Күріш арнайы ауыспалы егісіндегі минималды нөлдік технологиясын зерттеп, күріш дақылдарын өсіру технологиясының экономикалық тиімділігін бағалау
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Әдебиетке шолу
1.1 Күріш дақылдарының тарихи шығу тегі және жіктелуі
1.2 Күріштің халық шаруашылығындағы маңызы
1.3 Күріш дақылдарының ботаника.биологиялық сипаттамасы және өсіру ерекшеліктері
1.4 Күріш дақылдарының негізгі қасиеттері мен сорттары.
1.5 Күріш дақылдарын өсіру технологиялары
1.6 Күріш дақылдары аурулары мен зиянкестеріне сипаттама және оларға қарсы күрес шаралары
2 Қазақстандық Қызылорда өңірінің табиғи.климаттық жағдайы
2.1 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық көрсеткіштері
2.2 Жауын .шашын мөлшері
3 Зерттеу бөлімі
3.1 Минималды топырақ өңдеу технлогиясын күріш жүйесінде қолдану
3.2 Зерттеу нысаны мен әдістемесі
3.3 Зерттеу тәсілдері
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Күріш дақылын минималды технологиямен өсірудің нәтижелері
5 Экономикалық бөлім
5.1 Күріш дақылын минималды өсіру технологиясының экономикалық тиімділігі
6 Еңбек қорғау
6.1 Ауыспалы егіс танаптарындағы техника қапуіпсіздігін сақтау
6.2 Өртке қарсы іс.шаралар
6.3 Алғашқы медициналық көмек
7 Қоршаған ортаны қорғау
Өндіріске ұсынымдар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Әдебиетке шолу
1.1 Күріш дақылдарының тарихи шығу тегі және жіктелуі
1.2 Күріштің халық шаруашылығындағы маңызы
1.3 Күріш дақылдарының ботаника.биологиялық сипаттамасы және өсіру ерекшеліктері
1.4 Күріш дақылдарының негізгі қасиеттері мен сорттары.
1.5 Күріш дақылдарын өсіру технологиялары
1.6 Күріш дақылдары аурулары мен зиянкестеріне сипаттама және оларға қарсы күрес шаралары
2 Қазақстандық Қызылорда өңірінің табиғи.климаттық жағдайы
2.1 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық көрсеткіштері
2.2 Жауын .шашын мөлшері
3 Зерттеу бөлімі
3.1 Минималды топырақ өңдеу технлогиясын күріш жүйесінде қолдану
3.2 Зерттеу нысаны мен әдістемесі
3.3 Зерттеу тәсілдері
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Күріш дақылын минималды технологиямен өсірудің нәтижелері
5 Экономикалық бөлім
5.1 Күріш дақылын минималды өсіру технологиясының экономикалық тиімділігі
6 Еңбек қорғау
6.1 Ауыспалы егіс танаптарындағы техника қапуіпсіздігін сақтау
6.2 Өртке қарсы іс.шаралар
6.3 Алғашқы медициналық көмек
7 Қоршаған ортаны қорғау
Өндіріске ұсынымдар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазіргі кезде күріш егісінің көлемі экологиялық қолайлы және экономикалық тиімді деңгейде -70,0-75,0 мың.га болып тұрақталды. Осы көлемдегі күріш егісі бір жағынан Қазақстанның күрішке сұранысын қамтамасыз етсе (күріш шаруашылығы Қазақстанның ауыл шаруашылық салаларының ішінде азық-түлік қауыпсіздігі толық қамтамасыз етілген салалардың бірі), екінші жағынан – оны жердің мелиоративтік жағдайын жақсартушы дақыл ретінде пайдалануға болады. Ал күріш егісі көлемін одан әрі қысқарту инженерлік дайындалған жерлердің апаттық жағдайға дейін тұздануына әкеліп соғуы мүмкін [1].
Аймақта қолданылып жүрген күріш шаруашылығы технологиялары техникалық жағынан да, қаржылық жағынан да тиімділігі өте төмен. Мысалы, қолданыстағы күріш өсіру технологиясы бойынша себуге дейін 13 технологиялық операция, ал кем дегенде 7 операция қолдану ұсынылады. Соған қарамастан арам шөптермен агротехникалық жолмен күресу деңгейі өте төмен, топырақ ылғалдылығының шығыны жоғары, сонымен қатар осы жұмыстарды атқаруға пайданылатын ауылшаруашылығы техникаларының қосалқы бөлшектері мен жұмсалатын жанар-жағар майдың қымбат болуынан өндірілген күріш салысының өзіндік құны өте жоғары . Оған қосымша күріш атыздарының тегіс болмауынан га 35 мың м3-тан жоғары су жұмсалады. Бұл тиісті жұмсалатын судан 1,5еседен артық.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында әлемдік азық-түлік нарығының көшбасшысы болу және ауыл шаруашылығы өндірісін арттыру үшін мал шаруашылығы жемшөп базасын құру қажеттілігіне, нәтижесінде 2050 жылға қарай ел ІЖӨ-дегі ауылшаруашылық өнімінің үлесі 5 есе артуына міндет қойды [2].
Осы міндеттерге сәйкес, Қазақстандық Арал өңірінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында мал шаруашылығын өркендете
дамыту қолға алынуда. Соңғы жылдары асыл тұқымды малдар өсіріп, сүт және ет бағытындағы ірі кешендер салынып, өнімдерін өңірлерге және шет елдерге экспортқа шығаруда. Арал өңірінің қатал табиғи-климат жағдайында шетелдерден және басқа өңірлерден әкелінген асыл тұқымды малдар сүт өндіруші тауарлы фермалар мен мал бордақылау алаңдарында қорада бағылады. Сондықтан, бұл малдарды жыл бойы құнарлы азықпен қамтамасыз ету, әсіресе жаз айларында сапалы жасыл азық беріп отыру, маңызды мәселенің бірі.
Аймақта қолданылып жүрген күріш шаруашылығы технологиялары техникалық жағынан да, қаржылық жағынан да тиімділігі өте төмен. Мысалы, қолданыстағы күріш өсіру технологиясы бойынша себуге дейін 13 технологиялық операция, ал кем дегенде 7 операция қолдану ұсынылады. Соған қарамастан арам шөптермен агротехникалық жолмен күресу деңгейі өте төмен, топырақ ылғалдылығының шығыны жоғары, сонымен қатар осы жұмыстарды атқаруға пайданылатын ауылшаруашылығы техникаларының қосалқы бөлшектері мен жұмсалатын жанар-жағар майдың қымбат болуынан өндірілген күріш салысының өзіндік құны өте жоғары . Оған қосымша күріш атыздарының тегіс болмауынан га 35 мың м3-тан жоғары су жұмсалады. Бұл тиісті жұмсалатын судан 1,5еседен артық.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында әлемдік азық-түлік нарығының көшбасшысы болу және ауыл шаруашылығы өндірісін арттыру үшін мал шаруашылығы жемшөп базасын құру қажеттілігіне, нәтижесінде 2050 жылға қарай ел ІЖӨ-дегі ауылшаруашылық өнімінің үлесі 5 есе артуына міндет қойды [2].
Осы міндеттерге сәйкес, Қазақстандық Арал өңірінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында мал шаруашылығын өркендете
дамыту қолға алынуда. Соңғы жылдары асыл тұқымды малдар өсіріп, сүт және ет бағытындағы ірі кешендер салынып, өнімдерін өңірлерге және шет елдерге экспортқа шығаруда. Арал өңірінің қатал табиғи-климат жағдайында шетелдерден және басқа өңірлерден әкелінген асыл тұқымды малдар сүт өндіруші тауарлы фермалар мен мал бордақылау алаңдарында қорада бағылады. Сондықтан, бұл малдарды жыл бойы құнарлы азықпен қамтамасыз ету, әсіресе жаз айларында сапалы жасыл азық беріп отыру, маңызды мәселенің бірі.
1. Өмірзақов С., Бәкірұлы К.Б., Шермағамбетов К., Вильгельм М.А., Абдывалиева К., Сеитова Ж.А. Қызылорда облысының күріш шаруашылығында топырақты минималды өңдеу әдісін және жалға егу технологиясын қолдану жөнінде ұсынымдар., Қызылорда 2010 ж.
7.Қарлыханов Т.Қ. Көксарай проблема жайында // Қазақстан-Қызылорда. – 10.02.08. сағ. 19-00.
2. Карлиханов Т.К., Шермагамбетов К., Бакирулы К.Б., Вильгельм М.А. Рекомендации по ресурсосберегающей технологии возделывания риса. – Кызылорда, 2008 г.- 18 с.
3. Карлиханов Т.К., Бакирулы К., Вильгельм М.А., Шермагамбетов К. Способ возделывания риса с минимальной обработкой почвы / Заявление о выдаче инновационного патента РК на изобретение.
4. Карлиханов Т.К., Бакирулы К., Вильгельм М.А., Шермагамбетов К. Способ возделывания риса / Заявление о выдаче инновационного патента РК на изобретение.
5. Бәкірұлы Қ. Қазақстандағы күріш селекциясы Монография-Алматы, Бастау-2002 Б. 11-13
6. Бакирулы К., Ертуов К. Изучение гребневого метода возделывания // Материалы V-ой Международной конференции «Проблемы экологии АПК и охраны окружающей среды» Кызылорда, 2008. с. 98-100.
7. Қазақстандағы күріш селекциясы Қ. Бәкірұлы., А., «Бастау» 2002 ж.
8. Қазақстан күріш егіншілігінде тыңайтқыш қолданудың агроэкологиялық және морфофизиологиялық негіздемесі. Алматы, Бастау 2002
9. Қазақстан күріші: ізденіс, тәжірибе, т.б. Астана, 2003.
10. А. Коршиков «Памятка гидротехнику орошаемого хозяйства»
11. Правила измерения расхода жидкости при помощи стандартных водосливов и лотков. РДП 99-77.М. 1977.
12. Основы орошаемого земледелия и техника полива.М «Колос», 1970
13. Справочник по мелиорации и гидротехнике. Москва, ОГИЗ, Сельхозтехника, 1945
14. Коршиков А.А. «Устроиство временной оросительной и поливной сети». М, «Колос» 1971.
15. Турбин А.Г., ЛопатинВ.Я. Приемы усовершенствования поверхностного полива. М, «Колос» 1972
16. Күріш өсірудің технологиялық үлгісі (Күріш естелігі) Қызылорда, 2004
17. Қазақстан күріші, Алматы, Қайнар, 1982ж.
18. Справочник гидротехника, Алматы «Қайнар» 1972 г.
19. ҚР «Қоршаған ортаны қорғау» министрінің 2006 жылғы 27 қазандағы №324-П бұйрығы.
20. ҚР экология және биоресурстар министрлігінің 1993 жылғы 17-12 бұйрығы.
21. «Қазақстан Республикасы және оның өңірлеріндегі қоршаған ортаның қазіргі заманғы жағдайы» статистикалық мәліметтер.
22. ҚР қоршаған ортаны қорғау министрінің 2006 жылғы 24.05 бұйрығы
23. А.К. Антонов Сжигание твердых отходов. «Экология и промышленность» №3, 2004жыл.
24. ҚР қоршаған ортаны қорғау министрінің 2006 жылғы 24.05 бұйрығы
25. А.К. Антонов Сжигание твердых отходов. «Экология и промышленность» №3, 2004жыл
7.Қарлыханов Т.Қ. Көксарай проблема жайында // Қазақстан-Қызылорда. – 10.02.08. сағ. 19-00.
2. Карлиханов Т.К., Шермагамбетов К., Бакирулы К.Б., Вильгельм М.А. Рекомендации по ресурсосберегающей технологии возделывания риса. – Кызылорда, 2008 г.- 18 с.
3. Карлиханов Т.К., Бакирулы К., Вильгельм М.А., Шермагамбетов К. Способ возделывания риса с минимальной обработкой почвы / Заявление о выдаче инновационного патента РК на изобретение.
4. Карлиханов Т.К., Бакирулы К., Вильгельм М.А., Шермагамбетов К. Способ возделывания риса / Заявление о выдаче инновационного патента РК на изобретение.
5. Бәкірұлы Қ. Қазақстандағы күріш селекциясы Монография-Алматы, Бастау-2002 Б. 11-13
6. Бакирулы К., Ертуов К. Изучение гребневого метода возделывания // Материалы V-ой Международной конференции «Проблемы экологии АПК и охраны окружающей среды» Кызылорда, 2008. с. 98-100.
7. Қазақстандағы күріш селекциясы Қ. Бәкірұлы., А., «Бастау» 2002 ж.
8. Қазақстан күріш егіншілігінде тыңайтқыш қолданудың агроэкологиялық және морфофизиологиялық негіздемесі. Алматы, Бастау 2002
9. Қазақстан күріші: ізденіс, тәжірибе, т.б. Астана, 2003.
10. А. Коршиков «Памятка гидротехнику орошаемого хозяйства»
11. Правила измерения расхода жидкости при помощи стандартных водосливов и лотков. РДП 99-77.М. 1977.
12. Основы орошаемого земледелия и техника полива.М «Колос», 1970
13. Справочник по мелиорации и гидротехнике. Москва, ОГИЗ, Сельхозтехника, 1945
14. Коршиков А.А. «Устроиство временной оросительной и поливной сети». М, «Колос» 1971.
15. Турбин А.Г., ЛопатинВ.Я. Приемы усовершенствования поверхностного полива. М, «Колос» 1972
16. Күріш өсірудің технологиялық үлгісі (Күріш естелігі) Қызылорда, 2004
17. Қазақстан күріші, Алматы, Қайнар, 1982ж.
18. Справочник гидротехника, Алматы «Қайнар» 1972 г.
19. ҚР «Қоршаған ортаны қорғау» министрінің 2006 жылғы 27 қазандағы №324-П бұйрығы.
20. ҚР экология және биоресурстар министрлігінің 1993 жылғы 17-12 бұйрығы.
21. «Қазақстан Республикасы және оның өңірлеріндегі қоршаған ортаның қазіргі заманғы жағдайы» статистикалық мәліметтер.
22. ҚР қоршаған ортаны қорғау министрінің 2006 жылғы 24.05 бұйрығы
23. А.К. Антонов Сжигание твердых отходов. «Экология и промышленность» №3, 2004жыл.
24. ҚР қоршаған ортаны қорғау министрінің 2006 жылғы 24.05 бұйрығы
25. А.К. Антонов Сжигание твердых отходов. «Экология и промышленность» №3, 2004жыл
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Әдебиетке шолу
1.1 Күріш дақылдарының тарихи шығу тегі және жіктелуі
1.2 Күріштің халық шаруашылығындағы маңызы
1.3 Күріш дақылдарының ботаника-биологиялық сипаттамасы және өсіру
ерекшеліктері
1.4 Күріш дақылдарының негізгі қасиеттері мен сорттары.
1.5 Күріш дақылдарын өсіру технологиялары
1.6 Күріш дақылдары аурулары мен зиянкестеріне сипаттама және
оларға қарсы күрес шаралары
2 Қазақстандық Қызылорда өңірінің табиғи-климаттық жағдайы
2.1 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық көрсеткіштері
2.2 Жауын –шашын мөлшері
3 Зерттеу бөлімі
3.1 Минималды топырақ өңдеу технлогиясын күріш жүйесінде қолдану
3.2 Зерттеу нысаны мен әдістемесі
3.3 Зерттеу тәсілдері
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Күріш дақылын минималды технологиямен өсірудің нәтижелері
5 Экономикалық бөлім
5.1 Күріш дақылын минималды өсіру технологиясының экономикалық
тиімділігі
6 Еңбек қорғау
6.1 Ауыспалы егіс танаптарындағы техника қапуіпсіздігін сақтау
6.2 Өртке қарсы іс-шаралар
6.3 Алғашқы медициналық көмек
7 Қоршаған ортаны қорғау
Өндіріске ұсынымдар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі мемлекеттік стандарттарға сілтемелер
қолданылған:
Анықтамалар
Агротехника -ауыл шаруашылық дақылдарын егіп өсіру тәсілдерерінің жүйесі.
Ауыл шаруашылық жерлері - ауылшаруашылығы өнімдерін алу үшін пайдаланылатын
жер телімдері. Олардың құрамына айдалатын, көпжылдық өсімдіктер егілген,
шабындық жайылымдық жерлер кіреді.
Агроценоз - ұзақ жылдар бойына шабындық немесе жаылым ретінде пайдалану
үшін, табиғи жағдайларға байланысты іріктеліп алынып өсірілген мәдени
өсімдіктер жиынтығы.
Азық өлшемі- 1 кг құрғақ сұлы дәнінің жұғымдылығы мөлшерінде алынған
бірлік, өлшем.
Ауыспалы жайылым- жайылымды жайылымдық телімдерді пайдалану мерзімдері мен
кезектілігін беогілі тәртіппен (жыл, маусым немесе бірнеше жыл аралатып)
өзгерте отырып пайдалану жүйесі.
Жаюдың қамақтық жүйесі- жайылымдық жер телімін бірнеше қамақтарға бөліп,
малдарды соларда біртіндеп кезекпен жаю.
Жайылымдар-үнемі мал жаю үшін шабу үшін пайдаланылатын ауыл
шаруашылығындағы алқаптар, сондай-ақ мал жаюға жарамды, бірақ шабындық үшін
пайдаланылмайтын және тыңайған желер есебіне кірмейтін жер телімдері.
Жердің құнарсыздануы- адам қызметінің немесе ауа райының өзгеруі
нәтижесінде жердің биологиялық және экономикалық өнімділігінің төмендеуі
немесе жойылуы.
Белгілеулер мен қысқартулар
Қазақ КШҒЗИ Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты.
СЖБК Сол жаға бас каналы
КҚС кәріздік-қашыртқы сулар
ОЖБК Оң жаға бас каналы
ПӘК Пайдалы әсер коэффициенті
ЕАЫС Ең аз ылғал сыйымдылық
ТДТ Таза дисконттанған табыс, мың. га
ТМД Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ТИ Табыстылық индексі
см сантиметр
м метр
га гектар
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде күріш егісінің көлемі экологиялық қолайлы және
экономикалық тиімді деңгейде -70,0-75,0 мың.га болып тұрақталды. Осы
көлемдегі күріш егісі бір жағынан Қазақстанның күрішке сұранысын қамтамасыз
етсе (күріш шаруашылығы Қазақстанның ауыл шаруашылық салаларының ішінде
азық-түлік қауыпсіздігі толық қамтамасыз етілген салалардың бірі), екінші
жағынан – оны жердің мелиоративтік жағдайын жақсартушы дақыл ретінде
пайдалануға болады. Ал күріш егісі көлемін одан әрі қысқарту инженерлік
дайындалған жерлердің апаттық жағдайға дейін тұздануына әкеліп соғуы мүмкін
[1].
Аймақта қолданылып жүрген күріш шаруашылығы технологиялары техникалық
жағынан да, қаржылық жағынан да тиімділігі өте төмен. Мысалы, қолданыстағы
күріш өсіру технологиясы бойынша себуге дейін 13 технологиялық операция, ал
кем дегенде 7 операция қолдану ұсынылады. Соған қарамастан арам шөптермен
агротехникалық жолмен күресу деңгейі өте төмен, топырақ ылғалдылығының
шығыны жоғары, сонымен қатар осы жұмыстарды атқаруға пайданылатын
ауылшаруашылығы техникаларының қосалқы бөлшектері мен жұмсалатын жанар-
жағар майдың қымбат болуынан өндірілген күріш салысының өзіндік құны өте
жоғары . Оған қосымша күріш атыздарының тегіс болмауынан га 35 мың м3-тан
жоғары су жұмсалады. Бұл тиісті жұмсалатын судан 1,5еседен артық.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси
бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында әлемдік азық-түлік нарығының
көшбасшысы болу және ауыл шаруашылығы өндірісін арттыру үшін мал
шаруашылығы жемшөп базасын құру қажеттілігіне, нәтижесінде 2050 жылға
қарай ел ІЖӨ-дегі ауылшаруашылық өнімінің үлесі 5 есе артуына міндет
қойды [2].
Осы міндеттерге сәйкес, Қазақстандық Арал өңірінде азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында мал шаруашылығын өркендете
дамыту қолға алынуда. Соңғы жылдары асыл тұқымды малдар өсіріп, сүт
және ет бағытындағы ірі кешендер салынып, өнімдерін өңірлерге және шет
елдерге экспортқа шығаруда. Арал өңірінің қатал табиғи-климат
жағдайында шетелдерден және басқа өңірлерден әкелінген асыл тұқымды
малдар сүт өндіруші тауарлы фермалар мен мал бордақылау алаңдарында
қорада бағылады. Сондықтан, бұл малдарды жыл бойы құнарлы азықпен
қамтамасыз ету, әсіресе жаз айларында сапалы жасыл азық беріп отыру,
маңызды мәселенің бірі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстандық Қызылорда
өңіріндегі өсімдік шаруашылығының дамуын сараптау,оның болашақта су
ресурстарының шектеулілігі жөнінен қазіргіден де қиын жағдайда дамитынын,
ал ауыл шарауашылық өндірісіне және ауылдағы тауар өндірушілерге бөлінетін
инвестиция, салыстырмалы түрде, төмен деңгейде жүретінін, және ол негізінен
аз шығын жұмсалатын технологиялар мен жаңалықтарға бөлінетінін көрсетті.
Сондықтан, күріш шаруашылығын тиімді дамыту үшін күріш өндірісінің
тұрақты дамуын күріш және күріш ауыспалы егісі дақылдарын өсірідің жалға
(жүйектеп) егу технологиясы негізінде қысқартылған немесе кезектеп суаруды
қолданып су және ресурс үнемдегіш технологияларды енгізу арқылы қол жеткізу
көкейкесті мәселе болып отыр. Бұл технология төмендетілген себу нормасын
қолдануға, суару мерзімін қысқартуға және суару суын үнемдеуге мүмкіндік
береді. Осы секілді технология күріште де, атап айтқанда Үндістан мен
Кореяда қолданылады. Ал Қазақстан жағдайында 2009-2011 жылдары бұл
технология күріш, арпа, және қытай бұршағын өсіруге қолданылды.
Жүргізілген тәжірибелер суаруға кететін су шығынын айтарлықтай (40%-ға
дейін )кемітіп, себу нормасын екі және одан да көп азайтып, топырақ
өңдеуге жеткізетінін көрсетті. Бұл жағдайда топырақ жағдайы, әсіресе жүйек
жалдарында жақсарады. Күрішті осы технология бойынша өсіру, облыстың
суармалы жерлеріндегі өсімдік шаруашылығы рентабельділігін айтарлықтай
жақсартуға мүмкіндік береді.
Күрішті жалға егу технологиясын қолданду суды пайдалануды азайтып,
суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсартады, аумақтың экологиялық
ахуалының түзелуіне септігін тигізеді, тұқымдық материал мен жанар-жағар
майды үнемдейді, соның нәтижесінде фермерлердің оларды алуға жұмсайтын
қаржысын үнемдеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар жаңа технологияларды
енгізу жалға себуге арналған жаңа сепкіштер, гербицидтер мен пестицидтер
алу арқылы егіншілік мәдениетін жоғарылатуға септігін тигізеді. Сондықтан
ресурс шығынын үнемдеуде күріш және күріш ауыспалы егісі дақылдары егістік
жерлерінің топырағын өңдеуде лазерлік жер тегістеу негізінде кезеңдік
немесе қысқартылған суаруды қолдана отырып минималды жер өңдеуді пайдалану
көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Сонымен қатар Қазақстанда күріш өсіру технологиясын одан әрі жетілдіру
мақсатында топырақты минималды өңдеуде КПН-4,0 культиваторын пайдаланып
Ы.Жақаев атындағы Қазақ КШҒЗИ-да алғаш рет жүргізілген тәжірбиелер тек қана
өнімділікті арттырып қоймай,сонымен қатар суаруға кететін су шығынын 25%-ға
дейін кемітіп, себу нормасын 20%-ға азайтып, топырақ өңдеуге және жанар-
жағар майға жұмсалатын шығынды бірнеше есе кемітуге болатынын көрсетті. Бұл
жағдайда топырақ бетінің тегістігі бірнеше жылдар бойы бұзылмайды және атыз
арамшөптен тазарады. Күрішті осы технология бойынша өсіру облыстың суармалы
жерлеріндегі өсімдік шаруашылығы рентабельділігін айтарлықтай жақсартуға
мүмкіндік береді.
2014-2016 жылдары жалға егу технологиясын күріш ауыспалы егісінде
негізгі дақылдардың бірінен саналатын мақсары мен бидай өсіруге қолдану
ерекшеліктері зерттелді [3].
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Күріш арнайы ауыспалы егісіндегі минималды
нөлдік технологиясын зерттеп, күріш дақылдарын өсіру технологиясының
экономикалық тиімділігін бағалау. Ғылыми жұмыстарды жүргізу барысында
келесідей міндеттер қойылды.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Күріш ауыспалы егістік танаптарындағы топырағын минималды өңдеу
технологияларын зерттеу;
- Күріш ауыспалы егісіндегі минималды өңдеу технологиясын растау;
- Күріш дақылдарын минималды егу технолосиясы арқылы ерекшеліктерін
бағалау;
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Қазақстанның Арал өңіріндегі өсімдік шаруашылығының даму қарқынына
салалы жасалған талдау көрсеткендей, олардың болашақтағы дамуы су
қорларының қатаң шектеуінде өтеді және ауыл шаруашылығы өндірісіне
пайданылатын инвестициялық шығындарға тікелей байланысты.
Бұл жағдайдағы аймақтың агроөнеркәсіптік кешенінің даму бағытының
негізгі кезеңдері – алқаптың жер және су ресурстарын пайдалану саясатын
өзгерту, негізгі салмақты күріштен басқа да бақталастыққа қабілетті,
жергілікті аймақтың азық түлік саласының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
дақылдарға алмастыру (өсімдік шаруашылығын әртараптандыру) арқылы жүзеге
асырылуға тиісті [4] .
Ол негізінен аймақтың ауылшаруашылық жүйесінің орнықты дамуын
қаматамасыз ететін, өндірістік шыңындарды үнемдеуге бағыталған үрдіс
технологияларды кеңінен енгізу мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселелері
болып табылады.
Ең алдымен қазіргі уақытта экологиялық оптимальды және экономикалық
анықталған 65,0-70,0 мың.га деңгейде тұрақталған күріш дақылына қатысты.
Осы көлемде күріш егу бір жағынан Қазақстанның қажеттілігін қамтамасыз
етуде, тағы бір жағынан күрішті мелиорациялайтын дақыл ретінде пайдалану
мүмкіншілігі. Себебі күріш егуді онан әрі қысқарту инженерлік дайындалған
жерлердің тұздануының апаттық өсуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Аймақтағы қазіргі күріш шаруашшылығының технологиясы техникалық та,
қаржылық та көзқарастар бойынша тиімсіз. Мысалы, қазіргі күріш өсіру
технологиясында тұқым себуге дейін 13 технологиялық операциялар жасау
қажет, ең аз дегенде – 7. Бұл жағдайда топырақ ылғалының жоғалуы өте
жоғары.
Осыған байланысты күріш жүйелерін тиімді пайдалану үшін өзектісі –
күріш ауыспалы егістігіндегі барлық дақылдарды өсіруге су және ресурс
үнемдеуші технологияларды ендіру арқылы өндірістің орнықтылығын арттыру
мәселелері. Тиімді технологиялардың бірі қысқартылған немесе кезеңдік
суғаруды пайдаланып, қәзіргі заманда кеңінен пайданыла бастаған, егінді
жалға егу технологиясы (қатарлық) болып табылады. Бұл технология
дақылдардың себу нормасын төмендетуге, суландыру мерзімін қысқартуға,
сондай-ақ суғару суларын үнемдеуге мүмкіндік береді. Сондықтан дақылдарды
өсірудің жалға егу технологиясын пайдаланып, күріш суармалы жүйелеріндегі
ауылшаруашылық дақылдарды өсіруді ғылыми негіздеу, мелиорация саласындағы
өзекті міндет болып табылады [5].
Топырақ эрозиясы деп жел, су тасқынының және ауылшаруашылық машиналар
органдарының механикалық әсерінен топырақтың бұзылып және қозғалып кетуін
айтады.
Ашық топырақ бетін ауа тасқынының әсер етуінен топырақтың бөлшектері
қозғалысқа келіп ұша бастағанда жел эрозиясы пайда болады. Қозғалған
бөлшектер ауа тасқынына қосылып, алыс қашықтыққа ұшып кетеді.
Жыртылатын жерлерді жел эрозиясынан қорғау үшін эрозияға қарсы
агротехникалық шаралар кешені қолданылады. Бұл кешенге топырақ бетіне
өсімдік сабақтарының қалдықтарын қалдырып, топырақ қыртысын аудармай жырту
жүйесі және топырақ қорғауға бағытталған егіс ауысымдары кіреді, сонымен
қатар танап бетінен ауылшаруашылық машиналардың өту санын азайту керек.
Аспалы КПГ-250А, ПГ-3-100, ПГ-3-5, КПГ-2,2, ГУН-4 жазық кескіш- терең
қопсытқыш культиваторлар топырақты негізгі аудармай өңдеуге және парды 25-
30см-ге дейін қопсытуға арналған. Культиваторлар алымы 250 немесе 110см
жебе тәрізді жазық кескіш табандармен жабдықталған . Терең қопсытқыш
табанның тірегінің 4 төменгі жағына өкше пісіріліп бекітілген. Өкшеге
қашаулы 6 башмақ 1 және өздігінен қайралатын түрендер 3 бекітілген. Тірекке
пісіріліп бекітілген бұрыштамаға реттегіш винт 5 бұралған, винттің
қалпақшасы раманың брусына тіреледі. Винтті 5 бұрау арқылы табанның
көлбеулік бұрышын өзгертеді. Тіректегі 4 эллипстік тесік алдыңғы болт
арқылы қозғап, табан көлбеулігін өзгерту мүмкіндігін береді.
Табанның түренмен кесілген топырақ қыртысы түреннің көлбеу жүзімен
қозғалғанда қопсытылып, жерге аударылмай түседі. Өсімдіктердің кесілген
сабақ қалдықтары аңыз бетінде қалып, эрозиялық процестерді болдырмайды.
Жазық кескіш-терең қопсытқыш ПГ-3-100 алым ені 110см үш жазық кескіш
табандармен 7 жабдықталған. Түрендердің кескіш жүздерінің арасындағы бұрыш
1000. Алым ені 3,1м, өңдеу тереңдігі 30см. Өңдеу тереңдігін тірек
доңғалақтың 8 винттік механизмі арқылы реттейді.
Жазық кескіш-терең қопсытқыш ПГ-3-5 орталық 1 және екі бүйірлік 2
рамадан, жұмыс органдарынан 3, тірек доңғалақтардан 4 және гидрожүйеден
тұрады. Бүйірлік рамалар транспорттық жағдайға гирожүйесінің көмегі арқылы
келтіріледі. Алым ені – 5,3м.
Культиватор КПГ-250А алым ені 250см бір немесе ені 110см екі
табандармен жабдықталған. Бірінші вариантта ол топырақты 16 см-ге дейін
тереңдікке, ал екінші вариантта 30см тереңдікке дейін өңдеуде қолданылады.
КПГ-2,2 терең қопсытқыш-тыңайтқыш енгізгіш культиваторы алым ені 110 см
болатын екі табанмен 14 (47 сурет), сыйымдылығы 450 л бункермен 6,
тыңайтқыш сепкіш аппараттармен 7 және желдеткішпен 5 жабдықталған.
Сепкіш аппараттар тірек доңғалақтан 16 кардандық білік 15 пен шынжырлы
беріліс арқылы қозғалысқа келеді. Желдеткіш дөңгелектерін гидромотор
айналдырады. Табанға араластырғыштан 10, тыңайтқыш өткізгіштен 9, ауа
өткізгіштен 8 және таратқыштан 11 тұратын тыңайтқышты топырақ астына
енгізетін құрал орнатылған.
Тыңайтқыш енгізгіш табаны топыраққа кіргенде, сепкіш аппараттың
берілісі жұмысқа қосылады, сонда тыңайтқыш тук өткізгіш арқылы
араластырғышқа түседі. Ауа өткізгішпен желдеткіш туғызған ауа тасқыны
араластырғышқа жетеді. Ауа тасқыны тыңайтқышты таратқыш тасымалдағышқа
жеткізеді, ал таратқыш тыңайтқышты табан ені бойынша біркелкі себеді.
Түреннен түскен топырақ тыңайтқыштарды жабады.
Культиваторды жұмыс және транспорт жағдайына гидроцилиндр көмегімен
келтіреді. Тыңайтқыш енгізу және топырақ өңдеу тереңдігін 12см-ден 27см-ге
дейін тартқышын бұрау арқылы реттейді.
Культиватордың алым ені 2,15м, жұмыс жылдамдығы 10 кмсағ дейін.
Терең қопсытқыш-тыңайтқыш енгізгіш ГУН-4 құрылысы КПГ-2,2 құрылысына
ұқсас. Айырмашылығы ГУН-4 аспалы, алым ені үлкен және автотіркеуішпен
жабдықталған.
Жазық кескіш-культиватор КПШ-9 үш секциялы рамадан тұрады. Орта
секцияда автотіркеуіш, екі тірек доңғалақ және алым ені 100см үш табан
орнатылған. Бүйірлік рамалар орта секциямен топсалы бекітілген, оларға екі
немесе үш табан орнатуға болады. Сондықтан бұл культиватор алым ені 6,4м
немесе 8,2 м болады.
КПШ-5, КПШ-9, КПШ-11, КПЭ-3,8А, КТС-10-1, КТС-10-2, КШ-3,6
культиваторларын күзде топырақты аудармай 10...16см дейін, ал тұқым себер
алдында 16 см-ге дейін тереңдікте өңдеуде қолданылады.
Ауыр КПЭ-3,8А, КТС-10-1 және КТС-10-2 культиваторлары үш қатарға
орналастырылған алым ені 40см табандармен жабдықталған (48а сурет). Табан
грядильдері рамаға серіппелі 4 кронштейн арқылы бекітіледі (48б сурет).
Серіппенің қысымынан асатын кедергіге табан тірелгенде, ол топырақтан
шығып, ал кедергісін өткеннен кейін жұмыс жағдайына қайтады. Болтпен 9
серіппенің қысымын және табан жүзінің горизонталь жағдайда болуын реттейді.
Өңдеу тереңдігін 5-16см арасында гидроцилиндр 7 штогындағы тіректі 6
жылжыту арқылы қояды.
Серіппелер және серпімді тіректерге бекітілген табандар жұмыс кезінде
дірілдейді, сондықтан олар қатты топыраққа жақсы енеді және өсімдік
қалдықтарымен бітеліп қалмайды. Бірақ олар өсімдік сабақтарын 50%-ға дейін
зақымдап, топырақ бетінде жалдар құрайды. Осы себеппен культиваторға
штангалық құрылғы орнатылады. Штанга (48в сурет) топырақ ішінде берілген
тереңдікте айналып, арамшөп тамырын жұлып, топырақ астындағы өсімдік
қалдықтарын оның бетіне шығарады және танап бетін тегістейді.
КТС-10-1 культиваторының рамасы топсалы бекітілген екі бүйірлік және
орталық секциялардан тұрады. Бұл культиватор екі КПЭ-3,8А культиваторынан
тұратын агрегатты ауыстырады, алым ені – 7,37м.
КТС-10-2 культиваторының құрылысы КТС-10-1 культиваторына ұқсас, алым
ені 10,5м.
КШ-3,6А культиваторы штангамен жабдықталған, оның құрылысы және жұмыс
істеу принципі КПЭ-3,8А культиваторының штангалық құрылғысына ұқсас. Алым
ені 3,6м, топырақты тұқым себер алдында өңдеуге арналаған, өңдеу тереңдігі
5...10см.
Штанга қозғалысқа культиватор доңғалағы арқылы келтіріледі. Рамада
балластқа арналған жәшік орнатылған. Штанга топырақ арасында доңғалақ
айналу бағытына қарсы бағытта айналады. Штанга арамшөп тамырын үзіп,
топырақты қопсытады.
Тіркеме культиваторда өңдеу тереңдігін 4...10см арасында гидроцилиндр
штогындағы тіректі жылжыту арқылы, ал аспалы культиваторларда жоғары
тартқыштың ұзындығын өзгерту арқылы реттейді. Культиватор транспорттық
жағдайына және, керісінше, шығарылған гидроцилиндрмен келтіріледі.
Штангалық КШЛ-10 культиваторы бес секциядан тұрады. Әр секцияға екі
түрлі жұмыс органы орнатылған: алдыңғы брусқа алым ені 330 мм жебе тәрізді
табандар бекітілген, ал артқы брусқа грядильдер арқылы кесіндісі 25х25 мм
айналмалы штангалар орнатылған.
Жебе тәрізді табандар топырақты 7...14см тереңдікке дейін кесіп
қопсытады. Кейін келе жатқан штанга топырақ ішінде айналып, арамшөп тамырын
жұлып топырақ бетіне шығарады және танап бетін тегістейді. Штанганың
топыраққа ену тереңдігін 5...10см арасында тірек пен доңғалақтың көтеру
механизмінің гидроцилиндріндегі бұрандалы төлкені қозғау арқылы реттейді.
Культиватордың алым ені 10,6м.
Инелі БИГ-3А, БМШ-15 және БМШ-20 тырмаларын ылғал жапқанда немесе
топырақты күзде өңдегенде, топырақ бетін қопсыту үшін пайдаланады. Тырмалар
жер бетіндегі арамшөп және дақылдар тұқымдарын топыраққа енгізеді және
аңыздықтағы өсімдік сабақтарының 75% сақтайды.
Тырмалар диаметрі 55см инелі дискілер 6 батареяларынан тұрады (49
сурет). Батареялар рамада 1 екі қатарға орналасқан. Батарея шабуыл бұрышын
00-тан 200 дейін өзгертуге болады. Әрбір дискіде кесіндісі дөңгелек 12 ине
бар.
Топырақ жер қыртысының ең жоғарғы қабаты, ол өсімдіктерге нәр қорек
береді. Топырақтың құнарлы үстіңгі қабаты- өсімдіктердің өсуі мен дамуына
қажетті қоректік заттардың орасан зор қоймасы. Мысалы қара топырақтың 1-
гектарында 300-400 тоннаға дейін органикалық заттар, 15-16 т азот пен 10-20
т фосфор болады. Ал құнарсыз күлгін топырақтың 1-гектарында 3 т азот, 4 т
фосфор мен 50 т калий болады. Ауылшаруашылық дақылдарын егіп, өсіруде
топырақ өңдеудің маңызы зор. Топырақ өңдеу- арамшөптермен күресудің шешуші
құралы.Топырақ дұрыс өңделсе, өсімдіктердің зиянкестер мен ауру
қоздырғыштарын жойып жіберу де оңайға түседі.
Топырақ өңдеу жүйесі- Оған сүдігер жырту, топырақты тұқым себер алдында
өңдеу, пар өңдеу сияқты негізгі жұмыстар кіреді. Топырақ өңдеу
операцияларына жер жырту, сыдыра жырту, культивациялау, тырмалау, дискілеу,
таптау, өсімдіктердің түбін көму, суару, топырақтың қыртысынбұзу, атыздар
жүргізу, тегістеу жұмыстары жатады. Осындай қыруар шаруаларды өңдейтін
машиналар атқаратын қызметіне технологиялық белгілеріне қарай бірнеше түрге
бөлінеді.Олардың қатарына соқалар, фрезалар, тісті тырмалар, щдискілі
тырмалар, культиваторлар таптағыш, тегістегіштер жатады. Аспалы ПЛН-5-35
соқасы топырақты 30 см тереңдікке дейін жыртуға арналған. Бұл соқа ДТ-75, Т
-150 шынжыыырлы және доңғалақты тракторларға тіркеледі. Топырақты өңдеуде
культиваторлардың да маңызы зор.
Бұл тырнауыштар жер қыртысы мен кесек топырақтарды қопсытып, майдалауға
арналған. Олар егістіктің үстінгі бетін тегістеп, қопсытып, ылғалдың
ылғалдың буланып кетуін азайту үшін, жаңа шығып келе жатқан арамшөптерді
құрту үші өқажет.Тырмалар жұмыс органдарының құрылысына қарай тісті,
серіппелі, дискілі ал салмағына қарай ауыр, орта және жеңіл салмақты болып
бөлінеді. Бұл культиватор топырақты қопсытуға, арамшөпті отауға, тыңайтқыш
шашуға, түптеуге арналған. Атқаратын қызметіне қарай топырақты жаппай
өңдейтін және қатар аралықты өңдейтін культиваторларға бөлінеді. Тракторға
тіркеу әдісіне байланысты тіркемелі және аспалы болып бөлінеді.
Культиваторлар жебе сияқтя табан мен де серіппелі тістермен де жабдықталуы
мүмкін. Негізгі құрастыру бөлшектері суреттегі көрсетілгендей- рама, тіркеу
тетігі, доңғалақ, жұмыс орғандарының тереңдңгңн реттейтін механизм, тырманы
асатын құрал, көлденең білеушелермен жұптасып жалғанған.
Жердің беткі қабатын өңдеу тәсілдері - культивациялау. Жер өңдеудегі
жыртудан кейінгі көп қолданылатын тәсілі. Культивациялау кезінде топырақ
қопсытылады, араластырылады және арамшөптер қырқылады. Сонымен қатар
өсімдіктерді түптеуге болады. Культивацтиялаудың екі түрі болады: тегіс
және қатар аралықты культивациялау. Топырақты культивациялау үшін әр түрлі
культиваторлар қолданылады. Олар КПС-4, КРН-4.2, КРН-5.6, КОН-4.2, КПП-2,2,
КШН-3.6 және басқа культиватор жатады. Культивациялау тереңдігі 5-6см-ден
10-12см-ге, ал кейде 20см-ге дейін.
Тырмалау. Тырмалау тәсілі жұмыс органдары әр түрлі формада болатын
шанышпалы, ойық қуысты дискі құралдарымен атқырылады. Тісті және шанышпалы
тырмалар топырақты қопсытып және тегістейді. Өңдеу тереңдігі 3-4-тең 5-6см-
ге дейін болады. Тісті тырмалармен тек жыртылған аңыз сабақтары мен өсімдік
қалдықтарынан тазартылған топырақ өңделеді және бұл түренді құралдар
комплексіне енеді. Салмағына қарай ауыр, орташа және жеңіл тырмалар болып
бөлінеді. Егер біс тіске түсетін салмақ 2-3кг болса, бұл ауыр, ал салмағы 1-
2кг болса, онда орташа, массасы 0.5-1.5кг шамасында болса – жеңіл тырмаға
жатады .
Катоктау. Бұл топырақтың жоғарғы қабатының нығыздалуын, тегістелуін
қамтамассыз етеді. Сонымен қатар, бір мезгілде тоң кесектерді ұсақтау,
топырақтың зиянды қабыршағын бұзуды жарым-жартылай қопсыту жұмысы да жүзеге
асырылады. Бұл жұмысты атқаруда бұдырлы сақиналы ЗККШ-6 катогымен ЗКВГ-1.4
және СКГ-2 су құйылатын катоктар қолданылады.
1. Күріш дақылдарының тарихи шығу тегі және жіктелуі
Дүние жүзіне ең көп тараған мәдени дакылдың бірі күріш дақылы. Күріш —
өте құнды дақыл болып дүние жүзінің 110-ға жуық елінде 150 млн. га жерге
егіліп, оның 90%-ы Азияда, 4%-ы Америкада, 2%-ы, Африкада, 4%-ы басқа
кұрлықтарда өсіріледі. Күріш егіс көлемі жөнінен бидайдан кейін екінші, ал
өнімділігі бойынша бірінші орын алады. Кебегі мал азығына пайдаланылса,
ақұсағынан спирт, крахмал алынып, парфюмерияда қолданылады. Сабанынан
жоғары сортты қағаз, картон, жіп, қап, қалпақ, төсеніштер мен тағы басқа да
тұрмысқа қажетті заттар жасалынады. Сонымен қатар тұзданып, батпақтанған
жерлерді жақсартып, ауыл шаруашылық пайдаланымға енгізуде күріштің
агромелиоратиптік маңызы зор. Қазақстанда күріш Қызылорда, Алматы және
Оңтүстік Қазақстан облыстарында өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары 130 мың
га көлемге дейін егіліп, одан 519 мың тоннаға дейін жалпы өнім алынды.
Орта Азияның қоғамының көпғасырлық даму жағдайында феодалдық жерге жеке
меншіктік пайда болды және суғармалы егіншілік едәуір кеңейді. Бұл жағдай
Орта Азия мен Шығыс Түркістан (VІІ ғасырдың ортасы) мәдени аймақтарын
түріктердің жаулап алуынан кейін де сақталады. Тап осы қоғамның әлеуметтік
даму кезеңінде еңбектің бөлінуінің негізгі үлгілері пайда болды – егіншілік
және мал шаруашылығы. Қауымдастық тұрғын-дарының бір бөлігі суландыру
жағдайында мақта, күріш, бидай, тары өсіріп, тұрғылықты өмір салтын ұстады,
қоғамның басқа бөлігі көшпелі мал шаруашылығымен айналысты [6].
Ең кеш кезеңде (ХІІ-ХІ ғасырлар), тіпті жеткілікті дамыған үлгіде нақты
шаруашылық шығады, бірақ бұл жағдайда суармалы егіншілік қарапайым
тәсілдермен жүргізіледі, сондықтан өнімділігі аз.
ХV-ХVІІІ ғасырлар кезеңінде ирригацияның елеулі дамуы болды және
суармалы жыртылған жерлердің өнімділігі өседі. ХІХ жүз жылдықтың басында
феодалдық егіншілік дами бастады. Дәндік және техникалық дақылдарды егу
кеңейді. Бұл кезеңде орталықтандырылған мемлекеттік пайда болды. Бұрын
бұзылған каналдар қалпына келтіріледі, суғармалы жерлердің ауданы өседі.
Таулы аудандардағы суармалы егіншілік қарқынды игеріледі. [7].
Кеңес Одағы кезеңінде Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы суар-малы
жерлердің ауданы 1,2 млн.га-ға дейін жеткізілді. Бұл жерлерде сол уақыттар
бойынша ең ірі гидротехникалық құрылымдар салынды. Мысалы, Сырдария өзені
алабының Қазақстан бөлігінде соғысқа дейінгі және соғыстан кейінгі
кезеңдерде (1928-1957 жж.) Ауданы 36,5 мың.га Қазалы суармалы алқабы,
ауданы 72,5 мың.га (1940-1970 жж.), Жаңақорған-Шиелі ауданы, 140,9 мың.га
(1944-1968 жж.) Қызылорда, ауданы 36,4 мың.га (1962-1966 жж.) Түгіскен
алқаптары пайдалануға берілді. Мұнан басқа бас каналдар жүйелері салынуы:
басындағы су өтімі 96м3с Жаңа Шиелі (1950 ж.), басындағы су өтімі 228,0
м3с Қызылорда Сол жаға бас каналдар жүйесі (1958 ж.) салынды.
Суармалы жерлердің динамикасына талдау көрсеткендей, 1965-1990 жылдары
Сырдария алабының барлық ирригациялық аудандарындағы алап шекарасындағы
жалпы көлемі 1 млн.га шамасында суармалы ауданның өскендігі байқалды. Мұның
барлығы 1970 жылдың басында құнарлы жерлердің жетіспеуіне әкеліп соқтырды,
ең бастысы суландыру суларының жетіспеушілігін сезіндіре бастады. Суармалы
жерлердің мелиоративтік жағдайының өзгеруі жоғары тұздылықтағы қайтарма
сулардың Сырдарияға келіп түсуінің күрт көбеюіне әкеліп соқтырды. Осыған
байланысты өзен ағынының табиғатының өзі, әсіресе алаптың төменгі ағысында
күрт өзгереді. Аймақтағы суландырудың дамуы күтілудегі әлеуметтік-
экономикалық тиімділікті қамтамасыз ете алады, керісінше Сырдария алабының
табиғи экологиялық жағдайларына елеулі зиян келтірді.
2. Күріштің шаруашылықтағы маңызы
Қазіргі деңгейде (2006 жылғы жер балансы бойынша) 215,92 мың.га
суармалы жерлер бар. Инженерлік жүйелер 147,4 мың.га, ал инженерлік емес
шамамен 68,52 мың.га. Бірақ, мұнан 40-50 жыл бұрын пайдалануға берілген
инженерлік жүйелер суландыру жүйелерінің қазіргі техникалық деңгейіне
сәйкес келмейді және ауылшаруашылығы дақылдарын өсіру үшін оптимальды
жағдайда қамтамасыз ете алмайды.Мұнан басқа суландыру каналдарын салу
мерзімдерінің ұзаққа созылуы, жүйе құрылысының салынып біту кезеңінде
техникалық (моральдық) ескеруіне әкеліп соқтырды.
Облыстағы күріш егістігінің ауданының өзгерту динамикасы жер
пайдаланудағы күрделі мәселелерге куә облыстағы суғармады жерлердің ауданы
215920 га, оның 206095 га – бұл инженерлік-дайындалған жерлер, мұнда 382
ауыспалы егістіктер орналасқан, оның ішінде 285 күріштік ауыспалы егістік
[8].
Қазіргі уақытта облыста бар 61,245 мың.га суармалы жер қанағаттанғысыз
жағдайда, ал 100 мың.га-дан жоғарысы қазіргі суармалы желілерді түбегейлі
жақсартуды талап етеді. Қызылорда облысында соңғы жылда суармалы жерлер
62698 га-ға немесе 23%-ға қысқартылды. Қазіргі уақыттағы пайдаланудағы
суармалы жерлердің ауданы 153,776 мың.га, ал тың жерлер – 105,193 мың.га
(кесте 1).
Кесте 1 - Қызылорда облысы бойынша суармалы жерлер ауданының бөліну
жағдайы
Әкімшілік аудан Суландыру ауданы, мың.га Су тұтыну,
млн. м3
жер қорлары нақты
бойынша суғарылғаны
Жаңақорған 31,142 25,490 422,550
Шиелі 33,717 22,866 482,188
Сырдария 44,244 29,832 766,733
Жалағаш 39,287 31,043 818,683
1-кестенің жалғасы
Қармақшы 24,923 20,971 402,482
Қазалы 26,576 16,545 371,310
Арал 3,070 0,763 17,240
Қызылорда 12,378 6,266 160,907
Облыс бойынша барлығы 215,920 153,776 3442,100
Мелиоративтік жағдайлардың нашарлауы, пайдаланылмайтын жерлердің
көбеюінің және ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігінің төмен-деуінің
негізгі себептері:
- ауыспалы егістіктердің бұзылуы;
- топырақты өңдеу технологияларының бұзылуы;
- минералды және органикалық тыңайтқыштарды, улы химикаттарды
қолданудың жеткіліксіз көлемі;
- суландыру режимінің бұзылуы;
- суармалы және коллекторлы-кәріздік желілерді пайдаланудың төменгі
техникалық деңгейі;
- тік кәріз ұңғымаларының жұмыссыз тұруы;
- тұзданған жерлерді шаю жөніндегі шаралардың орындалмауы.
Суландыру желілерін қайта салуды, желілердегі жоспарлы және ағымды
жөндеулерді өз уақытында өткізу ПӘК едеуір арттыруға және суармалау
суларының жоғалуын азайтуға мүмкіндік береді, бұл су алудың 30-40%
үнемдеуге мүмкіндік жасайды.
Қазіргі уақытта күріш жүйелерінің күріштік танаптарында суға бастырудың
орташа қабаты ұсынылған 12-16 см орнына 22-25 см ұстап тұрылуда. Күріштік
танаптардағы сулардың қабатын арттыру суландыру жерлерінің мелиоративтік
жағдайының нашарлауының, төменгі өнімділіктің, суландыру нормасының және
вегетация кезеңінің ұзақтығының артуының бірден-бір себебі. Танаптардағы су
қабатының артуының негізгі себебі – жер бетінің сапасыз тегістелуі.
Күріш егу тәжірибесінде жерді тегістеудегі орындалған жұмыстың дәлдігі
+2,5-3,0 см болуы керек. Ауытқуы +3 см-ге дейінгі тегістелген учаскелердің
беті жалпы ауданның 95%-нан аз болуы тиіс. Ауытқуы +5 см тегістеулер танап
ауданының 5%-нан аспауы керек.
Айта кету керек, тәжірибеде көптеген күріш егетін шаруашылықтардағы
танап беттерінің белгілерінің нақты тербелуі (өзгеруі) белгіленген құрылыс
нормаларынан және рұқсат ету ережелерінен көп асып кетеді және +10-15 см-ге
дейін жетеді. Мұндай жағдайда суға бастырудың қажетті орташа тереңдігі
тіпті сақталмайды. Сондықтан танап жазықтығының қанағат-танғысыз жағдайы
қазіргі уақытта топырақ өнімділігінің артуын, күріш өнімділігінің онан әрі
өсуін шектейтін және суландыру суларын көп жұмсайтын басты фактор болып
тұр. Қанағаттанғысыз тегістелудегі жалпы артық жұмсалуы 2-ден 8 мың м3га-
ға дейін.
Қазіргі уақытта облыста 170978 га жерде 340 ауыспалы егістік
орналасқан, оның ішінде 155862 га ауданда 277 күріштік ауыспалы егістік,
14229 га ауданда – 54 мал азықтық және 887 га ауданда – 9 көкөністік.
Қазіргі уақытта күріштік ауыспалы егістіктердің саны 2001 жылмен
салыстырғанда 8-ге, мал азықтық -19-ға, ал көкөністік-15-ке қысқарды. Жалпы
осы кезеңде ауыспалы егістіктер саны 382-ден 340-қа дейін қысқарды немесе
11%-ға. Соңғы жылдары күріш ауыспалы егістігінің дақылдарының жыртылған
жерлерінің тұздануы, батпақтануы байқалуда.
Облыста қабылданған күріш шаруашылығы жүйесіндегі егіншіліктің негізгі
элементі күріш пен құрғақ дақылдарды кезектестіріп өсіретін күріш ауыспалы
егістіктері. Күріш өсіргенде тамыр жайған қабаттың сыртына тұздар шайылады,
бірақ топырақ бетіне жерасты суларының көтерілу үдерісінде болады. Құрғақ
дақылдарды өсіргенде грунт суларының деңгейі төмендейді, бірақ капиллярлық
көтерілу арқасында тұздар топырақтың жоғарғы қабаттарында жинақталады.
Күріш, егіншіліктің бұл жүйесінде құрғақ дақылдар егілген топырақтың
маусымдық шайылуын алмастыра отыра, шаюшы дақыл ролінде болады.
Қазіргі ауыспалы егістік жүйесі жерасты суларының деңгейін төмендету
үшін тік кәріздің ұңғымаларын пайдалануға есептелген, олар негізінен
жоғарғы шығын мен электроэнергиясының құнының қымбаттылығына бай-ланысты
жұмыс жасамайды. Суландыру және коллекторлы-кәрізді желілерді тиімді
пайдалану үшін оларға кешенді салулар жүргізу қажет. Ол үшін көптеген
миллиондық инвестициялар талап етіледі, мұны салалық бағдарлама негізінде
ғана жасауға болады. Егіншіліктің бұл жүйесі үшін топырақты өңдеу жүйесі
жасалған. Құрамында: пайдаланушылық тегістеу,минималды өңдеу, топырақты
сүдігерлеп өңдеу, сүдігерді тереңдетіп қопсыту, сүдігерді қайта жырту,
қайта жыртқаннан кейін екі қайтара дискілеу және минералдық тыңайтқыштар
беру, майдалау, топырақтың қоқыстану және тұздануына байланысты және
күріштің ізашарына байланысты осы технологияның әртүрлі нұсқаларымен
катокпен өңдеу. Топырақты өңдеудің ұсынылған жүйесі оны қолданғанда жақсы
нәтижелер алуға мүмкіндік береді, бірақ жанар-жағар майдың көп шығынын
талап етеді. Сондықтан қазіргі уақытта ол барлық жерде сақталмайды, әсіресе
жүйенің маңызды құрамы-топырақты сүдігерле өңдеу.
Қызылорда облысының топырағы шөлейтті зоналық топырақтар тобына
жататындықтан, бұл аймақта күріш шаруашылығын дамыту маңызды қарастырылатын
мәселе болып тұр. Күріш ылғал сүйгіш дақыл болғандықтан, бұл аймақтың
топырақтың тұзданып кетуіне байланысты, жергілікті ғалымдар осы дәнді
дақылдың тиімділігін арттыруда көптеген, ғылыми зерттеу жұмыстарын
атқаруда. Сол ғылыми зерттеу жұмытарының бірі ауыспалы егістік танаптарында
минималды топырақ өңдеу мен жалға себу технологиясын күріш жүйесінде
қолдану ерекшеліктері қолға алынуда [9].
1.3 Күріш дақылдарының ботаника-биологиялық сипаттамасы және өсіру
ерекшеліктері
Күріш ежелден өсіріліп келе жатқан жарма алуға арналған дақыл.Бірақ
Қазақстан үшін жаңа деп айтуға болады.Тек Қызылорда, Шымкент, Алматы
обылыстарында ғана егіледі. Күріш жармасы өте жұғымды, тез қорытылатын
тағам. Оның құрамының 95%-і адам бойына сіңеді. Одан тек қабығын алған,
бетін қажаған, жылтыраған жармалар алуға болады. Эндосперімі желім тәрізді
күрішті кондитерлік тағам алуға пайдаланылады. Күрішті ақтағанда одан сақ
түседі. Одан спирт, фитин, арақ, сыра, дәрігерлік крохмал және пудра алуға
болады. Күріштің кебегінде белок, май, витаминдер, фосфорлы заттар- фитин,
лецитин сияқты адам және малдың денсаулығына керекті заттар көп. Күріш
кебегінің майлы тамақтардың тотығуына қарсы тұратын антиоксидент заттары
табылған және одан фурфурол және сірке қышқылы алынады. Одан жоғары сапалы
тамақтық және техникалық майлар алынады. Ол майлардың құрамында көптеген
қанықпаған май қышқылдары болады. Сондықтан темір сырларын ерітетін олифа
майы ретінде пайдаланылады. Одан микробиологиялық тәсілдермен ацетон, бутил
спиртін алуға да болады. Күріш крахмалын 180С дейін қыздырып 77%-тік
декстрин пайдаланады.Күріштің қабығынан активті көмір алады, ал сабағынан
қағаз тағы басқа көптеген керек заттар алуға болады және жаздық қалпақ
жасайды.
Сурет 1. Күріштің сұлбасы.
Ботаникалық сипаттамасы: күріш биіктігі 60 – 150 см, бір жылдық
өсімдік. Шашақты тамыры болады (70 – 80 см тереңдікке дейін кетеді). Осы
тамырларында ауа жинап өткізуші ұлпалар – аэренхима дамиды. Сабақтың
жоғарғы буын аралығының іші қуыс, төменгі буын аралығының ішінде
паренхималық ұлпалар бар. Жапырақ саны сабақ буындары санына сәйкес келеді,
бұл Күріштің сорттық қасиетін көрсетеді.
Гүлшоғыры – сыпыртқы тәрізді, масағы бір гүлді. Гүлдері екі қабат –
жоғарғы жағында аналық, төменгі жағында аталық гүл орналасады. Күріш
өздігінен, кейде айқас тозаңданады. Сортына байланысты вегетация кезеңі 90
– 130 күн, жылуды, суды көп қажет етеді. Күрішті егуден 5 – 6 күн бұрын
тұқымын күнге қыздырып, 2 тәулік жылы суда жібітеді, тұқымды себу алдында
кептіреді.
Күріш өзімен өзі тозаңданатын өсімдік. Оның дәнінің формасына қарай
Индиялық және Жапониялық деп аталатын екі бұтаққа бөлінеді. Біздің елде
Жапония бұтағы егіледі. Бұл бұтақты кәдімгі және желімтәрізді күріш деп
екіге бөлінеді. Кәдімгі бұрыш піскенде шашылып тұратын ботқаға, ал желім
тәрізді күріш пісіргенде еріп қою ботқаға айналып кетеді.
Күріштің крахмалы көбінесе амилопектиннен тұрады. Сондықтан ол йодпен
бояғанда қоңыр түске боялады.
Күріштің аршылмаған дәнін қазақша шалы дейді. Ол ортасында сайы жоқ,
қабықты, қабығының ішкі және сыртқы дәні де қырлы болады. Қабығынан
айырғаннан кейін алынған дән сопақтау келеді, түсі әртүрлі, ұзыны 4.4-
10.0мм, көлденеңі 2.3-4.0, қалыңдығы 1.3-2.8 арасында болады. Эндосперімі
шыны немесе ұнтәрізді болады. Күріштің крахмалы қырлы түйіршіктерден тұрады
да, олар бірімен бірі тұтасып күрделі түйіршіктерге айналады.Екінші
айырмасы, онда амилозадан амилопектин көп. Басқа дақылдармен салыстырғанда
күріште белок аздау - 6.0-11.2 %-ке дейін ғана, ал басқа заттар – крохмал-
58-80, қант -1.5-3.0, клетчатка -9 -12, май -2-5, минералдық заттар 5-7 %
шамасында болады. Егер аршылған күрішті алатын болсақ, ондағы минералдық
заттар 1.5%- ке дейін төмендейді [10].
Күріш піскен кезде,оның дәнінің әр қабаты әртүрлі кебеді.Сыртқы қабаты
ішкі қабаттарына қарағанда тезірек кеуіп,тартылады да соның салдарынан
жоғарғы қабаттарында сызаттар пайда болады.Одан жарма алған
кезды,сызатталған дән сынып,саққа айналады,жарманың түсімі азайып сақтың
түсімі көбейеді. Мұндай сызаттар күрішті күн сәулесі арқылы немесе астық
кептіретін агрегаттарда кептірген кезде,жоғарғы қабаттарының тезірек
кеуіп,осы қабаттарының көлемінің басқа ішкі қабаттарға қарағанда тез
тартылуына байланысты, көп сызаттанады, ал егер ол ақырын кемісе, ішкі
қабаттарының суы жоғарғы қабаттарына алмасып үлгереді де, сызаттанған
дәннің саны кенет азаяды. Бірақ бұл әдіспен кептіруді көптеген аудандарда
іске асыру өте қиын және қымбатқа түседі [11].
1.4 Күріш дақылдарының негізгі қасиеттері мен сорттары
Күріш қорегінің маңызды элементі фосфор болып табылады. Фосфор
тыңайтқыштарын күрішке сепкенде дәннің өнімін жоғарлатады. Фосфор маңызды
органикалық қосылыстардың құрамына енеді де зат алмасуға қатысады.
Сондықтан оның жетіспеуі өсімдіктің өсіп дамуына, әсіресе бастапқы
вегетацияға кері әсер береді. Азотты, фосфорлы, калийлі минералды
тыңайтқыштарын бірге қолданбасақ күріштен жоғарғы өнімді алу мүмкін емес.
Азоттың жетіспеуінен өсу процесі бұзылады, жапырақтар сарғаяды, сағақтардың
дәнденуі төмендеп күріш өсімдігінің өнімділігі азаяды.
Құрамында қоректік элемент — азот бар тыңайтқышты азот тыңайтқышы
дейді. Азот — тіршілік үшін маңызы өте зор элемент, ол жетіспеген жағдайда
есімдіктің жапырағы бозғылт жасыл болып (мысалы, орамжапырак пен
жүгерінің), бойы еспей, жапырағы жұқа және шырыны аз, гүлі майда болады.
Өсімдікке азот тыңайтқышын берсе, есімдіктің өсуі мен дамуы жақсарып, өнім
беруі жоғарылайды. Топырақ арқылы азотты әсімдік аммоний ионы NH4+ және
нитрат ионы N0^ түрінде сіңіреді. Азот тыңайтқыштары минералды және
органикалық болып белінеді Азотты тыңайтқыштарға: калий, натрий және
аммоний (NaN03, KN03,NH4N03) нитраттары (селитра) жатады. Олар — ақ түсті,
суда жақсы еритін кристалл заттар, онда коректік элементазот 15—16% болады.
Аммоний сульфатында (NH4)2S04 21%-ке дейін коректік элемент — азот болады.
Көп қолданылатын тыңайтқыштың бірі— карбамид (мочевина) CO(NH2)2 құрамында
46%-ке дейін азот бар. Сұйық тыңайтқыш аммиак суы NHg, онда қоректік
элемент азот 80% шамасында болады.
Фосфор — барлық тірі организмнің құрамына кіретін маңызды элемент.
Фосфор ферменттердің, дәрумендердің кұрамында болады. Фосфорсыз хлорофилл
түзілмейді, онда өсімдік жапырағы көмірқышқыл газын сіңіре алмайды.
Өсімдікте фосфор жетіспесе, жапырақта қара қошқыл жасыл, қара дақ пайда
болып, өсімдіктің гүлденуі мен пісуі баяулайды. Фосфор тыңайтқышын
топыраққа енгізу арқылы алынатын жемістің сапасы жақсарып, өнімі артады.
Фосфор тыңайтқыштары суда еритін, ерімейтін болып бөлінеді
Қазақстан жеріндегі бай фосфор қорын өңдеу жолын іздеу фосфорлы
қосылыстар химиясын дамытуға негіз болды. Академик Ә.Б. Бектұров Қаратау
фосфоритінен әртүрлі фосфор тыңайтқыштарын алудың ғылыми негізін қалады.
Фосфор қосылыстары мен фосфор тыңайтқыштарын зерттеуде Ә.Б. Бектұров және
оның шәкірттері көп еңбек сіңірді. Қаратау бассейнінің фосфорит кенінен
Тараздың және Шымкенттің өндірістік бірлестіктері және басқа химия
кәсіпорындары фосфор тыңайтқыштарын өндіреді. Калий. Кез келген есімдікке
калий өте қажет. Калий жетіспесе, фотосинтез қарқыны төмендейді. Калий
жеткілікті болса, өсімдікте крахмал, қантты зат, май түзілуі жоғарылайды
және картоп, күнбағыс, жоңышқа, қызылша сияқты есімдіктердің өнімділігі
едәуір артады. Топырақта болатын калий, көбінесе органикалық тыңайтқыштар —
қи, өсімдік күлі арқылы топыраққа түседі. Калий тыңайтқышының негізгі
шикізаты шөптесін және ағаш типтес өсімдіктердің күліндегі карбонат К2С03
түрінде болады. Калий тыңайтқышының көндеріне силъвинит және карналит
жатады. Силъвинит дегеніміз — калий хлориді мен натрий хлоридінің біріккен
тұзы NaCl-KCl, сол сиякты карналит те қос тұз KCl-MgCl,. Калий тыңайтқышына
калий хлориді KC1 және калий нитраты KN03 жатады.
Күріш адам ағзасын жақсы тазалайтын қасиетке ие. Оның түрлі
сұрыптарынан тағам дайындалады. Негізгі азықтық дақылдардың бірі саналатын
күріш дәнінен – спирт, крахмал алынады, сыра қайнатылады, сабанынан қағаз
жасалады. Кебегі — мал азығы. Күріш кебегінен жоғары сапалы май алуға да
болады.
Күріш — калориясы төмен азық. Күріш несімен пайдалы? Күріштің құрамында
глютена жоқ. Глютена дегеніміз — ағзада қатты аллергиялық реакция тудыратын
ақуыздар. Күріш құрамындағы ауыр көмірсулар тағаммен адам ағзасына еніп,
оның бұлшық етіне жинақталады да, күш-қуатты керегінше шығарып отырады.
Күріштің құрамында магний, темір, В тобының дәрумендері бар. Ақуызға бай
күріш ағзаны қажетті амин қышқылдарымен қамтамасыз етеді.
Күріш құрамындағы ауыр көмірсулардың көмегімен адам ағзасында күніне
қант пен майлар құрамы өз мөлшерінде реттеліп отырады. Ағзаға өзге
тағамдармен түскен зиянды заттарды да күріш өз бойына сіңіріп алып,
залалсыздандырады. Сол себепті күріш арқылы ем-дәм (диета) ұстанғанда
ағзадан тұз бен қалдықтар (шлактар) сыртқа шығады. Соның нәтижесінде, жүйке
жүйесі жақсы жұмыс атқарып, ұйқы дұрысталады, бет терісінің түсі
әдеміленеді, ауыздан жағымсыз иіс шықпайтын болады.
Күріштің құрамында калий бар. Ал калий —жүрек қан-тамырының жұмысына,
дертіне шипалы. Өйткені ол жүректің бұлшық еттерін нығайтады, жұмысын
жақсартады. Тағам болып ағзаға түскенінде, күріш ең алдымен тұзды (натрий)
жояды, сол тұздың зияндылығы ағзадағы судың сіңімділігіне кедергі келтіруі.
Яғни күріш ағзаны тұз бен артық судан арылтып, зат алмасу үдерісін
жандандырады [12].
Күріштен жасалған тағам асқазан сөлінің қышқылдығы жоғары, гастрит,
жарасы бар науқастарға да ем.
Күріштің әртүрлі түстері бар. Ең пайдалысы, ашық қоңыр түсті күріш.
Мұндай түсті дақылының құрамында біздің ағзамызға пайдалы зат мол.
Күріштің пішіні де әртүрлі болады:
Ұзын дәнді күрішті — Азия елдері мен Оңтүстік және Солтүстік Америкада,
сондай-ақ, Австралияда өсіреді. Мұндай күріш пісірген кезде бір-біріне
жабыспайды. Сол себепті, еуропалық және азиялық тағамдарды дайындағанда көп
қолданылады.
Орта дәнді күріш — АҚШ, Бирма, Испания, Италия және Австралияда
өсіріледі. Тамақ дайындаған кезде күріштің бұл түрі аздап жабысып қалуы
мүмкін. Алайда, ол басқа азық-түліктердің хош иісін өзіне жақсы сіңіреді.
Дөңгелек дәнді күріш — бұл күрішті көп жағдайда отандық деп айтуға
болады. Бірақ, Италия, Украина, Қытай және Жапониядан да әкелінуі мүмкін.
Тағам дайындаған кезде ол өте жұмсақ болады, көп сұйықтықты
сіңіретіндіктен, жиі жабысып қалады.
Ағзаны тазартуға арналған күріш диетасына жоғарыда айтылған сұрыптардың
кез келгенін қолдануға болады.
Күріштің азотпен қоректенуі кеңінен зерттелген. Күріш азот
тыңайтқыштарымен жақсы қоректенеді, олар күріштің тыңайтқыштар жүйесінде
маңызды (шешуші) роль атқарады. Бұл кезде тыңайтқыштағы азоттың күйіне
(формасына) назар аудару қажет. Күріш егістіктерінде аммиакты (аммоний
сульфаты, аммоний хлориді, сусыз аммиак, аммонийі бар күрделі тыңайтқыштар)
күйдегі немесе амидті (мочевина немесе карбамид, кальций цианамиді) күйдегі
азоты бар тыңайтқыштар ғана қолданылады. Өйткені олардың топырақтағы
айналым процесінде аммонийлі азот түзіледі. Азоттың әр түрлі күйде
(аммиакты және нитратты) күрішке енуінің басты себептерінің бірі олардың
күріш егетін аймақтардың су алған топырақтарында тұру дәрежесінің әр түрлі
болуы болып табылады.
Күріш сорттары: Күрішті кейбір Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде (Қытай,
Жапония, Вьетнам) көшеттен өсіреді. Күріштің бірнеше сорттары бар.
Қазақстанда көбірек таралғаны – Алакөл және Үштөбе сорттары. Оларды Қазақ
егіншілік ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары шығарған, негізінен,
Қаратал өзені бойында өсіріледі. Маржан сорты – Қазақ күріш ғылыми-зерттеу
институты (қазіргі Ы. Жахаев атындағы Қазақ күріш ғылыми зерттеу
институты) шығарған. Қызылорда облысының күріш егісінің 65 – 70%-ын осы
сорт алады. Қызылорда қаласында осы ғылыми зерттеу институтында қазіргі
таңда күріш сорттарының бірнеше түрін шығарып жатыр, атап айтқанда, олар:
Арал-202, Түгіскен, Мадина, Ару, Айсәуле, КазВетта т.б. Алтынай сорты –
Қазақстан Ғылым Академиясының Өсімдіктер физиологиясы, генетикасы және
биоинженериясы институтында шығарылған. Бұл сорт Алматы облысында
аудандастырылған, негізінен, Іле өзені бойындағы Ақдала аймағында
өсіріледі. Күріш – негізгі азықтық дақылдардың бірі. Күріш дәнінен спирт,
крахмал алынады, сыра дайындалады, сабанынан қағаз жасалады. Кебегі – мал
азығы, одан жоғары сапалы май алуға болады.
ТМД-да күріштің көптеген сорттары аудандасқан. Оның ішінде Жапон және
Индия бұтағына жататын сорттар бар. Күрішті екі топқа бөледі.
1. Ұзын дәнді- егер оның ұзыны көлденеңінен үш есе үлкен болса.
2. Егер дәннің ұзыны көлденеңінен екі есе ғана үлкен болса, оны домалақ
дәнді топқа жатқызады. Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Әдебиетке шолу
1.1 Күріш дақылдарының тарихи шығу тегі және жіктелуі
1.2 Күріштің халық шаруашылығындағы маңызы
1.3 Күріш дақылдарының ботаника-биологиялық сипаттамасы және өсіру
ерекшеліктері
1.4 Күріш дақылдарының негізгі қасиеттері мен сорттары.
1.5 Күріш дақылдарын өсіру технологиялары
1.6 Күріш дақылдары аурулары мен зиянкестеріне сипаттама және
оларға қарсы күрес шаралары
2 Қазақстандық Қызылорда өңірінің табиғи-климаттық жағдайы
2.1 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық көрсеткіштері
2.2 Жауын –шашын мөлшері
3 Зерттеу бөлімі
3.1 Минималды топырақ өңдеу технлогиясын күріш жүйесінде қолдану
3.2 Зерттеу нысаны мен әдістемесі
3.3 Зерттеу тәсілдері
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Күріш дақылын минималды технологиямен өсірудің нәтижелері
5 Экономикалық бөлім
5.1 Күріш дақылын минималды өсіру технологиясының экономикалық
тиімділігі
6 Еңбек қорғау
6.1 Ауыспалы егіс танаптарындағы техника қапуіпсіздігін сақтау
6.2 Өртке қарсы іс-шаралар
6.3 Алғашқы медициналық көмек
7 Қоршаған ортаны қорғау
Өндіріске ұсынымдар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі мемлекеттік стандарттарға сілтемелер
қолданылған:
Анықтамалар
Агротехника -ауыл шаруашылық дақылдарын егіп өсіру тәсілдерерінің жүйесі.
Ауыл шаруашылық жерлері - ауылшаруашылығы өнімдерін алу үшін пайдаланылатын
жер телімдері. Олардың құрамына айдалатын, көпжылдық өсімдіктер егілген,
шабындық жайылымдық жерлер кіреді.
Агроценоз - ұзақ жылдар бойына шабындық немесе жаылым ретінде пайдалану
үшін, табиғи жағдайларға байланысты іріктеліп алынып өсірілген мәдени
өсімдіктер жиынтығы.
Азық өлшемі- 1 кг құрғақ сұлы дәнінің жұғымдылығы мөлшерінде алынған
бірлік, өлшем.
Ауыспалы жайылым- жайылымды жайылымдық телімдерді пайдалану мерзімдері мен
кезектілігін беогілі тәртіппен (жыл, маусым немесе бірнеше жыл аралатып)
өзгерте отырып пайдалану жүйесі.
Жаюдың қамақтық жүйесі- жайылымдық жер телімін бірнеше қамақтарға бөліп,
малдарды соларда біртіндеп кезекпен жаю.
Жайылымдар-үнемі мал жаю үшін шабу үшін пайдаланылатын ауыл
шаруашылығындағы алқаптар, сондай-ақ мал жаюға жарамды, бірақ шабындық үшін
пайдаланылмайтын және тыңайған желер есебіне кірмейтін жер телімдері.
Жердің құнарсыздануы- адам қызметінің немесе ауа райының өзгеруі
нәтижесінде жердің биологиялық және экономикалық өнімділігінің төмендеуі
немесе жойылуы.
Белгілеулер мен қысқартулар
Қазақ КШҒЗИ Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты.
СЖБК Сол жаға бас каналы
КҚС кәріздік-қашыртқы сулар
ОЖБК Оң жаға бас каналы
ПӘК Пайдалы әсер коэффициенті
ЕАЫС Ең аз ылғал сыйымдылық
ТДТ Таза дисконттанған табыс, мың. га
ТМД Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ТИ Табыстылық индексі
см сантиметр
м метр
га гектар
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде күріш егісінің көлемі экологиялық қолайлы және
экономикалық тиімді деңгейде -70,0-75,0 мың.га болып тұрақталды. Осы
көлемдегі күріш егісі бір жағынан Қазақстанның күрішке сұранысын қамтамасыз
етсе (күріш шаруашылығы Қазақстанның ауыл шаруашылық салаларының ішінде
азық-түлік қауыпсіздігі толық қамтамасыз етілген салалардың бірі), екінші
жағынан – оны жердің мелиоративтік жағдайын жақсартушы дақыл ретінде
пайдалануға болады. Ал күріш егісі көлемін одан әрі қысқарту инженерлік
дайындалған жерлердің апаттық жағдайға дейін тұздануына әкеліп соғуы мүмкін
[1].
Аймақта қолданылып жүрген күріш шаруашылығы технологиялары техникалық
жағынан да, қаржылық жағынан да тиімділігі өте төмен. Мысалы, қолданыстағы
күріш өсіру технологиясы бойынша себуге дейін 13 технологиялық операция, ал
кем дегенде 7 операция қолдану ұсынылады. Соған қарамастан арам шөптермен
агротехникалық жолмен күресу деңгейі өте төмен, топырақ ылғалдылығының
шығыны жоғары, сонымен қатар осы жұмыстарды атқаруға пайданылатын
ауылшаруашылығы техникаларының қосалқы бөлшектері мен жұмсалатын жанар-
жағар майдың қымбат болуынан өндірілген күріш салысының өзіндік құны өте
жоғары . Оған қосымша күріш атыздарының тегіс болмауынан га 35 мың м3-тан
жоғары су жұмсалады. Бұл тиісті жұмсалатын судан 1,5еседен артық.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси
бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында әлемдік азық-түлік нарығының
көшбасшысы болу және ауыл шаруашылығы өндірісін арттыру үшін мал
шаруашылығы жемшөп базасын құру қажеттілігіне, нәтижесінде 2050 жылға
қарай ел ІЖӨ-дегі ауылшаруашылық өнімінің үлесі 5 есе артуына міндет
қойды [2].
Осы міндеттерге сәйкес, Қазақстандық Арал өңірінде азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында мал шаруашылығын өркендете
дамыту қолға алынуда. Соңғы жылдары асыл тұқымды малдар өсіріп, сүт
және ет бағытындағы ірі кешендер салынып, өнімдерін өңірлерге және шет
елдерге экспортқа шығаруда. Арал өңірінің қатал табиғи-климат
жағдайында шетелдерден және басқа өңірлерден әкелінген асыл тұқымды
малдар сүт өндіруші тауарлы фермалар мен мал бордақылау алаңдарында
қорада бағылады. Сондықтан, бұл малдарды жыл бойы құнарлы азықпен
қамтамасыз ету, әсіресе жаз айларында сапалы жасыл азық беріп отыру,
маңызды мәселенің бірі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстандық Қызылорда
өңіріндегі өсімдік шаруашылығының дамуын сараптау,оның болашақта су
ресурстарының шектеулілігі жөнінен қазіргіден де қиын жағдайда дамитынын,
ал ауыл шарауашылық өндірісіне және ауылдағы тауар өндірушілерге бөлінетін
инвестиция, салыстырмалы түрде, төмен деңгейде жүретінін, және ол негізінен
аз шығын жұмсалатын технологиялар мен жаңалықтарға бөлінетінін көрсетті.
Сондықтан, күріш шаруашылығын тиімді дамыту үшін күріш өндірісінің
тұрақты дамуын күріш және күріш ауыспалы егісі дақылдарын өсірідің жалға
(жүйектеп) егу технологиясы негізінде қысқартылған немесе кезектеп суаруды
қолданып су және ресурс үнемдегіш технологияларды енгізу арқылы қол жеткізу
көкейкесті мәселе болып отыр. Бұл технология төмендетілген себу нормасын
қолдануға, суару мерзімін қысқартуға және суару суын үнемдеуге мүмкіндік
береді. Осы секілді технология күріште де, атап айтқанда Үндістан мен
Кореяда қолданылады. Ал Қазақстан жағдайында 2009-2011 жылдары бұл
технология күріш, арпа, және қытай бұршағын өсіруге қолданылды.
Жүргізілген тәжірибелер суаруға кететін су шығынын айтарлықтай (40%-ға
дейін )кемітіп, себу нормасын екі және одан да көп азайтып, топырақ
өңдеуге жеткізетінін көрсетті. Бұл жағдайда топырақ жағдайы, әсіресе жүйек
жалдарында жақсарады. Күрішті осы технология бойынша өсіру, облыстың
суармалы жерлеріндегі өсімдік шаруашылығы рентабельділігін айтарлықтай
жақсартуға мүмкіндік береді.
Күрішті жалға егу технологиясын қолданду суды пайдалануды азайтып,
суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсартады, аумақтың экологиялық
ахуалының түзелуіне септігін тигізеді, тұқымдық материал мен жанар-жағар
майды үнемдейді, соның нәтижесінде фермерлердің оларды алуға жұмсайтын
қаржысын үнемдеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар жаңа технологияларды
енгізу жалға себуге арналған жаңа сепкіштер, гербицидтер мен пестицидтер
алу арқылы егіншілік мәдениетін жоғарылатуға септігін тигізеді. Сондықтан
ресурс шығынын үнемдеуде күріш және күріш ауыспалы егісі дақылдары егістік
жерлерінің топырағын өңдеуде лазерлік жер тегістеу негізінде кезеңдік
немесе қысқартылған суаруды қолдана отырып минималды жер өңдеуді пайдалану
көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Сонымен қатар Қазақстанда күріш өсіру технологиясын одан әрі жетілдіру
мақсатында топырақты минималды өңдеуде КПН-4,0 культиваторын пайдаланып
Ы.Жақаев атындағы Қазақ КШҒЗИ-да алғаш рет жүргізілген тәжірбиелер тек қана
өнімділікті арттырып қоймай,сонымен қатар суаруға кететін су шығынын 25%-ға
дейін кемітіп, себу нормасын 20%-ға азайтып, топырақ өңдеуге және жанар-
жағар майға жұмсалатын шығынды бірнеше есе кемітуге болатынын көрсетті. Бұл
жағдайда топырақ бетінің тегістігі бірнеше жылдар бойы бұзылмайды және атыз
арамшөптен тазарады. Күрішті осы технология бойынша өсіру облыстың суармалы
жерлеріндегі өсімдік шаруашылығы рентабельділігін айтарлықтай жақсартуға
мүмкіндік береді.
2014-2016 жылдары жалға егу технологиясын күріш ауыспалы егісінде
негізгі дақылдардың бірінен саналатын мақсары мен бидай өсіруге қолдану
ерекшеліктері зерттелді [3].
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Күріш арнайы ауыспалы егісіндегі минималды
нөлдік технологиясын зерттеп, күріш дақылдарын өсіру технологиясының
экономикалық тиімділігін бағалау. Ғылыми жұмыстарды жүргізу барысында
келесідей міндеттер қойылды.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Күріш ауыспалы егістік танаптарындағы топырағын минималды өңдеу
технологияларын зерттеу;
- Күріш ауыспалы егісіндегі минималды өңдеу технологиясын растау;
- Күріш дақылдарын минималды егу технолосиясы арқылы ерекшеліктерін
бағалау;
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Қазақстанның Арал өңіріндегі өсімдік шаруашылығының даму қарқынына
салалы жасалған талдау көрсеткендей, олардың болашақтағы дамуы су
қорларының қатаң шектеуінде өтеді және ауыл шаруашылығы өндірісіне
пайданылатын инвестициялық шығындарға тікелей байланысты.
Бұл жағдайдағы аймақтың агроөнеркәсіптік кешенінің даму бағытының
негізгі кезеңдері – алқаптың жер және су ресурстарын пайдалану саясатын
өзгерту, негізгі салмақты күріштен басқа да бақталастыққа қабілетті,
жергілікті аймақтың азық түлік саласының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
дақылдарға алмастыру (өсімдік шаруашылығын әртараптандыру) арқылы жүзеге
асырылуға тиісті [4] .
Ол негізінен аймақтың ауылшаруашылық жүйесінің орнықты дамуын
қаматамасыз ететін, өндірістік шыңындарды үнемдеуге бағыталған үрдіс
технологияларды кеңінен енгізу мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселелері
болып табылады.
Ең алдымен қазіргі уақытта экологиялық оптимальды және экономикалық
анықталған 65,0-70,0 мың.га деңгейде тұрақталған күріш дақылына қатысты.
Осы көлемде күріш егу бір жағынан Қазақстанның қажеттілігін қамтамасыз
етуде, тағы бір жағынан күрішті мелиорациялайтын дақыл ретінде пайдалану
мүмкіншілігі. Себебі күріш егуді онан әрі қысқарту инженерлік дайындалған
жерлердің тұздануының апаттық өсуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Аймақтағы қазіргі күріш шаруашшылығының технологиясы техникалық та,
қаржылық та көзқарастар бойынша тиімсіз. Мысалы, қазіргі күріш өсіру
технологиясында тұқым себуге дейін 13 технологиялық операциялар жасау
қажет, ең аз дегенде – 7. Бұл жағдайда топырақ ылғалының жоғалуы өте
жоғары.
Осыған байланысты күріш жүйелерін тиімді пайдалану үшін өзектісі –
күріш ауыспалы егістігіндегі барлық дақылдарды өсіруге су және ресурс
үнемдеуші технологияларды ендіру арқылы өндірістің орнықтылығын арттыру
мәселелері. Тиімді технологиялардың бірі қысқартылған немесе кезеңдік
суғаруды пайдаланып, қәзіргі заманда кеңінен пайданыла бастаған, егінді
жалға егу технологиясы (қатарлық) болып табылады. Бұл технология
дақылдардың себу нормасын төмендетуге, суландыру мерзімін қысқартуға,
сондай-ақ суғару суларын үнемдеуге мүмкіндік береді. Сондықтан дақылдарды
өсірудің жалға егу технологиясын пайдаланып, күріш суармалы жүйелеріндегі
ауылшаруашылық дақылдарды өсіруді ғылыми негіздеу, мелиорация саласындағы
өзекті міндет болып табылады [5].
Топырақ эрозиясы деп жел, су тасқынының және ауылшаруашылық машиналар
органдарының механикалық әсерінен топырақтың бұзылып және қозғалып кетуін
айтады.
Ашық топырақ бетін ауа тасқынының әсер етуінен топырақтың бөлшектері
қозғалысқа келіп ұша бастағанда жел эрозиясы пайда болады. Қозғалған
бөлшектер ауа тасқынына қосылып, алыс қашықтыққа ұшып кетеді.
Жыртылатын жерлерді жел эрозиясынан қорғау үшін эрозияға қарсы
агротехникалық шаралар кешені қолданылады. Бұл кешенге топырақ бетіне
өсімдік сабақтарының қалдықтарын қалдырып, топырақ қыртысын аудармай жырту
жүйесі және топырақ қорғауға бағытталған егіс ауысымдары кіреді, сонымен
қатар танап бетінен ауылшаруашылық машиналардың өту санын азайту керек.
Аспалы КПГ-250А, ПГ-3-100, ПГ-3-5, КПГ-2,2, ГУН-4 жазық кескіш- терең
қопсытқыш культиваторлар топырақты негізгі аудармай өңдеуге және парды 25-
30см-ге дейін қопсытуға арналған. Культиваторлар алымы 250 немесе 110см
жебе тәрізді жазық кескіш табандармен жабдықталған . Терең қопсытқыш
табанның тірегінің 4 төменгі жағына өкше пісіріліп бекітілген. Өкшеге
қашаулы 6 башмақ 1 және өздігінен қайралатын түрендер 3 бекітілген. Тірекке
пісіріліп бекітілген бұрыштамаға реттегіш винт 5 бұралған, винттің
қалпақшасы раманың брусына тіреледі. Винтті 5 бұрау арқылы табанның
көлбеулік бұрышын өзгертеді. Тіректегі 4 эллипстік тесік алдыңғы болт
арқылы қозғап, табан көлбеулігін өзгерту мүмкіндігін береді.
Табанның түренмен кесілген топырақ қыртысы түреннің көлбеу жүзімен
қозғалғанда қопсытылып, жерге аударылмай түседі. Өсімдіктердің кесілген
сабақ қалдықтары аңыз бетінде қалып, эрозиялық процестерді болдырмайды.
Жазық кескіш-терең қопсытқыш ПГ-3-100 алым ені 110см үш жазық кескіш
табандармен 7 жабдықталған. Түрендердің кескіш жүздерінің арасындағы бұрыш
1000. Алым ені 3,1м, өңдеу тереңдігі 30см. Өңдеу тереңдігін тірек
доңғалақтың 8 винттік механизмі арқылы реттейді.
Жазық кескіш-терең қопсытқыш ПГ-3-5 орталық 1 және екі бүйірлік 2
рамадан, жұмыс органдарынан 3, тірек доңғалақтардан 4 және гидрожүйеден
тұрады. Бүйірлік рамалар транспорттық жағдайға гирожүйесінің көмегі арқылы
келтіріледі. Алым ені – 5,3м.
Культиватор КПГ-250А алым ені 250см бір немесе ені 110см екі
табандармен жабдықталған. Бірінші вариантта ол топырақты 16 см-ге дейін
тереңдікке, ал екінші вариантта 30см тереңдікке дейін өңдеуде қолданылады.
КПГ-2,2 терең қопсытқыш-тыңайтқыш енгізгіш культиваторы алым ені 110 см
болатын екі табанмен 14 (47 сурет), сыйымдылығы 450 л бункермен 6,
тыңайтқыш сепкіш аппараттармен 7 және желдеткішпен 5 жабдықталған.
Сепкіш аппараттар тірек доңғалақтан 16 кардандық білік 15 пен шынжырлы
беріліс арқылы қозғалысқа келеді. Желдеткіш дөңгелектерін гидромотор
айналдырады. Табанға араластырғыштан 10, тыңайтқыш өткізгіштен 9, ауа
өткізгіштен 8 және таратқыштан 11 тұратын тыңайтқышты топырақ астына
енгізетін құрал орнатылған.
Тыңайтқыш енгізгіш табаны топыраққа кіргенде, сепкіш аппараттың
берілісі жұмысқа қосылады, сонда тыңайтқыш тук өткізгіш арқылы
араластырғышқа түседі. Ауа өткізгішпен желдеткіш туғызған ауа тасқыны
араластырғышқа жетеді. Ауа тасқыны тыңайтқышты таратқыш тасымалдағышқа
жеткізеді, ал таратқыш тыңайтқышты табан ені бойынша біркелкі себеді.
Түреннен түскен топырақ тыңайтқыштарды жабады.
Культиваторды жұмыс және транспорт жағдайына гидроцилиндр көмегімен
келтіреді. Тыңайтқыш енгізу және топырақ өңдеу тереңдігін 12см-ден 27см-ге
дейін тартқышын бұрау арқылы реттейді.
Культиватордың алым ені 2,15м, жұмыс жылдамдығы 10 кмсағ дейін.
Терең қопсытқыш-тыңайтқыш енгізгіш ГУН-4 құрылысы КПГ-2,2 құрылысына
ұқсас. Айырмашылығы ГУН-4 аспалы, алым ені үлкен және автотіркеуішпен
жабдықталған.
Жазық кескіш-культиватор КПШ-9 үш секциялы рамадан тұрады. Орта
секцияда автотіркеуіш, екі тірек доңғалақ және алым ені 100см үш табан
орнатылған. Бүйірлік рамалар орта секциямен топсалы бекітілген, оларға екі
немесе үш табан орнатуға болады. Сондықтан бұл культиватор алым ені 6,4м
немесе 8,2 м болады.
КПШ-5, КПШ-9, КПШ-11, КПЭ-3,8А, КТС-10-1, КТС-10-2, КШ-3,6
культиваторларын күзде топырақты аудармай 10...16см дейін, ал тұқым себер
алдында 16 см-ге дейін тереңдікте өңдеуде қолданылады.
Ауыр КПЭ-3,8А, КТС-10-1 және КТС-10-2 культиваторлары үш қатарға
орналастырылған алым ені 40см табандармен жабдықталған (48а сурет). Табан
грядильдері рамаға серіппелі 4 кронштейн арқылы бекітіледі (48б сурет).
Серіппенің қысымынан асатын кедергіге табан тірелгенде, ол топырақтан
шығып, ал кедергісін өткеннен кейін жұмыс жағдайына қайтады. Болтпен 9
серіппенің қысымын және табан жүзінің горизонталь жағдайда болуын реттейді.
Өңдеу тереңдігін 5-16см арасында гидроцилиндр 7 штогындағы тіректі 6
жылжыту арқылы қояды.
Серіппелер және серпімді тіректерге бекітілген табандар жұмыс кезінде
дірілдейді, сондықтан олар қатты топыраққа жақсы енеді және өсімдік
қалдықтарымен бітеліп қалмайды. Бірақ олар өсімдік сабақтарын 50%-ға дейін
зақымдап, топырақ бетінде жалдар құрайды. Осы себеппен культиваторға
штангалық құрылғы орнатылады. Штанга (48в сурет) топырақ ішінде берілген
тереңдікте айналып, арамшөп тамырын жұлып, топырақ астындағы өсімдік
қалдықтарын оның бетіне шығарады және танап бетін тегістейді.
КТС-10-1 культиваторының рамасы топсалы бекітілген екі бүйірлік және
орталық секциялардан тұрады. Бұл культиватор екі КПЭ-3,8А культиваторынан
тұратын агрегатты ауыстырады, алым ені – 7,37м.
КТС-10-2 культиваторының құрылысы КТС-10-1 культиваторына ұқсас, алым
ені 10,5м.
КШ-3,6А культиваторы штангамен жабдықталған, оның құрылысы және жұмыс
істеу принципі КПЭ-3,8А культиваторының штангалық құрылғысына ұқсас. Алым
ені 3,6м, топырақты тұқым себер алдында өңдеуге арналаған, өңдеу тереңдігі
5...10см.
Штанга қозғалысқа культиватор доңғалағы арқылы келтіріледі. Рамада
балластқа арналған жәшік орнатылған. Штанга топырақ арасында доңғалақ
айналу бағытына қарсы бағытта айналады. Штанга арамшөп тамырын үзіп,
топырақты қопсытады.
Тіркеме культиваторда өңдеу тереңдігін 4...10см арасында гидроцилиндр
штогындағы тіректі жылжыту арқылы, ал аспалы культиваторларда жоғары
тартқыштың ұзындығын өзгерту арқылы реттейді. Культиватор транспорттық
жағдайына және, керісінше, шығарылған гидроцилиндрмен келтіріледі.
Штангалық КШЛ-10 культиваторы бес секциядан тұрады. Әр секцияға екі
түрлі жұмыс органы орнатылған: алдыңғы брусқа алым ені 330 мм жебе тәрізді
табандар бекітілген, ал артқы брусқа грядильдер арқылы кесіндісі 25х25 мм
айналмалы штангалар орнатылған.
Жебе тәрізді табандар топырақты 7...14см тереңдікке дейін кесіп
қопсытады. Кейін келе жатқан штанга топырақ ішінде айналып, арамшөп тамырын
жұлып топырақ бетіне шығарады және танап бетін тегістейді. Штанганың
топыраққа ену тереңдігін 5...10см арасында тірек пен доңғалақтың көтеру
механизмінің гидроцилиндріндегі бұрандалы төлкені қозғау арқылы реттейді.
Культиватордың алым ені 10,6м.
Инелі БИГ-3А, БМШ-15 және БМШ-20 тырмаларын ылғал жапқанда немесе
топырақты күзде өңдегенде, топырақ бетін қопсыту үшін пайдаланады. Тырмалар
жер бетіндегі арамшөп және дақылдар тұқымдарын топыраққа енгізеді және
аңыздықтағы өсімдік сабақтарының 75% сақтайды.
Тырмалар диаметрі 55см инелі дискілер 6 батареяларынан тұрады (49
сурет). Батареялар рамада 1 екі қатарға орналасқан. Батарея шабуыл бұрышын
00-тан 200 дейін өзгертуге болады. Әрбір дискіде кесіндісі дөңгелек 12 ине
бар.
Топырақ жер қыртысының ең жоғарғы қабаты, ол өсімдіктерге нәр қорек
береді. Топырақтың құнарлы үстіңгі қабаты- өсімдіктердің өсуі мен дамуына
қажетті қоректік заттардың орасан зор қоймасы. Мысалы қара топырақтың 1-
гектарында 300-400 тоннаға дейін органикалық заттар, 15-16 т азот пен 10-20
т фосфор болады. Ал құнарсыз күлгін топырақтың 1-гектарында 3 т азот, 4 т
фосфор мен 50 т калий болады. Ауылшаруашылық дақылдарын егіп, өсіруде
топырақ өңдеудің маңызы зор. Топырақ өңдеу- арамшөптермен күресудің шешуші
құралы.Топырақ дұрыс өңделсе, өсімдіктердің зиянкестер мен ауру
қоздырғыштарын жойып жіберу де оңайға түседі.
Топырақ өңдеу жүйесі- Оған сүдігер жырту, топырақты тұқым себер алдында
өңдеу, пар өңдеу сияқты негізгі жұмыстар кіреді. Топырақ өңдеу
операцияларына жер жырту, сыдыра жырту, культивациялау, тырмалау, дискілеу,
таптау, өсімдіктердің түбін көму, суару, топырақтың қыртысынбұзу, атыздар
жүргізу, тегістеу жұмыстары жатады. Осындай қыруар шаруаларды өңдейтін
машиналар атқаратын қызметіне технологиялық белгілеріне қарай бірнеше түрге
бөлінеді.Олардың қатарына соқалар, фрезалар, тісті тырмалар, щдискілі
тырмалар, культиваторлар таптағыш, тегістегіштер жатады. Аспалы ПЛН-5-35
соқасы топырақты 30 см тереңдікке дейін жыртуға арналған. Бұл соқа ДТ-75, Т
-150 шынжыыырлы және доңғалақты тракторларға тіркеледі. Топырақты өңдеуде
культиваторлардың да маңызы зор.
Бұл тырнауыштар жер қыртысы мен кесек топырақтарды қопсытып, майдалауға
арналған. Олар егістіктің үстінгі бетін тегістеп, қопсытып, ылғалдың
ылғалдың буланып кетуін азайту үшін, жаңа шығып келе жатқан арамшөптерді
құрту үші өқажет.Тырмалар жұмыс органдарының құрылысына қарай тісті,
серіппелі, дискілі ал салмағына қарай ауыр, орта және жеңіл салмақты болып
бөлінеді. Бұл культиватор топырақты қопсытуға, арамшөпті отауға, тыңайтқыш
шашуға, түптеуге арналған. Атқаратын қызметіне қарай топырақты жаппай
өңдейтін және қатар аралықты өңдейтін культиваторларға бөлінеді. Тракторға
тіркеу әдісіне байланысты тіркемелі және аспалы болып бөлінеді.
Культиваторлар жебе сияқтя табан мен де серіппелі тістермен де жабдықталуы
мүмкін. Негізгі құрастыру бөлшектері суреттегі көрсетілгендей- рама, тіркеу
тетігі, доңғалақ, жұмыс орғандарының тереңдңгңн реттейтін механизм, тырманы
асатын құрал, көлденең білеушелермен жұптасып жалғанған.
Жердің беткі қабатын өңдеу тәсілдері - культивациялау. Жер өңдеудегі
жыртудан кейінгі көп қолданылатын тәсілі. Культивациялау кезінде топырақ
қопсытылады, араластырылады және арамшөптер қырқылады. Сонымен қатар
өсімдіктерді түптеуге болады. Культивацтиялаудың екі түрі болады: тегіс
және қатар аралықты культивациялау. Топырақты культивациялау үшін әр түрлі
культиваторлар қолданылады. Олар КПС-4, КРН-4.2, КРН-5.6, КОН-4.2, КПП-2,2,
КШН-3.6 және басқа культиватор жатады. Культивациялау тереңдігі 5-6см-ден
10-12см-ге, ал кейде 20см-ге дейін.
Тырмалау. Тырмалау тәсілі жұмыс органдары әр түрлі формада болатын
шанышпалы, ойық қуысты дискі құралдарымен атқырылады. Тісті және шанышпалы
тырмалар топырақты қопсытып және тегістейді. Өңдеу тереңдігі 3-4-тең 5-6см-
ге дейін болады. Тісті тырмалармен тек жыртылған аңыз сабақтары мен өсімдік
қалдықтарынан тазартылған топырақ өңделеді және бұл түренді құралдар
комплексіне енеді. Салмағына қарай ауыр, орташа және жеңіл тырмалар болып
бөлінеді. Егер біс тіске түсетін салмақ 2-3кг болса, бұл ауыр, ал салмағы 1-
2кг болса, онда орташа, массасы 0.5-1.5кг шамасында болса – жеңіл тырмаға
жатады .
Катоктау. Бұл топырақтың жоғарғы қабатының нығыздалуын, тегістелуін
қамтамассыз етеді. Сонымен қатар, бір мезгілде тоң кесектерді ұсақтау,
топырақтың зиянды қабыршағын бұзуды жарым-жартылай қопсыту жұмысы да жүзеге
асырылады. Бұл жұмысты атқаруда бұдырлы сақиналы ЗККШ-6 катогымен ЗКВГ-1.4
және СКГ-2 су құйылатын катоктар қолданылады.
1. Күріш дақылдарының тарихи шығу тегі және жіктелуі
Дүние жүзіне ең көп тараған мәдени дакылдың бірі күріш дақылы. Күріш —
өте құнды дақыл болып дүние жүзінің 110-ға жуық елінде 150 млн. га жерге
егіліп, оның 90%-ы Азияда, 4%-ы Америкада, 2%-ы, Африкада, 4%-ы басқа
кұрлықтарда өсіріледі. Күріш егіс көлемі жөнінен бидайдан кейін екінші, ал
өнімділігі бойынша бірінші орын алады. Кебегі мал азығына пайдаланылса,
ақұсағынан спирт, крахмал алынып, парфюмерияда қолданылады. Сабанынан
жоғары сортты қағаз, картон, жіп, қап, қалпақ, төсеніштер мен тағы басқа да
тұрмысқа қажетті заттар жасалынады. Сонымен қатар тұзданып, батпақтанған
жерлерді жақсартып, ауыл шаруашылық пайдаланымға енгізуде күріштің
агромелиоратиптік маңызы зор. Қазақстанда күріш Қызылорда, Алматы және
Оңтүстік Қазақстан облыстарында өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары 130 мың
га көлемге дейін егіліп, одан 519 мың тоннаға дейін жалпы өнім алынды.
Орта Азияның қоғамының көпғасырлық даму жағдайында феодалдық жерге жеке
меншіктік пайда болды және суғармалы егіншілік едәуір кеңейді. Бұл жағдай
Орта Азия мен Шығыс Түркістан (VІІ ғасырдың ортасы) мәдени аймақтарын
түріктердің жаулап алуынан кейін де сақталады. Тап осы қоғамның әлеуметтік
даму кезеңінде еңбектің бөлінуінің негізгі үлгілері пайда болды – егіншілік
және мал шаруашылығы. Қауымдастық тұрғын-дарының бір бөлігі суландыру
жағдайында мақта, күріш, бидай, тары өсіріп, тұрғылықты өмір салтын ұстады,
қоғамның басқа бөлігі көшпелі мал шаруашылығымен айналысты [6].
Ең кеш кезеңде (ХІІ-ХІ ғасырлар), тіпті жеткілікті дамыған үлгіде нақты
шаруашылық шығады, бірақ бұл жағдайда суармалы егіншілік қарапайым
тәсілдермен жүргізіледі, сондықтан өнімділігі аз.
ХV-ХVІІІ ғасырлар кезеңінде ирригацияның елеулі дамуы болды және
суармалы жыртылған жерлердің өнімділігі өседі. ХІХ жүз жылдықтың басында
феодалдық егіншілік дами бастады. Дәндік және техникалық дақылдарды егу
кеңейді. Бұл кезеңде орталықтандырылған мемлекеттік пайда болды. Бұрын
бұзылған каналдар қалпына келтіріледі, суғармалы жерлердің ауданы өседі.
Таулы аудандардағы суармалы егіншілік қарқынды игеріледі. [7].
Кеңес Одағы кезеңінде Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы суар-малы
жерлердің ауданы 1,2 млн.га-ға дейін жеткізілді. Бұл жерлерде сол уақыттар
бойынша ең ірі гидротехникалық құрылымдар салынды. Мысалы, Сырдария өзені
алабының Қазақстан бөлігінде соғысқа дейінгі және соғыстан кейінгі
кезеңдерде (1928-1957 жж.) Ауданы 36,5 мың.га Қазалы суармалы алқабы,
ауданы 72,5 мың.га (1940-1970 жж.), Жаңақорған-Шиелі ауданы, 140,9 мың.га
(1944-1968 жж.) Қызылорда, ауданы 36,4 мың.га (1962-1966 жж.) Түгіскен
алқаптары пайдалануға берілді. Мұнан басқа бас каналдар жүйелері салынуы:
басындағы су өтімі 96м3с Жаңа Шиелі (1950 ж.), басындағы су өтімі 228,0
м3с Қызылорда Сол жаға бас каналдар жүйесі (1958 ж.) салынды.
Суармалы жерлердің динамикасына талдау көрсеткендей, 1965-1990 жылдары
Сырдария алабының барлық ирригациялық аудандарындағы алап шекарасындағы
жалпы көлемі 1 млн.га шамасында суармалы ауданның өскендігі байқалды. Мұның
барлығы 1970 жылдың басында құнарлы жерлердің жетіспеуіне әкеліп соқтырды,
ең бастысы суландыру суларының жетіспеушілігін сезіндіре бастады. Суармалы
жерлердің мелиоративтік жағдайының өзгеруі жоғары тұздылықтағы қайтарма
сулардың Сырдарияға келіп түсуінің күрт көбеюіне әкеліп соқтырды. Осыған
байланысты өзен ағынының табиғатының өзі, әсіресе алаптың төменгі ағысында
күрт өзгереді. Аймақтағы суландырудың дамуы күтілудегі әлеуметтік-
экономикалық тиімділікті қамтамасыз ете алады, керісінше Сырдария алабының
табиғи экологиялық жағдайларына елеулі зиян келтірді.
2. Күріштің шаруашылықтағы маңызы
Қазіргі деңгейде (2006 жылғы жер балансы бойынша) 215,92 мың.га
суармалы жерлер бар. Инженерлік жүйелер 147,4 мың.га, ал инженерлік емес
шамамен 68,52 мың.га. Бірақ, мұнан 40-50 жыл бұрын пайдалануға берілген
инженерлік жүйелер суландыру жүйелерінің қазіргі техникалық деңгейіне
сәйкес келмейді және ауылшаруашылығы дақылдарын өсіру үшін оптимальды
жағдайда қамтамасыз ете алмайды.Мұнан басқа суландыру каналдарын салу
мерзімдерінің ұзаққа созылуы, жүйе құрылысының салынып біту кезеңінде
техникалық (моральдық) ескеруіне әкеліп соқтырды.
Облыстағы күріш егістігінің ауданының өзгерту динамикасы жер
пайдаланудағы күрделі мәселелерге куә облыстағы суғармады жерлердің ауданы
215920 га, оның 206095 га – бұл инженерлік-дайындалған жерлер, мұнда 382
ауыспалы егістіктер орналасқан, оның ішінде 285 күріштік ауыспалы егістік
[8].
Қазіргі уақытта облыста бар 61,245 мың.га суармалы жер қанағаттанғысыз
жағдайда, ал 100 мың.га-дан жоғарысы қазіргі суармалы желілерді түбегейлі
жақсартуды талап етеді. Қызылорда облысында соңғы жылда суармалы жерлер
62698 га-ға немесе 23%-ға қысқартылды. Қазіргі уақыттағы пайдаланудағы
суармалы жерлердің ауданы 153,776 мың.га, ал тың жерлер – 105,193 мың.га
(кесте 1).
Кесте 1 - Қызылорда облысы бойынша суармалы жерлер ауданының бөліну
жағдайы
Әкімшілік аудан Суландыру ауданы, мың.га Су тұтыну,
млн. м3
жер қорлары нақты
бойынша суғарылғаны
Жаңақорған 31,142 25,490 422,550
Шиелі 33,717 22,866 482,188
Сырдария 44,244 29,832 766,733
Жалағаш 39,287 31,043 818,683
1-кестенің жалғасы
Қармақшы 24,923 20,971 402,482
Қазалы 26,576 16,545 371,310
Арал 3,070 0,763 17,240
Қызылорда 12,378 6,266 160,907
Облыс бойынша барлығы 215,920 153,776 3442,100
Мелиоративтік жағдайлардың нашарлауы, пайдаланылмайтын жерлердің
көбеюінің және ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігінің төмен-деуінің
негізгі себептері:
- ауыспалы егістіктердің бұзылуы;
- топырақты өңдеу технологияларының бұзылуы;
- минералды және органикалық тыңайтқыштарды, улы химикаттарды
қолданудың жеткіліксіз көлемі;
- суландыру режимінің бұзылуы;
- суармалы және коллекторлы-кәріздік желілерді пайдаланудың төменгі
техникалық деңгейі;
- тік кәріз ұңғымаларының жұмыссыз тұруы;
- тұзданған жерлерді шаю жөніндегі шаралардың орындалмауы.
Суландыру желілерін қайта салуды, желілердегі жоспарлы және ағымды
жөндеулерді өз уақытында өткізу ПӘК едеуір арттыруға және суармалау
суларының жоғалуын азайтуға мүмкіндік береді, бұл су алудың 30-40%
үнемдеуге мүмкіндік жасайды.
Қазіргі уақытта күріш жүйелерінің күріштік танаптарында суға бастырудың
орташа қабаты ұсынылған 12-16 см орнына 22-25 см ұстап тұрылуда. Күріштік
танаптардағы сулардың қабатын арттыру суландыру жерлерінің мелиоративтік
жағдайының нашарлауының, төменгі өнімділіктің, суландыру нормасының және
вегетация кезеңінің ұзақтығының артуының бірден-бір себебі. Танаптардағы су
қабатының артуының негізгі себебі – жер бетінің сапасыз тегістелуі.
Күріш егу тәжірибесінде жерді тегістеудегі орындалған жұмыстың дәлдігі
+2,5-3,0 см болуы керек. Ауытқуы +3 см-ге дейінгі тегістелген учаскелердің
беті жалпы ауданның 95%-нан аз болуы тиіс. Ауытқуы +5 см тегістеулер танап
ауданының 5%-нан аспауы керек.
Айта кету керек, тәжірибеде көптеген күріш егетін шаруашылықтардағы
танап беттерінің белгілерінің нақты тербелуі (өзгеруі) белгіленген құрылыс
нормаларынан және рұқсат ету ережелерінен көп асып кетеді және +10-15 см-ге
дейін жетеді. Мұндай жағдайда суға бастырудың қажетті орташа тереңдігі
тіпті сақталмайды. Сондықтан танап жазықтығының қанағат-танғысыз жағдайы
қазіргі уақытта топырақ өнімділігінің артуын, күріш өнімділігінің онан әрі
өсуін шектейтін және суландыру суларын көп жұмсайтын басты фактор болып
тұр. Қанағаттанғысыз тегістелудегі жалпы артық жұмсалуы 2-ден 8 мың м3га-
ға дейін.
Қазіргі уақытта облыста 170978 га жерде 340 ауыспалы егістік
орналасқан, оның ішінде 155862 га ауданда 277 күріштік ауыспалы егістік,
14229 га ауданда – 54 мал азықтық және 887 га ауданда – 9 көкөністік.
Қазіргі уақытта күріштік ауыспалы егістіктердің саны 2001 жылмен
салыстырғанда 8-ге, мал азықтық -19-ға, ал көкөністік-15-ке қысқарды. Жалпы
осы кезеңде ауыспалы егістіктер саны 382-ден 340-қа дейін қысқарды немесе
11%-ға. Соңғы жылдары күріш ауыспалы егістігінің дақылдарының жыртылған
жерлерінің тұздануы, батпақтануы байқалуда.
Облыста қабылданған күріш шаруашылығы жүйесіндегі егіншіліктің негізгі
элементі күріш пен құрғақ дақылдарды кезектестіріп өсіретін күріш ауыспалы
егістіктері. Күріш өсіргенде тамыр жайған қабаттың сыртына тұздар шайылады,
бірақ топырақ бетіне жерасты суларының көтерілу үдерісінде болады. Құрғақ
дақылдарды өсіргенде грунт суларының деңгейі төмендейді, бірақ капиллярлық
көтерілу арқасында тұздар топырақтың жоғарғы қабаттарында жинақталады.
Күріш, егіншіліктің бұл жүйесінде құрғақ дақылдар егілген топырақтың
маусымдық шайылуын алмастыра отыра, шаюшы дақыл ролінде болады.
Қазіргі ауыспалы егістік жүйесі жерасты суларының деңгейін төмендету
үшін тік кәріздің ұңғымаларын пайдалануға есептелген, олар негізінен
жоғарғы шығын мен электроэнергиясының құнының қымбаттылығына бай-ланысты
жұмыс жасамайды. Суландыру және коллекторлы-кәрізді желілерді тиімді
пайдалану үшін оларға кешенді салулар жүргізу қажет. Ол үшін көптеген
миллиондық инвестициялар талап етіледі, мұны салалық бағдарлама негізінде
ғана жасауға болады. Егіншіліктің бұл жүйесі үшін топырақты өңдеу жүйесі
жасалған. Құрамында: пайдаланушылық тегістеу,минималды өңдеу, топырақты
сүдігерлеп өңдеу, сүдігерді тереңдетіп қопсыту, сүдігерді қайта жырту,
қайта жыртқаннан кейін екі қайтара дискілеу және минералдық тыңайтқыштар
беру, майдалау, топырақтың қоқыстану және тұздануына байланысты және
күріштің ізашарына байланысты осы технологияның әртүрлі нұсқаларымен
катокпен өңдеу. Топырақты өңдеудің ұсынылған жүйесі оны қолданғанда жақсы
нәтижелер алуға мүмкіндік береді, бірақ жанар-жағар майдың көп шығынын
талап етеді. Сондықтан қазіргі уақытта ол барлық жерде сақталмайды, әсіресе
жүйенің маңызды құрамы-топырақты сүдігерле өңдеу.
Қызылорда облысының топырағы шөлейтті зоналық топырақтар тобына
жататындықтан, бұл аймақта күріш шаруашылығын дамыту маңызды қарастырылатын
мәселе болып тұр. Күріш ылғал сүйгіш дақыл болғандықтан, бұл аймақтың
топырақтың тұзданып кетуіне байланысты, жергілікті ғалымдар осы дәнді
дақылдың тиімділігін арттыруда көптеген, ғылыми зерттеу жұмыстарын
атқаруда. Сол ғылыми зерттеу жұмытарының бірі ауыспалы егістік танаптарында
минималды топырақ өңдеу мен жалға себу технологиясын күріш жүйесінде
қолдану ерекшеліктері қолға алынуда [9].
1.3 Күріш дақылдарының ботаника-биологиялық сипаттамасы және өсіру
ерекшеліктері
Күріш ежелден өсіріліп келе жатқан жарма алуға арналған дақыл.Бірақ
Қазақстан үшін жаңа деп айтуға болады.Тек Қызылорда, Шымкент, Алматы
обылыстарында ғана егіледі. Күріш жармасы өте жұғымды, тез қорытылатын
тағам. Оның құрамының 95%-і адам бойына сіңеді. Одан тек қабығын алған,
бетін қажаған, жылтыраған жармалар алуға болады. Эндосперімі желім тәрізді
күрішті кондитерлік тағам алуға пайдаланылады. Күрішті ақтағанда одан сақ
түседі. Одан спирт, фитин, арақ, сыра, дәрігерлік крохмал және пудра алуға
болады. Күріштің кебегінде белок, май, витаминдер, фосфорлы заттар- фитин,
лецитин сияқты адам және малдың денсаулығына керекті заттар көп. Күріш
кебегінің майлы тамақтардың тотығуына қарсы тұратын антиоксидент заттары
табылған және одан фурфурол және сірке қышқылы алынады. Одан жоғары сапалы
тамақтық және техникалық майлар алынады. Ол майлардың құрамында көптеген
қанықпаған май қышқылдары болады. Сондықтан темір сырларын ерітетін олифа
майы ретінде пайдаланылады. Одан микробиологиялық тәсілдермен ацетон, бутил
спиртін алуға да болады. Күріш крахмалын 180С дейін қыздырып 77%-тік
декстрин пайдаланады.Күріштің қабығынан активті көмір алады, ал сабағынан
қағаз тағы басқа көптеген керек заттар алуға болады және жаздық қалпақ
жасайды.
Сурет 1. Күріштің сұлбасы.
Ботаникалық сипаттамасы: күріш биіктігі 60 – 150 см, бір жылдық
өсімдік. Шашақты тамыры болады (70 – 80 см тереңдікке дейін кетеді). Осы
тамырларында ауа жинап өткізуші ұлпалар – аэренхима дамиды. Сабақтың
жоғарғы буын аралығының іші қуыс, төменгі буын аралығының ішінде
паренхималық ұлпалар бар. Жапырақ саны сабақ буындары санына сәйкес келеді,
бұл Күріштің сорттық қасиетін көрсетеді.
Гүлшоғыры – сыпыртқы тәрізді, масағы бір гүлді. Гүлдері екі қабат –
жоғарғы жағында аналық, төменгі жағында аталық гүл орналасады. Күріш
өздігінен, кейде айқас тозаңданады. Сортына байланысты вегетация кезеңі 90
– 130 күн, жылуды, суды көп қажет етеді. Күрішті егуден 5 – 6 күн бұрын
тұқымын күнге қыздырып, 2 тәулік жылы суда жібітеді, тұқымды себу алдында
кептіреді.
Күріш өзімен өзі тозаңданатын өсімдік. Оның дәнінің формасына қарай
Индиялық және Жапониялық деп аталатын екі бұтаққа бөлінеді. Біздің елде
Жапония бұтағы егіледі. Бұл бұтақты кәдімгі және желімтәрізді күріш деп
екіге бөлінеді. Кәдімгі бұрыш піскенде шашылып тұратын ботқаға, ал желім
тәрізді күріш пісіргенде еріп қою ботқаға айналып кетеді.
Күріштің крахмалы көбінесе амилопектиннен тұрады. Сондықтан ол йодпен
бояғанда қоңыр түске боялады.
Күріштің аршылмаған дәнін қазақша шалы дейді. Ол ортасында сайы жоқ,
қабықты, қабығының ішкі және сыртқы дәні де қырлы болады. Қабығынан
айырғаннан кейін алынған дән сопақтау келеді, түсі әртүрлі, ұзыны 4.4-
10.0мм, көлденеңі 2.3-4.0, қалыңдығы 1.3-2.8 арасында болады. Эндосперімі
шыны немесе ұнтәрізді болады. Күріштің крахмалы қырлы түйіршіктерден тұрады
да, олар бірімен бірі тұтасып күрделі түйіршіктерге айналады.Екінші
айырмасы, онда амилозадан амилопектин көп. Басқа дақылдармен салыстырғанда
күріште белок аздау - 6.0-11.2 %-ке дейін ғана, ал басқа заттар – крохмал-
58-80, қант -1.5-3.0, клетчатка -9 -12, май -2-5, минералдық заттар 5-7 %
шамасында болады. Егер аршылған күрішті алатын болсақ, ондағы минералдық
заттар 1.5%- ке дейін төмендейді [10].
Күріш піскен кезде,оның дәнінің әр қабаты әртүрлі кебеді.Сыртқы қабаты
ішкі қабаттарына қарағанда тезірек кеуіп,тартылады да соның салдарынан
жоғарғы қабаттарында сызаттар пайда болады.Одан жарма алған
кезды,сызатталған дән сынып,саққа айналады,жарманың түсімі азайып сақтың
түсімі көбейеді. Мұндай сызаттар күрішті күн сәулесі арқылы немесе астық
кептіретін агрегаттарда кептірген кезде,жоғарғы қабаттарының тезірек
кеуіп,осы қабаттарының көлемінің басқа ішкі қабаттарға қарағанда тез
тартылуына байланысты, көп сызаттанады, ал егер ол ақырын кемісе, ішкі
қабаттарының суы жоғарғы қабаттарына алмасып үлгереді де, сызаттанған
дәннің саны кенет азаяды. Бірақ бұл әдіспен кептіруді көптеген аудандарда
іске асыру өте қиын және қымбатқа түседі [11].
1.4 Күріш дақылдарының негізгі қасиеттері мен сорттары
Күріш қорегінің маңызды элементі фосфор болып табылады. Фосфор
тыңайтқыштарын күрішке сепкенде дәннің өнімін жоғарлатады. Фосфор маңызды
органикалық қосылыстардың құрамына енеді де зат алмасуға қатысады.
Сондықтан оның жетіспеуі өсімдіктің өсіп дамуына, әсіресе бастапқы
вегетацияға кері әсер береді. Азотты, фосфорлы, калийлі минералды
тыңайтқыштарын бірге қолданбасақ күріштен жоғарғы өнімді алу мүмкін емес.
Азоттың жетіспеуінен өсу процесі бұзылады, жапырақтар сарғаяды, сағақтардың
дәнденуі төмендеп күріш өсімдігінің өнімділігі азаяды.
Құрамында қоректік элемент — азот бар тыңайтқышты азот тыңайтқышы
дейді. Азот — тіршілік үшін маңызы өте зор элемент, ол жетіспеген жағдайда
есімдіктің жапырағы бозғылт жасыл болып (мысалы, орамжапырак пен
жүгерінің), бойы еспей, жапырағы жұқа және шырыны аз, гүлі майда болады.
Өсімдікке азот тыңайтқышын берсе, есімдіктің өсуі мен дамуы жақсарып, өнім
беруі жоғарылайды. Топырақ арқылы азотты әсімдік аммоний ионы NH4+ және
нитрат ионы N0^ түрінде сіңіреді. Азот тыңайтқыштары минералды және
органикалық болып белінеді Азотты тыңайтқыштарға: калий, натрий және
аммоний (NaN03, KN03,NH4N03) нитраттары (селитра) жатады. Олар — ақ түсті,
суда жақсы еритін кристалл заттар, онда коректік элементазот 15—16% болады.
Аммоний сульфатында (NH4)2S04 21%-ке дейін коректік элемент — азот болады.
Көп қолданылатын тыңайтқыштың бірі— карбамид (мочевина) CO(NH2)2 құрамында
46%-ке дейін азот бар. Сұйық тыңайтқыш аммиак суы NHg, онда қоректік
элемент азот 80% шамасында болады.
Фосфор — барлық тірі организмнің құрамына кіретін маңызды элемент.
Фосфор ферменттердің, дәрумендердің кұрамында болады. Фосфорсыз хлорофилл
түзілмейді, онда өсімдік жапырағы көмірқышқыл газын сіңіре алмайды.
Өсімдікте фосфор жетіспесе, жапырақта қара қошқыл жасыл, қара дақ пайда
болып, өсімдіктің гүлденуі мен пісуі баяулайды. Фосфор тыңайтқышын
топыраққа енгізу арқылы алынатын жемістің сапасы жақсарып, өнімі артады.
Фосфор тыңайтқыштары суда еритін, ерімейтін болып бөлінеді
Қазақстан жеріндегі бай фосфор қорын өңдеу жолын іздеу фосфорлы
қосылыстар химиясын дамытуға негіз болды. Академик Ә.Б. Бектұров Қаратау
фосфоритінен әртүрлі фосфор тыңайтқыштарын алудың ғылыми негізін қалады.
Фосфор қосылыстары мен фосфор тыңайтқыштарын зерттеуде Ә.Б. Бектұров және
оның шәкірттері көп еңбек сіңірді. Қаратау бассейнінің фосфорит кенінен
Тараздың және Шымкенттің өндірістік бірлестіктері және басқа химия
кәсіпорындары фосфор тыңайтқыштарын өндіреді. Калий. Кез келген есімдікке
калий өте қажет. Калий жетіспесе, фотосинтез қарқыны төмендейді. Калий
жеткілікті болса, өсімдікте крахмал, қантты зат, май түзілуі жоғарылайды
және картоп, күнбағыс, жоңышқа, қызылша сияқты есімдіктердің өнімділігі
едәуір артады. Топырақта болатын калий, көбінесе органикалық тыңайтқыштар —
қи, өсімдік күлі арқылы топыраққа түседі. Калий тыңайтқышының негізгі
шикізаты шөптесін және ағаш типтес өсімдіктердің күліндегі карбонат К2С03
түрінде болады. Калий тыңайтқышының көндеріне силъвинит және карналит
жатады. Силъвинит дегеніміз — калий хлориді мен натрий хлоридінің біріккен
тұзы NaCl-KCl, сол сиякты карналит те қос тұз KCl-MgCl,. Калий тыңайтқышына
калий хлориді KC1 және калий нитраты KN03 жатады.
Күріш адам ағзасын жақсы тазалайтын қасиетке ие. Оның түрлі
сұрыптарынан тағам дайындалады. Негізгі азықтық дақылдардың бірі саналатын
күріш дәнінен – спирт, крахмал алынады, сыра қайнатылады, сабанынан қағаз
жасалады. Кебегі — мал азығы. Күріш кебегінен жоғары сапалы май алуға да
болады.
Күріш — калориясы төмен азық. Күріш несімен пайдалы? Күріштің құрамында
глютена жоқ. Глютена дегеніміз — ағзада қатты аллергиялық реакция тудыратын
ақуыздар. Күріш құрамындағы ауыр көмірсулар тағаммен адам ағзасына еніп,
оның бұлшық етіне жинақталады да, күш-қуатты керегінше шығарып отырады.
Күріштің құрамында магний, темір, В тобының дәрумендері бар. Ақуызға бай
күріш ағзаны қажетті амин қышқылдарымен қамтамасыз етеді.
Күріш құрамындағы ауыр көмірсулардың көмегімен адам ағзасында күніне
қант пен майлар құрамы өз мөлшерінде реттеліп отырады. Ағзаға өзге
тағамдармен түскен зиянды заттарды да күріш өз бойына сіңіріп алып,
залалсыздандырады. Сол себепті күріш арқылы ем-дәм (диета) ұстанғанда
ағзадан тұз бен қалдықтар (шлактар) сыртқа шығады. Соның нәтижесінде, жүйке
жүйесі жақсы жұмыс атқарып, ұйқы дұрысталады, бет терісінің түсі
әдеміленеді, ауыздан жағымсыз иіс шықпайтын болады.
Күріштің құрамында калий бар. Ал калий —жүрек қан-тамырының жұмысына,
дертіне шипалы. Өйткені ол жүректің бұлшық еттерін нығайтады, жұмысын
жақсартады. Тағам болып ағзаға түскенінде, күріш ең алдымен тұзды (натрий)
жояды, сол тұздың зияндылығы ағзадағы судың сіңімділігіне кедергі келтіруі.
Яғни күріш ағзаны тұз бен артық судан арылтып, зат алмасу үдерісін
жандандырады [12].
Күріштен жасалған тағам асқазан сөлінің қышқылдығы жоғары, гастрит,
жарасы бар науқастарға да ем.
Күріштің әртүрлі түстері бар. Ең пайдалысы, ашық қоңыр түсті күріш.
Мұндай түсті дақылының құрамында біздің ағзамызға пайдалы зат мол.
Күріштің пішіні де әртүрлі болады:
Ұзын дәнді күрішті — Азия елдері мен Оңтүстік және Солтүстік Америкада,
сондай-ақ, Австралияда өсіреді. Мұндай күріш пісірген кезде бір-біріне
жабыспайды. Сол себепті, еуропалық және азиялық тағамдарды дайындағанда көп
қолданылады.
Орта дәнді күріш — АҚШ, Бирма, Испания, Италия және Австралияда
өсіріледі. Тамақ дайындаған кезде күріштің бұл түрі аздап жабысып қалуы
мүмкін. Алайда, ол басқа азық-түліктердің хош иісін өзіне жақсы сіңіреді.
Дөңгелек дәнді күріш — бұл күрішті көп жағдайда отандық деп айтуға
болады. Бірақ, Италия, Украина, Қытай және Жапониядан да әкелінуі мүмкін.
Тағам дайындаған кезде ол өте жұмсақ болады, көп сұйықтықты
сіңіретіндіктен, жиі жабысып қалады.
Ағзаны тазартуға арналған күріш диетасына жоғарыда айтылған сұрыптардың
кез келгенін қолдануға болады.
Күріштің азотпен қоректенуі кеңінен зерттелген. Күріш азот
тыңайтқыштарымен жақсы қоректенеді, олар күріштің тыңайтқыштар жүйесінде
маңызды (шешуші) роль атқарады. Бұл кезде тыңайтқыштағы азоттың күйіне
(формасына) назар аудару қажет. Күріш егістіктерінде аммиакты (аммоний
сульфаты, аммоний хлориді, сусыз аммиак, аммонийі бар күрделі тыңайтқыштар)
күйдегі немесе амидті (мочевина немесе карбамид, кальций цианамиді) күйдегі
азоты бар тыңайтқыштар ғана қолданылады. Өйткені олардың топырақтағы
айналым процесінде аммонийлі азот түзіледі. Азоттың әр түрлі күйде
(аммиакты және нитратты) күрішке енуінің басты себептерінің бірі олардың
күріш егетін аймақтардың су алған топырақтарында тұру дәрежесінің әр түрлі
болуы болып табылады.
Күріш сорттары: Күрішті кейбір Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде (Қытай,
Жапония, Вьетнам) көшеттен өсіреді. Күріштің бірнеше сорттары бар.
Қазақстанда көбірек таралғаны – Алакөл және Үштөбе сорттары. Оларды Қазақ
егіншілік ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары шығарған, негізінен,
Қаратал өзені бойында өсіріледі. Маржан сорты – Қазақ күріш ғылыми-зерттеу
институты (қазіргі Ы. Жахаев атындағы Қазақ күріш ғылыми зерттеу
институты) шығарған. Қызылорда облысының күріш егісінің 65 – 70%-ын осы
сорт алады. Қызылорда қаласында осы ғылыми зерттеу институтында қазіргі
таңда күріш сорттарының бірнеше түрін шығарып жатыр, атап айтқанда, олар:
Арал-202, Түгіскен, Мадина, Ару, Айсәуле, КазВетта т.б. Алтынай сорты –
Қазақстан Ғылым Академиясының Өсімдіктер физиологиясы, генетикасы және
биоинженериясы институтында шығарылған. Бұл сорт Алматы облысында
аудандастырылған, негізінен, Іле өзені бойындағы Ақдала аймағында
өсіріледі. Күріш – негізгі азықтық дақылдардың бірі. Күріш дәнінен спирт,
крахмал алынады, сыра дайындалады, сабанынан қағаз жасалады. Кебегі – мал
азығы, одан жоғары сапалы май алуға болады.
ТМД-да күріштің көптеген сорттары аудандасқан. Оның ішінде Жапон және
Индия бұтағына жататын сорттар бар. Күрішті екі топқа бөледі.
1. Ұзын дәнді- егер оның ұзыны көлденеңінен үш есе үлкен болса.
2. Егер дәннің ұзыны көлденеңінен екі есе ғана үлкен болса, оны домалақ
дәнді топқа жатқызады. Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz