«Ұлттық ырғақтар» композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану әдістері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ..3
1 СӘНДІК.ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ЖӘНЕ СӘНДІК БҰЙЫМДАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақтың халықтық сәндік өнері және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақтың сәндік бұйымдары арқылы сәндік қолөнерін дамыту ерекшеліктері ... ... ... ..19
2 ҰЛТТЫҚ СӘНДІК ҚОЛӨНЕР БҰЙЫМДАРЫНДА ОЮ.ӨРНЕКТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
2.1 Қазіргі қазақстандық сәндік қолөнер туындыларындағы ою.өрнектерді қолданылу мазмұны ... ... ... ...38
2.2 «Ұлттық ырғақтар» тақырыбындағы композициясында ою.өрнектерді тиімді қолдану тәсілдері ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ...62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... 64
1 СӘНДІК.ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ЖӘНЕ СӘНДІК БҰЙЫМДАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақтың халықтық сәндік өнері және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақтың сәндік бұйымдары арқылы сәндік қолөнерін дамыту ерекшеліктері ... ... ... ..19
2 ҰЛТТЫҚ СӘНДІК ҚОЛӨНЕР БҰЙЫМДАРЫНДА ОЮ.ӨРНЕКТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
2.1 Қазіргі қазақстандық сәндік қолөнер туындыларындағы ою.өрнектерді қолданылу мазмұны ... ... ... ...38
2.2 «Ұлттық ырғақтар» тақырыбындағы композициясында ою.өрнектерді тиімді қолдану тәсілдері ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ...62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... 64
Ұлттық сәндік қолөнері қазақ халқының көнеден келе жатқан ұлттық құндылықтарының бірегейі. Өткен ғасырда өмір сүрген қазақ ұсталары мен шеберлерінің, зергерлерінің мұраларын бүгінгі ұрпаққа насихаттау, мұражай қорында сақталған жәдігерлерді ел назарына ұсыну - қазіргі күн талабы. Өйткені халқымыздың қолынан шыққан сәндік өнер туындылары саналуан қырымен, жасалу шеберлігімен, құндылығымен қазақ халқының ұлттық байлығын, сәндік қолөнер кәсібінің бірегей, ерекше дәстүрін әлемге паш ететінін ұғындырудың маңызы зор.
Қазақтың сәндік қолөнер кәсібімен сәндік қолданбалы өнерін қолданыстағы және мұражай қорындағы жәдігерлер негізінде түсіндіру қажеттігі қазір басым. Тоқыма өнері, сол сияқты киіз басу, тері илеу, зергерлік т.б. өнер түрлері сәндік-қолданбалы өнер түрлеріне жатқызылғандықтан, қазіргі заман талаптарына сай, сәнді де көркем болуы тиіс, яғни халықтың эстетикалық идеалдары мен талғамдарынасәйкес болуы жалып талаптарға негізделеді.
Сәндік-қолданбалы өнер қазақ халқының дүниетанымы мен материалдық мәдениетінің маңызды бір бөлшегі, ал шеберлердің қолынан шыққан әсемдік заттар – халқымыздың ұлттық мәдениетінің алтын қазынасына айналған асыл мұра деп есептеуіміз керек.Әрбір адамның ата-тегін, елінің тарихын, ана тілін білуі, ұлтын сүюі қасиетті парызы, ал ұлтының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, мәдениетін, өнерін өмір бойы сақтап ұстануы, дамытуы ата-баба рухы алдындағы мәңгілік борышы мен міндеті екенін бүгінгі жастарға түсіндіру қажет.
Қазақтың сәндік қолөнер кәсібімен сәндік қолданбалы өнерін қолданыстағы және мұражай қорындағы жәдігерлер негізінде түсіндіру қажеттігі қазір басым. Тоқыма өнері, сол сияқты киіз басу, тері илеу, зергерлік т.б. өнер түрлері сәндік-қолданбалы өнер түрлеріне жатқызылғандықтан, қазіргі заман талаптарына сай, сәнді де көркем болуы тиіс, яғни халықтың эстетикалық идеалдары мен талғамдарынасәйкес болуы жалып талаптарға негізделеді.
Сәндік-қолданбалы өнер қазақ халқының дүниетанымы мен материалдық мәдениетінің маңызды бір бөлшегі, ал шеберлердің қолынан шыққан әсемдік заттар – халқымыздың ұлттық мәдениетінің алтын қазынасына айналған асыл мұра деп есептеуіміз керек.Әрбір адамның ата-тегін, елінің тарихын, ана тілін білуі, ұлтын сүюі қасиетті парызы, ал ұлтының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, мәдениетін, өнерін өмір бойы сақтап ұстануы, дамытуы ата-баба рухы алдындағы мәңгілік борышы мен міндеті екенін бүгінгі жастарға түсіндіру қажет.
1 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Қазақстан, 1969
2 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Алматы: Өнер, 1986, 1987, 1994
3 Тохтабаева Ш.Ж. Казахские ювелирные украшения. Алма-Ата: Онер. 1985
4 Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. Алматы: Ғылым, 1991
5 Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987
6 Асан Бахти. Шумерлер. Скифтер. Қазақтар. – Алматы 2002.
7 С.В. Иванов. Сібір халықтарының өрнектері тарихи қайнар көз сияқты. – М.-Л., 1963.
8 Э.А. Масанов. Қазақ ауылындағы ұсталық және зергерлік қолөнері. – Алматы, 1961.
9 Мұражай заттарын ғылыми баяндап жазу жүйесі: Анықтама. – Санкт-Петербург, Ресей Этнографиялық мұражайы. 2003.
10 Н. Сычева. Орта Азия мен Қазақстан халықтарының зергерлік әшекейлері. – Мәскеу, Советский художник, 1984.
11 Маңғыстаудың зергерлік өнері, «Сардар» баспа үйі Алматы – 2008 жыл
12 Маңғыстаудың дәстүрлі қолөнері, Алматы – 2001 жыл
13 Қазақтың ою-өрнектері мен зергерлік бұйымдары, «Фолиант» баспасы, Астана – 2008 жыл.
14 Асан Бахти. Шумерлер. Скифтер. Қазақтар. – Алматы, «Көшпенділер» баспа үйі, 2002.
15 . С.В. Иванов. Сібір халықтарының өрнектері тарихи қайнар көз сияқты. – М.-Л., 1963.
16 . Э.А. Масанов. Қазақ ауылындағы ұсталық және зергерлік қолөнері. – Алматы, 1961.
17 В.М. Массон. В.И. Сарианиди. Қола дәуірдегі ортаазиялық күйдірілген сары саз. – М., 1973.
18 Мұражай заттарын ғылыми баяндап жазу жүйесі: Анықтама. – Санкт-Петербург, Ресей Этнографиялық мұражайы. 2003.
19 . А.А. Серкина. Ертедегі қытай жазуының шифрды жай жазуға айналдыру тәжірибесі. – М., 1973.
20 Н. Сычева. Орта Азия мен Қазақстан халықтарының зергерлік әшекейлері. – Мәскеу, Советский художник, 1984.
21 Г. Шымырбаева. Қазақ киімі: қажетті зерттеулер. «Казахстанская правда»,18.11. 2005.
22 Әбдуәлиева Ш "Халық қолөнері" Алматы. Рауан. 1992
23 Байжігітов Б "Бейнелеу өнерінің теориялық мәселелері" Ақтөбе. "А-полиграфия" ЖШС . 2003
24 Болатбаев Қ, Ибрагимов Ұ "Бейнелеу өнері" Алматы "Ата-мұра" 2001
25 Газарян и. "Прекрасная своими руками" Москва. 1986
26 Джанибеков У "Культура Казахского ремесла" Өнер 1982
27 Егорова Р.И. Монастырная В.П. "Іс тіге біл" "Рауан" Алматы 1993
28 Касиманов С. "Қазақ халқының қолөнері" Алматы 1995
29 Лученкова Е. "Как сделать нужные и полезные вещи" Минск Хор-вест 1999.
30 Маргарита Максимова. Марина Кузмина "Вышываем крестом" Москва "Эксмо" 2004
31 Өмірбекова М.Ш. "Қазақ халқының дәстүрлі өнері" "Алматы кітап" 2004
32. Тәжімұратов Ә "Шебердің қолы ортақ" Алматы 1977
33. "Шаңырақ" үй тұрмысы энциклопедия, Алматы 1989
34. "Энциклопедия рукоделие" Москва 2000 Борисовский Г: Красота и стандарт. М. 1968.
35 . Сенешаль М. Дж.Флекс. Узоры симметрии. 1980.
36 . Схнамеровская Т.П. Направление, творческий метод и стиль в искусстве. Лениздат. 1975.
37. Ақайқызы З. Ою-өрнек ой айтар. (Монғолия қазақтарының ою-өрнектері мен қолөнері). Алматы. 1996.
38. Әбдіғаппарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. Алматы.1999.
39. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. 1-том. Алматы. 1986.
40. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. Алматы. 1979.
41. Нурмухаммедов Н. Искусство Казахстана. М. 1970.
42. Тоқтабаева Ш.Ж. Қазақтың зергерлік әшекейлері. Алматы.1985.
43. Жәнібеков Ө. Жолайырықта. Алматы. Рауан. 1995.
44. Шаңырақ. Үй-тұрмыстық энциклопедиясы.
45. Маргулан А. Казахская юрта и ее убранство. М. 1964.
46. Қалиев С. Оразаев М. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Алматы. Рауан. 1994.
47. Әбдалаева Ш. Халық қолөнері. Алматы. Рауан. 1992.
2 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Алматы: Өнер, 1986, 1987, 1994
3 Тохтабаева Ш.Ж. Казахские ювелирные украшения. Алма-Ата: Онер. 1985
4 Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. Алматы: Ғылым, 1991
5 Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987
6 Асан Бахти. Шумерлер. Скифтер. Қазақтар. – Алматы 2002.
7 С.В. Иванов. Сібір халықтарының өрнектері тарихи қайнар көз сияқты. – М.-Л., 1963.
8 Э.А. Масанов. Қазақ ауылындағы ұсталық және зергерлік қолөнері. – Алматы, 1961.
9 Мұражай заттарын ғылыми баяндап жазу жүйесі: Анықтама. – Санкт-Петербург, Ресей Этнографиялық мұражайы. 2003.
10 Н. Сычева. Орта Азия мен Қазақстан халықтарының зергерлік әшекейлері. – Мәскеу, Советский художник, 1984.
11 Маңғыстаудың зергерлік өнері, «Сардар» баспа үйі Алматы – 2008 жыл
12 Маңғыстаудың дәстүрлі қолөнері, Алматы – 2001 жыл
13 Қазақтың ою-өрнектері мен зергерлік бұйымдары, «Фолиант» баспасы, Астана – 2008 жыл.
14 Асан Бахти. Шумерлер. Скифтер. Қазақтар. – Алматы, «Көшпенділер» баспа үйі, 2002.
15 . С.В. Иванов. Сібір халықтарының өрнектері тарихи қайнар көз сияқты. – М.-Л., 1963.
16 . Э.А. Масанов. Қазақ ауылындағы ұсталық және зергерлік қолөнері. – Алматы, 1961.
17 В.М. Массон. В.И. Сарианиди. Қола дәуірдегі ортаазиялық күйдірілген сары саз. – М., 1973.
18 Мұражай заттарын ғылыми баяндап жазу жүйесі: Анықтама. – Санкт-Петербург, Ресей Этнографиялық мұражайы. 2003.
19 . А.А. Серкина. Ертедегі қытай жазуының шифрды жай жазуға айналдыру тәжірибесі. – М., 1973.
20 Н. Сычева. Орта Азия мен Қазақстан халықтарының зергерлік әшекейлері. – Мәскеу, Советский художник, 1984.
21 Г. Шымырбаева. Қазақ киімі: қажетті зерттеулер. «Казахстанская правда»,18.11. 2005.
22 Әбдуәлиева Ш "Халық қолөнері" Алматы. Рауан. 1992
23 Байжігітов Б "Бейнелеу өнерінің теориялық мәселелері" Ақтөбе. "А-полиграфия" ЖШС . 2003
24 Болатбаев Қ, Ибрагимов Ұ "Бейнелеу өнері" Алматы "Ата-мұра" 2001
25 Газарян и. "Прекрасная своими руками" Москва. 1986
26 Джанибеков У "Культура Казахского ремесла" Өнер 1982
27 Егорова Р.И. Монастырная В.П. "Іс тіге біл" "Рауан" Алматы 1993
28 Касиманов С. "Қазақ халқының қолөнері" Алматы 1995
29 Лученкова Е. "Как сделать нужные и полезные вещи" Минск Хор-вест 1999.
30 Маргарита Максимова. Марина Кузмина "Вышываем крестом" Москва "Эксмо" 2004
31 Өмірбекова М.Ш. "Қазақ халқының дәстүрлі өнері" "Алматы кітап" 2004
32. Тәжімұратов Ә "Шебердің қолы ортақ" Алматы 1977
33. "Шаңырақ" үй тұрмысы энциклопедия, Алматы 1989
34. "Энциклопедия рукоделие" Москва 2000 Борисовский Г: Красота и стандарт. М. 1968.
35 . Сенешаль М. Дж.Флекс. Узоры симметрии. 1980.
36 . Схнамеровская Т.П. Направление, творческий метод и стиль в искусстве. Лениздат. 1975.
37. Ақайқызы З. Ою-өрнек ой айтар. (Монғолия қазақтарының ою-өрнектері мен қолөнері). Алматы. 1996.
38. Әбдіғаппарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. Алматы.1999.
39. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. 1-том. Алматы. 1986.
40. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. Алматы. 1979.
41. Нурмухаммедов Н. Искусство Казахстана. М. 1970.
42. Тоқтабаева Ш.Ж. Қазақтың зергерлік әшекейлері. Алматы.1985.
43. Жәнібеков Ө. Жолайырықта. Алматы. Рауан. 1995.
44. Шаңырақ. Үй-тұрмыстық энциклопедиясы.
45. Маргулан А. Казахская юрта и ее убранство. М. 1964.
46. Қалиев С. Оразаев М. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Алматы. Рауан. 1994.
47. Әбдалаева Ш. Халық қолөнері. Алматы. Рауан. 1992.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қуандық Жанна Бостандыққызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық ырғақтар композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану әдістері
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Түркістан-2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Өнер факультеті
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доцент м.а.
_________________ Е.Ауелбеков
_____ ______________ 2016 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық ырғақтар композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану әдістері
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Орындаған:
ӨКМ-211 тобының студенті Қуандық Ж.Б.
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.д., профессор Ералин Қ.Е.
Түркістан-2016
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ЖӘНЕ СӘНДІК БҰЙЫМДАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақтың халықтық сәндік өнері және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақтың сәндік бұйымдары арқылы сәндік қолөнерін дамыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 ҰЛТТЫҚ СӘНДІК ҚОЛӨНЕР БҰЙЫМДАРЫНДА ОЮ-ӨРНЕКТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
2.1 Қазіргі қазақстандық сәндік қолөнер туындыларындағы ою-өрнектерді қолданылу мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Ұлттық ырғақтар тақырыбындағы композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлттық сәндік қолөнері қазақ халқының көнеден келе жатқан ұлттық құндылықтарының бірегейі. Өткен ғасырда өмір сүрген қазақ ұсталары мен шеберлерінің, зергерлерінің мұраларын бүгінгі ұрпаққа насихаттау, мұражай қорында сақталған жәдігерлерді ел назарына ұсыну - қазіргі күн талабы. Өйткені халқымыздың қолынан шыққан сәндік өнер туындылары саналуан қырымен, жасалу шеберлігімен, құндылығымен қазақ халқының ұлттық байлығын, сәндік қолөнер кәсібінің бірегей, ерекше дәстүрін әлемге паш ететінін ұғындырудың маңызы зор.
Қазақтың сәндік қолөнер кәсібі мен сәндік қолданбалы өнерін қолданыстағы және мұражай қорындағы жәдігерлер негізінде түсіндіру қажеттігі қазір басым. Тоқыма өнері, сол сияқты киіз басу, тері илеу, зергерлік т.б. өнер түрлері сәндік-қолданбалы өнер түрлеріне жатқызылғандықтан, қазіргі заман талаптарына сай, сәнді де көркем болуы тиіс, яғни халықтың эстетикалық идеалдары мен талғамдарына сәйкес болуы жалып талаптарға негізделеді.
Сәндік-қолданбалы өнер қазақ халқының дүниетанымы мен материалдық мәдениетінің маңызды бір бөлшегі, ал шеберлердің қолынан шыққан әсемдік заттар – халқымыздың ұлттық мәдениетінің алтын қазынасына айналған асыл мұра деп есептеуіміз керек. Әрбір адамның ата-тегін, елінің тарихын, ана тілін білуі, ұлтын сүюі қасиетті парызы, ал ұлтының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, мәдениетін, өнерін өмір бойы сақтап ұстануы, дамытуы ата-баба рухы алдындағы мәңгілік борышы мен міндеті екенін бүгінгі жастарға түсіндіру қажет.
Казіргі кезде сәндікке арналған ұлттық сәндік бұйымдарының жиынтығын зерттеу өнер іліміндегі өзекті мәселенің бірі болып саналады. Қазіргі таңда ұлттық сәндік қолданбалы өнер бұйымдарына деген сұраныстың артуы мен сол бұйымдарды жасауға үйрету әдістерін жаңарту қажеттілігі арасындағы, сол сияқты жас ұрпақты сәндік-қолданбалы өнерге баулу мәселесінің өзектілігі мен шығармашылық іс-әрекеттерге үйрету жұмыстарында ұлттық ою-өрнектерді пайдаланудың әлі де болса өз деңгейінде болмауы арасындағы қарама-қайшылықтар зерттеу тақырыбымызды Ұлттық ырғақтар композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану әдістері деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Сәндік қолөнер бұйымдарының пайда болуын қарастыру және гобелен жасауда ою-өрнектерді тиімді қолдану әдістерін көрсету.
Зерттеу нысаны: Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері мен халықтық тоқыма өнеріне үйрету үдерісі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
қазақтың халықтық сәндік қолөнері және оның дамуын қарастыру;
қазақтың сәндік бұйымдары арқылы сәндік қолөнерін дамыту ерекшеліктерін анықтау;
қазіргі қазақстандық сәндік қолөнер туындыларындағы ою-өрнектерді қолданылу мазмұнын айқындау;
Ұлттық ырғақтар тақырыбындағы гобелен композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану тәсілдерін көрсету.
Зерттеудің көздері: Философия, психология, педагогика ғылымдарының дүниетаным, білім, өнер туралы ғылыми еңбектері, зерттеліп отырған мәселеге байланысты қазақстандық, алыс, жақын шет елдік философтардың, психологтардың, өнер саласындағы еңбектері.
Зерттеу әдістері: Философиялық, психологиялық, өнер саласындағы зерттеулер және талдау, бақылау, әңгімелесу, сауалнамалар жүргізу .
Зерттеу жұмысының теориялық мәні: Зерттеу жұмысы бойынша қарастырылған бірқатар материалдар өнер , Қазақтың халықтық зергерлік өнері, қыз- келіншектердің әшекей түрлері туралы теориялық ілімді толықтырады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: Қазақтың халықтық сәндік-қолданбалы өнері, тоқыма өнері, кілем тоқу немесе гобелен тоқу бұйымдарының жиынтығы туралы практикалық құнды материалдар толықтырылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Сәндік қолданбалы өнер және сәндік бұйымдардың пайда болуының теориялық мәселелері
Қазақтың халықтық сәндік өнері және оның дамуы
Әрбір азаматтың ата –тегін, елінің тарихын, ана тілін білуі, ұлтын сүюі қасиетті парызы, ал ұлтының әдет–ғұрпын, салт – дәстүрін, мәдениетін, өнерін өмір бойы сақтап, ұстануы, дамытуы ата–баба рухы алдындағы мәңгілік борышы мен міндеті.
Қазіргі Қазақстан аумағында техникалық және көркемдік тұрғыдан жетілген зергерлік өнер алғашқы темір дәуірінде-ақ пайда болған. Жетісудан жануарлар – таутеке, ілбісін, қабан бейнесі бедерленген мыс қазандар мен ғибадат бұйымдары (б.з.д. 5 – 4 ғ.), сақ ханзадасының алтынмен апталған сауыт-саймандары (Есік қорғаны, б.з.д. 4 ғ.), әйелдің алтын бас киімі (Қарғалы қазынасы, б.з.д. 2 – б.з.2 ғ.), жарқырауық тас орнатылған сырғалар (Ақтас-1 қорымы, б.з. 2 – 5 ғ.) табылған. Бұларда бірін-бірі толықтыратын техникалық тәсілдер – бейнелеп құю, бедерлеу, қалыпқа салып қысу, бір затқа бір затты оюластыру, кіріктіру, күмістеу, термелеу, өру, бұрау, тоқымалау, әбзелдеу, сіркелеу, қақтау, әшекейлеу, т.б. қолданылған [1]. Кеткеніміз оралып, жоғалғанымыз табылып, өшкеніміз қайта жанған тәуелсіздік шапағаты төгілген осынау кезеңде, егемендігіміздің еңселі жылдарының жарқын бір жемісі – мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасының жасалып, жүзеге аса бастауы. Оның мақсаты – халқымыздың бірегей ұлттық мәдениет, мәдени құндылықтарын іздеп, тауып, зерттеп әлемге әйгілеу. Осыған қазақтың ұмытылып, назардан тыс қалыңқырап бара жатқан киелі де бірегей ұсталық кәсіп, зергерлік өнерін қайта тірілту, дамыту бағытында ізденістер, зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Ұлы дала төсінде соңғы үш мың жыл бойы салтанат құрған көшпелі өмір салтының ең соңғы мұрагері қазақ халқы. Содан болар, көшпелі қазақтың материалдық және рухани мәдениеті тікелей байырғы салтпен шендесіп жатыр. Ер адамдардың қолынан шыққан қолөнер түрлері атадан балаға мұра боп қалып, бізге дейін үзілмей жалғасып келе жатқан өнер.
Әр ұлттың өзіне тән ерекшелігі бар. Оны қол өнерінен, музыка мәдениетінен, би өнерінен, тұрмысынан байқаймыз. Ою-өрнектерін, зергерлік әшекей заттарын көре отырып, ән-күйлерді тыңдай отырып оның қай ұлттқа тән екенін ажырата білуге болады. Қандай халықтың болмасын салт-дәстүрі, өнері сол халықтың мінез-құлық қасиеттерін таныта алады.
Елбасы Жолдауында білім саласы қызметкерлерінің алдына үлкен міндеттер қойды. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс, деп атап көрсетті.
Сол сияқты халықымыздың атадан балаға мирас болып келе жатқан ұлттық дәстүрі ауыз толтырып айтарлықтай. Біздің ұлттық дәстүріміз қайталанбас тек қазақ халқына тән қасиеттер деп танылады.Ұрпақтан ұрпаққа көшетін тарихы қалыптасқан дәстүр ұлтымыздың мінез-құлқымен іс-әрекетінің рухани негізі. Ұлттық дәстүр,өнермен тығыз байланысты екені бәрімізге белгілі. Өнері дамыған ел ұлттық дәстүрге де бай. Өнер өмірде күнделікті болып жататын тыныс тіршілікті санадағы образдар арқылы іс-әрекеттің бейнелеуінен туындайды. Өнер туындылары өзінің ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді.
Көркем сурет, мүсін, графика, көркем әдебиет, театр, кино өнері өмірдегі құбылыстар арқылы бейнеленсе, ал музыка, би, сәулет өнері адамның ішкі жан дүниесінің толғанысынан пайда болады.
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық дәстүрлі өнер жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайысысының талай ғасырлық тарихы бар.
Қазақтың өрнекті әшекейімен істелетін қолөнерінің түрлері де, атаулары да өте көп. Солардың ішінде халық арасында көбірек тарағаны – ою-өрнек. Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі.
Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі, діни тұрғыда салынған әр түрлі құрылыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер - халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Қазақ халқының этнографияиялық әдет-ғұрыптарының кейбір элементтерінің де ою, сызу, бедерлеу, бейнелеу, өрнектерінен белгілі бір орын алғандығы байқалады. Мысалы: бұрынғы ру таңбалары, малдардың ен-таңбалары, діни сенімдер негізіндегі ай, жұлдыз, аспан әлемін тұспалдау және тағы басқаларын айтуға болады.
“Ай”, “Жарты ай” өрнектері шынында да аспандағы айды мезгеп жасалынған. Бұлар көбінесе діни орындардың сәулеттік безендіруінде, мешіт-медреселердің мұнараларында, мазараттарда, жайнамаз сияқты заттарда көбірек кездеседі. “Ай” өрнегінің ислам діні келуден көптеген жылдар бұрын шыққаны анық. Мұның себебі де жоқ емес. Бір замандарда көптеген қауымдар ай мен күнге, от пен жұлдызға табынған. Жаратылыс құбылыстарынан мағұлматсыз заманда ай да, күн де, жұлдыз да тәңірі болып көрінген. Осыған байланысты аспан әлеміндегі денелердің ең көріктісі және құбылысы көп айды олар тәңірі тұтып жалбарынған, оған құрбандықтар шалған. Қазақтардың тілек тілер, бата қылар жиындарда көк қасқа малды айтып союы да осы ескілік нанымнан қалған әдет. Көк дегенде, түсіне қарай аспанды тұспалдаса, қасқа дегенде сол көктегі айды тұспалдаған [4, 16 б.].
Осыдан біз өмірдегі болған оқиғалар мен аңыздардың, діни ұғымдардың өрнек, әшекей істердің кейбір элементтеріне әсер еткендігін байқаймыз. Осындай өткен замандағы әдебиеттер де, халық ауызындағы аңыз деректерде, қазіргі шеберлердің айтуына қарағанда, ою-өрнектердің, жалпы дәстүрлі өнердің қайсысы болса да белгілі бір діни наным-сенімнен немесе бір ұғымды бейнелеуден туғандығы анықтала түседі.
Міне сол ата-бабаларымыздың діни наным-сенімі бүгінгі таңдағы өнертуындыларынан жалғасын тауып отыр. Мысалы: Тамғалы тас, Ешкі өлмесаңғарларынан күн басты құдайлар мен күннің нұры сияқты ұшқын шашқан дөңгелек басты антропоморфтық кескіндер тасқа қашалып салынған. Дәл осы бейнелер қазіргі таңда басқаша қырынан жалғасын тауып отыр. Атап айтқанда, Алматы өткізілген 1990 жылдары Халықаралық “Азия дауысы” ән байқауының таңбасын Б.Заурбекованың ұлттық қол өнеріндегі “Күн басты тәңірі” атты гобелен жұмысынан байқауымызға болады. Қазақстанның елдік таңбасы туымызда тектен тек күн бейнесі бейнеленбеген, өйткені Күн - мәңгіліктің символы.
Мәселен, ер-тұрман көне заманнан бері көшпелі халық өмірінің заңды қажеттілігіне сай қалыптасты, ауқатты қазақ отбасы өз бетімен салт жүруге жараған барлық балаларына түгелдей ер-тұрман дайындаған. Ал, қайсыбіреулері баласы туысымен-ақ атақты ершілер қосқан тамаша ер, сәнді тұрмандарын дайындауға қамданатын. Сондықтан, қазақ даласының қай жерінде болмасын ер тоқым жасау ісі кең өріс алған. Осыған орай ершілер өнері жоғары бағаланып, тәжірибелі ершілерді қысы–жазы бірдей қолдан- қолға тигізбей ер қостырып отырған.
Еркектерге арналған қазақ ерлерінің сүйегі жұқа және ықшам болатындықтан,олар өте жеңіл келеді.Күміс әшекейлері тым шағын, бірақ өте ұнамды болады. Еркек ерлерін әшекейлеуге мүйіз бен сүйек жиі қолданылады. Мұндай заттарды алдын ала дайындап алып, бетіне сан түрлі өрнектер жүргізіп, көбінесе ердің қасына ойып орнатады. Сүйек әшекейлері орнатылатын ерлер мүйіз түсін ашатындай басқа түсті бояумен болады. Бұлай жасалған ерлер өте сыпайылығымен көз тартады. Бұл туралы өткен ғасырдың екінші жартысында қазақ даласын көп аралаған генерал А.К. Гейнс те атап көрсеткен еді.
Қазақстанның қай облысында болмасын әйелге арналған ер өзінің үлкендігімен де, әдемілігімен де көзге түседі. Әйел ерінің сүйегі ауыр, әшекейі де мол болады. Мұндай ер-тұрмандарға, негізінен алтын, күміс, асыл тас, сүйек, мүйіз, былғары, шұға және барқыт пайдаланылған. Мұндай ердің сыртқы пішініне келетін болсақ алдыңғы қасы өте биік, артқы қасы жалпақ келеді.Әрі әйелге арналған ердің алдыңғы және артқы беті түгелдей күміс шабылған темір пластинкалармен немесе қақталған күміс әшекейлермен безендіріледі[2].
Ежелгі шеберлердің ішінде оюлау, әрлеу жұмыстары айқын байқалатын әсіресе зергерлік сәндік өнердің алатын орны ерекше, сондықтан осы сәндік қолөнер түріне көбірек тоқтағанды жөн көрдік. Олардың қолынан шыққан шебер мүсіндер – арқардың (не қошқардың) басы, мүйізі. Ол жүзіктерде, білезіктерде, алқаларда, шолпыларда көбірек кездеседі. Сондай-ақ, ежелгі өнерде кездесетін көркем мүсіннің бір түрі – таутеке бейнесі. Мысалы, таутекенің қияда қатып тұрған сәті (қаптырмада), басы, мүйізі (жүзікте), бөкеннің, еліктің басы, олардың жаудыраған көзі (ілгекте, қаптырмада, жүзікте) әдемі шекілген. Сол кездегі зергерлер, әсіресе, арыстанды бейнелеуге көп көңіл бөлген. Арыстанның бас бейнесі алқаға, білезікке әсем түсірілген, кейде қанатты арыстан түрінде келтірілген. Байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері бұйымдарындағы бейнелердің барлығы құю, қырнау, безеу, қақтау әдістерімен, жұмыр мүсін не рельеф түрінде жасалған. Олардың көпшілігі ат әбзелдерінде, кісенің ілгектерінде, киімнің қапсырмаларында, әйел әшекейлерінде, музыка аспаптарында, қару-жарақтарда тамаша әшекей рөлін атқарып, ғажайып үндестік тапқан. Сақ, ғұн, үйсін дәуіріндегі шеберлер зергерлік ісін өте биік сатыға көтерген. Металл қақтау, оны құю, жұмырлау өнерін толық меңгеріп, неше алуан ғажайып мүсіндер жасай білген. Алтыннан, күмістен, қоладан пішін жасаумен бірге, оның бетіне асыл тас орнату әдісін де меңгерген.
Орта ғасырларда зергерлік өнер жекелеген шеберлердің ықпалынан шығып, қолөнерлік өндіріске айналды. Бұған, Оңтүстік Қазақстан және Орталық Қазақстан аумағындағы көне қалалар орнынан табылған ескерткіштер айғақ бола алады. Осы кезеңде ат әбзелдерін өрнектеу (күмістеу, асыл, жартылай асыл тастармен әшекейлеу, бедерлеу, бұрау) дамып, қару-жарақтар, күнделікті тіршілік құралдары – қола шырағдандар, ыдыс-аяқ (Оңтүстік Қазақстан, 10 – 13 ғ-лар) жасалған [3].
Ел арасындағы халық шеберлері түрлі көркем, нәзік істерді қарапайым әдіспен орындайды. Көбінесе білезік, өңір жиек, сақина, сырға, тіс шұқығыш (бұрын алтын, күміспен орнектеп жасап, қалтаға салып жүретін), қиықша, қоза, шолпы, алқа, қапсырма, сәукеле түйреуіш, мық, ілгек, сағат бау, үзбе, түйме, түйменің сабағы, бұрама, деңбет (дөңбет), кемер белдік, кісе сияқты адамның өз бойын әсемдейтін заттарды жасады. Ыдыс-аяқ, ағаш төсек, ер-тұрман, қару-жарақ, жазу жабдықтары, темекі салғыш, насыбай шақша, опа сауыт, домбыра, қобыз, сырнай және т. б. алуан түрлі жиһаздарды әшекейледі. Зергерлікті жұмыстың орындалу әдістеріне қарай: техника жолымен преске, қалыпқа салып қысу, балқытқан металдарды арнаулы қалыптарға қүю, бір металға екінші металды оюластырып жапсыру, тұтас металдың бетін ою, сызу арқылы өрнектеу, металдарга алтын, күміс жалату, металды қақтау, қуыстау, жұмырлау, домалақтау, шашақтау сияқты бірнеше түрге бөледі. Бұл заттарды қалай жасалатындығын әнгіме етейік.
Қазақстан мемлекеті бүгінгі таңда әлемдік мәдениет, өркениет аясында зайырлы, мәдениет аралық сұхбат бағытын ұстанған мемлекет ретінде танылып отыр. Жер бетіндегі барша халықты өзінің толқынына тартып отырған жаһандану үрдісі қазақ мәдениетін де тыс қалдырмасы анық. Осы орайда ұлттық мәдениеттің ұлттығын, ерекшелігін, өзіндік бірегейлігін танытып, жаһандық емес, ұлттық мәдениет қалпында сақталуына көмектесетін басты арқау – дәстүр. Дәстүр – бұл әрбір ұлттың баға жетпес мұрасы, көнеден келе жатқан ілкі бастауы. Дәстүр (лат. tradito – тапсыру, жалғастыру) сан ғасырлар бойы қалыптасқан, атадан балаға мұрагерлік ретінде беріліп отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, адамзат баласының рухани кеңістігін танытатын қазына болып табылады. Тарих қойнауында жатқан асыл мұралар бүгінгі таңда Президент тарапынан қолдау көрген Мәдени мұра бағдарламасының негізінде мәдени ортамызды толтырып, қазақтың қоржынының үлес салмағын арттыруда.
Сахарада өздерінің бірегей дарындылығымен көзге түсіп, бармағынан бал тамған ағаш шеберлері тамаша ұлттық өнер туындыларын мұра еткен. Олардың ағаш тамырынан ойып, өрнектермен көмкерген әдемі тостағандары, бүйрек формалы қымыз ожаулары, күміспен құймалап, асыл тастармен безендірген тегенелері, піспек бастар мен шыны-аяқ салатын ағаш құтылары - асқан шеберліктің жемісі. Бұған қоса, қазақтың күмбірлеген домбырасы мен сазды әуенді қобызын жасау сияқты музыка аспаптарын сомдау шеберлігі өзінше бір төбе. Ағаш шеберлері арқар, бұғы, таутеке мүйіздері мен түрлі сүйектерді қобдишаларға, шақшаларға, мылтық құндақтарына, домбыраларға және қазақы ерлерге алуан түрлі әшекей, ою-өрнек жасайтын материал ретінде пайдаланған.
Ағаш ою өнері ағаш ұқсату шеберлігіне етене жақын. Қазақ халқы ағаш ұқсату шеберлігімен айналысатын маманды кәсіби ерекшелігіне қарай үйші, оймашы, балташы, тоқушы деп шартты түрде төртке бөлген. Үйші негізінен киіз үй сүйегін, яғни кереге, уық, шаңырақ дайындаумен айналысса, оймашы бетіне міндетті түрде өрнек салынатын жастықағаш, жүкаяқ, төсекағаш, кебеже тәрізді үй ішінің мүлкі мен аяқ-табақтарды оятын іскер болған. Балташы ағаш құраумен, қайық, арба, шана жасаумен кәсіп етсе, тоқушы балық ұстау үшін пайдаланылатын қаза, тұрмыстағы түрлі шаруа қажеттін өтеу мақсатындағы себет, шыпта, шарбақтарды өрумен шұғылданған. Алайда ағаш ұқсату шеберлігінде кәсіп ету саласының белгілі бір шектері жоқ: күнделікті өмірде үйші тоқумен, балташы үйшілікпен, тоқушы оймашылықпен айналыса берген. Сондықтан қазақтар ағаш ұқсату ісімен шұғылданатын шеберлер ұста ретінде де танылған.
Ұсталар кәсіби ерекшелігіне, яғни ұсталық ісінде қолданатын материалдардың түрлеріне қарай темір ұстасы және ағаш ұстасы деп бөлінген. Бұл бөлініске қарамастан, нағыз ұста ұсталық өнердің екі түрін де жете меңгеруі тиіс болған. Жасаған заттары жұртты тамсандырған, он саусағынан өнер тамған жан-жақты шебер ғана халық арасында ұста атағын иемденген, бұған қоса халық ұста дүкенін құттыхана атап, ұстаның қолынан шыққан дүниені киелі санаған. Беделді, танымал ұсталар соққан заттарды ырым етіп, қабырға тұсына ілудің бүгінге шейін сақталуы осының айғағы [6].
Дала көшпенділері тіпті кәдімгі ағаштың өзін әулие көріп, табиғат сыйларын пір тұтып отырған. Қазақ халқының кемеңгер ғалымы Шоқан Уәлиханов Тәңір атты еңбегінде: Айдалада дара өскен ағаш... тәу етіп, басына түнеуге жарап жатыр. Жанынан өткен әрбір жолаушы оларға ырым етіп, әлем байлап, жанына ыдыс-аяқ тастап кетеді... басына құрбандық шалады, - деп ата-бабаларымыздың ағаштың қасиеттілігіне бас иіп, көңілдеріне медет ететіндігін жазады [7, 157-161].
Түркі тілдес халықтардың ортақ қазынасы - Қорқыт ата кітабында:
Атың ағаш десем шамданба, ағаш!
О, Мекке мен Мәдиненің есігі болған – ағаш!
Құдаймен тілдескенде Мұсаның асасы болған ағаш!
Ерлердің ері Әлидің дүлдүліне ер болған – ағаш!
Зұлыпқарға сап болған – ағаш!
Хасан мен Хұсайынға бесік болған – ағаш!
Басыңа қараса, тамырың көрінбес – ағаш!
Мені саған асар болса, құлап түс, ағаш! - деген ағаштың ерекше бітіміне, қасиеттілігіне деген наным-сенімге бағытталған сөздер кездеседі [8, 22]. Мұндағы жыр жолдары ағаштың діни кеңістік аясындағы маңыздылығымен екшеленіп, адам өмірінде діни құндылықтардың маңызы ағашпен теңдестіріле, параллельде беріліп отыр.
Ағаштың таңдамалылығы жөнінде Қорқыт Ата кітабындағы мұндай жыр жолдары Сыр бойын мекендеген оғыз ұлысының бегі Қазанның бел баласы Ораздың айтуымен беріледі және өлең сөздеріне қарағанда, жыр ислам діні таралған кезеңде өңделгені байқалады. Эпостық жырдың әуелгі түпнұсқасында Ағаш көп тәңірдің бірі ретінде алынуы мүмкін. Себебі, исламға дейінгі кезеңдегі көшпенділер дүниетанымында киелі ұғымдарды білдіретін:
Ғашықтан ғарыш, ғалам бар,
Ғаламдар сайын әлем бар;
Сол әлемнің тұрақтайтын мекені
Тәңірге тәңір – Көктөбе!
Көктөбенің шоқтығы ұлылықтың боп шыңы
жайқалып өскен жападан жалғыз Бәйтерек.
Ол Бәйтерекпен шендесер
Бұл әлемде кезіге қойсын қай терек.
Сол Бәйтерек бұтағымен көк тірер.
Тамырымен Жер тірер,
жапырағымен желпінер,
желпінер де сілкінер,
сілкінген кезде жел тұрар,
қара дауыл құтырар,
алып тауың арқырар,
аузынан от шашырар
суың тасып дүркірер.
Қара аспаның күркірер!
Төрт бұрышты жеріңде
төрт құбыла,
құбыла сайын Көктеңіз,
Көктеңіз сайын Тәңіртау...
Осының бәрін көтеріп тұрған Көкөгіз! - деген түсінік болған [6, 4].
Осы өлең жолдары бойынша б.з.д. V-III ғғ. аралығында Алтай өңірінен Қаратеңіз төскейіне дейін ен даланы мекендеген түркі халықтарының түп аталары – ежелгі сақтар әлемдік мәдениет қорына өнердің өшпес мұраларын, асыл туындыларын, ғылымда аң стилі деген атаумен мәлім болып кеткен өнер үлгілерін қалдырған. Қазақы тілмен айтқанда, бұл атауды жан-жануар көп бейнеленген өнер кезеңі деп түсінуге болады. Академик Әлкей Марғұлан еңбектерінде бұл өнер кезеңі аңдабы мәнер деп те аталады. Есік обасынан табылған Алтын адам киімі осы аңдабы мәнерінде жасалған және Алтын адам тәжіндегі өрнектерден жоғарыда келтірілген Көктеңіз (Мұхит), Тәңіртау, Бәйтерек рәміздерін байқауға болады. Қазақ халқының ою-өрнегіндегі діни наным мен сенімдердің бастаулары, осылайша, түркі жосығымен, одан ілгерірек ежелгі сақтар өнеріндегі зергерлік әшекейлермен, өнер стильдерімен тікелей сабақтасып, астасып жатыр.
Қазақ халқы қашан да табиғатпен үйлесімділікте, жарасымдылықта күн кешкен. Қазақтың жандыда жайын үлкен, жансызда қамыс үлкен деген аталы сөзінің төркіні де жаратылыстағы табиғи үйлесімділікті мадақтау мен қастерлеуден туған. Расында, көшпенді қазақ бүкіл ғұмырын табиғатпен етене байланыста өткізген. Соның ішінде ағашты адамзат баласының бөлінбес жан серігі деп түсінген. Ағаш, әсіресе, Бәйтеректің ауыз әдебиеті нұсқаларынан өте мол орын алуы осының айғағы. Мысалы, Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырында Қозының шоқ теректі мекендеуі, Қозы мен Баян бақилық болған соң қатар өскен қос бәйтерекке айналып кетуі [9].
Ертедегі көшпенділер мәдениетінде адам ағаш еккенде, оның айналасындағы алты адым жер, құдық қазғанда, оның қапталындағы қырық қадам жер жеке меншігіне көшеді деген ұғым болған. Жадыда жазылған бұл қағидаға хандар да, билер де құлдық ұрған. Келешек ұрпақ үшін берері мол мұндай ізгі іске бөгет болу қай дәуір үшін де, қай басшы үшін де жарасымсыз саналған. Бұл салтқа қанық ұсталар әулеті, мүмкіндігінше, тоғай ағашын емес, ұсталық өнерлерінде пайдалану үшін өздері арнайы еккен бау ағашын жаратқан. Сыр өңірінде сексен-тоқсан жыл бұрын арнайы ұсталық үшін егілген баулардың жұрнақтары ұшырасып отырғанмен, олар Қазан төңкерісінен кейін және егіндік жерлерге орын аршу науқанында өртелініп кеткен.
Өнердің мәнін ұғыну үшін оның терең тамырын, алғышартын білген абзал. Дегенмен ою-өрнек өнеріне құштарланып жүрген жастарда ағаш ою шеберлігін меңгеру үшін ертедегі наным-сенім тарихын білудің керегі қанша деген ойлардың қылаң беруі ықтимал. Шеберліктің шыңына жетуді, қайталанбас образдар бейнелеуді мақсат еткен талапты жас мұндайда ағаш ұқсату шеберлігін белгілі бір дәрежеде үйренгенмен, ою-өрнек өнерінің ішкі астарын аңдай алмайды, осылайша көркемдік мәнге ие мәдени мұраның өне бойына нақышталған оюдың әрбір жосығында жатқан тарихи мағлұмат пен рәміздік мағынаны түсінуден, сондай-ақ өнерде адамзат баласы өзінің дүниетанымын, бар ішкі жан дүниесін бейнелейтінін ескерсек, ұлттық таным, ұлттық түсінік парадигмаларынан алшақтайды. Адамның бөгде тілді үйренбей бірден түсінбейтіні секілді, ою-өрнектің де белгілі бір ұлтқа тән өзіндік сипатын зерделемей меңгеру тиянақты нәтиже бермесі анық. Мысалы, дәстүрлі мәдениеттің ерекше бір үлгісі ретіндегі Отырар төңірегіндегі қазба жұмыстары барысында табылған Құйрықтөбеден ашылған сәулетті ғимарат ұстынының ұстіңгі бұғағына бедерленген ою үлгісі мен табыну тұғырында мүсінделген пұт тәңірлерінің кескіні сол кезеңдегі дүниетанымның, тәңірлерге сыйынудың айғағы болып табылады.
Ендігі жерде оюлар мен ою оюшылар туралы айтып өтейік. Ою-өрнек оюшылар туралы деректер тіптен қызық болып келеді. Оюшы - әртүрлі өрнек үлгілерін жасаушы, қазақ ою-өрнегінің шебері.
Ою-өрнек түрлері: Қазақтың ою-өрнектері төрт түрге бөлінеді: өсімдік тектес, жануарлар, геометриялық формадаа, космогендік (астрологиялық). Бұлардың әрқайсысының өзінің белгілі бір мағынасы бар. Мүйіз – қазақ оюының негізі және ең көне мәнері. Ою-өрнектің бұл элементі мүйізді мегзеуден шыққан. Мүйіз ою-өрнегі кейде ұсақ, кейде ірі болып келеді. Ұсақ түрлері ағаш, сүйек, мүйіз сияқты нәзік қолөнер саласында пайдаланылады. Ірі түрлері сырмақ, текемет, алаша, кілем, сәулет өнерінде сан түрлі мәнерде қолданады. Гүл ою-өрнегі барлық гүл түрін тұспалдайды. Бұл өрнектің түрі қолөнер бұйымдарында үш жапырақтан басталып, он екі жапырақты ою-өрнекке дейін кездеседі Кесте тіккенде және киім-кешектердің жағасына, қалтасына, жиектеріне салады.
Арпабас, көбелек, су өрнегі туралы айтатын болсақ, олар туралы деректер де жетерлік. Қазақ қолөнерінде ғасырлар бойы қолданылып келе жатқан дәстүрлі бояу түрлері бар. Олар: қызыл, көк, жасыл, сары, ақ, қара. Бұл бояулардың сол сияқты символдық мәні де бар. Көк түс – аспанның, ақ түс – ақиқаттың, қуаныштың, сары түс – ақыл парасаттың, қайғы мұңның, жасыл түс – жастықтың, көктемнің символы. Су өрнегі деп әрбір өрнекті бөліп тұрған жолақты айтады. Су өрнегі екі қатар сызық аралығында ирек сызық жасай отырып, дөңгелек, төртбұрыш бейнелер жасайды.
Қошқармүйіз, ашатұяқ ою-өрнектері туралы мәліметтерді сараптайтын болсақ, көптеген тың деректермен танысуымызға болады. Қошқармүйіз - ою-өрнегі қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйіз бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қойдың құлағын долбарлаытын тағы бір шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамға қошқардың тұмсық пішіні аңғарылады. Текеметте, сырмақта, басқұрда, алашада, кілемде, былғары, сүйек, ағаш, зергерлік бұйымдардың барлық түрінде кездеседі. Ашатұяқ өрнегі кейде айыр өрнегі деп те аталады. Пішен ашалайтын айырға ұқсас кледі.
Түйетабан - түйенің басқан ізін долбарлайтын күрделі ою-өрнек. Ол кейде қарта, қарға, қызылайыр ою-өрнегіне ұқсайды. Қатар тұрған S тәрізді екі сызық қатарласыпқосылмайды, түйенің табанына ұқсас екі жарты сопақша дөңгеленіп келетін ою.
Өркеш ою-өрнегі түйенің қос өркешін бейнелейді. Сырмақ, текемет, тұскиіздерге салынатын ою-өрнек композициясында көбірек кездесетін элемент. Қазақ оюында мал мен аңның қос мүйізін, түйенің қос өркешін, биенің қос емшегін бейнелеу береке-бірліктің, көбеюдің символын білдіреді.
Құсқанаты ою-өрнегі мүйіз оюымен не шахмат шақпақтарының ізімен бейнеленген құстың қанаты тәріздес ою-өрнек. Бұйымдарда көп қолданылатын бұл ою қанатын жайып ұшып келе жатқан құсты тұспалдайды.
Құстұмсық - бұл өрнек құстың тұмсығын тұспалдаудан туған. Құстұмсық тармақты мүйіздер мен сызықтардан құралады. Ою-өрнекті қиғанда ою ортасындағы сызық ұшы құстың тұмсығына ұқсас етіп қиылады. Құстұмсық жүзік немесе топсалы жүзік сәлемдеме ретінде туыстар арасында дәнекер қызметін атқарған. Құс бейнесі халық түсінігінде азаттықтың белгісі.
Кемпірқосақ ою-өрнегі бірнеше түстерден жолақтар жасап алма-кезек орналасады. Қазақтарда кейбір түстердің символдық мәні бар. Көк түс – аспанның, ақ түс – ақиқаттың, қуаныштың, сары түс – ақыл парасаттың, қайғы мұңның, жасыл түс – жастықтың, көктемнің символы. Қолөнер бұйымдарын жасауда әрбір түсті белгілі тәртіппен кемпірқосақ көркіне лайықтап орналастырылады. Бұл өрнектер алаша, қоржын, басқұр тоқуда жиі пайдаланылады.
Тұмарша ою-өрнегі үшбұрыш үлгілес болып келеді. Үш гүл, үш бұрыш тәрізді тұмарлар тіл-көзден сақтау үшін адамдарға ғана емес, үй жануарларына да бойтұмар ретінде тағылады. Кілем бұйымдарының жиегінде киіз, кілем, текеметтің орта тұсын көмкеруде кездеседі.
Әшекейлердің кейбір түрлері, мәселен, қимасында дөңгелек болып келетін білезіктер ұзақ хронологиялық кезең бойында көрініс табуда. Оларға ұқсас білезіктер қола, ертедегі темір дәуірлеріндегі зираттардан, ХІІ ғасырдағы Отырар қазынасынан табылды.
Кең сахараны, сары даланы еркін кешкен көшпелілердің сан ғасырлық тәжірибесі, өмірлік қажеттілігі, дүниетанымдық өлшемінің көрсеткіші киіз үйдің болмыс-бітімінен байқалады, олардың сұлулық туралы талғамы, қоршаған ортаның үйлесімділігін игеру мүмкіндігі киіз үй арқылы бейнеленеді. Киіз үйдің сықырлауығынан бастап шаңырағына дейінгі әрбір бөлшегі өз алдына оқшау, бірегей өнер туындысы бола отырып, сол мыңдаған бөлшектер бір-бірімен үйлескен шақта кемеліне жеткен, аяқталған тұтас өнер үлгісіне айналған. Күн-көріс қажеттіліктерінен бастап рухани талғам-талабына дейін қызмет еткен киіз үй көшпелілер үшін табиғаттай сұлу, кеңістіктей үйлесімді шағын әлем – дүние болмысы еді. Осы тұрғыда қазақтың киіз үйі материалды мәдениеттің бірегей туындысы ғана емес, сонымен қатар ол қазақ ұлтының дүниетанымын танытатын мұра.
Киіз үй жалғыз бір адамның даналығына, оның ісмерлігіне байланысты пайда болған жоқ. Ол көшпелі өмір салты аясында туындап, көшпелілердің материалдық мүмкіндігімен қатар, олардың таным-түсінігі, шеберлігінің көрсеткіші болып табылды. Қас шеберлер бар өнерін осындай киіз үйдің өн бойына жинақтауға тырысты. Бұған Алтай тауларындағы, Сібір Баяр, Қырымның жартастарындағы суреттерден және Алтайдағы Пазырақ, Монғолиядағы Ноин-үлин қорғандарында сақталған киіз үй үлгілері мысал бола алды [11, 377].
Көшпелілер дүниетанымы адамды табиғаттың бір бөлшегі, табиғатпен кіндігі бір, табиғатпен тұтастықта өмір сүретін жаратылыс иесі деп түсінуге негізделген. Олар аспан әлемін барша тіршіліктің баспанасы ретінде қабылдаған, ал киіз үйді сол ғаламның баламасы – көк күмбез астындағы шағын әлем сипатында ұға білген. Көшпелілер мәдениетінде киіз үй жасау өнері – әлемді түсінуге деген талпыныс, табиғаттың көркемдік бейнесін берудің өзіндік формасы. Оның ірге қанаттары айнала көкжиекті, уық-шаңырағы аспан күмбезін, интерьер мен дизайны теңдесі жоқ үйлесімді табиғатты бейнелейді.
Қазақтардың түтінін түтету, шаңырағын шайқалтпау, ошағының отын сөндірмеу сияқты баталы насихат сөздері киіз үйді кіші әлем санаудан туған үлкен философиялық ойды аңғартады. Сондай-ақ киіз үйдің түрлеріне қарай тұтас елді атау қара шаңырақтың қасиеттілігін дәріптеуден туғаны көрініп тұр [12, 187]. Осы тұрғыдан Шоқан Уәлихановтың: Алтын орда – хан отырған алтын киіз үй немесе шатыр деген мағынада; кейін хан отырған бүкіл төңірек солай аталып кеткен. Сондықтан да ақ орда, көк орда, сары орда деген атауларды ұлыстарды немесе киіз үйлерді атау деп емес, хан отырған жұрт, оның төңірегіндегілер деп қабылдау керек, - деген ойларымен келісуге болады [13, 124].
Киіз үйді безендірудің қыр-сырының ойландыратын тұсы көп. Мысалы, ағаш үйдің үздік-бауларындағы, тұс киіз, текемет, басқұрларындағы қошқар мүйізді оюлар көшпелілердің діни наным-сенімін берудің өзіндік жолы болса керек. Текемет, тұс киіз, алашалардағы оймыштар, ою-өрнектер алғашқы кезде тотемдік ұғымды іске асырудың әдісі болуы ықтимал. Сондай-ақ көшпелілерде табиғат өсімдіктерін киелі санау жиі кездеседі. Айталық, жын-шайтан жуымайды деген ұғыммен киіз үйге киікотын немесе адыраспан шөбін арнайы іліп қою, жас нәрестені осы шөптердің тұнбасымен шомылдыру. Әрине, бұл бір жағынан киікотының медициналық тұрғыдан шипалығын білу болса, екіншіден шөптің қасиеттілігіне деген сенімді дәлелдейді. Қазақтарда бұған қоса томар бояу шөбінің қасиеті ерекше бағаланған. Одан жасалған бояу жүнді бояп, шиді орау үшін қолданылған және қазақтың дәстүрлі өнерінде әр түрлі әсемдік, сәндік бұйымдардың материалына қолданылған.
Көшпенді өмір салтында киіз үй көшпелілердің ажырамас серігі болды. Киіз үйді кіші әлем ретінде санау күмбезді архитектура туындыларының көшпелілер арасында туғандығын айғақтайды. Аякөз бойындағы Қозы Көрпеш – Баян сұлудың шошақ кешені, толып жатқан діңгектер – осының дәлелі. Олардың барлығы ислам діні таралмай тұрған кезде жасалынған естеліктер болғандықтан, түр жағынан олар ислам дәуірінде шыққан сәулет өнеріне ұқсамайды. Мұндай ескерткіштер көшпелі тайпалардың ежелгі киіз үйінің формасын еске түсіреді. Академик Әлкей Марғұлан айтқандай, Қозы Көрпеш – Баян сұлу діңгегі мен оның қасында болған сын тастар – сондай естеліктің әдемі бір түрі [14, 20].
Көшпелі дала мәдениетінің озық туындысы, көшпелі халықтың өмір дағдысымен, наным-сенімімен тамырлас киіз үй жалпы күмбезді архитектураның дүниеге келуіне әсер еткендігі жөнінде ғалымдардың ой толғап жүргендері белгілі. Тарихқа үңілсек, Рим сәулет өнерінде күмбездердің етек ала бастауы б.з.д. I ғ. кеңістігіндегі мәдениет туындыларынан байқалады. Ал римдіктердің күмбезді сәулет өнерін меңгеру ісі Парфиядан басталады. С. Толстовтың археологиялық материалдарға сүйенген дерегі бойынша, Парфиядағы б.з.д. IV-II ғғ. жартылай көшпелілердің күмбезді архитектурасының сақталған үлгілері Каспийдің оңтүстік шығысындағы байтақ далада табылған және олар Рим империясында салынған күмбезді архитектурадан 200-300 жыл бұрын белгілі болған [12, 188]. Күмбез формасында салынған киіз үйлер алыстан тізілген ақ маржандай немесе ақ күмбезден тұратын қаладай эстетикалық мәнер беретіні анық.
Киіз үй сыртқы пішініне, сүйегіне қарай қазақы киіз үй, қалмақы киіз үй деген екі түрлі үлгіде кездеседі. Қазақы киіз үйдің еңсесі биік, иығы шығыңқы, дөңгелек күмбезді болып келеді, ал қалмақ үлгісіндегі киіз үйдің формасы шошақ, уықтары иінсіз түзу болып сүйірлене көрінеді.
Көші-қонға, көшпелі елдің өмір салтына ыңғайлы киіз үйді көшпелілердің тұтыну құралы, олардың эстетикалық талғамының көрсеткіші, көк тәңірін рәмізді түрде сипаттайтын шағын әлем деп түсінуге толық негіз бар. Ал оның бөлшектері әлемнің бірегей құрылымын бейнелейді. Шаңырақ – киіз үйдің күмбезді төбесін құрайтын ең жоғарғы бөлшегі, ол дүниенің дөңгелектігін, дөңгеленген дүниенің шексіздігін және оның қозғаушы күші – от екендігін білдіреді. Мұндағы шаңырақ күн көзі, күлдіреуіш от ұғымы, шаңырақтан тараған уық күннен тараған нұр шапағаты, ал кереге жасыл отқа оранған жер шары деген түсініктен туғанын байқау қиын емес.
Кереге - өзінің үстінде бекітілген түндік, шаңырақ, уық, үздік туырлықтарды көтеретін, жел мен боранда іргесі сөгілмейтін киіз үйдің қабырғасы. Оның тор көз, желкөз деген екі түрі болады. Соңғысының тесіктері жиі келеді. Кереге жасалмас бұрын алдын ала сұрыпталып, тезге салынып түзетілген, арнайы таңдалған біркелді талдан жасалынады.
Уық – бұл киіз үйдің кереге мен керегеден жоғары бекітілетін бөлшектерін көтеріп тұратын екінші ірге. Уықтың керегеге байланатын басы үшкірлеу келеді де, шаңыраққа жеткенше қоян жон болады. Уықтарды орнықтыру кереге мен шаңырақтағы ұяшық арасының симметриясын сақтау арқылы жасалса, шаңырақ сұлулығы мен беріктігі киіз үйдің сәнін келтіре түседі. Қазақтарда уық, киіз үйдің аксессуары болумен қатар, уақыт өлшемін, яғни күн мезгілін де білдіреді. Мысалы, күннің тұсау бойы, шідер бойы, арқан бойы көтерілді деп аталатын уақыт мерзімі шаңырақтан түскен күн сәулесінің уық санымен берілгендегі баламасы екенін түсіну керек.
Киіз үйдің қасиеттілігімен ұлы көшпелілер ақыл-ойының ұшар шыңы, идеологиясының кіндік арман-аңсары жапсарлас дамыған, кез келген ұғым-түсінігі қара шаңырақ айналасында өрбіген. Қазақ ұл-қызына ақ батасын бергенде, шаңырағың биік болсын шаңырағың шайқалмасын деуі осыдан шыққан. Халық шаңырақ ұғымымен отбасы татулығын, бірлігін меңзеп отырған. Сол сияқты әке шаңырағы немесе қара шаңырақ түсініктері ұлттың ділінде берік орныққан. Ұрпағының бірі қара шаңырақта қалып, сол үйдің отының өшпеуін қадағалауы мұрагерлік сабақтастықты білдірген. Үйдің сатылып, я болмаса иесіз қалуы әке шаңырағының күйрегендігімен, жалғастықтың жойылғандығын білдіретін ауыр ойға әкеліп тіреген. Керісінше, баланың үй болуын шаңырақ көтерді деген сөзбен жеткізу үрім-бұтағының өскендігін білдіретін қуанышты хабар болған. Шаңырақты ауыл-аймақтың ең қадірменді, батагөй қарттарына көтерту немесе киіз үйді жыққанда шаңырақты жолымыз болсын деп көшетін жаққа қарай қисайтып ырымдап түсіруі қазақтың ділінде оның айрықша орнын, ерекше қасиеттілігін танытады.
Шаңырақтың астында орналасқан ошақ, өмір ағашы аталатын бақан да қазақ үшін киелі. Ошақта отың өшпесін, қазан-ошағыңнан құт кетпесін деген жақсы тілектер қазан-ошақты молшылықтың көзі, өмірдің белгісі ретінде түсінуден туындаған. Шоқан Уәлиханов: Ошақтағы отты басуға немесе түкіруге болмайды. Жаңа түскен келін әуелі өз отауына кірмес бұрын, атасының үйіне кіріп, тағзым етуі тиіс, содан соң қалыңдық, атасының отына бір қасық май тамызуы керек. Бұл ырым-кәдені отқа май құю дейді. Жас келін сәлем еткенде аруақ разы болсын деп тізе бүгіп, еңкейіп, маңдайын еденге тигізеді. Отқа тамызған май жанып жатқанда, жас келін жанындағы әйелдердің бірі алақанын отқа қыздырып, Киіз үйдің иесі, жанған оттың иесі Ұмай ана риза болсын! Оттай опалы бол деп келіннің бетін сипайды. Үлкен үйдің отының құрметіне деп, қалыңдық атасының иығына шапан жабады, осы кезде отағасы ошақ жақтағы тулақты нұсқап, жас келінге отыр деген белгі беріп: иін қандырып илеген тулақтай, мінезің жұмсақ болсын, қарағым деп батасын береді, - деп жазады [15, 177].
Киіз үйдің тағы бір ерекше қастерленетін бөлшегі - босаға. Отау тігіп, жаңа қосылған жас жұбайларға босағаларың берік болсын деп бата беру, жас келіннің босағаны оң аяғымен аттап кіруі, балаларға босағаны керіп тұрма, бақытсыздық орнайды немесе босағаны теппе, киесі ұрады, босағада тұрып амандаспа деген наным-сенімдердің кездесуі халықтың босағаға киелі, қасиетті сипат беруінен пайда болған.
Жер жәннаты Жерұйықты табу үшін шартарапты кезген Асан Қайғы жер-судың, төрт түлік малдың сыншысы ғана емес, сондай-ақ киіз үйдің де сыншысы болған, шаңырағына қарап, еліне сын айтқан. Киіз үйді сынау дәстүрі күні бүгінге дейін Маңғыстау өңірінде кездеседі. Әрбір шаңырақтың табалдырығын аттаған сәттен оның сүйегі, ою-өрнегі, жабдығы, жиһазы, ішкі интерьері арқылы үй иесінің дүниетанымы, эстетикалық талғамы мен парасат әлемі, өнер-білім мен шығармашылық-жасампаздық қабілеті көңілдің таразысына тартылады. Сол арқылы бұрын бір ауылдың, дүйім жұрттың интеллектуалдық деңгей өресі саналатын болған [16, 4].
Ұлттық дәстүріміздегі ағаш өңдеу, тоқыма ісі, киіз басу, ою-өрнек салу, тігіншілік үлгілерін, халықтың жинаған сол тәжірибесін киіз үйдің құрылымы бойына жинақтап, бүгінгі заман еншісіне тартулап отыр. Қазақтың осындай өнер туындыларын күнделікті өмірде пайдаланып, жетілдіре түсу, модернизациялау, ескі мен жаңаның сабақтастығын, үйлесімді бірлестігін таба білу оң нәтижесін беретін істердің бірі. Мұндай ынта-ұмтылыстар халықтың асыл мұрасының заман талабына сай гүлденіп, дәстүрлі өнердегі ұрпақтар сабақтастығын бекемдей түсетіні анық.
Қазақ шеберлерінің арасында қос дөңгелекті арбалар, күймелер, әр түрлі шаналар жасайтын шеберлер болды. Олар негізінен өздері мекен ететін орманды алқаптың ағаштарын материал ретінде пайдаланылған.
Киіз үй жасау – технологиясы өзіндік жоғары біліктілікті талап ететін өнер. Оның сүйегі, жасау жабдығы, бау-басқұрт, т.с.с. элементтері ішінара үйлесімділікті ескере отырып, жоғары талғаммен жасалады. Киіз үй пішінінің үндестігі, түрлі бояулар қоспасының түстік гаммасы, әшекей өрнектерінің болмысы, ішкі мәні, олардың сұлулығы мен эстетикалық құндылығы ағаш шеберлерінің кәсіби ұсталығын ғана емес, сол аймақтағы халық мәдениетінің рухани деңгейін байқатады. Тарихи жағдайларға байланысты ұлттық дәстүрге деген енжарлықтың, соның ішінде киіз үйге деген сұраныстың азаюынан сапалы киіз үйлердің кездесуі сиректегені рас, бірақ қазіргі таңдағы ұлттық мәдениет, рухани мұраның жандануы – Қазақ Ренессансының белең алуының нәтижесінде ұмыт бола бастаған мәдениет айшықтары жандана бастауда. Оның дәлелі ретінде бүгінгі таңдағы ұлттық нақынштағы киім үлгілеріне, ағаш шеберлерінің туындыларына, зергерлік бұйымдарға сұраныстың өсуінен көрінеді.
Киіз үйді жасаған халық шеберлері оның күнделікті өмірде тіршілік қарекетіне қатысты қажеттіліктерін өтеу мақсатында тек баспана ретінде ғана емес, оның мәдени құндылығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қуандық Жанна Бостандыққызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық ырғақтар композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану әдістері
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Түркістан-2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Өнер факультеті
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доцент м.а.
_________________ Е.Ауелбеков
_____ ______________ 2016 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық ырғақтар композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану әдістері
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Орындаған:
ӨКМ-211 тобының студенті Қуандық Ж.Б.
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.д., профессор Ералин Қ.Е.
Түркістан-2016
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ЖӘНЕ СӘНДІК БҰЙЫМДАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақтың халықтық сәндік өнері және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақтың сәндік бұйымдары арқылы сәндік қолөнерін дамыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 ҰЛТТЫҚ СӘНДІК ҚОЛӨНЕР БҰЙЫМДАРЫНДА ОЮ-ӨРНЕКТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
2.1 Қазіргі қазақстандық сәндік қолөнер туындыларындағы ою-өрнектерді қолданылу мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Ұлттық ырғақтар тақырыбындағы композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлттық сәндік қолөнері қазақ халқының көнеден келе жатқан ұлттық құндылықтарының бірегейі. Өткен ғасырда өмір сүрген қазақ ұсталары мен шеберлерінің, зергерлерінің мұраларын бүгінгі ұрпаққа насихаттау, мұражай қорында сақталған жәдігерлерді ел назарына ұсыну - қазіргі күн талабы. Өйткені халқымыздың қолынан шыққан сәндік өнер туындылары саналуан қырымен, жасалу шеберлігімен, құндылығымен қазақ халқының ұлттық байлығын, сәндік қолөнер кәсібінің бірегей, ерекше дәстүрін әлемге паш ететінін ұғындырудың маңызы зор.
Қазақтың сәндік қолөнер кәсібі мен сәндік қолданбалы өнерін қолданыстағы және мұражай қорындағы жәдігерлер негізінде түсіндіру қажеттігі қазір басым. Тоқыма өнері, сол сияқты киіз басу, тері илеу, зергерлік т.б. өнер түрлері сәндік-қолданбалы өнер түрлеріне жатқызылғандықтан, қазіргі заман талаптарына сай, сәнді де көркем болуы тиіс, яғни халықтың эстетикалық идеалдары мен талғамдарына сәйкес болуы жалып талаптарға негізделеді.
Сәндік-қолданбалы өнер қазақ халқының дүниетанымы мен материалдық мәдениетінің маңызды бір бөлшегі, ал шеберлердің қолынан шыққан әсемдік заттар – халқымыздың ұлттық мәдениетінің алтын қазынасына айналған асыл мұра деп есептеуіміз керек. Әрбір адамның ата-тегін, елінің тарихын, ана тілін білуі, ұлтын сүюі қасиетті парызы, ал ұлтының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, мәдениетін, өнерін өмір бойы сақтап ұстануы, дамытуы ата-баба рухы алдындағы мәңгілік борышы мен міндеті екенін бүгінгі жастарға түсіндіру қажет.
Казіргі кезде сәндікке арналған ұлттық сәндік бұйымдарының жиынтығын зерттеу өнер іліміндегі өзекті мәселенің бірі болып саналады. Қазіргі таңда ұлттық сәндік қолданбалы өнер бұйымдарына деген сұраныстың артуы мен сол бұйымдарды жасауға үйрету әдістерін жаңарту қажеттілігі арасындағы, сол сияқты жас ұрпақты сәндік-қолданбалы өнерге баулу мәселесінің өзектілігі мен шығармашылық іс-әрекеттерге үйрету жұмыстарында ұлттық ою-өрнектерді пайдаланудың әлі де болса өз деңгейінде болмауы арасындағы қарама-қайшылықтар зерттеу тақырыбымызды Ұлттық ырғақтар композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану әдістері деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Сәндік қолөнер бұйымдарының пайда болуын қарастыру және гобелен жасауда ою-өрнектерді тиімді қолдану әдістерін көрсету.
Зерттеу нысаны: Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері мен халықтық тоқыма өнеріне үйрету үдерісі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
қазақтың халықтық сәндік қолөнері және оның дамуын қарастыру;
қазақтың сәндік бұйымдары арқылы сәндік қолөнерін дамыту ерекшеліктерін анықтау;
қазіргі қазақстандық сәндік қолөнер туындыларындағы ою-өрнектерді қолданылу мазмұнын айқындау;
Ұлттық ырғақтар тақырыбындағы гобелен композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану тәсілдерін көрсету.
Зерттеудің көздері: Философия, психология, педагогика ғылымдарының дүниетаным, білім, өнер туралы ғылыми еңбектері, зерттеліп отырған мәселеге байланысты қазақстандық, алыс, жақын шет елдік философтардың, психологтардың, өнер саласындағы еңбектері.
Зерттеу әдістері: Философиялық, психологиялық, өнер саласындағы зерттеулер және талдау, бақылау, әңгімелесу, сауалнамалар жүргізу .
Зерттеу жұмысының теориялық мәні: Зерттеу жұмысы бойынша қарастырылған бірқатар материалдар өнер , Қазақтың халықтық зергерлік өнері, қыз- келіншектердің әшекей түрлері туралы теориялық ілімді толықтырады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: Қазақтың халықтық сәндік-қолданбалы өнері, тоқыма өнері, кілем тоқу немесе гобелен тоқу бұйымдарының жиынтығы туралы практикалық құнды материалдар толықтырылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Сәндік қолданбалы өнер және сәндік бұйымдардың пайда болуының теориялық мәселелері
Қазақтың халықтық сәндік өнері және оның дамуы
Әрбір азаматтың ата –тегін, елінің тарихын, ана тілін білуі, ұлтын сүюі қасиетті парызы, ал ұлтының әдет–ғұрпын, салт – дәстүрін, мәдениетін, өнерін өмір бойы сақтап, ұстануы, дамытуы ата–баба рухы алдындағы мәңгілік борышы мен міндеті.
Қазіргі Қазақстан аумағында техникалық және көркемдік тұрғыдан жетілген зергерлік өнер алғашқы темір дәуірінде-ақ пайда болған. Жетісудан жануарлар – таутеке, ілбісін, қабан бейнесі бедерленген мыс қазандар мен ғибадат бұйымдары (б.з.д. 5 – 4 ғ.), сақ ханзадасының алтынмен апталған сауыт-саймандары (Есік қорғаны, б.з.д. 4 ғ.), әйелдің алтын бас киімі (Қарғалы қазынасы, б.з.д. 2 – б.з.2 ғ.), жарқырауық тас орнатылған сырғалар (Ақтас-1 қорымы, б.з. 2 – 5 ғ.) табылған. Бұларда бірін-бірі толықтыратын техникалық тәсілдер – бейнелеп құю, бедерлеу, қалыпқа салып қысу, бір затқа бір затты оюластыру, кіріктіру, күмістеу, термелеу, өру, бұрау, тоқымалау, әбзелдеу, сіркелеу, қақтау, әшекейлеу, т.б. қолданылған [1]. Кеткеніміз оралып, жоғалғанымыз табылып, өшкеніміз қайта жанған тәуелсіздік шапағаты төгілген осынау кезеңде, егемендігіміздің еңселі жылдарының жарқын бір жемісі – мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасының жасалып, жүзеге аса бастауы. Оның мақсаты – халқымыздың бірегей ұлттық мәдениет, мәдени құндылықтарын іздеп, тауып, зерттеп әлемге әйгілеу. Осыған қазақтың ұмытылып, назардан тыс қалыңқырап бара жатқан киелі де бірегей ұсталық кәсіп, зергерлік өнерін қайта тірілту, дамыту бағытында ізденістер, зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Ұлы дала төсінде соңғы үш мың жыл бойы салтанат құрған көшпелі өмір салтының ең соңғы мұрагері қазақ халқы. Содан болар, көшпелі қазақтың материалдық және рухани мәдениеті тікелей байырғы салтпен шендесіп жатыр. Ер адамдардың қолынан шыққан қолөнер түрлері атадан балаға мұра боп қалып, бізге дейін үзілмей жалғасып келе жатқан өнер.
Әр ұлттың өзіне тән ерекшелігі бар. Оны қол өнерінен, музыка мәдениетінен, би өнерінен, тұрмысынан байқаймыз. Ою-өрнектерін, зергерлік әшекей заттарын көре отырып, ән-күйлерді тыңдай отырып оның қай ұлттқа тән екенін ажырата білуге болады. Қандай халықтың болмасын салт-дәстүрі, өнері сол халықтың мінез-құлық қасиеттерін таныта алады.
Елбасы Жолдауында білім саласы қызметкерлерінің алдына үлкен міндеттер қойды. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс, деп атап көрсетті.
Сол сияқты халықымыздың атадан балаға мирас болып келе жатқан ұлттық дәстүрі ауыз толтырып айтарлықтай. Біздің ұлттық дәстүріміз қайталанбас тек қазақ халқына тән қасиеттер деп танылады.Ұрпақтан ұрпаққа көшетін тарихы қалыптасқан дәстүр ұлтымыздың мінез-құлқымен іс-әрекетінің рухани негізі. Ұлттық дәстүр,өнермен тығыз байланысты екені бәрімізге белгілі. Өнері дамыған ел ұлттық дәстүрге де бай. Өнер өмірде күнделікті болып жататын тыныс тіршілікті санадағы образдар арқылы іс-әрекеттің бейнелеуінен туындайды. Өнер туындылары өзінің ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді.
Көркем сурет, мүсін, графика, көркем әдебиет, театр, кино өнері өмірдегі құбылыстар арқылы бейнеленсе, ал музыка, би, сәулет өнері адамның ішкі жан дүниесінің толғанысынан пайда болады.
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық дәстүрлі өнер жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайысысының талай ғасырлық тарихы бар.
Қазақтың өрнекті әшекейімен істелетін қолөнерінің түрлері де, атаулары да өте көп. Солардың ішінде халық арасында көбірек тарағаны – ою-өрнек. Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі.
Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі, діни тұрғыда салынған әр түрлі құрылыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер - халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Қазақ халқының этнографияиялық әдет-ғұрыптарының кейбір элементтерінің де ою, сызу, бедерлеу, бейнелеу, өрнектерінен белгілі бір орын алғандығы байқалады. Мысалы: бұрынғы ру таңбалары, малдардың ен-таңбалары, діни сенімдер негізіндегі ай, жұлдыз, аспан әлемін тұспалдау және тағы басқаларын айтуға болады.
“Ай”, “Жарты ай” өрнектері шынында да аспандағы айды мезгеп жасалынған. Бұлар көбінесе діни орындардың сәулеттік безендіруінде, мешіт-медреселердің мұнараларында, мазараттарда, жайнамаз сияқты заттарда көбірек кездеседі. “Ай” өрнегінің ислам діні келуден көптеген жылдар бұрын шыққаны анық. Мұның себебі де жоқ емес. Бір замандарда көптеген қауымдар ай мен күнге, от пен жұлдызға табынған. Жаратылыс құбылыстарынан мағұлматсыз заманда ай да, күн де, жұлдыз да тәңірі болып көрінген. Осыған байланысты аспан әлеміндегі денелердің ең көріктісі және құбылысы көп айды олар тәңірі тұтып жалбарынған, оған құрбандықтар шалған. Қазақтардың тілек тілер, бата қылар жиындарда көк қасқа малды айтып союы да осы ескілік нанымнан қалған әдет. Көк дегенде, түсіне қарай аспанды тұспалдаса, қасқа дегенде сол көктегі айды тұспалдаған [4, 16 б.].
Осыдан біз өмірдегі болған оқиғалар мен аңыздардың, діни ұғымдардың өрнек, әшекей істердің кейбір элементтеріне әсер еткендігін байқаймыз. Осындай өткен замандағы әдебиеттер де, халық ауызындағы аңыз деректерде, қазіргі шеберлердің айтуына қарағанда, ою-өрнектердің, жалпы дәстүрлі өнердің қайсысы болса да белгілі бір діни наным-сенімнен немесе бір ұғымды бейнелеуден туғандығы анықтала түседі.
Міне сол ата-бабаларымыздың діни наным-сенімі бүгінгі таңдағы өнертуындыларынан жалғасын тауып отыр. Мысалы: Тамғалы тас, Ешкі өлмесаңғарларынан күн басты құдайлар мен күннің нұры сияқты ұшқын шашқан дөңгелек басты антропоморфтық кескіндер тасқа қашалып салынған. Дәл осы бейнелер қазіргі таңда басқаша қырынан жалғасын тауып отыр. Атап айтқанда, Алматы өткізілген 1990 жылдары Халықаралық “Азия дауысы” ән байқауының таңбасын Б.Заурбекованың ұлттық қол өнеріндегі “Күн басты тәңірі” атты гобелен жұмысынан байқауымызға болады. Қазақстанның елдік таңбасы туымызда тектен тек күн бейнесі бейнеленбеген, өйткені Күн - мәңгіліктің символы.
Мәселен, ер-тұрман көне заманнан бері көшпелі халық өмірінің заңды қажеттілігіне сай қалыптасты, ауқатты қазақ отбасы өз бетімен салт жүруге жараған барлық балаларына түгелдей ер-тұрман дайындаған. Ал, қайсыбіреулері баласы туысымен-ақ атақты ершілер қосқан тамаша ер, сәнді тұрмандарын дайындауға қамданатын. Сондықтан, қазақ даласының қай жерінде болмасын ер тоқым жасау ісі кең өріс алған. Осыған орай ершілер өнері жоғары бағаланып, тәжірибелі ершілерді қысы–жазы бірдей қолдан- қолға тигізбей ер қостырып отырған.
Еркектерге арналған қазақ ерлерінің сүйегі жұқа және ықшам болатындықтан,олар өте жеңіл келеді.Күміс әшекейлері тым шағын, бірақ өте ұнамды болады. Еркек ерлерін әшекейлеуге мүйіз бен сүйек жиі қолданылады. Мұндай заттарды алдын ала дайындап алып, бетіне сан түрлі өрнектер жүргізіп, көбінесе ердің қасына ойып орнатады. Сүйек әшекейлері орнатылатын ерлер мүйіз түсін ашатындай басқа түсті бояумен болады. Бұлай жасалған ерлер өте сыпайылығымен көз тартады. Бұл туралы өткен ғасырдың екінші жартысында қазақ даласын көп аралаған генерал А.К. Гейнс те атап көрсеткен еді.
Қазақстанның қай облысында болмасын әйелге арналған ер өзінің үлкендігімен де, әдемілігімен де көзге түседі. Әйел ерінің сүйегі ауыр, әшекейі де мол болады. Мұндай ер-тұрмандарға, негізінен алтын, күміс, асыл тас, сүйек, мүйіз, былғары, шұға және барқыт пайдаланылған. Мұндай ердің сыртқы пішініне келетін болсақ алдыңғы қасы өте биік, артқы қасы жалпақ келеді.Әрі әйелге арналған ердің алдыңғы және артқы беті түгелдей күміс шабылған темір пластинкалармен немесе қақталған күміс әшекейлермен безендіріледі[2].
Ежелгі шеберлердің ішінде оюлау, әрлеу жұмыстары айқын байқалатын әсіресе зергерлік сәндік өнердің алатын орны ерекше, сондықтан осы сәндік қолөнер түріне көбірек тоқтағанды жөн көрдік. Олардың қолынан шыққан шебер мүсіндер – арқардың (не қошқардың) басы, мүйізі. Ол жүзіктерде, білезіктерде, алқаларда, шолпыларда көбірек кездеседі. Сондай-ақ, ежелгі өнерде кездесетін көркем мүсіннің бір түрі – таутеке бейнесі. Мысалы, таутекенің қияда қатып тұрған сәті (қаптырмада), басы, мүйізі (жүзікте), бөкеннің, еліктің басы, олардың жаудыраған көзі (ілгекте, қаптырмада, жүзікте) әдемі шекілген. Сол кездегі зергерлер, әсіресе, арыстанды бейнелеуге көп көңіл бөлген. Арыстанның бас бейнесі алқаға, білезікке әсем түсірілген, кейде қанатты арыстан түрінде келтірілген. Байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері бұйымдарындағы бейнелердің барлығы құю, қырнау, безеу, қақтау әдістерімен, жұмыр мүсін не рельеф түрінде жасалған. Олардың көпшілігі ат әбзелдерінде, кісенің ілгектерінде, киімнің қапсырмаларында, әйел әшекейлерінде, музыка аспаптарында, қару-жарақтарда тамаша әшекей рөлін атқарып, ғажайып үндестік тапқан. Сақ, ғұн, үйсін дәуіріндегі шеберлер зергерлік ісін өте биік сатыға көтерген. Металл қақтау, оны құю, жұмырлау өнерін толық меңгеріп, неше алуан ғажайып мүсіндер жасай білген. Алтыннан, күмістен, қоладан пішін жасаумен бірге, оның бетіне асыл тас орнату әдісін де меңгерген.
Орта ғасырларда зергерлік өнер жекелеген шеберлердің ықпалынан шығып, қолөнерлік өндіріске айналды. Бұған, Оңтүстік Қазақстан және Орталық Қазақстан аумағындағы көне қалалар орнынан табылған ескерткіштер айғақ бола алады. Осы кезеңде ат әбзелдерін өрнектеу (күмістеу, асыл, жартылай асыл тастармен әшекейлеу, бедерлеу, бұрау) дамып, қару-жарақтар, күнделікті тіршілік құралдары – қола шырағдандар, ыдыс-аяқ (Оңтүстік Қазақстан, 10 – 13 ғ-лар) жасалған [3].
Ел арасындағы халық шеберлері түрлі көркем, нәзік істерді қарапайым әдіспен орындайды. Көбінесе білезік, өңір жиек, сақина, сырға, тіс шұқығыш (бұрын алтын, күміспен орнектеп жасап, қалтаға салып жүретін), қиықша, қоза, шолпы, алқа, қапсырма, сәукеле түйреуіш, мық, ілгек, сағат бау, үзбе, түйме, түйменің сабағы, бұрама, деңбет (дөңбет), кемер белдік, кісе сияқты адамның өз бойын әсемдейтін заттарды жасады. Ыдыс-аяқ, ағаш төсек, ер-тұрман, қару-жарақ, жазу жабдықтары, темекі салғыш, насыбай шақша, опа сауыт, домбыра, қобыз, сырнай және т. б. алуан түрлі жиһаздарды әшекейледі. Зергерлікті жұмыстың орындалу әдістеріне қарай: техника жолымен преске, қалыпқа салып қысу, балқытқан металдарды арнаулы қалыптарға қүю, бір металға екінші металды оюластырып жапсыру, тұтас металдың бетін ою, сызу арқылы өрнектеу, металдарга алтын, күміс жалату, металды қақтау, қуыстау, жұмырлау, домалақтау, шашақтау сияқты бірнеше түрге бөледі. Бұл заттарды қалай жасалатындығын әнгіме етейік.
Қазақстан мемлекеті бүгінгі таңда әлемдік мәдениет, өркениет аясында зайырлы, мәдениет аралық сұхбат бағытын ұстанған мемлекет ретінде танылып отыр. Жер бетіндегі барша халықты өзінің толқынына тартып отырған жаһандану үрдісі қазақ мәдениетін де тыс қалдырмасы анық. Осы орайда ұлттық мәдениеттің ұлттығын, ерекшелігін, өзіндік бірегейлігін танытып, жаһандық емес, ұлттық мәдениет қалпында сақталуына көмектесетін басты арқау – дәстүр. Дәстүр – бұл әрбір ұлттың баға жетпес мұрасы, көнеден келе жатқан ілкі бастауы. Дәстүр (лат. tradito – тапсыру, жалғастыру) сан ғасырлар бойы қалыптасқан, атадан балаға мұрагерлік ретінде беріліп отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, адамзат баласының рухани кеңістігін танытатын қазына болып табылады. Тарих қойнауында жатқан асыл мұралар бүгінгі таңда Президент тарапынан қолдау көрген Мәдени мұра бағдарламасының негізінде мәдени ортамызды толтырып, қазақтың қоржынының үлес салмағын арттыруда.
Сахарада өздерінің бірегей дарындылығымен көзге түсіп, бармағынан бал тамған ағаш шеберлері тамаша ұлттық өнер туындыларын мұра еткен. Олардың ағаш тамырынан ойып, өрнектермен көмкерген әдемі тостағандары, бүйрек формалы қымыз ожаулары, күміспен құймалап, асыл тастармен безендірген тегенелері, піспек бастар мен шыны-аяқ салатын ағаш құтылары - асқан шеберліктің жемісі. Бұған қоса, қазақтың күмбірлеген домбырасы мен сазды әуенді қобызын жасау сияқты музыка аспаптарын сомдау шеберлігі өзінше бір төбе. Ағаш шеберлері арқар, бұғы, таутеке мүйіздері мен түрлі сүйектерді қобдишаларға, шақшаларға, мылтық құндақтарына, домбыраларға және қазақы ерлерге алуан түрлі әшекей, ою-өрнек жасайтын материал ретінде пайдаланған.
Ағаш ою өнері ағаш ұқсату шеберлігіне етене жақын. Қазақ халқы ағаш ұқсату шеберлігімен айналысатын маманды кәсіби ерекшелігіне қарай үйші, оймашы, балташы, тоқушы деп шартты түрде төртке бөлген. Үйші негізінен киіз үй сүйегін, яғни кереге, уық, шаңырақ дайындаумен айналысса, оймашы бетіне міндетті түрде өрнек салынатын жастықағаш, жүкаяқ, төсекағаш, кебеже тәрізді үй ішінің мүлкі мен аяқ-табақтарды оятын іскер болған. Балташы ағаш құраумен, қайық, арба, шана жасаумен кәсіп етсе, тоқушы балық ұстау үшін пайдаланылатын қаза, тұрмыстағы түрлі шаруа қажеттін өтеу мақсатындағы себет, шыпта, шарбақтарды өрумен шұғылданған. Алайда ағаш ұқсату шеберлігінде кәсіп ету саласының белгілі бір шектері жоқ: күнделікті өмірде үйші тоқумен, балташы үйшілікпен, тоқушы оймашылықпен айналыса берген. Сондықтан қазақтар ағаш ұқсату ісімен шұғылданатын шеберлер ұста ретінде де танылған.
Ұсталар кәсіби ерекшелігіне, яғни ұсталық ісінде қолданатын материалдардың түрлеріне қарай темір ұстасы және ағаш ұстасы деп бөлінген. Бұл бөлініске қарамастан, нағыз ұста ұсталық өнердің екі түрін де жете меңгеруі тиіс болған. Жасаған заттары жұртты тамсандырған, он саусағынан өнер тамған жан-жақты шебер ғана халық арасында ұста атағын иемденген, бұған қоса халық ұста дүкенін құттыхана атап, ұстаның қолынан шыққан дүниені киелі санаған. Беделді, танымал ұсталар соққан заттарды ырым етіп, қабырға тұсына ілудің бүгінге шейін сақталуы осының айғағы [6].
Дала көшпенділері тіпті кәдімгі ағаштың өзін әулие көріп, табиғат сыйларын пір тұтып отырған. Қазақ халқының кемеңгер ғалымы Шоқан Уәлиханов Тәңір атты еңбегінде: Айдалада дара өскен ағаш... тәу етіп, басына түнеуге жарап жатыр. Жанынан өткен әрбір жолаушы оларға ырым етіп, әлем байлап, жанына ыдыс-аяқ тастап кетеді... басына құрбандық шалады, - деп ата-бабаларымыздың ағаштың қасиеттілігіне бас иіп, көңілдеріне медет ететіндігін жазады [7, 157-161].
Түркі тілдес халықтардың ортақ қазынасы - Қорқыт ата кітабында:
Атың ағаш десем шамданба, ағаш!
О, Мекке мен Мәдиненің есігі болған – ағаш!
Құдаймен тілдескенде Мұсаның асасы болған ағаш!
Ерлердің ері Әлидің дүлдүліне ер болған – ағаш!
Зұлыпқарға сап болған – ағаш!
Хасан мен Хұсайынға бесік болған – ағаш!
Басыңа қараса, тамырың көрінбес – ағаш!
Мені саған асар болса, құлап түс, ағаш! - деген ағаштың ерекше бітіміне, қасиеттілігіне деген наным-сенімге бағытталған сөздер кездеседі [8, 22]. Мұндағы жыр жолдары ағаштың діни кеңістік аясындағы маңыздылығымен екшеленіп, адам өмірінде діни құндылықтардың маңызы ағашпен теңдестіріле, параллельде беріліп отыр.
Ағаштың таңдамалылығы жөнінде Қорқыт Ата кітабындағы мұндай жыр жолдары Сыр бойын мекендеген оғыз ұлысының бегі Қазанның бел баласы Ораздың айтуымен беріледі және өлең сөздеріне қарағанда, жыр ислам діні таралған кезеңде өңделгені байқалады. Эпостық жырдың әуелгі түпнұсқасында Ағаш көп тәңірдің бірі ретінде алынуы мүмкін. Себебі, исламға дейінгі кезеңдегі көшпенділер дүниетанымында киелі ұғымдарды білдіретін:
Ғашықтан ғарыш, ғалам бар,
Ғаламдар сайын әлем бар;
Сол әлемнің тұрақтайтын мекені
Тәңірге тәңір – Көктөбе!
Көктөбенің шоқтығы ұлылықтың боп шыңы
жайқалып өскен жападан жалғыз Бәйтерек.
Ол Бәйтерекпен шендесер
Бұл әлемде кезіге қойсын қай терек.
Сол Бәйтерек бұтағымен көк тірер.
Тамырымен Жер тірер,
жапырағымен желпінер,
желпінер де сілкінер,
сілкінген кезде жел тұрар,
қара дауыл құтырар,
алып тауың арқырар,
аузынан от шашырар
суың тасып дүркірер.
Қара аспаның күркірер!
Төрт бұрышты жеріңде
төрт құбыла,
құбыла сайын Көктеңіз,
Көктеңіз сайын Тәңіртау...
Осының бәрін көтеріп тұрған Көкөгіз! - деген түсінік болған [6, 4].
Осы өлең жолдары бойынша б.з.д. V-III ғғ. аралығында Алтай өңірінен Қаратеңіз төскейіне дейін ен даланы мекендеген түркі халықтарының түп аталары – ежелгі сақтар әлемдік мәдениет қорына өнердің өшпес мұраларын, асыл туындыларын, ғылымда аң стилі деген атаумен мәлім болып кеткен өнер үлгілерін қалдырған. Қазақы тілмен айтқанда, бұл атауды жан-жануар көп бейнеленген өнер кезеңі деп түсінуге болады. Академик Әлкей Марғұлан еңбектерінде бұл өнер кезеңі аңдабы мәнер деп те аталады. Есік обасынан табылған Алтын адам киімі осы аңдабы мәнерінде жасалған және Алтын адам тәжіндегі өрнектерден жоғарыда келтірілген Көктеңіз (Мұхит), Тәңіртау, Бәйтерек рәміздерін байқауға болады. Қазақ халқының ою-өрнегіндегі діни наным мен сенімдердің бастаулары, осылайша, түркі жосығымен, одан ілгерірек ежелгі сақтар өнеріндегі зергерлік әшекейлермен, өнер стильдерімен тікелей сабақтасып, астасып жатыр.
Қазақ халқы қашан да табиғатпен үйлесімділікте, жарасымдылықта күн кешкен. Қазақтың жандыда жайын үлкен, жансызда қамыс үлкен деген аталы сөзінің төркіні де жаратылыстағы табиғи үйлесімділікті мадақтау мен қастерлеуден туған. Расында, көшпенді қазақ бүкіл ғұмырын табиғатпен етене байланыста өткізген. Соның ішінде ағашты адамзат баласының бөлінбес жан серігі деп түсінген. Ағаш, әсіресе, Бәйтеректің ауыз әдебиеті нұсқаларынан өте мол орын алуы осының айғағы. Мысалы, Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырында Қозының шоқ теректі мекендеуі, Қозы мен Баян бақилық болған соң қатар өскен қос бәйтерекке айналып кетуі [9].
Ертедегі көшпенділер мәдениетінде адам ағаш еккенде, оның айналасындағы алты адым жер, құдық қазғанда, оның қапталындағы қырық қадам жер жеке меншігіне көшеді деген ұғым болған. Жадыда жазылған бұл қағидаға хандар да, билер де құлдық ұрған. Келешек ұрпақ үшін берері мол мұндай ізгі іске бөгет болу қай дәуір үшін де, қай басшы үшін де жарасымсыз саналған. Бұл салтқа қанық ұсталар әулеті, мүмкіндігінше, тоғай ағашын емес, ұсталық өнерлерінде пайдалану үшін өздері арнайы еккен бау ағашын жаратқан. Сыр өңірінде сексен-тоқсан жыл бұрын арнайы ұсталық үшін егілген баулардың жұрнақтары ұшырасып отырғанмен, олар Қазан төңкерісінен кейін және егіндік жерлерге орын аршу науқанында өртелініп кеткен.
Өнердің мәнін ұғыну үшін оның терең тамырын, алғышартын білген абзал. Дегенмен ою-өрнек өнеріне құштарланып жүрген жастарда ағаш ою шеберлігін меңгеру үшін ертедегі наным-сенім тарихын білудің керегі қанша деген ойлардың қылаң беруі ықтимал. Шеберліктің шыңына жетуді, қайталанбас образдар бейнелеуді мақсат еткен талапты жас мұндайда ағаш ұқсату шеберлігін белгілі бір дәрежеде үйренгенмен, ою-өрнек өнерінің ішкі астарын аңдай алмайды, осылайша көркемдік мәнге ие мәдени мұраның өне бойына нақышталған оюдың әрбір жосығында жатқан тарихи мағлұмат пен рәміздік мағынаны түсінуден, сондай-ақ өнерде адамзат баласы өзінің дүниетанымын, бар ішкі жан дүниесін бейнелейтінін ескерсек, ұлттық таным, ұлттық түсінік парадигмаларынан алшақтайды. Адамның бөгде тілді үйренбей бірден түсінбейтіні секілді, ою-өрнектің де белгілі бір ұлтқа тән өзіндік сипатын зерделемей меңгеру тиянақты нәтиже бермесі анық. Мысалы, дәстүрлі мәдениеттің ерекше бір үлгісі ретіндегі Отырар төңірегіндегі қазба жұмыстары барысында табылған Құйрықтөбеден ашылған сәулетті ғимарат ұстынының ұстіңгі бұғағына бедерленген ою үлгісі мен табыну тұғырында мүсінделген пұт тәңірлерінің кескіні сол кезеңдегі дүниетанымның, тәңірлерге сыйынудың айғағы болып табылады.
Ендігі жерде оюлар мен ою оюшылар туралы айтып өтейік. Ою-өрнек оюшылар туралы деректер тіптен қызық болып келеді. Оюшы - әртүрлі өрнек үлгілерін жасаушы, қазақ ою-өрнегінің шебері.
Ою-өрнек түрлері: Қазақтың ою-өрнектері төрт түрге бөлінеді: өсімдік тектес, жануарлар, геометриялық формадаа, космогендік (астрологиялық). Бұлардың әрқайсысының өзінің белгілі бір мағынасы бар. Мүйіз – қазақ оюының негізі және ең көне мәнері. Ою-өрнектің бұл элементі мүйізді мегзеуден шыққан. Мүйіз ою-өрнегі кейде ұсақ, кейде ірі болып келеді. Ұсақ түрлері ағаш, сүйек, мүйіз сияқты нәзік қолөнер саласында пайдаланылады. Ірі түрлері сырмақ, текемет, алаша, кілем, сәулет өнерінде сан түрлі мәнерде қолданады. Гүл ою-өрнегі барлық гүл түрін тұспалдайды. Бұл өрнектің түрі қолөнер бұйымдарында үш жапырақтан басталып, он екі жапырақты ою-өрнекке дейін кездеседі Кесте тіккенде және киім-кешектердің жағасына, қалтасына, жиектеріне салады.
Арпабас, көбелек, су өрнегі туралы айтатын болсақ, олар туралы деректер де жетерлік. Қазақ қолөнерінде ғасырлар бойы қолданылып келе жатқан дәстүрлі бояу түрлері бар. Олар: қызыл, көк, жасыл, сары, ақ, қара. Бұл бояулардың сол сияқты символдық мәні де бар. Көк түс – аспанның, ақ түс – ақиқаттың, қуаныштың, сары түс – ақыл парасаттың, қайғы мұңның, жасыл түс – жастықтың, көктемнің символы. Су өрнегі деп әрбір өрнекті бөліп тұрған жолақты айтады. Су өрнегі екі қатар сызық аралығында ирек сызық жасай отырып, дөңгелек, төртбұрыш бейнелер жасайды.
Қошқармүйіз, ашатұяқ ою-өрнектері туралы мәліметтерді сараптайтын болсақ, көптеген тың деректермен танысуымызға болады. Қошқармүйіз - ою-өрнегі қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйіз бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қойдың құлағын долбарлаытын тағы бір шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамға қошқардың тұмсық пішіні аңғарылады. Текеметте, сырмақта, басқұрда, алашада, кілемде, былғары, сүйек, ағаш, зергерлік бұйымдардың барлық түрінде кездеседі. Ашатұяқ өрнегі кейде айыр өрнегі деп те аталады. Пішен ашалайтын айырға ұқсас кледі.
Түйетабан - түйенің басқан ізін долбарлайтын күрделі ою-өрнек. Ол кейде қарта, қарға, қызылайыр ою-өрнегіне ұқсайды. Қатар тұрған S тәрізді екі сызық қатарласыпқосылмайды, түйенің табанына ұқсас екі жарты сопақша дөңгеленіп келетін ою.
Өркеш ою-өрнегі түйенің қос өркешін бейнелейді. Сырмақ, текемет, тұскиіздерге салынатын ою-өрнек композициясында көбірек кездесетін элемент. Қазақ оюында мал мен аңның қос мүйізін, түйенің қос өркешін, биенің қос емшегін бейнелеу береке-бірліктің, көбеюдің символын білдіреді.
Құсқанаты ою-өрнегі мүйіз оюымен не шахмат шақпақтарының ізімен бейнеленген құстың қанаты тәріздес ою-өрнек. Бұйымдарда көп қолданылатын бұл ою қанатын жайып ұшып келе жатқан құсты тұспалдайды.
Құстұмсық - бұл өрнек құстың тұмсығын тұспалдаудан туған. Құстұмсық тармақты мүйіздер мен сызықтардан құралады. Ою-өрнекті қиғанда ою ортасындағы сызық ұшы құстың тұмсығына ұқсас етіп қиылады. Құстұмсық жүзік немесе топсалы жүзік сәлемдеме ретінде туыстар арасында дәнекер қызметін атқарған. Құс бейнесі халық түсінігінде азаттықтың белгісі.
Кемпірқосақ ою-өрнегі бірнеше түстерден жолақтар жасап алма-кезек орналасады. Қазақтарда кейбір түстердің символдық мәні бар. Көк түс – аспанның, ақ түс – ақиқаттың, қуаныштың, сары түс – ақыл парасаттың, қайғы мұңның, жасыл түс – жастықтың, көктемнің символы. Қолөнер бұйымдарын жасауда әрбір түсті белгілі тәртіппен кемпірқосақ көркіне лайықтап орналастырылады. Бұл өрнектер алаша, қоржын, басқұр тоқуда жиі пайдаланылады.
Тұмарша ою-өрнегі үшбұрыш үлгілес болып келеді. Үш гүл, үш бұрыш тәрізді тұмарлар тіл-көзден сақтау үшін адамдарға ғана емес, үй жануарларына да бойтұмар ретінде тағылады. Кілем бұйымдарының жиегінде киіз, кілем, текеметтің орта тұсын көмкеруде кездеседі.
Әшекейлердің кейбір түрлері, мәселен, қимасында дөңгелек болып келетін білезіктер ұзақ хронологиялық кезең бойында көрініс табуда. Оларға ұқсас білезіктер қола, ертедегі темір дәуірлеріндегі зираттардан, ХІІ ғасырдағы Отырар қазынасынан табылды.
Кең сахараны, сары даланы еркін кешкен көшпелілердің сан ғасырлық тәжірибесі, өмірлік қажеттілігі, дүниетанымдық өлшемінің көрсеткіші киіз үйдің болмыс-бітімінен байқалады, олардың сұлулық туралы талғамы, қоршаған ортаның үйлесімділігін игеру мүмкіндігі киіз үй арқылы бейнеленеді. Киіз үйдің сықырлауығынан бастап шаңырағына дейінгі әрбір бөлшегі өз алдына оқшау, бірегей өнер туындысы бола отырып, сол мыңдаған бөлшектер бір-бірімен үйлескен шақта кемеліне жеткен, аяқталған тұтас өнер үлгісіне айналған. Күн-көріс қажеттіліктерінен бастап рухани талғам-талабына дейін қызмет еткен киіз үй көшпелілер үшін табиғаттай сұлу, кеңістіктей үйлесімді шағын әлем – дүние болмысы еді. Осы тұрғыда қазақтың киіз үйі материалды мәдениеттің бірегей туындысы ғана емес, сонымен қатар ол қазақ ұлтының дүниетанымын танытатын мұра.
Киіз үй жалғыз бір адамның даналығына, оның ісмерлігіне байланысты пайда болған жоқ. Ол көшпелі өмір салты аясында туындап, көшпелілердің материалдық мүмкіндігімен қатар, олардың таным-түсінігі, шеберлігінің көрсеткіші болып табылды. Қас шеберлер бар өнерін осындай киіз үйдің өн бойына жинақтауға тырысты. Бұған Алтай тауларындағы, Сібір Баяр, Қырымның жартастарындағы суреттерден және Алтайдағы Пазырақ, Монғолиядағы Ноин-үлин қорғандарында сақталған киіз үй үлгілері мысал бола алды [11, 377].
Көшпелілер дүниетанымы адамды табиғаттың бір бөлшегі, табиғатпен кіндігі бір, табиғатпен тұтастықта өмір сүретін жаратылыс иесі деп түсінуге негізделген. Олар аспан әлемін барша тіршіліктің баспанасы ретінде қабылдаған, ал киіз үйді сол ғаламның баламасы – көк күмбез астындағы шағын әлем сипатында ұға білген. Көшпелілер мәдениетінде киіз үй жасау өнері – әлемді түсінуге деген талпыныс, табиғаттың көркемдік бейнесін берудің өзіндік формасы. Оның ірге қанаттары айнала көкжиекті, уық-шаңырағы аспан күмбезін, интерьер мен дизайны теңдесі жоқ үйлесімді табиғатты бейнелейді.
Қазақтардың түтінін түтету, шаңырағын шайқалтпау, ошағының отын сөндірмеу сияқты баталы насихат сөздері киіз үйді кіші әлем санаудан туған үлкен философиялық ойды аңғартады. Сондай-ақ киіз үйдің түрлеріне қарай тұтас елді атау қара шаңырақтың қасиеттілігін дәріптеуден туғаны көрініп тұр [12, 187]. Осы тұрғыдан Шоқан Уәлихановтың: Алтын орда – хан отырған алтын киіз үй немесе шатыр деген мағынада; кейін хан отырған бүкіл төңірек солай аталып кеткен. Сондықтан да ақ орда, көк орда, сары орда деген атауларды ұлыстарды немесе киіз үйлерді атау деп емес, хан отырған жұрт, оның төңірегіндегілер деп қабылдау керек, - деген ойларымен келісуге болады [13, 124].
Киіз үйді безендірудің қыр-сырының ойландыратын тұсы көп. Мысалы, ағаш үйдің үздік-бауларындағы, тұс киіз, текемет, басқұрларындағы қошқар мүйізді оюлар көшпелілердің діни наным-сенімін берудің өзіндік жолы болса керек. Текемет, тұс киіз, алашалардағы оймыштар, ою-өрнектер алғашқы кезде тотемдік ұғымды іске асырудың әдісі болуы ықтимал. Сондай-ақ көшпелілерде табиғат өсімдіктерін киелі санау жиі кездеседі. Айталық, жын-шайтан жуымайды деген ұғыммен киіз үйге киікотын немесе адыраспан шөбін арнайы іліп қою, жас нәрестені осы шөптердің тұнбасымен шомылдыру. Әрине, бұл бір жағынан киікотының медициналық тұрғыдан шипалығын білу болса, екіншіден шөптің қасиеттілігіне деген сенімді дәлелдейді. Қазақтарда бұған қоса томар бояу шөбінің қасиеті ерекше бағаланған. Одан жасалған бояу жүнді бояп, шиді орау үшін қолданылған және қазақтың дәстүрлі өнерінде әр түрлі әсемдік, сәндік бұйымдардың материалына қолданылған.
Көшпенді өмір салтында киіз үй көшпелілердің ажырамас серігі болды. Киіз үйді кіші әлем ретінде санау күмбезді архитектура туындыларының көшпелілер арасында туғандығын айғақтайды. Аякөз бойындағы Қозы Көрпеш – Баян сұлудың шошақ кешені, толып жатқан діңгектер – осының дәлелі. Олардың барлығы ислам діні таралмай тұрған кезде жасалынған естеліктер болғандықтан, түр жағынан олар ислам дәуірінде шыққан сәулет өнеріне ұқсамайды. Мұндай ескерткіштер көшпелі тайпалардың ежелгі киіз үйінің формасын еске түсіреді. Академик Әлкей Марғұлан айтқандай, Қозы Көрпеш – Баян сұлу діңгегі мен оның қасында болған сын тастар – сондай естеліктің әдемі бір түрі [14, 20].
Көшпелі дала мәдениетінің озық туындысы, көшпелі халықтың өмір дағдысымен, наным-сенімімен тамырлас киіз үй жалпы күмбезді архитектураның дүниеге келуіне әсер еткендігі жөнінде ғалымдардың ой толғап жүргендері белгілі. Тарихқа үңілсек, Рим сәулет өнерінде күмбездердің етек ала бастауы б.з.д. I ғ. кеңістігіндегі мәдениет туындыларынан байқалады. Ал римдіктердің күмбезді сәулет өнерін меңгеру ісі Парфиядан басталады. С. Толстовтың археологиялық материалдарға сүйенген дерегі бойынша, Парфиядағы б.з.д. IV-II ғғ. жартылай көшпелілердің күмбезді архитектурасының сақталған үлгілері Каспийдің оңтүстік шығысындағы байтақ далада табылған және олар Рим империясында салынған күмбезді архитектурадан 200-300 жыл бұрын белгілі болған [12, 188]. Күмбез формасында салынған киіз үйлер алыстан тізілген ақ маржандай немесе ақ күмбезден тұратын қаладай эстетикалық мәнер беретіні анық.
Киіз үй сыртқы пішініне, сүйегіне қарай қазақы киіз үй, қалмақы киіз үй деген екі түрлі үлгіде кездеседі. Қазақы киіз үйдің еңсесі биік, иығы шығыңқы, дөңгелек күмбезді болып келеді, ал қалмақ үлгісіндегі киіз үйдің формасы шошақ, уықтары иінсіз түзу болып сүйірлене көрінеді.
Көші-қонға, көшпелі елдің өмір салтына ыңғайлы киіз үйді көшпелілердің тұтыну құралы, олардың эстетикалық талғамының көрсеткіші, көк тәңірін рәмізді түрде сипаттайтын шағын әлем деп түсінуге толық негіз бар. Ал оның бөлшектері әлемнің бірегей құрылымын бейнелейді. Шаңырақ – киіз үйдің күмбезді төбесін құрайтын ең жоғарғы бөлшегі, ол дүниенің дөңгелектігін, дөңгеленген дүниенің шексіздігін және оның қозғаушы күші – от екендігін білдіреді. Мұндағы шаңырақ күн көзі, күлдіреуіш от ұғымы, шаңырақтан тараған уық күннен тараған нұр шапағаты, ал кереге жасыл отқа оранған жер шары деген түсініктен туғанын байқау қиын емес.
Кереге - өзінің үстінде бекітілген түндік, шаңырақ, уық, үздік туырлықтарды көтеретін, жел мен боранда іргесі сөгілмейтін киіз үйдің қабырғасы. Оның тор көз, желкөз деген екі түрі болады. Соңғысының тесіктері жиі келеді. Кереге жасалмас бұрын алдын ала сұрыпталып, тезге салынып түзетілген, арнайы таңдалған біркелді талдан жасалынады.
Уық – бұл киіз үйдің кереге мен керегеден жоғары бекітілетін бөлшектерін көтеріп тұратын екінші ірге. Уықтың керегеге байланатын басы үшкірлеу келеді де, шаңыраққа жеткенше қоян жон болады. Уықтарды орнықтыру кереге мен шаңырақтағы ұяшық арасының симметриясын сақтау арқылы жасалса, шаңырақ сұлулығы мен беріктігі киіз үйдің сәнін келтіре түседі. Қазақтарда уық, киіз үйдің аксессуары болумен қатар, уақыт өлшемін, яғни күн мезгілін де білдіреді. Мысалы, күннің тұсау бойы, шідер бойы, арқан бойы көтерілді деп аталатын уақыт мерзімі шаңырақтан түскен күн сәулесінің уық санымен берілгендегі баламасы екенін түсіну керек.
Киіз үйдің қасиеттілігімен ұлы көшпелілер ақыл-ойының ұшар шыңы, идеологиясының кіндік арман-аңсары жапсарлас дамыған, кез келген ұғым-түсінігі қара шаңырақ айналасында өрбіген. Қазақ ұл-қызына ақ батасын бергенде, шаңырағың биік болсын шаңырағың шайқалмасын деуі осыдан шыққан. Халық шаңырақ ұғымымен отбасы татулығын, бірлігін меңзеп отырған. Сол сияқты әке шаңырағы немесе қара шаңырақ түсініктері ұлттың ділінде берік орныққан. Ұрпағының бірі қара шаңырақта қалып, сол үйдің отының өшпеуін қадағалауы мұрагерлік сабақтастықты білдірген. Үйдің сатылып, я болмаса иесіз қалуы әке шаңырағының күйрегендігімен, жалғастықтың жойылғандығын білдіретін ауыр ойға әкеліп тіреген. Керісінше, баланың үй болуын шаңырақ көтерді деген сөзбен жеткізу үрім-бұтағының өскендігін білдіретін қуанышты хабар болған. Шаңырақты ауыл-аймақтың ең қадірменді, батагөй қарттарына көтерту немесе киіз үйді жыққанда шаңырақты жолымыз болсын деп көшетін жаққа қарай қисайтып ырымдап түсіруі қазақтың ділінде оның айрықша орнын, ерекше қасиеттілігін танытады.
Шаңырақтың астында орналасқан ошақ, өмір ағашы аталатын бақан да қазақ үшін киелі. Ошақта отың өшпесін, қазан-ошағыңнан құт кетпесін деген жақсы тілектер қазан-ошақты молшылықтың көзі, өмірдің белгісі ретінде түсінуден туындаған. Шоқан Уәлиханов: Ошақтағы отты басуға немесе түкіруге болмайды. Жаңа түскен келін әуелі өз отауына кірмес бұрын, атасының үйіне кіріп, тағзым етуі тиіс, содан соң қалыңдық, атасының отына бір қасық май тамызуы керек. Бұл ырым-кәдені отқа май құю дейді. Жас келін сәлем еткенде аруақ разы болсын деп тізе бүгіп, еңкейіп, маңдайын еденге тигізеді. Отқа тамызған май жанып жатқанда, жас келін жанындағы әйелдердің бірі алақанын отқа қыздырып, Киіз үйдің иесі, жанған оттың иесі Ұмай ана риза болсын! Оттай опалы бол деп келіннің бетін сипайды. Үлкен үйдің отының құрметіне деп, қалыңдық атасының иығына шапан жабады, осы кезде отағасы ошақ жақтағы тулақты нұсқап, жас келінге отыр деген белгі беріп: иін қандырып илеген тулақтай, мінезің жұмсақ болсын, қарағым деп батасын береді, - деп жазады [15, 177].
Киіз үйдің тағы бір ерекше қастерленетін бөлшегі - босаға. Отау тігіп, жаңа қосылған жас жұбайларға босағаларың берік болсын деп бата беру, жас келіннің босағаны оң аяғымен аттап кіруі, балаларға босағаны керіп тұрма, бақытсыздық орнайды немесе босағаны теппе, киесі ұрады, босағада тұрып амандаспа деген наным-сенімдердің кездесуі халықтың босағаға киелі, қасиетті сипат беруінен пайда болған.
Жер жәннаты Жерұйықты табу үшін шартарапты кезген Асан Қайғы жер-судың, төрт түлік малдың сыншысы ғана емес, сондай-ақ киіз үйдің де сыншысы болған, шаңырағына қарап, еліне сын айтқан. Киіз үйді сынау дәстүрі күні бүгінге дейін Маңғыстау өңірінде кездеседі. Әрбір шаңырақтың табалдырығын аттаған сәттен оның сүйегі, ою-өрнегі, жабдығы, жиһазы, ішкі интерьері арқылы үй иесінің дүниетанымы, эстетикалық талғамы мен парасат әлемі, өнер-білім мен шығармашылық-жасампаздық қабілеті көңілдің таразысына тартылады. Сол арқылы бұрын бір ауылдың, дүйім жұрттың интеллектуалдық деңгей өресі саналатын болған [16, 4].
Ұлттық дәстүріміздегі ағаш өңдеу, тоқыма ісі, киіз басу, ою-өрнек салу, тігіншілік үлгілерін, халықтың жинаған сол тәжірибесін киіз үйдің құрылымы бойына жинақтап, бүгінгі заман еншісіне тартулап отыр. Қазақтың осындай өнер туындыларын күнделікті өмірде пайдаланып, жетілдіре түсу, модернизациялау, ескі мен жаңаның сабақтастығын, үйлесімді бірлестігін таба білу оң нәтижесін беретін істердің бірі. Мұндай ынта-ұмтылыстар халықтың асыл мұрасының заман талабына сай гүлденіп, дәстүрлі өнердегі ұрпақтар сабақтастығын бекемдей түсетіні анық.
Қазақ шеберлерінің арасында қос дөңгелекті арбалар, күймелер, әр түрлі шаналар жасайтын шеберлер болды. Олар негізінен өздері мекен ететін орманды алқаптың ағаштарын материал ретінде пайдаланылған.
Киіз үй жасау – технологиясы өзіндік жоғары біліктілікті талап ететін өнер. Оның сүйегі, жасау жабдығы, бау-басқұрт, т.с.с. элементтері ішінара үйлесімділікті ескере отырып, жоғары талғаммен жасалады. Киіз үй пішінінің үндестігі, түрлі бояулар қоспасының түстік гаммасы, әшекей өрнектерінің болмысы, ішкі мәні, олардың сұлулығы мен эстетикалық құндылығы ағаш шеберлерінің кәсіби ұсталығын ғана емес, сол аймақтағы халық мәдениетінің рухани деңгейін байқатады. Тарихи жағдайларға байланысты ұлттық дәстүрге деген енжарлықтың, соның ішінде киіз үйге деген сұраныстың азаюынан сапалы киіз үйлердің кездесуі сиректегені рас, бірақ қазіргі таңдағы ұлттық мәдениет, рухани мұраның жандануы – Қазақ Ренессансының белең алуының нәтижесінде ұмыт бола бастаған мәдениет айшықтары жандана бастауда. Оның дәлелі ретінде бүгінгі таңдағы ұлттық нақынштағы киім үлгілеріне, ағаш шеберлерінің туындыларына, зергерлік бұйымдарға сұраныстың өсуінен көрінеді.
Киіз үйді жасаған халық шеберлері оның күнделікті өмірде тіршілік қарекетіне қатысты қажеттіліктерін өтеу мақсатында тек баспана ретінде ғана емес, оның мәдени құндылығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz