген жауаптарына талдау жасау арқылы олардың оқу әрекетін қаншалықты бағалай алатындығын анықтауға болады.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасының талаптарының бірі - әртүрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп орындаудың ортақ тәсілдерін берілген пәндердегі тапсырмалар, әдетте, қазақ тілінде жаттығу, математикада есеп, басқа пәндерде көпшілік жағдайда тапсырма түрінде беріледі. Демек, жаттығу, есеп, тапсырмаларды орындауға ортақ тәсілдерге үйрету - осы кезеңнің негізгі міндеттерінің бірі.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Соңғы педагогикалық-психологиялық ғылыми еңбектерде кез келген әрекет сол әрекетке сәйкес тапсырманы, міндетті (есепті) орындау ретінде қарастырылады. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларына тапсырма есеп ұғымын өзінің кең мағынасында түсіндіру қажеттігі туады.
Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясы дайындаған "Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысына арналған оқу бағдармаларында" математикалық жаттығулардың ерекше түрі ретінде есепті енгізуге дайындық, есеп терминін енгізу, оның құрамды бөліктерімен таныстыру ұсынылады
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізі екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1ЗООНИМДЕРДІҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ:
12.1 Қазақ тіл білімінде және түркітануда зоонимдердің зерттелуі
ХХ ғасырдың екінші жартысында интеллектуалдық әрекеттерді ұйымдастыру теориясымен қатар олардың жобалау бағдарламаларын құрастыруды жүзеге асырыла бастады және оның негізіне теориялық білімдер ғана емес, көбіне тәжірибелік талдау қызметтері алынатыны белгілі болды. Бұған дейінгі кездері ұйымдастырушылық мәдениеттің теориялық дамуы негізінде таңбалаудың жаңа түрлері - модельдер, алгоритмдер, ақпараттар қоры, т.б. жасаудың көптеген жолдары пайда болып, кейін бұлар жаңа технологиялар құрастыруға негіз болып отырды. Осылайша, жаңа модельдер мен технологиялар өнім күйінде ғана емес, таңбалар түрінде шығарылып, олар жобалауды ұйымдастырудың басты элементтеріне айналды.
Жобалау пайда болған алғашқы кезеңдерде жобаны ғылыми негізделіп, дәл есептелген түрде жасалатын және негізінен технологиялық қызметтерді пайдаланылатын белгілі бір нәрсенің нобайы деп түсіндірілген болатын. Кейін өзінің кең таралуына байланысты жобалау әмбебаптық сипат алды. Мысалы, экстенсивтік тұрғыдан қарастырсақ, жоба жасау және оны ендіру барлық салаларды: өнеркәсіп пен құрылысты, мәдениет пен саясатты, білім беруді қамтитынын көруге болады. Интенсивтік тұрғыдан қарастырсақ, жобалау объектісі мен тақырыбы, проблемасы мен әдістері, құрылымы бірдей болып келетін рефлексиялық құралдар арқылы (логикалық, семиотикалық, психотехникалық) ұйымдастырылатыны да байқалады. Осындай біртұтас не бірегей тұрғыда түрлі салаларда қолдануға болатыны жобалаудың әлеуметтік тиімділігінің көрсеткіштері болып табылады. Сонымен қатар, жобалаудың автономдығы басқа интеллектуалдық және әлеуметтік-мәдени әрекеттер түрлерінен, мысалы, ғылыми зерттеулер мен бағдарламалау, жобалау мен басқару, құрастыру мен т.б. қарым-қатынастардан өзгешелігін көрсетеді.
Бұдан бірнеше жылдар бұрын, қоғамның тұрақты дамуы кезеңінде қалыптасқан дәстүр бойынша, практикалық сала қызметкерлері, инженерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, технологтар мен басқа да маман иелері - ғылымнан, ғалымдар мен ғылыми - зерттеу орындарынан түсетін жаңа нұсқаулықтарды, ұсынбаларды сынақ - эксперименттен өткізетін, соған сәйкес құрылымдар мен технологиялар құрастырып, көпшілік тәжірибесіне ендіретін еді. Бүгінгі таңда, ақпараттар мен жаңалықтардың пайда болу жылдамдығы калыптасқан жағдайда бұлай жұмыс жасау тиімсіз екені белгілі болды. Осыдан келіп, адамдар тәжірибесінде жаңа табиғи даму жолдарын пайдалану - әлеуметтік, экономикалық, технологиялық, білім беру т.б. жүйелердің өзіндік инновациялық модельдерін құрастыру: авторлық модельдер, технологиялар мен әдістемелер, т.б. жасап, жобалар түрінде тәжірибеге ендіру кеңінен тарай бастады.
Зерттеушілер пікірінше, жобалау сызба арқылы көрсету шеңберінен асып болашақ ситуацияны көзге көрсететін және адам баласын қоршаған жаңа жағдайларды өзгертудің негізін салады. Жаратылыстану ғылымы парадигмасы логикасындағы дәстүрлі жобалау техникалық, инженерлік, архитектуралық салаларда жоспарлау, модельдеу, болашақ бейнені құрастыру мақсатында қолданылып келді. Жобалау институттары элитарлық түрде құрылып, оны жүзеге асыру олардан бөлек технологтардың міндеті болды. Жобалау мен технологиялық білімдердің біріктірілуі жүзеге асырылған елдерде (АҚШ, Жапония және т.б.) постиндустриалдық қоғамға қарышты қадамдар жасалғаны белгілі. Басқарудағы мұндай өзгерістер мен жаңғыртулар жобалау әрекетімен байланыстырылып, әуелі оның сұлбасын немесе идеалдық бейнесін белгілеп алу, оған жетуге қажетті әлеуметтік-техникалық әрекеттер құрылымын жасаудың маңызы атап көрсетіледі.
Жобалау мен ғылыми зерттеудің өзара байланыстылығы. Жобалау әрекетінің ықпалымен ғылыми зерттеулердің ғылыми-техникалық әрекеттердің басты түрі ретінде қарастырылуы азая бастады, сондай-ақ, жоспарлау түрі де жобалауға сәйкес өзгеріске түсті. Ақпараттық технологияның дамуына сай компьютерлік бағдарламалау мен басқару тетіктері, оның құралдары өзгерді, осыдан келіп, жобалау түсінігі үнемі өзгеріп отыратыны белгілі болды. Солай бола тұрса да, жобалау мен зерттеуді біріктіретін нәрсе - олар үшін шынайы объектілердің ортақ болуы, ал объект өзін нысан ретінде алып отырған жағдайға сай ғылыми танымдық немесе жобалау қатынасы болған кезде ғана шынайы объект бола алады.
Жобалаудың жаңа сипаты оның жүйелі зерттеу әрекетімен тығыз байланыстылығында, яғни, жобалау мен зерттеудің біріктірілуі бүгінгі өркениет тудырып отырған құбылыс. Өндірістің жүйелі құрылымына зерттеушілік, құрастырушылық және ұйымдастыру, басқару әрекеттерінің енуі өндіріс барысында өнім өндіру мен қатар оны ойлап шығару, өзгертіп отыру және қайта құру технологияларының қатар жүретінін көрсетеді. Бұл жағдайда әрекетті ұйымдастырудың біртұтас түрі қалыптасуына қызығушылық пайда болады, өйткені ол тұтастық жаңа технологиялар мен жаңа әрекеттердің пайда болуы, дамытылуы және құрастырылуы қызметтерін қамтиды. Оны әрекеттің біртұтас түрі ретінде қарастыра отырып, оның дәстүрлі түсініктегі бөлісу мен тұтыну үрдістерінен де жоғары деңгейде екенін көре аламыз.
Даму барысында жобалау қызметі басқа әрекеттер түрлерімен байланысу негізінде қайта құруға, өзгерістерге ұшырап отырды, оны ғылымда жобалаудың эволюциясы ретінде:
oo құрастыру әрекетінен - дәстүрлі классикалық жобалауға,
oo классикалық дәстүрлі жобалаудан - қазіргі заманға жобалауға бағыт алуы деп көрсетеді.
Классикалық жобалауға жататын архитектурадағы, техникалық ғылымдардағы дәстүрлі жобалардан басқа, жоба түрінде болғанымен мазмұны мүлдем басқаша қазіргі заманғы квазижобалар қатарына әлеуметтік жобалау әрекеттерін жатқызуға болады.
Жобалау әрекетінің толық мәні О.И. Генисаретский еңбектерінде берілген, оның түсіндіруінде жобалау әмбебаптық ғылыми-техникалық қана емес, ол ең алдымен, әлеуметтік-мәдени әрекет түріне жатады. Әлеуметтік- мәдени механизм кез келген мәдени маңызы бар әрекеттер мен одан туындайтын құндылықтарды шын мағынадағы технологиялық үдерістер мен құрылымдарға айналдыра алады. Егер ғылыми-техникалық прогресс мәдениеттің іргелі және қолданбалы құндылықтарының қарым-қатынасын үнемі өзгертіп отыратын қоғам дамуының бір жолы болса, жобалау әрекеті оны жүзеге асыратын әлеуметтік құрал, әлеуметтік институт деуге болады.
Өткен ғасырдың 60-жылдарында күрделі жүйелерді тиімді басқару арқылы дамытудың жаңа әдіснамалық бағдарламасы қалыптасты және негізіне жобалау қызметі алынып, аталған бағдарламалардың төмендегі алғышарттары ұсынылды:
− кез келген әрекет экономикалық тұрғыдан қарастырылады: нәтиже белгіленеді, қызметтің тиімділігі, оны орындауға кеткен шығын мен тиімділігі тұрғысынан қарастырылады;
− кез келген әрекет басқарылады, бұл жағдайда: әрекеттің өзі де басқару объектісі ретінде және басқаратын органдарда бірдей қарастырылады;
− жобалаудың барлық әрекеттері жүйелік тұрғыдан жүргізіледі. Оның мәні проблемаға, міндетке, миссияға және қызметке бағытталады. Бұл жерде ең әуелі жаңғыртудың идеясы белгіленеді, одан соң жаңаны құрудың кезеңдері анықталады, жоспарланады;
− жүйе ретінде басқарудың объектісі де, үрдісі де қарастырылады. Бұл басқару механизмі емес, мақсат қоюдың, оған жетудің әдістері мен құралдарын белгілеу, оған қажетті ресурстарды анықтау және құрастыруды көздейтін интеллектуалдық саласы (Афанасьев).
Жоспарлаудың жаңа бағыты сол кездегі қоғамда ғылыми - техникалық прогрестің қарқынды дамуы, өнеркәсіптердің еңбек өнімділігін арттыруды, жаңа техникалар мен технологияларды жасақтауды және тәжірибеге ендіруді, әлеуметтік міндеттерді орындауда пайдалануды, жаңа технологиялармен жұмыс істеуге мамандарды даярлау және олардың кәсібилігін дамытуды, т.б. шаруашылықтың көптеген түрлі салаларын қамтитын, кешенді мақсаттарын орындауды көздеген болатын. Сонымен қатар, бұл өндіріс, ғылым мен білім беру салаларының нәтижелі қызмет ету мен олардың өзара қарым - қатынасының тиімді ұйымдастырылуын, қызметкерлердің жаңа ғылым жетістіктерін игеру негізінде сапалы еңбек нәтижесін аз мерзімде, аздаған шығынмен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Аталған міндеттер күрделі жүйелер ретіндегі көптеген түрлі салаларды қамтитын өте кең ауқымды болғандықтан оны жүйелі және кешенді жүргізу қажеттігі туындайды.
Әлеуметтік жүйелердегі жобалау оның құрамындағы компоненттердің өзіндік ерекшелік сипаттарын, олардың өзара (заттық, ақпараттық, энергетикалық, т.б.) және жүйенің сыртқы байланыстарын (әлеуметтік орта, табиғи орта), жүйе компоненттері мен тұтас жүйенің даму тенденцияларын жүйелік және кешендік тұрғыда жүзеге асырылады.
Бұл жүйелердің басқа техникалық, жаратылыстанудағы жүйелерден ерекшелігін оның адам мен қоғамның дамуына байланыстылығы құрайды. Әлеуметтік жүйелердің басты компоненті болып табылатын адамдардың іс-әрекеттері жүйенің өзгерістерімен, сыртқы ортаның талабымен ғана анықталмайды, олар негізінен, адамның өзіндік мүмкіндіктеріне, түрлі жағдайларына сай шешім қабылдай білуіне қатысты анықталады. Сондықтан, әлеуметтік жүйелердің моделі, жүйенің объективтік заңдылықтарын жүйенің және оның компоненттерінің мақсаттарымен интеграциялауды қажет етеді. Тәжірибеде осы интеграцияны қамтамасыз ету, үйлестіру оны басқарудың басты мақсаты болып табылады. Нақтылай айтқанда, әлеуметтік жүйелерді дамыту қызметі сол жүйеге тән объективтік заңдылықтарға сай жүйенің мақсатын ондағы адам компоненттерінің мақсатымен үйлестіру жолдарын анықтайды. Сөйтіп, әлеуметтік жүйелерді дамыту ондағы адамдар үшін маңызды өзгерістерді ендіру негізінде жүзеге асырылады.
Осы тұрғыдан алғанда, әлеуметтік жүйелерді басқаруда ондағы адамдардың өзіндік мүмкіндіктерін жүзеге асыру, түрлі қабілеттерін дамыту және пайдалану мақсатында белгілі бір ұйымның қызметін қамтамасыз етуге, оны жетілдіруге және қайта құруға бағытталған кешенді, көпқырлы қызметтің арнайы ұйымдастырылуы қажет болады. Әлеуметтік жүйе құрамындағы қызметтік және адами компоненттердің өзара қатынастары мен жүйенің өзін өзі дамыту ресурстарын тиімді ұйымдастыру арқылы мақсатқа сәйкес нәтижелерін қамтамасыз етудің тиімді механизмі - жобалау болып табылады.
В.М. Розиннің айтуынша, жобалау қызметі әрбір кіші жүйенің құрылымы мен деңгейлеріндегі дербес мақсат пен міндеттерін нақтылауды және оның орындалуын ресурстық қамтамасыз етуді көздейді, сонымен қатар, кіші жүйелердегі мақсат - міндеттердің реттелген жиынтығы үлкен жүйенің мақсатын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Әлеуметтік жүйелерді жобалау шын мәнінде әдіснамалық - теориялық контекст ретінде қолданыла алады, өйткені, оның шығу көзі әдіснамадан, нақтылап айтқанда жүйелі ой - әрекеттері әдіснамасында пайда болған болатын.
Жобалауды бүгінгі оның идеологтары технологиялық универсум - лат. universum.summa rerum- деп бағалайды, ал жобалауды жүзеге асыру кезеңі адамның қайта құру әрекеттері деп бағаланады. Осы тұрғыдан алғанда кез келген жобалау қызметі әлеуметтік жаңғыртуды жобалау болып табылады.
Жобалаудың негізіне трансцендентік (transcendens-лат.мүмкіндіктің шегінен өту) міндет жатады, сөйтіп, кез келген жоба трансцендентік, өйткені ол осы шақтан болашақты жоспарлайды. Жобалаудың мәні оның келесі қайшылықтарды (антиномияларды) шешуге бағытталғандығында:
− әлеуметтік жүйедегі мүмкіндіктер мен қабілеттіліктердің арасындағы;
− идеалдық құрылым мен (идея) шектелген түрдегі құрылымның (нормаланған) арасындағы;
− әлеуметтік жүйенің потенциалдық мүмкіндіктері мен құндылықтардың мақсаттарға ауысуының және мақсаттың құралдарға ауысуының арасындағы.
Осыдан келіп әлеуметтік жүйелерді басқарудағы жобалаудың адам қызметін жүзеге асыру және әр адамның өз идеясын ұсыну және орындаудың негізгі құндылық екендігін мойындайтын жаңа сананы бекітеді. Жобалаушының қоршаған ортаға қатынасы төрт мазмұндағы кеңістікке шығуы деуге болады. Олар: ситуативтік, әлеуметтік, мәдени және экзистенциалдық. Осы тәрізді трансценденттік кеңістікке шығу жобалаушыға жобаның тұтас үрдістігін және болашаққа бағытталғандық сипатын сақтауға мүмкіндік береді.
Г.Маркузенің трансцендентік жобалау тұжырымдамасы мен оның өлшемдері біздің ойымызша кез келген жүйедегі жобалау әрекетіне көшіруге мүмкіндік береді. Олар:
− трансцендентік жобалау берілген материалдық және интеллектуалдық мәдениет деңгейінде пайда болатын мүмкіндіктерге сәйкес болуы тиіс;
− трансцендентік жобалау өзінің тұтастығын сақтау үшін жоғары тиімділікке құрылуы тиіс:
− жетістіктерді сақтау мен оларды жақсартып отыру әдістерін ұсынады;
− құрылымның өзіндегі тұтастықты және ондағы негізгі бағыттар мен қатынастарды анықтайды;
− оны жүзеге асыру адамның қажеттіктері мен мүмкіндіктерін белгілі бір әлеуметтік институттар арқылы қамтамасыз етіп отырады.
Әлеуметтік жүйелердегі жобалаудың мазмұндық және құрылымдық икемділігі кез келген ұйымның әлеуетін көтереді. Эволюциялық даму туралы тұжырымдаманы негізге алатын басқару теориялары оның постиндустриялық қоғамның бұрын соңды болмаған проблемалары алдында қауқарсыз екенін байқайды. Өйткені, тек эмпирикалық әдіске ғана сүйене дамыту қалыптасқан жағдайды жаңа талаптарға сай өзгерту үшін жеткіліксіз.
Жобалау қызметі оған қарама-қарсы, болашақ модельдерді ғылыми негізделген дәл есептеулермен қамтамасыз ететіндіктен, қайта құру және өзгерістер жағдайында басқарудың басты қызметтерінің бірі бола алады. Сонымен қатар, жасалатын әрекеттің мақсаты мен оған қажетті стратегияны айқындау да өзгерістер жоспарын нақтылауға мүмкіндік береді.
Кейбір зерттеушілер басқарудың жобалау және жобаны жүзеге асыру қызметтерін біріктіре жүргізуіне көңіл бөлінген, оның бірден бір жолы ретінде жобалау әрекетін ендіру және қолдану кезеңдерін есепке ала отырып, одан әрі дамыту деп есептеледі.
Осылайша, әлеуметтік - техникалық тәсілдер мен қызметтер ретінде дамытыла және рәсімделе отырып, басқару жобалаумен екі түрлі байланыста болады. Оның мәні, біріншіден, жобалау - басқарудың бір элементі, құрамдас бөлігі болып табылады және соған сай әрекеттер жүйесінде жобалаудың өз орны бар. Бұл жағдайда жобалау мен басқару компоненттері өзара ерекше байланысқа және ассимиляцияға түсе алады.
Екіншіден, басқару қызметі жобалау әрекетін түгел қамти алады. Бұл жағдайда жобалау бөлек автономды жағдайда жүргізіледі және басқару оның қызмет етуіне, одан әрі дамуына, жүзеге асырылуына жағдай жасайды. Бірақ оны басқаруға бағыныштылық деп қарауға болмайды, осы жерде басқару мен жобалау өзара күрделі байланыс пен қатынаста болады дей аламыз. Жобалау әрекеттерін басқару жоғарыда аталған қазіргі заманғы әлеуметтік техникалық амалдардың басты көрінісі болып табылады.
Осы жаңа ұйымдастырушылық мәдениеттің тірек ұғымдары: жоба, жобалау, технологияландыру, рефлексия - пайда болып, бүгінгі күні кеңінен қолданылысқа енуде. Назар аударатын нәрсе, осындағы жоба мен рефлексия ұғымдарының бір қарағанда бір - біріне қарама - қарсы сипатта екені: біріншісі - алға қарай көз тастау, екіншісі - кейін қарай қарау деген түсініктерді береді. Енді осы ұғымдарға сипаттама береміз.
Дәстүрлі жобалау ұғымы энциклопедиялық сөздіктерде, техникада, құрылыста, т.б. өндірістік салаларда белгілі бір бұйым жасау, немесе ғимарат салуға қажет құжаттардың - суреттер, есептеулер, т.б. - жиынтығы деп қарастырылады. Жобалаудың бүгінгі мәні одан өзгеріп, оны жеке адамның, ұжымның, ұйым не мекеменің, немесе, бірнеше ұйымдар мен мекемелердің бірлескен өнімділік әрекетінің аяқталған циклі деген түсінігі кеңінен тарауда.
Әлеуметтік жүйелерді басқарудағы жобалау түрлерінің, оларды қолдану аясының тым көптігі оларды классификациялауды қажет етеді, оны А.М.Новиков бойынша құрылған жүйелік классификация негізінде қарастырып көрейік.
− Жобалау типтері немесе салалары: техникалық, ұйымдастырушылық, экономикалық, әлеуметтік, білім беру, аралас салалар, т.б.
− Жобалау кластары немесе жобалау құрамы мен құрылымы, пәндік аясы бойынша: моно - жобалау, мульти - жобалау, мега - жобалау. Олар қолданылуына қарай сипатталды, мысалы, моно - дербес жобалаудың белгілі бір масштабтағы түрліше дара жобалау екені атынан көрініп тұрса, мульти - жобалау бірнеше дербес жобалардан тұратын кешенді жобалау болса, мега - жобалау - белгілі бір экономикалық саланы, не аймақты дамытудың мақсатты бағдарламалары, оның құрамына моно - жобалау да, мульти - жобалау да еніп кетеді.
− Жобалау масштабтары: шағын, орташа, ірі және өте ірі деп шартты түрде белгілене алады.
− Жобалау ұзақтығы: қысқа мерзімді - 3 жылға дейінгі, орта мерзімді - 3-5 жылға, ұзақ мерзімді - 5-тен көп жылдарға созылатын жобалау;
− Жобалау түрлері: инвестициялық, инновациялық, білім беру, ғылыми - зерттеу, аралас, т.б.
Енді осы жобалау ұғымының білім беру саласында қатысты сапаларын қарастыратын болсақ, оның түрлерін ғылыми - зерттеудегі жобалау, педагогикалық жобалау, әр білім алушының оқу әрекетінде қолданылатын жобалау деп бөлуге болады.
Әлеуметтік жүйелерді басқарудағы жобалауға бірнеше анықтамалар берілген, мысалы, Ф.Перегудовтың анықтамасы бойынша, жобалау - жұмыс нәтижесінің сапасына қойылатын талаптары белгіленген, орындау сипатына сай қажетті құралдар мен кететін шығындар алдын ала есептелген, берілген уақыт ішінде белгілі бір жүйеге мақсатты өзгерістер ендіру. Ол әр жобалау идея пайда болғаннан бастап, толық аяқталғанға дейін өз дамуының бірнеше сатыларынан өтеді дей отырып, даму сатыларының жиынтығы жобаның өмір сүру циклін құрайды, ал ол фазаларға бөлінеді, фазалар - сатыларға, сатылар - кезеңдерге бөлінеді дейді.
А. М. Новиков жоба мен жобалау ұғымдарының айырмашылығын анықтайды, ол жобалауды жобаның бастапқы кезеңіне тән әрекет деп түсіндіреді. Шын мәнінде, кез келген өнімді, немесе инновациялық қызмет нақты мақсат қойылуын, дәлірек айтқанда, жобалауды қажет етеді. Педагогикалық әрекеттер тәжірибесінде білім беру жүйесін жобалау іске асырылады, мысалы, оған сабақ үрдісін жобалау немесе мектептің гимназияға өтуін жобалау, немесе бір ел бойынша білім беруді дамытуды жобалау әрекетерін жатқыза аламыз.
Келесі бір ортақ түсінік қалыптастыруды қажет ететін технология ұғымы бар, зерттеушілер оны берілген міндетті орындау түрлері мен амалдарының, әдістері мен құралдарының жүйесі ретінде қарастырады. Ал, біз қарастырып отырған жобалау қызметінің кез келген түрі осы технологиялар жиынтығы негізінде жүзеге асырылады.
Әрекеттің өнімділігін ұйымдастыруда рефлексияның қойылған мақсатты, үрдістегі міндеттерді, нәтижелерді үнемі талдап отырудың маңызы зор.
Осылайша, ғылыми зерттеулер әдіснамасы да, практикалық әрекеттер әдіснамасы да, жобалау категориясының логикасында оның үш кезең (фазалар) - жобалық, технологиялық, рефлексиялық - фазалар бірлігін сақтай отырып құрылады дей аламыз.
Әлеуметтік жүйелердің дамуын жобалауды инновациялық процестің моделі ретінде қарастыруға болады:
− ұйымның бастапқы жағдайы (біз қазір қайдамыз?);
− күтілетін болашақтың бейнесі (біз қайда барғымыз келеді?);
− қазіргі жағдайдан болашаққа өту әрекеттерінің құрамы мен құрылымы (біз күтілетін нәтиже алуымыз үшін не жасаймыз?).
Жобалау келесі қызметтерді атқаруға арналған:
− оның қатысушылар әрекеттерінің бағытын және олардың мақсатты бағдарларын анықтау, яғни орындаушылардың бірлескен жұмысының мақсатқа бағыттылығын қамтамасыз ету құралы болу;
− жеке орындаушылар мен олардың топтарының арасындағы байланыстарды анықтау, яғни, орындаушылардың күштерінің интеграциясы мен әрекеттерін үйлестіру құралы болу;
− жұмыс барысы мен оның орындалуы жағдайларын бақылау құралы болу;
− қойылған мақсаттардың орындалуына кесел келтіруі мүмкін қауіп-қатерді алдын ала болжай білу құралы болу;
− жұмыс бағытының жоспарланғаннан ауытқуы немесе бұрын болжанбаған қауіп-қатердің анықталуы барысында шешім шығара білу құралы болу.
Жобалау - бұл күтілетін нәтижеге бағытталған қозғалыстың тұтас моделі, оның негізгі міндеті - мақсатқа бағытталған қозғалысты бақылайтын құрал болу. Бақылау барысында болжамды нәрсе шынайы нәрсемен салыстырылады, бұл жағдайда бағдарлама аралық және түпкі нәтижелер салыстыруға мүмкіндік беретіндей болуы қажет.
ХХ ғасыр аяғындағы қоғамдағы саяси -әлеуметтік қарқынды өзгерістер жобалауды әлеуметтік мәдени өзгерістерді басқару контекстінде де қарастырудың маңыздылығын айқындауда. Өйткені, бүгінгі ақпараттық жаңғыртулар ұдайы жүріп отырған қоғамдық өндірістің қуатты күші ауқымы жағынан табиғи үдерістермен барабар келіп, осы жағдайда адамдардың өзгермелі жағдайларға уақытында тез жауап бере алатын жаңа әрекеттерін ұйымдастыруды қажет ететін ортаны қалыптастыруда.
Қазіргі заманғы ғылым мен өркениеттің жаңа парадигмасына сай әлеуметтік жүйелердің өзгерістері, ондағы адамның орны мен ұйымдастырушылық рөлі туралы мәселелер философиялық, мәдениеттанушылық және психологиялық тұрғылардан қарастырылуда. Бұл бағытта отандық ғалымдар бүгінгі әлеуметтік - мәдени жағдайларға қатысты жан-жақты зерттеулер ұсынуда.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Жобалаудың пайда болуы және эволюциясы.
2. Жобалаудың әлеуметтік - мәдени қызметі.
3. Жобалаудың универсалдық қызметін мысалдар арқылы дәлелдеп көріңіз.
4. Жобалау мен ғылыми зерттеудің өзара байланыстылығы.
5. Күрделі жүйелерді дамытуды жобалау қызметі негізінде ұйымдастырудың алғы шарттары
6. Әлеуметтік жүйелерді дамытудағы адами ресурстардың маңызы.
7. Жобалау неліктен технологиялық универсум ретінде жоғары бағаланады?
8. Г.Маркузенің трансцеденттік жобалау тұжырымдамасының мәнін түсіндіріңіз?
9. Ұйымның эволюциялық дамуы мен оны жобалау арқылы дамытудың айырмашалығы неде?
10. А. М. Новиков ұсынған жобалау түрлерінің классификациясын талдаңыз.
11. Жобалау логикасына сай жобалық, технологиялық, рефлексиялық кезеңдерді ретімен пайдалана отырып, белгілі бір мақсаттағы жобаның нобайын жасаңыз.
12. Осы тарауда алған ақпараттарға сүйене отырып жобалау ұғымына өз анықтамаңызды беріп көріңіз және оны дәлелдеңіз.
13. Анықтамалар мен энциклопедияларды пайдалана отырып, жобалау ұғымына қатысты глоссарий құрастыруды бастаңыз, оған қандай терминдер ендіретініңізді белгілеңіз. (мысалы: универсум, трансценденттік, технология, рефлексия, т.б. )
1.2 Зоонимдер туралы жалпы түсінік
Жобалаудың философия, мәдениеттану, әлеуметтану және психология ғылымдарының әдіснамасында орын ала бастауы оны гуманитарлық тұрғыдан қарастыруды қажет етеді. Бүгінгі ғылыми әдебиеттерде жобалау - алда болуы тиіс нәрсенің өте қысқаша және өте нақты сипаттамасын жасау қызметі деп түсіндіріледі, бұл жерде ең маңызды нәрсе - бір нәрсенің болашақ сипаты туралы, оның қолжетімдігі туралы, мақсаттық-құндылықтық ұстанымның болуы. Басқаша айтқанда, адамның ойлау әрекетінің қалыпты шеңберінен шыға алуы - трансценденттенуі - ойлау қызметінің дамытушылық функциясы іске асырылады. Жобалаудың осы тұрғыдан алғанда төмендегі қызметтерін атап көрсетуге болады:
−нәтижелік өнім ретінде белгілі бір жобаны орындаудың мақсатына сай нәтижелік көрсеткішін бере алады;
− қоршаған ортаны не белгілі бір объектіні зерттеудің, немесе жаңартудың ғылыми-тәжірибелік әдісі бола алады;
−технологиялық мәдениетке тән инновациялар тудырудың бір түрі ретінде қолданылады;
− басқару әрекетінде ұйымды дамыту қызметін атқара алады.
Жобалаудағы жүйелік тұрғы жаратылыстану ғылымының танымдық парадигмасынан пайда болды. Әлеуметтік тұрғыдан қарастыру жобалаудың адам қызметінің қазіргі заманға тән қақтығыстары мен белгісіздік жағдайындағы ситуацияларды шешуді көздейтін жобалаудың жаңа тұжырымдамасын жасауға негіз болды. Сонымен қатар, қоғамдық санадағы әлеуметтік көзқарастың болуы, әлеуметтік жоспарлаудың, әлеуметтік құрастырудың, әлеуметтік басқарудың негізіне адам әрекеттері алынып, оның барлық әлеуметтік қызметтердің объектісі болуына ықпал етті.
Жобалау тарихы техникалық саладан бастау алатыны, басқа салаларға одан кейін көше бастағаны белгілі. В.М. Розин оның эмпирикалық сипатын анықтай отырып, жобалаудың құрастыру ісіне қатысты екенін, бұйымды алдын ала кескіндеу және оның нобайы мен детальдарын дәл есептеу арқылы жасалатынын атап өтеді. Ал құрастыру әрекетінің бірте-бірте жетілдірілуі мен дамуына орай, жоспарлау мен дәлдік есептеулерге қатысты семиотикалық және ойлау әрекеттері де күрделене бастады, бірақ алғашқы жобалау әрекеттерінің ерекшелігі олардың ішкі үрдістер сипатында болуы еді. Жобалаудың өз алдына бөлек салаға айналуы оның үлгісін құрастырушылар мен бұйымды жасаушылардың әрекеттерінің бөлінуінен басталды. В.М.Розин құрастыруды өзара байланысты төмендегі бөліктерге:1) интеллектуалдық (семиотикалық) құрастыру (жобалаудың өзі), және 2) бұйымды жобаға сай жасау (жобаны жүзеге асыру) әрекеттеріне бөліп қарастырды. Мысалы, педагогикада жобалау қызметінің идеядан - соңғы нәтижеге дейінгі толық циклі жобаны таңдау, құрастыру ғана емес, идея берушілер мен жобаны құрастырушылардың жобаны тәжірибеге ендіруге де тікелей араласатын болғандықтан, педагогикадағы жобалау қызметінің құрылымы күрделірек болады. Оны инновациялық жобалау тәжірибесінен айқын көруге болады.
Жобалаудың ғылыми негізіне жоба, жобалау, жобалық, жобалаушылық сияқты ұғымнан туындайтын түсініктер алынады. Жобалау (орыс тілінде проектирование, латынның projektus) - алға қарай тастау, алға жүру деген түсінікті береді. Оның мағынасы алдағы уақытта болатын құбылыстың бейнесін жасауға қатысты ғылыми және инженерлік әрекеттермен байланысты айқындалады. Адам еңбегіне қатысты өнімдердің барлығы да алдын ала жобалау арқылы жасалатын болғандықтан, осы тұрғыдан қарастыру жобалауды жоба құру үрдісі, яғни, белгілі бір объектінің болашақтағы бейнесін алдын ала құрастыру үрдісі дей аламыз.
Жобалау қызметінің алғашқы кезеңдерінде жобаны ғылыми негізделген, дәл есептелген күйінде жасалатын, үнемі технологияда пайдалана беруге болатын белгілі бір нәрсенің нобайы деп түсіндірілген болатын. Одан кейінгі кездерде жобалаудың кең таралуына байланысты, оның өнімнің арзандауын қамтамасыз ететен экономикалық тиімділігі, халықтың көп бөлігіне жеткілікті болатын әлеуметтік тиімділігі, өнім сапасы мен тұтынушылар мәдениетін көтеруді көздейтін мәдени тиімділігі күтілетін болды.
Осылайша, тәжірибенің өзгермелілігі бүгінгі қоғамның атрибутына айналып, оны басқару мен ұйымдастырудың өзгермелі жағдайларына сай жобалау қызметі қалыптаса бастады.
Жобалау ұғымын зерделеу үшін әлеуметтік жүйелердегі жобалау феноменіне терең назар аудару қажет. Феномен (гр.phainomenon) - таным мен тәжірибедегі ерекше құбылыс туралы философиялық ұғым. Әлеуметтік жүйелерде жобалау қызметінің кеңінен тарай басталғанына қарамастан, оның алатын орны ғылыми түрде бүгінгі күнге дейін жеткілікті дәрежеде негізделмеген деуге болады. Сонымен қатар, жобалау қызметіне қызығушылықтың өсуі оның баршаға түсініктілігінен немесе жеткілікті зерттелгендігінен емес, оның көпфункционалдық және көпқырлылық сипатынан дей аламыз.
Жобалау феноменіне қатысты дәстүрлі ғылыми көзқарас, қазіргі заманның қайта жаңғыртуларды батыл да жедел жүргізу талаптарына сәйкес жүргізіліп жатқан тәжірибеге тікелей ықпал ете алмады, сондықтан жобалау әрекеті таза ғылымилық емес, тәжірибелік-бағдарлы ғылым контекстіне енгізілді. Осылайша, жобалау ғылымилықтың жаңа түрінің негізгі әдісі ретінде ұсынылды, оны кейбір авторлар тәжірибелік - бағдарлы ғылым деп атаса, әдіснамалық бағдарды ұстанушылар бағдарламалық -жобалық ұғымын ендіру арқылы түсіндіреді.
Тәжірибелік - бағдарлы ғылым ұғымын білдіретін термин ретінде М.А.Данилов бағдарламалық - жобалық тұрғыны енгізіп, оның қарастыратын пәнін белгіленетін, сипатталатын, қайта жаңғыртылатын практикалық әрекеттер жүйесі деп, мақсатын-белгілі бір жүйені және оның мазмұнын дамыту деп көрсеткен болатын. Бұл жерде әлеуметтік - мәдени құбылыстарды зерттеуде классикалық түрлермен қатар қолданылатын ғылымилықтың жаңа тұрпаты қалыптасып келе жатқаны туралы айтуға болады. Дәстүрлі сипаттағы тарихилық, дамытушылық және тәжірибедегі жаңартушылық принциптерімен бірге жобалау принципі білім берудегі кешенді проблемаларды ғылыми тұрғыдан талдаудың басты әдіснамалық міндеттерінің бірі болып қалыптасып келеді.
Тәжірибелік - бағдарлы педагогикалық ғылым ендігі жерде жекелеген психологиялық - педагогикалық феномендердің өзін зерттеумен қанағаттанбауы сөзсіз, бұл зерттеулер енді кешенді түрде жүргізілуге тиіс. Осының өзі жобалау қызметінде көптеген нақты зерттеулер мен білім беру саласындағы жобалауды, адамның өмір бойы алатын үздіксіз білімнің бағдарламалары мен технологияларын, бағалаудың эксперттік жүйесі мен оның тиімділігін бағалау құралдарын қамтитын бірнеше күрделі объектілердің синтезделуін талап етеді.
Ғылымилықтың дәстүрлі түрімен салыстырғандағы жаңа түрінің айырмашылығы - жобалауды ұйымдастыру мен одан әрі қарай жүзеге асыру барысындағы ғалымдар мен практиктердің нақты білім беру алаңында жүргізетін бірлескен әрекетінде, сонымен қатар, осы қызметті қолға алуды бастаушылар - практик адамдар екенінде болып отыр.
Тәжірибелік-бағдарлы ғылымның тағы бір ерекшелігі - көппәнділігінде (полидисциплинарность), ол білімдік және пәндік салалардың бірнеше түрлерінің өкілдерін бірлесе отырып, білім беру тәжірибесін интегративтік сипатта дамытуға қатысуын қажет етеді. Білім берудегі ғылымилықтың жаңа көппәнділік тұрпатын негізге ала отырып, зерттеушілер жобалаудың екі түрін атап көрсетеді. Олар: психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік-педагогикалық.
Біріншісі, психологиялық - педагогикалық түрі - білім беру үрдісін жобалауға тән, яғни оқыту - әрекеттің тәсілдерін меңгеру, қалыптастыру - әрекеттің жасалған түрін меңгеру, тәрбиелеу - есею мен әлеуметтену. Екіншісі, әлеуметтік-педагогикалық түрінің объектілері ретінде білім беру институттары мен білім берудің түрлі орталары алынып, олардың әрқайсысында атқаратын қызметтеріне сәйкес үрдістер жүргізіліп отырады.
Егер таным бұған дейін өмір сүріп келген, зерттеушінің пікіріне тәуелсіз белгілі бір объект туралы шынайы білім алуға бағытталған болса, жобалау дүниеге бұдан бұрын болмаған жаңа объект әкеледі. Осы мағынада олардың айырмашылығы шығармашылық пен оның айнадағы бейнесіне ұқсас болады.
Өткен ғасырдың екінші жартысында көптеген зерттеушілер жобалау ұғымын кеңінен қолдана отырып, оның болашақты көздейтін мәніне көңіл аударғанымен, жобалау қызметінің өзіндік мәні мен құрылымдық компоненттерін терең қарастырмайды. Солай бола тұра, сол кездерден бастап жобалық сана, жобалық тұрғыдан ойлау, жобалау онтологиясы, жобалау тұрғысы, жобалау технологиясы, жобалау әдістері, т.б. осы сияқты көптеген жаңа ұғымдардың енгізілуі арқылы адам танымында жаңа бір саланың жүйесі пайда болып келеді.
Жобалау феномені туралы қалыптасқан теория мен тәжірибелерді қарастыру барысында, оның төмендегі іргелі зерттеулер мен идеяларға негізделгені анықталды. Олар:
жобалау қызметін бүгінгі таңда өзекті болып отырған ұйымдастырушылық мәдениеттің жобалық-технологиялық жаңа түрі тұрғысынан қарастыру идеясы;
жобалауды ой - әрекет жүйесі әдіснамасы негізінде қалыптасатын басқару қызметі ретінде жүзеге асыру идеясы;
әлеуметтік салаларды дамыту мақсатына сай жобалауды ресурстарды тиімді ұйымдастыру қызметі ретінде пайдалану идеясы, т.б.;
Аталған идеялардың әрқайсысын бөлек қарастырайық. Индустриалдықтан кейінгі деп аталатын әлеуметтік қоғамның күшті ықпалымен ұйымдастырушылық мәдениеттің жобалық-технологиялық жаңа түрі пайда болуда. Оның негізінде ғылым мен өнер, адам психологиясы мен оның әлеуметтік ортамен, қоғаммен қарым -қатынасын жобалау тұрғысында қарастырылуы белең алып келеді. Сөйтіп, жобалау қазіргі заманға тән ойлаудың стильдік қасиетіне, бүгінгі күн мәдениетінде адамның шығармашылық әрекеттерінің барлық қырларын қамтитын басты типтік белгісіне айналып келеді.
Бүгінде әлеуметтік-қоғамдық ғылымдар саласында жобалау кеңінен зерттеле бастады. Ол негізінен жобалау қызметінің әлеуметтік контекстінде қаралып, әлеуметтік болжау мен жоспарлауға қарама - қарсы қойылуынан байқалады. Бұл жерде бір топқа әлеуметтік жобалауды болашақта жетуді көздейтін идеалдық түрдегі алдын ала жасалатын рескрептивтік модель деп есептейтіндер алынса, келесі топ өкілдері әлеуметтік жобалау - әлеуметтік объектінің болашақта қажет болатын бейнесі деп санайды. Үшінші топ өкілдері жоғарыда келтірген түсініктерді жинақтай отырып, әлеуметтік жобалау әлеуметтік басымдық әрекеттер болуы тиіс, өйткені, ол белгілі бір әлеуметтік ортаны идеалдарға сәйкес қайта жаңғырту қызметін атқара алады деп түсіндіреді. Сонымен қатар, олар әлеуметтік-педагогикалық жобалаудың ғылыми контекстін жасаудың өзектілігін ұсынады.
Жобалауды ой-әрекет жүйесі әдіснамасы негізінде қалыптасатын басқару қызметі ретінде жүзеге асыру идеясы. Жобалау әуел бастан техникалық объектілердің құрылымдық қамтамасыз етілуіне қатысты қызметтер атқарды. 70-жылдардың басында жобалау теорияларының тенденцияларын зерттеу барысында ғалымдар әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық жүйелерде, соның ішінде білім беруде жобалауды қолдануға болатынын атап көрсетті. Осы кездері әрекет теориясының негізінде қоғамдық жүйелерді жаппай жобалаудың әдіснамалық негіздерін құрастыра бастады. Осылайша жүйелі ой - әрекеттері әдіснамасы негізінде әрекеттің күрделі жобаларын жасау құралдары пайда болды. Жобалаудың эпистемологиялық тәсілі ретінде 50-жылдары Москвадағы логикалық үйірмеде құрастырылған мазмұндық-генетикалық логика алынды.
Жүйелі ой-әрекеттері әдіснамасы негізінде жобаланған әрекетті имитациялық - ойын түрінде көрсетудің әдістемесі - ұйымдасқан әрекеттік ойындар - бүгінгі күні алдыңғы қатарлы ресейлік менеджмент тәжірибесінде кең қолданыста жүрген ОДИ - организационно-деятельностные игры - ұйымдастырушылық - әрекеттік ойындар атымен белгілі әдістеме жасалды. Аталған жүйелі ой-әрекеттері теориясына сай жобалау қызметінің дамытушылықты көздейтін идеясы тұжырымдамалық және технологиялық түрде дәлелденген. Осыған орай, жүйелі ой - әрекеттері әдіснамасы дамыту принциптерін табиғи немесе әлеуметтік ортада болып жатқан үрдістердің кейбір көріністері ретінде емес, қоршаған ортаны түсінуді ұйымдастыратын орта ретінде қарастырылуын ең алдымен талап етеді. Аталған принципке сәйкес дамытудың жалпы сипаттамасы белгілі бір жүйенің осы кездегі жағдайымен салыстырғанда жобаланып отырған болашақ жағдайының басым тұрған құндылық екенін мойындауды білдіреді. Бұл жерде жобалаушыға даму қадамдарын жүзеге асырушы белсенді агент позициясы беріледі, оның санасында өзінің мақсаттық - құндылықтық ұстанымдары негізінде болашақтың бейнесі пайда болады және бекітіледі.
Осылайша, жобалаудың ең басты операционалдық ерекшелігі - оның қайта құрулар мен жаңғыртуларға бағытталғандығында. Жобалау белгілі бір объектіні жаңа түрге айналдырып, оны қайта жаңғырту қызметін атқарады. Осыған сәйкес, жобалаудың басқарудың ерекше қызметі ретінде дамытудың маңызы зор екені дәлелденуде.
Әлеуметтік жүйелерде қазіргі өркениеттік дағдарысқа рефлексия ретінде өндірістік қызмет салаларында (әкімшілік басқару, өндіріс технологиялары т.б.) және өндіріспен байланысы жоқ салаларда - театр, бейнелеу өнері, әдебиет, философия, жаратылыстану ғылымы және педагогикада жалпы ғылыми және арнайы сипаттағы әдіснамалық проблемаларға қызығушылық пайда болды. Жекелеген және бөлек-бөлек сипаттағы өзгерістерді көздейтін дәстүрлі әрекеттерге қарағанда жаңа әдістердің ерекшелігі пәнаралық байланыстарды және тұтастықты көздейді. Олар бір жағынан, дәстүрден тыс әдістер, екінші жағынан - адамның жеке тәжірибесіне бағытталған әдістер.
Осылайша, басқарудың субъективтік факторларына сай жаңа қоғамдағы қайта құрудың барлық күрделі құрылымдарында олардың жүйелік байланыстарын сақтап және жүйелік қасиеттеріне сүйене отырып, жобалаудың мүмкіндіктерін талдау, ұйымдастырушылық қызметінің мәнін ашу қажеттігі бар деп есептеледі.
Күрделі жүйелердегі жобалау стратегиялық бағдарға сай жүйе құрылымдарының өзгермелі жағдайларда дамуына мүмкіндік береді, атап айтқанда:
-жүйені белгілі бір қызметтері, қарым -қатынастары және қасиеттері деңгейінде жетілдіріп отырады;
-жүйенің жаңа қарым - қатынастарын, қасиеттерін және икемділігін қалыптастыратын қосымша қызметтерді дамытып отырады;
-тұтас құрылым құрамында пайда болатын жаңа жүйелердің қызметі мен орнын қарастырады;
-белгілі бір қызметтердің, қарым - қатынастардың және қасиеттерінің өзгерістерге түсуіне сәйкес жүйенің түрленіп отыруын қамтамасыз етеді;
Көрсетілген бірінші және екінші қызметтер арқылы жүйенің типтік ұқсастығы қамтамасыз етіледі. Жобалау нәтижелерінің алдын ала белгіленетіндігі де осыдан болады.
Жобалау қызметінің негізі болып табылатын жоба түсінігінің өзі де ғылымда түрліше қарастырылғанынан көруге болады. Философиялық тұрғыдан қарастырушылар оны рухани қайта жаңғыру әрекеттері нәтижесі десе, әрекеттік тұрғыдан қарастырушылар жоба - жобалаудың мақсаты мен нәтижесі деп түсіндіреді. Жалпылай келгенде, жоба - белгілі бір уақыт ішінде жүргізілетін, нәтиженің сапасына нақты талап қойылған, ұйымдастыруға қажетті құралдары мен қолжетімдік ресурстары айқындалған белгілі бір жүйені мақсатты түрде өзгерту деген пікірге сай дей аламыз өйткені, бұл жобаның мақсаты мен нәтижесін көрсетеді.
Трансформациялық үрдістің кездейсоқ сипатын болдырмау үшін басқарудағы жобалау қызметі жүйенің түрін өзгерту қызметін атқара алады. Бұл жердегі жобалаудың атқаратын рөлі - дәстүрлі тұтастық ішінен жаңа құрылымның қызметі мен орнын анықтау болып табылады. Сонымен қатар, жаңа құрылымның қолданылуына қажетті жағдайлар жасалмаса, онда ол іске де аспауы мүмкін. Жаңалықтың әкімшілік нұсқауларымен жүйеге ендірілуі нәтижелі болмайтыны тәжірибеде дәлелденіп жүргені белгілі.
Жүйе элементтерінің сандық көрсеткіштеріне белгілі бір мақсатпен ықпал ету олардың сапалық өзгерістеріне әкеледі, соған орай, біртіндеп қасиеттері өзгереді, одан кейін қарым -қатынастары, одан әрі жүйенің қызметтері өзгереді. Осы тұрғыдан қарастыру бірте-бірте жүйенің өзін-өзі ұйымдастыруын, ішкі және сыртқы байланыстары мен қарым - қатынастарын қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік салаларды дамыту мақсатына жобалаудың сай ресурстық ұйымдастыру тиімділігін пайдалану идеясы. Өзгермелі ортада құрамындағы элементтердің күрделі, әрі көпжақты өзара байланысы мен өзара әрекеттесулері жағдайында күрделі жүйелердің жоғары деңгейдегі тиімді қызметін қамтамасыз ететін тетіктерді күні бұрын дәл анықтау мүмкін емес. Сонымен қатар, басқаруды қатаң тәртіпте ғана ұстау әдісі оның жұмысын баяулатып, өзіндік дамыту, жаңа жағдайларға бейімделу мүмкіндіктерін тежейді. Ал, алдын-ала белгіленген мақсатты нақты бағдар ретінде пайдалану күрделі жүйелердің икемділігін және өзіндік ұйымдастырылуын, оның барлық деңгейлердегі кіші жүйелерінің іс-әрекеттеріндегі дербестікті дамытудағы түрлі қатынастардың өзара үйлесімділігін қамтамасыз ететін құрал болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 Зоонимдердің тіл білімінде зерттелу жайы
1.1 Қазақ тіл білімінде және түркітануда зоонимдердің зерттелуі
1.2 Зоонимдер туралы жалпы түсінік
2 Қазақ тіліндегі зоонимдердің сөзжасамдық сипаты
2.1 Мал атауларының дене бітімі, терісі ... қалыптасқан атаулар
2.2 Зоонимдердің жынысы мен жасына және ауруы мен шаруашылығына байланысты қалыптасқан атаулар
2.3 Зоонимдерге байланысты тұрақты сөз тіркестері мен мақал-мәтелдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Оқушылардың тапсырманы (есепті) талдау деңгейін анықтау мақсатында төмендегідей сипаттағы тапсырмаларды ұсынуға болады:
1 мәтіннен белгілі мен белгісізді табу. Тапсырмалар әр түрлі пәндер материалдар негізінде беріледі. Мысалы, не белгілі бір, не белгісіз екі сызыңыздар. "Бір үйде 45 пәтер бар. Екінші үйдегі пәтер саны одан 18-ге артық болса, екі үйде қанша пәтер болғаны?";
күдік туғызатын тапсырмалар ұсыну. Мысалы, "ойыншық" сөзіне талдау жаса; "25 алманы 5 балаға бөліп берді" есепті шығар; Егер оқушы тапсырманы орындамаса, себебін анықтау керек;
құрамы толық емес тапсырмаларды ұсыну. Мысалы, суретін сал; 122-жаттығуды орында (мәтін берілмейді) немесе мәтін беріледі (сұрақ көрсетілмейді);
тапсырманы орындауға қатысы жоқ артық мәліметі бар материалдар ұсыну. Мысалы, дүкенге бірінші күні 25 жәшік, екінші күні 10 жәшік, үшінші күні 15 жәшік жеміс әкелді. Бірінші, үшінші күні барлығы неше жәшік жеміс әкелді?
Алынған жауаптарға талдау жасау негізінде оқушылардың талдау жасау іскерлігін қаншалықты меңгергені анықталады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының өз оқу әрекетін тексеру іскерлігінің қандай дәрежеде қалыптасқанын анықтау мақсатында мынандай тапсырмаларды ұсынуға болады (бастауыштың жоғары сыныптарында жазбаша, төменгі сыныптарында жеке әңгіме түрінде орындалады):
1. Өзіңнің тапсырманы орындауыңның, жоспар құруыңның, есеп шығаруыңның дұрыстығына күмән келтірген жағдайлар болды ма?
2. Ондай жағдай болғанда не істейсің?
3. Қандай да болмасын бір тапсырманы орындағаннан кейін өзіңді тексересің бе?
4. Егер өзіңді тексерсең, оны қалай істейсің?
5. Қандай тапсырмаларды және қай пәндерден тексересің?
6. Өзіңді неге тексересің?
7. Орындалған тапсырманы тексеру дегенге қалай түсінесің?
8. Математика, қазақ тілі, еңбек, дүниетанудан орындалған тапсырмаларды тексергенде, оларға ортақ сәйкестілік кездесті ме?
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бастауыш сынып оқушыларына төмендегідей тапсырмаларды ұсынуға болады:
1. Өзің орындаған жұмысты "бағалау" деген нені білдіреді?
2. Қазақ тілінен диктантты, математикадан орындалған жұмысты, еңбек сабағында дайындалған бұйымды "бағалау" деген не?
3. Егер мұғалім әр түрлі пәндерден орындаған жұмыстарды бағаламаса, сен өзіңнің қалай оқып жүргендігіңді білер ме едің? Неге, дәлелде?
4. Сенің орындаған үй жұмысыңды мұғалім қалай бағалайтындығын білесің бе? Неге?
5. Бастауыш сынып мұғалімдері сенің орындаған жұмысыңды бірдей немесе әр түрлі бағаласа, сондай жағдайда не ойлайсың? Неге?
6. Қатесіз орындалған жұмысты бағалауға ұсыну;
7. Қате орындалған және бағаланған тапсырманы оқушыларға бағалату;
8. Бағасыз оқығың келе ме? Неге?
9. Өз ара бағалау;
10. Топтық бағалау;
11. Ұжымдық бағалау;
12. Өзің мәтінді жазып, оны тексеріп, баға қой. Қалай ойлайсың, мұғалім қандай баға қойған болар еді? Неге?
Оқушылардың берген жауаптарына талдау жасау арқылы олардың оқу әрекетін қаншалықты бағалай алатындығын анықтауға болады.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасының талаптарының бірі - әртүрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп орындаудың ортақ тәсілдерін берілген пәндердегі тапсырмалар, әдетте, қазақ тілінде жаттығу, математикада есеп, басқа пәндерде көпшілік жағдайда тапсырма түрінде беріледі. Демек, жаттығу, есеп, тапсырмаларды орындауға ортақ тәсілдерге үйрету - осы кезеңнің негізгі міндеттерінің бірі.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Соңғы педагогикалық-психологиялық ғылыми еңбектерде кез келген әрекет сол әрекетке сәйкес тапсырманы, міндетті (есепті) орындау ретінде қарастырылады. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларына тапсырма есеп ұғымын өзінің кең мағынасында түсіндіру қажеттігі туады.
Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясы дайындаған "Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысына арналған оқу бағдармаларында" математикалық жаттығулардың ерекше түрі ретінде есепті енгізуге дайындық, есеп терминін енгізу, оның құрамды бөліктерімен таныстыру ұсынылады
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізі екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1ЗООНИМДЕРДІҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ:
12.1 Қазақ тіл білімінде және түркітануда зоонимдердің зерттелуі
ХХ ғасырдың екінші жартысында интеллектуалдық әрекеттерді ұйымдастыру теориясымен қатар олардың жобалау бағдарламаларын құрастыруды жүзеге асырыла бастады және оның негізіне теориялық білімдер ғана емес, көбіне тәжірибелік талдау қызметтері алынатыны белгілі болды. Бұған дейінгі кездері ұйымдастырушылық мәдениеттің теориялық дамуы негізінде таңбалаудың жаңа түрлері - модельдер, алгоритмдер, ақпараттар қоры, т.б. жасаудың көптеген жолдары пайда болып, кейін бұлар жаңа технологиялар құрастыруға негіз болып отырды. Осылайша, жаңа модельдер мен технологиялар өнім күйінде ғана емес, таңбалар түрінде шығарылып, олар жобалауды ұйымдастырудың басты элементтеріне айналды.
Жобалау пайда болған алғашқы кезеңдерде жобаны ғылыми негізделіп, дәл есептелген түрде жасалатын және негізінен технологиялық қызметтерді пайдаланылатын белгілі бір нәрсенің нобайы деп түсіндірілген болатын. Кейін өзінің кең таралуына байланысты жобалау әмбебаптық сипат алды. Мысалы, экстенсивтік тұрғыдан қарастырсақ, жоба жасау және оны ендіру барлық салаларды: өнеркәсіп пен құрылысты, мәдениет пен саясатты, білім беруді қамтитынын көруге болады. Интенсивтік тұрғыдан қарастырсақ, жобалау объектісі мен тақырыбы, проблемасы мен әдістері, құрылымы бірдей болып келетін рефлексиялық құралдар арқылы (логикалық, семиотикалық, психотехникалық) ұйымдастырылатыны да байқалады. Осындай біртұтас не бірегей тұрғыда түрлі салаларда қолдануға болатыны жобалаудың әлеуметтік тиімділігінің көрсеткіштері болып табылады. Сонымен қатар, жобалаудың автономдығы басқа интеллектуалдық және әлеуметтік-мәдени әрекеттер түрлерінен, мысалы, ғылыми зерттеулер мен бағдарламалау, жобалау мен басқару, құрастыру мен т.б. қарым-қатынастардан өзгешелігін көрсетеді.
Бұдан бірнеше жылдар бұрын, қоғамның тұрақты дамуы кезеңінде қалыптасқан дәстүр бойынша, практикалық сала қызметкерлері, инженерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, технологтар мен басқа да маман иелері - ғылымнан, ғалымдар мен ғылыми - зерттеу орындарынан түсетін жаңа нұсқаулықтарды, ұсынбаларды сынақ - эксперименттен өткізетін, соған сәйкес құрылымдар мен технологиялар құрастырып, көпшілік тәжірибесіне ендіретін еді. Бүгінгі таңда, ақпараттар мен жаңалықтардың пайда болу жылдамдығы калыптасқан жағдайда бұлай жұмыс жасау тиімсіз екені белгілі болды. Осыдан келіп, адамдар тәжірибесінде жаңа табиғи даму жолдарын пайдалану - әлеуметтік, экономикалық, технологиялық, білім беру т.б. жүйелердің өзіндік инновациялық модельдерін құрастыру: авторлық модельдер, технологиялар мен әдістемелер, т.б. жасап, жобалар түрінде тәжірибеге ендіру кеңінен тарай бастады.
Зерттеушілер пікірінше, жобалау сызба арқылы көрсету шеңберінен асып болашақ ситуацияны көзге көрсететін және адам баласын қоршаған жаңа жағдайларды өзгертудің негізін салады. Жаратылыстану ғылымы парадигмасы логикасындағы дәстүрлі жобалау техникалық, инженерлік, архитектуралық салаларда жоспарлау, модельдеу, болашақ бейнені құрастыру мақсатында қолданылып келді. Жобалау институттары элитарлық түрде құрылып, оны жүзеге асыру олардан бөлек технологтардың міндеті болды. Жобалау мен технологиялық білімдердің біріктірілуі жүзеге асырылған елдерде (АҚШ, Жапония және т.б.) постиндустриалдық қоғамға қарышты қадамдар жасалғаны белгілі. Басқарудағы мұндай өзгерістер мен жаңғыртулар жобалау әрекетімен байланыстырылып, әуелі оның сұлбасын немесе идеалдық бейнесін белгілеп алу, оған жетуге қажетті әлеуметтік-техникалық әрекеттер құрылымын жасаудың маңызы атап көрсетіледі.
Жобалау мен ғылыми зерттеудің өзара байланыстылығы. Жобалау әрекетінің ықпалымен ғылыми зерттеулердің ғылыми-техникалық әрекеттердің басты түрі ретінде қарастырылуы азая бастады, сондай-ақ, жоспарлау түрі де жобалауға сәйкес өзгеріске түсті. Ақпараттық технологияның дамуына сай компьютерлік бағдарламалау мен басқару тетіктері, оның құралдары өзгерді, осыдан келіп, жобалау түсінігі үнемі өзгеріп отыратыны белгілі болды. Солай бола тұрса да, жобалау мен зерттеуді біріктіретін нәрсе - олар үшін шынайы объектілердің ортақ болуы, ал объект өзін нысан ретінде алып отырған жағдайға сай ғылыми танымдық немесе жобалау қатынасы болған кезде ғана шынайы объект бола алады.
Жобалаудың жаңа сипаты оның жүйелі зерттеу әрекетімен тығыз байланыстылығында, яғни, жобалау мен зерттеудің біріктірілуі бүгінгі өркениет тудырып отырған құбылыс. Өндірістің жүйелі құрылымына зерттеушілік, құрастырушылық және ұйымдастыру, басқару әрекеттерінің енуі өндіріс барысында өнім өндіру мен қатар оны ойлап шығару, өзгертіп отыру және қайта құру технологияларының қатар жүретінін көрсетеді. Бұл жағдайда әрекетті ұйымдастырудың біртұтас түрі қалыптасуына қызығушылық пайда болады, өйткені ол тұтастық жаңа технологиялар мен жаңа әрекеттердің пайда болуы, дамытылуы және құрастырылуы қызметтерін қамтиды. Оны әрекеттің біртұтас түрі ретінде қарастыра отырып, оның дәстүрлі түсініктегі бөлісу мен тұтыну үрдістерінен де жоғары деңгейде екенін көре аламыз.
Даму барысында жобалау қызметі басқа әрекеттер түрлерімен байланысу негізінде қайта құруға, өзгерістерге ұшырап отырды, оны ғылымда жобалаудың эволюциясы ретінде:
oo құрастыру әрекетінен - дәстүрлі классикалық жобалауға,
oo классикалық дәстүрлі жобалаудан - қазіргі заманға жобалауға бағыт алуы деп көрсетеді.
Классикалық жобалауға жататын архитектурадағы, техникалық ғылымдардағы дәстүрлі жобалардан басқа, жоба түрінде болғанымен мазмұны мүлдем басқаша қазіргі заманғы квазижобалар қатарына әлеуметтік жобалау әрекеттерін жатқызуға болады.
Жобалау әрекетінің толық мәні О.И. Генисаретский еңбектерінде берілген, оның түсіндіруінде жобалау әмбебаптық ғылыми-техникалық қана емес, ол ең алдымен, әлеуметтік-мәдени әрекет түріне жатады. Әлеуметтік- мәдени механизм кез келген мәдени маңызы бар әрекеттер мен одан туындайтын құндылықтарды шын мағынадағы технологиялық үдерістер мен құрылымдарға айналдыра алады. Егер ғылыми-техникалық прогресс мәдениеттің іргелі және қолданбалы құндылықтарының қарым-қатынасын үнемі өзгертіп отыратын қоғам дамуының бір жолы болса, жобалау әрекеті оны жүзеге асыратын әлеуметтік құрал, әлеуметтік институт деуге болады.
Өткен ғасырдың 60-жылдарында күрделі жүйелерді тиімді басқару арқылы дамытудың жаңа әдіснамалық бағдарламасы қалыптасты және негізіне жобалау қызметі алынып, аталған бағдарламалардың төмендегі алғышарттары ұсынылды:
− кез келген әрекет экономикалық тұрғыдан қарастырылады: нәтиже белгіленеді, қызметтің тиімділігі, оны орындауға кеткен шығын мен тиімділігі тұрғысынан қарастырылады;
− кез келген әрекет басқарылады, бұл жағдайда: әрекеттің өзі де басқару объектісі ретінде және басқаратын органдарда бірдей қарастырылады;
− жобалаудың барлық әрекеттері жүйелік тұрғыдан жүргізіледі. Оның мәні проблемаға, міндетке, миссияға және қызметке бағытталады. Бұл жерде ең әуелі жаңғыртудың идеясы белгіленеді, одан соң жаңаны құрудың кезеңдері анықталады, жоспарланады;
− жүйе ретінде басқарудың объектісі де, үрдісі де қарастырылады. Бұл басқару механизмі емес, мақсат қоюдың, оған жетудің әдістері мен құралдарын белгілеу, оған қажетті ресурстарды анықтау және құрастыруды көздейтін интеллектуалдық саласы (Афанасьев).
Жоспарлаудың жаңа бағыты сол кездегі қоғамда ғылыми - техникалық прогрестің қарқынды дамуы, өнеркәсіптердің еңбек өнімділігін арттыруды, жаңа техникалар мен технологияларды жасақтауды және тәжірибеге ендіруді, әлеуметтік міндеттерді орындауда пайдалануды, жаңа технологиялармен жұмыс істеуге мамандарды даярлау және олардың кәсібилігін дамытуды, т.б. шаруашылықтың көптеген түрлі салаларын қамтитын, кешенді мақсаттарын орындауды көздеген болатын. Сонымен қатар, бұл өндіріс, ғылым мен білім беру салаларының нәтижелі қызмет ету мен олардың өзара қарым - қатынасының тиімді ұйымдастырылуын, қызметкерлердің жаңа ғылым жетістіктерін игеру негізінде сапалы еңбек нәтижесін аз мерзімде, аздаған шығынмен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Аталған міндеттер күрделі жүйелер ретіндегі көптеген түрлі салаларды қамтитын өте кең ауқымды болғандықтан оны жүйелі және кешенді жүргізу қажеттігі туындайды.
Әлеуметтік жүйелердегі жобалау оның құрамындағы компоненттердің өзіндік ерекшелік сипаттарын, олардың өзара (заттық, ақпараттық, энергетикалық, т.б.) және жүйенің сыртқы байланыстарын (әлеуметтік орта, табиғи орта), жүйе компоненттері мен тұтас жүйенің даму тенденцияларын жүйелік және кешендік тұрғыда жүзеге асырылады.
Бұл жүйелердің басқа техникалық, жаратылыстанудағы жүйелерден ерекшелігін оның адам мен қоғамның дамуына байланыстылығы құрайды. Әлеуметтік жүйелердің басты компоненті болып табылатын адамдардың іс-әрекеттері жүйенің өзгерістерімен, сыртқы ортаның талабымен ғана анықталмайды, олар негізінен, адамның өзіндік мүмкіндіктеріне, түрлі жағдайларына сай шешім қабылдай білуіне қатысты анықталады. Сондықтан, әлеуметтік жүйелердің моделі, жүйенің объективтік заңдылықтарын жүйенің және оның компоненттерінің мақсаттарымен интеграциялауды қажет етеді. Тәжірибеде осы интеграцияны қамтамасыз ету, үйлестіру оны басқарудың басты мақсаты болып табылады. Нақтылай айтқанда, әлеуметтік жүйелерді дамыту қызметі сол жүйеге тән объективтік заңдылықтарға сай жүйенің мақсатын ондағы адам компоненттерінің мақсатымен үйлестіру жолдарын анықтайды. Сөйтіп, әлеуметтік жүйелерді дамыту ондағы адамдар үшін маңызды өзгерістерді ендіру негізінде жүзеге асырылады.
Осы тұрғыдан алғанда, әлеуметтік жүйелерді басқаруда ондағы адамдардың өзіндік мүмкіндіктерін жүзеге асыру, түрлі қабілеттерін дамыту және пайдалану мақсатында белгілі бір ұйымның қызметін қамтамасыз етуге, оны жетілдіруге және қайта құруға бағытталған кешенді, көпқырлы қызметтің арнайы ұйымдастырылуы қажет болады. Әлеуметтік жүйе құрамындағы қызметтік және адами компоненттердің өзара қатынастары мен жүйенің өзін өзі дамыту ресурстарын тиімді ұйымдастыру арқылы мақсатқа сәйкес нәтижелерін қамтамасыз етудің тиімді механизмі - жобалау болып табылады.
В.М. Розиннің айтуынша, жобалау қызметі әрбір кіші жүйенің құрылымы мен деңгейлеріндегі дербес мақсат пен міндеттерін нақтылауды және оның орындалуын ресурстық қамтамасыз етуді көздейді, сонымен қатар, кіші жүйелердегі мақсат - міндеттердің реттелген жиынтығы үлкен жүйенің мақсатын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Әлеуметтік жүйелерді жобалау шын мәнінде әдіснамалық - теориялық контекст ретінде қолданыла алады, өйткені, оның шығу көзі әдіснамадан, нақтылап айтқанда жүйелі ой - әрекеттері әдіснамасында пайда болған болатын.
Жобалауды бүгінгі оның идеологтары технологиялық универсум - лат. universum.summa rerum- деп бағалайды, ал жобалауды жүзеге асыру кезеңі адамның қайта құру әрекеттері деп бағаланады. Осы тұрғыдан алғанда кез келген жобалау қызметі әлеуметтік жаңғыртуды жобалау болып табылады.
Жобалаудың негізіне трансцендентік (transcendens-лат.мүмкіндіктің шегінен өту) міндет жатады, сөйтіп, кез келген жоба трансцендентік, өйткені ол осы шақтан болашақты жоспарлайды. Жобалаудың мәні оның келесі қайшылықтарды (антиномияларды) шешуге бағытталғандығында:
− әлеуметтік жүйедегі мүмкіндіктер мен қабілеттіліктердің арасындағы;
− идеалдық құрылым мен (идея) шектелген түрдегі құрылымның (нормаланған) арасындағы;
− әлеуметтік жүйенің потенциалдық мүмкіндіктері мен құндылықтардың мақсаттарға ауысуының және мақсаттың құралдарға ауысуының арасындағы.
Осыдан келіп әлеуметтік жүйелерді басқарудағы жобалаудың адам қызметін жүзеге асыру және әр адамның өз идеясын ұсыну және орындаудың негізгі құндылық екендігін мойындайтын жаңа сананы бекітеді. Жобалаушының қоршаған ортаға қатынасы төрт мазмұндағы кеңістікке шығуы деуге болады. Олар: ситуативтік, әлеуметтік, мәдени және экзистенциалдық. Осы тәрізді трансценденттік кеңістікке шығу жобалаушыға жобаның тұтас үрдістігін және болашаққа бағытталғандық сипатын сақтауға мүмкіндік береді.
Г.Маркузенің трансцендентік жобалау тұжырымдамасы мен оның өлшемдері біздің ойымызша кез келген жүйедегі жобалау әрекетіне көшіруге мүмкіндік береді. Олар:
− трансцендентік жобалау берілген материалдық және интеллектуалдық мәдениет деңгейінде пайда болатын мүмкіндіктерге сәйкес болуы тиіс;
− трансцендентік жобалау өзінің тұтастығын сақтау үшін жоғары тиімділікке құрылуы тиіс:
− жетістіктерді сақтау мен оларды жақсартып отыру әдістерін ұсынады;
− құрылымның өзіндегі тұтастықты және ондағы негізгі бағыттар мен қатынастарды анықтайды;
− оны жүзеге асыру адамның қажеттіктері мен мүмкіндіктерін белгілі бір әлеуметтік институттар арқылы қамтамасыз етіп отырады.
Әлеуметтік жүйелердегі жобалаудың мазмұндық және құрылымдық икемділігі кез келген ұйымның әлеуетін көтереді. Эволюциялық даму туралы тұжырымдаманы негізге алатын басқару теориялары оның постиндустриялық қоғамның бұрын соңды болмаған проблемалары алдында қауқарсыз екенін байқайды. Өйткені, тек эмпирикалық әдіске ғана сүйене дамыту қалыптасқан жағдайды жаңа талаптарға сай өзгерту үшін жеткіліксіз.
Жобалау қызметі оған қарама-қарсы, болашақ модельдерді ғылыми негізделген дәл есептеулермен қамтамасыз ететіндіктен, қайта құру және өзгерістер жағдайында басқарудың басты қызметтерінің бірі бола алады. Сонымен қатар, жасалатын әрекеттің мақсаты мен оған қажетті стратегияны айқындау да өзгерістер жоспарын нақтылауға мүмкіндік береді.
Кейбір зерттеушілер басқарудың жобалау және жобаны жүзеге асыру қызметтерін біріктіре жүргізуіне көңіл бөлінген, оның бірден бір жолы ретінде жобалау әрекетін ендіру және қолдану кезеңдерін есепке ала отырып, одан әрі дамыту деп есептеледі.
Осылайша, әлеуметтік - техникалық тәсілдер мен қызметтер ретінде дамытыла және рәсімделе отырып, басқару жобалаумен екі түрлі байланыста болады. Оның мәні, біріншіден, жобалау - басқарудың бір элементі, құрамдас бөлігі болып табылады және соған сай әрекеттер жүйесінде жобалаудың өз орны бар. Бұл жағдайда жобалау мен басқару компоненттері өзара ерекше байланысқа және ассимиляцияға түсе алады.
Екіншіден, басқару қызметі жобалау әрекетін түгел қамти алады. Бұл жағдайда жобалау бөлек автономды жағдайда жүргізіледі және басқару оның қызмет етуіне, одан әрі дамуына, жүзеге асырылуына жағдай жасайды. Бірақ оны басқаруға бағыныштылық деп қарауға болмайды, осы жерде басқару мен жобалау өзара күрделі байланыс пен қатынаста болады дей аламыз. Жобалау әрекеттерін басқару жоғарыда аталған қазіргі заманғы әлеуметтік техникалық амалдардың басты көрінісі болып табылады.
Осы жаңа ұйымдастырушылық мәдениеттің тірек ұғымдары: жоба, жобалау, технологияландыру, рефлексия - пайда болып, бүгінгі күні кеңінен қолданылысқа енуде. Назар аударатын нәрсе, осындағы жоба мен рефлексия ұғымдарының бір қарағанда бір - біріне қарама - қарсы сипатта екені: біріншісі - алға қарай көз тастау, екіншісі - кейін қарай қарау деген түсініктерді береді. Енді осы ұғымдарға сипаттама береміз.
Дәстүрлі жобалау ұғымы энциклопедиялық сөздіктерде, техникада, құрылыста, т.б. өндірістік салаларда белгілі бір бұйым жасау, немесе ғимарат салуға қажет құжаттардың - суреттер, есептеулер, т.б. - жиынтығы деп қарастырылады. Жобалаудың бүгінгі мәні одан өзгеріп, оны жеке адамның, ұжымның, ұйым не мекеменің, немесе, бірнеше ұйымдар мен мекемелердің бірлескен өнімділік әрекетінің аяқталған циклі деген түсінігі кеңінен тарауда.
Әлеуметтік жүйелерді басқарудағы жобалау түрлерінің, оларды қолдану аясының тым көптігі оларды классификациялауды қажет етеді, оны А.М.Новиков бойынша құрылған жүйелік классификация негізінде қарастырып көрейік.
− Жобалау типтері немесе салалары: техникалық, ұйымдастырушылық, экономикалық, әлеуметтік, білім беру, аралас салалар, т.б.
− Жобалау кластары немесе жобалау құрамы мен құрылымы, пәндік аясы бойынша: моно - жобалау, мульти - жобалау, мега - жобалау. Олар қолданылуына қарай сипатталды, мысалы, моно - дербес жобалаудың белгілі бір масштабтағы түрліше дара жобалау екені атынан көрініп тұрса, мульти - жобалау бірнеше дербес жобалардан тұратын кешенді жобалау болса, мега - жобалау - белгілі бір экономикалық саланы, не аймақты дамытудың мақсатты бағдарламалары, оның құрамына моно - жобалау да, мульти - жобалау да еніп кетеді.
− Жобалау масштабтары: шағын, орташа, ірі және өте ірі деп шартты түрде белгілене алады.
− Жобалау ұзақтығы: қысқа мерзімді - 3 жылға дейінгі, орта мерзімді - 3-5 жылға, ұзақ мерзімді - 5-тен көп жылдарға созылатын жобалау;
− Жобалау түрлері: инвестициялық, инновациялық, білім беру, ғылыми - зерттеу, аралас, т.б.
Енді осы жобалау ұғымының білім беру саласында қатысты сапаларын қарастыратын болсақ, оның түрлерін ғылыми - зерттеудегі жобалау, педагогикалық жобалау, әр білім алушының оқу әрекетінде қолданылатын жобалау деп бөлуге болады.
Әлеуметтік жүйелерді басқарудағы жобалауға бірнеше анықтамалар берілген, мысалы, Ф.Перегудовтың анықтамасы бойынша, жобалау - жұмыс нәтижесінің сапасына қойылатын талаптары белгіленген, орындау сипатына сай қажетті құралдар мен кететін шығындар алдын ала есептелген, берілген уақыт ішінде белгілі бір жүйеге мақсатты өзгерістер ендіру. Ол әр жобалау идея пайда болғаннан бастап, толық аяқталғанға дейін өз дамуының бірнеше сатыларынан өтеді дей отырып, даму сатыларының жиынтығы жобаның өмір сүру циклін құрайды, ал ол фазаларға бөлінеді, фазалар - сатыларға, сатылар - кезеңдерге бөлінеді дейді.
А. М. Новиков жоба мен жобалау ұғымдарының айырмашылығын анықтайды, ол жобалауды жобаның бастапқы кезеңіне тән әрекет деп түсіндіреді. Шын мәнінде, кез келген өнімді, немесе инновациялық қызмет нақты мақсат қойылуын, дәлірек айтқанда, жобалауды қажет етеді. Педагогикалық әрекеттер тәжірибесінде білім беру жүйесін жобалау іске асырылады, мысалы, оған сабақ үрдісін жобалау немесе мектептің гимназияға өтуін жобалау, немесе бір ел бойынша білім беруді дамытуды жобалау әрекетерін жатқыза аламыз.
Келесі бір ортақ түсінік қалыптастыруды қажет ететін технология ұғымы бар, зерттеушілер оны берілген міндетті орындау түрлері мен амалдарының, әдістері мен құралдарының жүйесі ретінде қарастырады. Ал, біз қарастырып отырған жобалау қызметінің кез келген түрі осы технологиялар жиынтығы негізінде жүзеге асырылады.
Әрекеттің өнімділігін ұйымдастыруда рефлексияның қойылған мақсатты, үрдістегі міндеттерді, нәтижелерді үнемі талдап отырудың маңызы зор.
Осылайша, ғылыми зерттеулер әдіснамасы да, практикалық әрекеттер әдіснамасы да, жобалау категориясының логикасында оның үш кезең (фазалар) - жобалық, технологиялық, рефлексиялық - фазалар бірлігін сақтай отырып құрылады дей аламыз.
Әлеуметтік жүйелердің дамуын жобалауды инновациялық процестің моделі ретінде қарастыруға болады:
− ұйымның бастапқы жағдайы (біз қазір қайдамыз?);
− күтілетін болашақтың бейнесі (біз қайда барғымыз келеді?);
− қазіргі жағдайдан болашаққа өту әрекеттерінің құрамы мен құрылымы (біз күтілетін нәтиже алуымыз үшін не жасаймыз?).
Жобалау келесі қызметтерді атқаруға арналған:
− оның қатысушылар әрекеттерінің бағытын және олардың мақсатты бағдарларын анықтау, яғни орындаушылардың бірлескен жұмысының мақсатқа бағыттылығын қамтамасыз ету құралы болу;
− жеке орындаушылар мен олардың топтарының арасындағы байланыстарды анықтау, яғни, орындаушылардың күштерінің интеграциясы мен әрекеттерін үйлестіру құралы болу;
− жұмыс барысы мен оның орындалуы жағдайларын бақылау құралы болу;
− қойылған мақсаттардың орындалуына кесел келтіруі мүмкін қауіп-қатерді алдын ала болжай білу құралы болу;
− жұмыс бағытының жоспарланғаннан ауытқуы немесе бұрын болжанбаған қауіп-қатердің анықталуы барысында шешім шығара білу құралы болу.
Жобалау - бұл күтілетін нәтижеге бағытталған қозғалыстың тұтас моделі, оның негізгі міндеті - мақсатқа бағытталған қозғалысты бақылайтын құрал болу. Бақылау барысында болжамды нәрсе шынайы нәрсемен салыстырылады, бұл жағдайда бағдарлама аралық және түпкі нәтижелер салыстыруға мүмкіндік беретіндей болуы қажет.
ХХ ғасыр аяғындағы қоғамдағы саяси -әлеуметтік қарқынды өзгерістер жобалауды әлеуметтік мәдени өзгерістерді басқару контекстінде де қарастырудың маңыздылығын айқындауда. Өйткені, бүгінгі ақпараттық жаңғыртулар ұдайы жүріп отырған қоғамдық өндірістің қуатты күші ауқымы жағынан табиғи үдерістермен барабар келіп, осы жағдайда адамдардың өзгермелі жағдайларға уақытында тез жауап бере алатын жаңа әрекеттерін ұйымдастыруды қажет ететін ортаны қалыптастыруда.
Қазіргі заманғы ғылым мен өркениеттің жаңа парадигмасына сай әлеуметтік жүйелердің өзгерістері, ондағы адамның орны мен ұйымдастырушылық рөлі туралы мәселелер философиялық, мәдениеттанушылық және психологиялық тұрғылардан қарастырылуда. Бұл бағытта отандық ғалымдар бүгінгі әлеуметтік - мәдени жағдайларға қатысты жан-жақты зерттеулер ұсынуда.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Жобалаудың пайда болуы және эволюциясы.
2. Жобалаудың әлеуметтік - мәдени қызметі.
3. Жобалаудың универсалдық қызметін мысалдар арқылы дәлелдеп көріңіз.
4. Жобалау мен ғылыми зерттеудің өзара байланыстылығы.
5. Күрделі жүйелерді дамытуды жобалау қызметі негізінде ұйымдастырудың алғы шарттары
6. Әлеуметтік жүйелерді дамытудағы адами ресурстардың маңызы.
7. Жобалау неліктен технологиялық универсум ретінде жоғары бағаланады?
8. Г.Маркузенің трансцеденттік жобалау тұжырымдамасының мәнін түсіндіріңіз?
9. Ұйымның эволюциялық дамуы мен оны жобалау арқылы дамытудың айырмашалығы неде?
10. А. М. Новиков ұсынған жобалау түрлерінің классификациясын талдаңыз.
11. Жобалау логикасына сай жобалық, технологиялық, рефлексиялық кезеңдерді ретімен пайдалана отырып, белгілі бір мақсаттағы жобаның нобайын жасаңыз.
12. Осы тарауда алған ақпараттарға сүйене отырып жобалау ұғымына өз анықтамаңызды беріп көріңіз және оны дәлелдеңіз.
13. Анықтамалар мен энциклопедияларды пайдалана отырып, жобалау ұғымына қатысты глоссарий құрастыруды бастаңыз, оған қандай терминдер ендіретініңізді белгілеңіз. (мысалы: универсум, трансценденттік, технология, рефлексия, т.б. )
1.2 Зоонимдер туралы жалпы түсінік
Жобалаудың философия, мәдениеттану, әлеуметтану және психология ғылымдарының әдіснамасында орын ала бастауы оны гуманитарлық тұрғыдан қарастыруды қажет етеді. Бүгінгі ғылыми әдебиеттерде жобалау - алда болуы тиіс нәрсенің өте қысқаша және өте нақты сипаттамасын жасау қызметі деп түсіндіріледі, бұл жерде ең маңызды нәрсе - бір нәрсенің болашақ сипаты туралы, оның қолжетімдігі туралы, мақсаттық-құндылықтық ұстанымның болуы. Басқаша айтқанда, адамның ойлау әрекетінің қалыпты шеңберінен шыға алуы - трансценденттенуі - ойлау қызметінің дамытушылық функциясы іске асырылады. Жобалаудың осы тұрғыдан алғанда төмендегі қызметтерін атап көрсетуге болады:
−нәтижелік өнім ретінде белгілі бір жобаны орындаудың мақсатына сай нәтижелік көрсеткішін бере алады;
− қоршаған ортаны не белгілі бір объектіні зерттеудің, немесе жаңартудың ғылыми-тәжірибелік әдісі бола алады;
−технологиялық мәдениетке тән инновациялар тудырудың бір түрі ретінде қолданылады;
− басқару әрекетінде ұйымды дамыту қызметін атқара алады.
Жобалаудағы жүйелік тұрғы жаратылыстану ғылымының танымдық парадигмасынан пайда болды. Әлеуметтік тұрғыдан қарастыру жобалаудың адам қызметінің қазіргі заманға тән қақтығыстары мен белгісіздік жағдайындағы ситуацияларды шешуді көздейтін жобалаудың жаңа тұжырымдамасын жасауға негіз болды. Сонымен қатар, қоғамдық санадағы әлеуметтік көзқарастың болуы, әлеуметтік жоспарлаудың, әлеуметтік құрастырудың, әлеуметтік басқарудың негізіне адам әрекеттері алынып, оның барлық әлеуметтік қызметтердің объектісі болуына ықпал етті.
Жобалау тарихы техникалық саладан бастау алатыны, басқа салаларға одан кейін көше бастағаны белгілі. В.М. Розин оның эмпирикалық сипатын анықтай отырып, жобалаудың құрастыру ісіне қатысты екенін, бұйымды алдын ала кескіндеу және оның нобайы мен детальдарын дәл есептеу арқылы жасалатынын атап өтеді. Ал құрастыру әрекетінің бірте-бірте жетілдірілуі мен дамуына орай, жоспарлау мен дәлдік есептеулерге қатысты семиотикалық және ойлау әрекеттері де күрделене бастады, бірақ алғашқы жобалау әрекеттерінің ерекшелігі олардың ішкі үрдістер сипатында болуы еді. Жобалаудың өз алдына бөлек салаға айналуы оның үлгісін құрастырушылар мен бұйымды жасаушылардың әрекеттерінің бөлінуінен басталды. В.М.Розин құрастыруды өзара байланысты төмендегі бөліктерге:1) интеллектуалдық (семиотикалық) құрастыру (жобалаудың өзі), және 2) бұйымды жобаға сай жасау (жобаны жүзеге асыру) әрекеттеріне бөліп қарастырды. Мысалы, педагогикада жобалау қызметінің идеядан - соңғы нәтижеге дейінгі толық циклі жобаны таңдау, құрастыру ғана емес, идея берушілер мен жобаны құрастырушылардың жобаны тәжірибеге ендіруге де тікелей араласатын болғандықтан, педагогикадағы жобалау қызметінің құрылымы күрделірек болады. Оны инновациялық жобалау тәжірибесінен айқын көруге болады.
Жобалаудың ғылыми негізіне жоба, жобалау, жобалық, жобалаушылық сияқты ұғымнан туындайтын түсініктер алынады. Жобалау (орыс тілінде проектирование, латынның projektus) - алға қарай тастау, алға жүру деген түсінікті береді. Оның мағынасы алдағы уақытта болатын құбылыстың бейнесін жасауға қатысты ғылыми және инженерлік әрекеттермен байланысты айқындалады. Адам еңбегіне қатысты өнімдердің барлығы да алдын ала жобалау арқылы жасалатын болғандықтан, осы тұрғыдан қарастыру жобалауды жоба құру үрдісі, яғни, белгілі бір объектінің болашақтағы бейнесін алдын ала құрастыру үрдісі дей аламыз.
Жобалау қызметінің алғашқы кезеңдерінде жобаны ғылыми негізделген, дәл есептелген күйінде жасалатын, үнемі технологияда пайдалана беруге болатын белгілі бір нәрсенің нобайы деп түсіндірілген болатын. Одан кейінгі кездерде жобалаудың кең таралуына байланысты, оның өнімнің арзандауын қамтамасыз ететен экономикалық тиімділігі, халықтың көп бөлігіне жеткілікті болатын әлеуметтік тиімділігі, өнім сапасы мен тұтынушылар мәдениетін көтеруді көздейтін мәдени тиімділігі күтілетін болды.
Осылайша, тәжірибенің өзгермелілігі бүгінгі қоғамның атрибутына айналып, оны басқару мен ұйымдастырудың өзгермелі жағдайларына сай жобалау қызметі қалыптаса бастады.
Жобалау ұғымын зерделеу үшін әлеуметтік жүйелердегі жобалау феноменіне терең назар аудару қажет. Феномен (гр.phainomenon) - таным мен тәжірибедегі ерекше құбылыс туралы философиялық ұғым. Әлеуметтік жүйелерде жобалау қызметінің кеңінен тарай басталғанына қарамастан, оның алатын орны ғылыми түрде бүгінгі күнге дейін жеткілікті дәрежеде негізделмеген деуге болады. Сонымен қатар, жобалау қызметіне қызығушылықтың өсуі оның баршаға түсініктілігінен немесе жеткілікті зерттелгендігінен емес, оның көпфункционалдық және көпқырлылық сипатынан дей аламыз.
Жобалау феноменіне қатысты дәстүрлі ғылыми көзқарас, қазіргі заманның қайта жаңғыртуларды батыл да жедел жүргізу талаптарына сәйкес жүргізіліп жатқан тәжірибеге тікелей ықпал ете алмады, сондықтан жобалау әрекеті таза ғылымилық емес, тәжірибелік-бағдарлы ғылым контекстіне енгізілді. Осылайша, жобалау ғылымилықтың жаңа түрінің негізгі әдісі ретінде ұсынылды, оны кейбір авторлар тәжірибелік - бағдарлы ғылым деп атаса, әдіснамалық бағдарды ұстанушылар бағдарламалық -жобалық ұғымын ендіру арқылы түсіндіреді.
Тәжірибелік - бағдарлы ғылым ұғымын білдіретін термин ретінде М.А.Данилов бағдарламалық - жобалық тұрғыны енгізіп, оның қарастыратын пәнін белгіленетін, сипатталатын, қайта жаңғыртылатын практикалық әрекеттер жүйесі деп, мақсатын-белгілі бір жүйені және оның мазмұнын дамыту деп көрсеткен болатын. Бұл жерде әлеуметтік - мәдени құбылыстарды зерттеуде классикалық түрлермен қатар қолданылатын ғылымилықтың жаңа тұрпаты қалыптасып келе жатқаны туралы айтуға болады. Дәстүрлі сипаттағы тарихилық, дамытушылық және тәжірибедегі жаңартушылық принциптерімен бірге жобалау принципі білім берудегі кешенді проблемаларды ғылыми тұрғыдан талдаудың басты әдіснамалық міндеттерінің бірі болып қалыптасып келеді.
Тәжірибелік - бағдарлы педагогикалық ғылым ендігі жерде жекелеген психологиялық - педагогикалық феномендердің өзін зерттеумен қанағаттанбауы сөзсіз, бұл зерттеулер енді кешенді түрде жүргізілуге тиіс. Осының өзі жобалау қызметінде көптеген нақты зерттеулер мен білім беру саласындағы жобалауды, адамның өмір бойы алатын үздіксіз білімнің бағдарламалары мен технологияларын, бағалаудың эксперттік жүйесі мен оның тиімділігін бағалау құралдарын қамтитын бірнеше күрделі объектілердің синтезделуін талап етеді.
Ғылымилықтың дәстүрлі түрімен салыстырғандағы жаңа түрінің айырмашылығы - жобалауды ұйымдастыру мен одан әрі қарай жүзеге асыру барысындағы ғалымдар мен практиктердің нақты білім беру алаңында жүргізетін бірлескен әрекетінде, сонымен қатар, осы қызметті қолға алуды бастаушылар - практик адамдар екенінде болып отыр.
Тәжірибелік-бағдарлы ғылымның тағы бір ерекшелігі - көппәнділігінде (полидисциплинарность), ол білімдік және пәндік салалардың бірнеше түрлерінің өкілдерін бірлесе отырып, білім беру тәжірибесін интегративтік сипатта дамытуға қатысуын қажет етеді. Білім берудегі ғылымилықтың жаңа көппәнділік тұрпатын негізге ала отырып, зерттеушілер жобалаудың екі түрін атап көрсетеді. Олар: психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік-педагогикалық.
Біріншісі, психологиялық - педагогикалық түрі - білім беру үрдісін жобалауға тән, яғни оқыту - әрекеттің тәсілдерін меңгеру, қалыптастыру - әрекеттің жасалған түрін меңгеру, тәрбиелеу - есею мен әлеуметтену. Екіншісі, әлеуметтік-педагогикалық түрінің объектілері ретінде білім беру институттары мен білім берудің түрлі орталары алынып, олардың әрқайсысында атқаратын қызметтеріне сәйкес үрдістер жүргізіліп отырады.
Егер таным бұған дейін өмір сүріп келген, зерттеушінің пікіріне тәуелсіз белгілі бір объект туралы шынайы білім алуға бағытталған болса, жобалау дүниеге бұдан бұрын болмаған жаңа объект әкеледі. Осы мағынада олардың айырмашылығы шығармашылық пен оның айнадағы бейнесіне ұқсас болады.
Өткен ғасырдың екінші жартысында көптеген зерттеушілер жобалау ұғымын кеңінен қолдана отырып, оның болашақты көздейтін мәніне көңіл аударғанымен, жобалау қызметінің өзіндік мәні мен құрылымдық компоненттерін терең қарастырмайды. Солай бола тұра, сол кездерден бастап жобалық сана, жобалық тұрғыдан ойлау, жобалау онтологиясы, жобалау тұрғысы, жобалау технологиясы, жобалау әдістері, т.б. осы сияқты көптеген жаңа ұғымдардың енгізілуі арқылы адам танымында жаңа бір саланың жүйесі пайда болып келеді.
Жобалау феномені туралы қалыптасқан теория мен тәжірибелерді қарастыру барысында, оның төмендегі іргелі зерттеулер мен идеяларға негізделгені анықталды. Олар:
жобалау қызметін бүгінгі таңда өзекті болып отырған ұйымдастырушылық мәдениеттің жобалық-технологиялық жаңа түрі тұрғысынан қарастыру идеясы;
жобалауды ой - әрекет жүйесі әдіснамасы негізінде қалыптасатын басқару қызметі ретінде жүзеге асыру идеясы;
әлеуметтік салаларды дамыту мақсатына сай жобалауды ресурстарды тиімді ұйымдастыру қызметі ретінде пайдалану идеясы, т.б.;
Аталған идеялардың әрқайсысын бөлек қарастырайық. Индустриалдықтан кейінгі деп аталатын әлеуметтік қоғамның күшті ықпалымен ұйымдастырушылық мәдениеттің жобалық-технологиялық жаңа түрі пайда болуда. Оның негізінде ғылым мен өнер, адам психологиясы мен оның әлеуметтік ортамен, қоғаммен қарым -қатынасын жобалау тұрғысында қарастырылуы белең алып келеді. Сөйтіп, жобалау қазіргі заманға тән ойлаудың стильдік қасиетіне, бүгінгі күн мәдениетінде адамның шығармашылық әрекеттерінің барлық қырларын қамтитын басты типтік белгісіне айналып келеді.
Бүгінде әлеуметтік-қоғамдық ғылымдар саласында жобалау кеңінен зерттеле бастады. Ол негізінен жобалау қызметінің әлеуметтік контекстінде қаралып, әлеуметтік болжау мен жоспарлауға қарама - қарсы қойылуынан байқалады. Бұл жерде бір топқа әлеуметтік жобалауды болашақта жетуді көздейтін идеалдық түрдегі алдын ала жасалатын рескрептивтік модель деп есептейтіндер алынса, келесі топ өкілдері әлеуметтік жобалау - әлеуметтік объектінің болашақта қажет болатын бейнесі деп санайды. Үшінші топ өкілдері жоғарыда келтірген түсініктерді жинақтай отырып, әлеуметтік жобалау әлеуметтік басымдық әрекеттер болуы тиіс, өйткені, ол белгілі бір әлеуметтік ортаны идеалдарға сәйкес қайта жаңғырту қызметін атқара алады деп түсіндіреді. Сонымен қатар, олар әлеуметтік-педагогикалық жобалаудың ғылыми контекстін жасаудың өзектілігін ұсынады.
Жобалауды ой-әрекет жүйесі әдіснамасы негізінде қалыптасатын басқару қызметі ретінде жүзеге асыру идеясы. Жобалау әуел бастан техникалық объектілердің құрылымдық қамтамасыз етілуіне қатысты қызметтер атқарды. 70-жылдардың басында жобалау теорияларының тенденцияларын зерттеу барысында ғалымдар әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық жүйелерде, соның ішінде білім беруде жобалауды қолдануға болатынын атап көрсетті. Осы кездері әрекет теориясының негізінде қоғамдық жүйелерді жаппай жобалаудың әдіснамалық негіздерін құрастыра бастады. Осылайша жүйелі ой - әрекеттері әдіснамасы негізінде әрекеттің күрделі жобаларын жасау құралдары пайда болды. Жобалаудың эпистемологиялық тәсілі ретінде 50-жылдары Москвадағы логикалық үйірмеде құрастырылған мазмұндық-генетикалық логика алынды.
Жүйелі ой-әрекеттері әдіснамасы негізінде жобаланған әрекетті имитациялық - ойын түрінде көрсетудің әдістемесі - ұйымдасқан әрекеттік ойындар - бүгінгі күні алдыңғы қатарлы ресейлік менеджмент тәжірибесінде кең қолданыста жүрген ОДИ - организационно-деятельностные игры - ұйымдастырушылық - әрекеттік ойындар атымен белгілі әдістеме жасалды. Аталған жүйелі ой-әрекеттері теориясына сай жобалау қызметінің дамытушылықты көздейтін идеясы тұжырымдамалық және технологиялық түрде дәлелденген. Осыған орай, жүйелі ой - әрекеттері әдіснамасы дамыту принциптерін табиғи немесе әлеуметтік ортада болып жатқан үрдістердің кейбір көріністері ретінде емес, қоршаған ортаны түсінуді ұйымдастыратын орта ретінде қарастырылуын ең алдымен талап етеді. Аталған принципке сәйкес дамытудың жалпы сипаттамасы белгілі бір жүйенің осы кездегі жағдайымен салыстырғанда жобаланып отырған болашақ жағдайының басым тұрған құндылық екенін мойындауды білдіреді. Бұл жерде жобалаушыға даму қадамдарын жүзеге асырушы белсенді агент позициясы беріледі, оның санасында өзінің мақсаттық - құндылықтық ұстанымдары негізінде болашақтың бейнесі пайда болады және бекітіледі.
Осылайша, жобалаудың ең басты операционалдық ерекшелігі - оның қайта құрулар мен жаңғыртуларға бағытталғандығында. Жобалау белгілі бір объектіні жаңа түрге айналдырып, оны қайта жаңғырту қызметін атқарады. Осыған сәйкес, жобалаудың басқарудың ерекше қызметі ретінде дамытудың маңызы зор екені дәлелденуде.
Әлеуметтік жүйелерде қазіргі өркениеттік дағдарысқа рефлексия ретінде өндірістік қызмет салаларында (әкімшілік басқару, өндіріс технологиялары т.б.) және өндіріспен байланысы жоқ салаларда - театр, бейнелеу өнері, әдебиет, философия, жаратылыстану ғылымы және педагогикада жалпы ғылыми және арнайы сипаттағы әдіснамалық проблемаларға қызығушылық пайда болды. Жекелеген және бөлек-бөлек сипаттағы өзгерістерді көздейтін дәстүрлі әрекеттерге қарағанда жаңа әдістердің ерекшелігі пәнаралық байланыстарды және тұтастықты көздейді. Олар бір жағынан, дәстүрден тыс әдістер, екінші жағынан - адамның жеке тәжірибесіне бағытталған әдістер.
Осылайша, басқарудың субъективтік факторларына сай жаңа қоғамдағы қайта құрудың барлық күрделі құрылымдарында олардың жүйелік байланыстарын сақтап және жүйелік қасиеттеріне сүйене отырып, жобалаудың мүмкіндіктерін талдау, ұйымдастырушылық қызметінің мәнін ашу қажеттігі бар деп есептеледі.
Күрделі жүйелердегі жобалау стратегиялық бағдарға сай жүйе құрылымдарының өзгермелі жағдайларда дамуына мүмкіндік береді, атап айтқанда:
-жүйені белгілі бір қызметтері, қарым -қатынастары және қасиеттері деңгейінде жетілдіріп отырады;
-жүйенің жаңа қарым - қатынастарын, қасиеттерін және икемділігін қалыптастыратын қосымша қызметтерді дамытып отырады;
-тұтас құрылым құрамында пайда болатын жаңа жүйелердің қызметі мен орнын қарастырады;
-белгілі бір қызметтердің, қарым - қатынастардың және қасиеттерінің өзгерістерге түсуіне сәйкес жүйенің түрленіп отыруын қамтамасыз етеді;
Көрсетілген бірінші және екінші қызметтер арқылы жүйенің типтік ұқсастығы қамтамасыз етіледі. Жобалау нәтижелерінің алдын ала белгіленетіндігі де осыдан болады.
Жобалау қызметінің негізі болып табылатын жоба түсінігінің өзі де ғылымда түрліше қарастырылғанынан көруге болады. Философиялық тұрғыдан қарастырушылар оны рухани қайта жаңғыру әрекеттері нәтижесі десе, әрекеттік тұрғыдан қарастырушылар жоба - жобалаудың мақсаты мен нәтижесі деп түсіндіреді. Жалпылай келгенде, жоба - белгілі бір уақыт ішінде жүргізілетін, нәтиженің сапасына нақты талап қойылған, ұйымдастыруға қажетті құралдары мен қолжетімдік ресурстары айқындалған белгілі бір жүйені мақсатты түрде өзгерту деген пікірге сай дей аламыз өйткені, бұл жобаның мақсаты мен нәтижесін көрсетеді.
Трансформациялық үрдістің кездейсоқ сипатын болдырмау үшін басқарудағы жобалау қызметі жүйенің түрін өзгерту қызметін атқара алады. Бұл жердегі жобалаудың атқаратын рөлі - дәстүрлі тұтастық ішінен жаңа құрылымның қызметі мен орнын анықтау болып табылады. Сонымен қатар, жаңа құрылымның қолданылуына қажетті жағдайлар жасалмаса, онда ол іске де аспауы мүмкін. Жаңалықтың әкімшілік нұсқауларымен жүйеге ендірілуі нәтижелі болмайтыны тәжірибеде дәлелденіп жүргені белгілі.
Жүйе элементтерінің сандық көрсеткіштеріне белгілі бір мақсатпен ықпал ету олардың сапалық өзгерістеріне әкеледі, соған орай, біртіндеп қасиеттері өзгереді, одан кейін қарым -қатынастары, одан әрі жүйенің қызметтері өзгереді. Осы тұрғыдан қарастыру бірте-бірте жүйенің өзін-өзі ұйымдастыруын, ішкі және сыртқы байланыстары мен қарым - қатынастарын қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік салаларды дамыту мақсатына жобалаудың сай ресурстық ұйымдастыру тиімділігін пайдалану идеясы. Өзгермелі ортада құрамындағы элементтердің күрделі, әрі көпжақты өзара байланысы мен өзара әрекеттесулері жағдайында күрделі жүйелердің жоғары деңгейдегі тиімді қызметін қамтамасыз ететін тетіктерді күні бұрын дәл анықтау мүмкін емес. Сонымен қатар, басқаруды қатаң тәртіпте ғана ұстау әдісі оның жұмысын баяулатып, өзіндік дамыту, жаңа жағдайларға бейімделу мүмкіндіктерін тежейді. Ал, алдын-ала белгіленген мақсатты нақты бағдар ретінде пайдалану күрделі жүйелердің икемділігін және өзіндік ұйымдастырылуын, оның барлық деңгейлердегі кіші жүйелерінің іс-әрекеттеріндегі дербестікті дамытудағы түрлі қатынастардың өзара үйлесімділігін қамтамасыз ететін құрал болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz