Фольклорлық деректер мен этнографиялық материалдар

Фольклорлық деректер мен этнографиялық материалдар - Белгілі композитор, академик А. Қ . Жұбанов: «Халық аспаптарының ішектерінде ғасырлар бойғы даналық тұныптар»,— деген еді. Қазақтың көптеген музыкалық аспабы халық поэзиясында аталатыны тектен-тек емес. Батырлар жырында үрлеп ойналатын және ұрып ойналатын аспаптардың аттары кездеседі, бұл аспаптарды дабыл қағу үшін жорықтарға алып шығатын болған. Мұндай аспаптарға тән ортақ қасиет — олардың даусы күшті болып келеді. Үрлеп ойналатын аспаптарда дабыл қағу белгісі қысқа қайрылатын әуен, орындаушының қажет деп табуына қарай бірнеше рет қайталанатын болған. Жорықта пайдаланылатын ұрып ойналатын аспаптардың көлемі үлкен, даусы зор. Оның жер күніренткен күшті даусымен жауынгерлер өз жауларының үрейін ұшыруды көздеген. Мысалы, «Қамбар батыр» дастанында (XVI ғасыр) былай делінеді:
Тоғыз санды торғауыт,
Он сандайын оймауыт,
Барабан соғып, шың қағып..
Дабыл қағу мақсатында мүйіз сырнай мен керней кеңінен қолданылған. Бұл жайында бұрынғы замандардағы батырлар жырында жиі айтылады. Мысалы, «Алпамыс батыр» дастанында (XVII ғасыр) мынадай жолдар бар:
Керней-сырнай тарттырып,
Даңғыра дабыл қақтырып,
Барып түсті Алпамыс,
Қаракөзайым үйіне
Халық тұрмысында, сонау бағзы заманнан бері, қоңырау, көлемі әр түрлі сақиналар және басқа металл заттар қолданылған. Жауынгерлер жорыққа шығарда оларды өздерінің найзаларына тағады, сөйтіп даңғұр-дұңғыр дауысты көбейтіп жауларын сескендірмек болады екен. Осындай көп жорық, шайқастарга қатысқан халық ақыны Ақтамберді Сарыұлының (1675—1768) дастанынан да музыкалық аспаптар атын кездестірсміз.
Қазақ бақсылары да өздсрі ем жасаган кездерінде жынын алдырғандай болын ақыра-бақыра отырып, қоңыраулар мен сақина-шығыршықтарды қоса даңғырлатып-күңгірлететін болған. Оларды көбінесе музыкалық аспаптар даңғыраға, асатаяқ пен қылқобызға тағып алады екен, домбыраға сирек таққам, сондай-ақ бақсы салт бойынша қолына ұстап жүретін бұйымдары мен үстіне киетін киімдеріне де қоңыраушалар байлап алатын болған. Жоғарыда айтылған аспаптардан басқа «Ер Тарғын» жырында ұрып ойналатын тағы бір көне металл аспапшың, жайында сөз болады. Дастанда ол туралы былай делінген:
«Тоғыз санды торғауыт,
Он сандайын оймауыт,
Барабан соғып, шың қағып
Алдына әскер жүрпзіп»
Ертедеп халық әндерінде кейбір музыкалық аспаптар дәріптеліп, жырға қосылып отырған. Солардың бірінен шаңқобызды кездестіреміз:
Шаңқобызым, шалайын шешен бе екен,
Ар жақтағы апекем есен бе екен!
Ұрып ойналатын және үрлеп тартылатын аспаптарды аңшылар да пайдаланған. Әсіресе, ұрып ойналатын дауылпаз бен шыңдауыл көп тараған. Бұл жайында жиі ауызға алынады. Мысалы, Шәңгерей Бөкеевтің (1847—1920) өлеңінде дауылпазбен аңға шығу былайша жырланған:
Жастықта жігіт адам жігер болса,
Қайт болмас қалқасына еткен назы.
Құлаққа киген сырға естілсін,
Құс салып, кешкі соққан дауылпазы'.
Біз түннің бір уағына дейін ұйқтамай, бір-біріміздің көңілімізді көтеріп неше түрлі әңгіме айттық, ән салдық. Одан кейін аңшы маған өз өнерін көрсетпек болды — үрлеп тартатын аспаппен маралдарды шақыратынын айтты. Аспап ұзындығы жағынан сыбызғыға ұқсайды екен, сабында бір тесіп бар. Аңшы аспаптан маралдың даусына ұқсас үн шығара бастады. Сол-ақ екен, көп кешікпей бір марал көрінді. Аңшы ойнауын қойған еді, марал бір қауіптің барын сезгендей дереу жалт бұрылып кетіп қалды».
Тағы бір үрлеп тартатын аспап сабыз туралы да айта кету керек. «Қазақ поэзиясының антологиясы» түсіндірме сөздігінде оны орыстың жалейкасына ұқсас деген. Бұғышақ сияқты сабыз да әлі де болса зерттеуді қажет етеді.
«Жетігеннің жетеуі» деп аталатын аңыз жеті ішекті көне музыкалық аспаптың шығу тарихын баяндайды. XIX — XX ғасырлардағы ауыз әдебиетінде қылқобыз, сыбызғы мен домбыра көп ауызға алынады. Өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап ақындар поэзиясында 7—8 немесе 13—14 пернелі екі ішекті домбыра, сондай-ақ сол кезде қазақ жұртынын, арасына кең тараған гармоника дәріптеліп жырға қосылып отырған. Кейбір ақындар гармоника «сырнай» деп атаған. Халық жырауларының бәрінен бұрын өз заманында көп тараған музыкалық аспаптарды анағұрлым жиірек ауызға алғандығын аңғару қиын емес. Сондықтан халық творчествосы шығармаларына зер сала отырып, жаңағыдай аспаптардың пайда болып таралу немесе ұмытылып, жоғалу мерзімдерін анықтауға әбден болады.

1. Қазақтың музыкалық аспаптары.—Алматы: Өнер,1980.