Хордалылар типі. Бассүйектілер тип тармағы. Балықтардың класс үсті. Қосмекенділер класы. Жалпы сипаттамасы, жіктелуі және практикалық маңызы

1. Балықтардың класүстіге жіктелуін түсіндіру
2. Балықтардың класүсті өкілдеріне жалпы сипаттама беру
3. Шеміршекті балықтар класына жалпы сипаттама беру, әсіресе олардың құрылысына, тіршілік ету барысында сипаттама және практикалық маңызына тоқталу.
4. Сүйекті балықтар класына жалпы сипаттама беріңіз, әсіресе олардың құрылысына, тіршілік ету барысына, түр құрамына және практиклық маңызына тоқталу.
5. Қосмекенділер класының жіктелуіне сипаттама беру
6. Қосмекенділер класына жалпы сипаттама беру
7. Құйрықсыз амфибияларға: жалпы сипаттама беру, әсіресе олардың құрылысына, тіршілік ету барысына, түр құрамына және практикалық маңызына тоқталу.

Хордалылар, желілілер (Chordata) — жануарлар дүниесінің тарихи дамуының ең жоғары сатысында тұрған тип. Қазіргі кезде хордалылардың 3 тип тармағы: басжелілілер, қабықтылар және омыртқалылар, 40 мыңнан астам түрі белгілі. Бұлар Жер шарының барлық аймақтарында таралған. Хордалылардың өздеріне тән бірнеше белгілері бар:
1) денесінің арқа жағында ұзына бойына орналасқан арқа желісі — хордасы болады;
2) хорданың үстіңгі жағында ұзына бойына орналасқан орталық. жүйке жүйесінің қызметін атқаратын жүйке түтігі бар. Төменгі сатыдағы хордалыларда бұл өмір бойы сақталады, ал жоғары сатыдағы хордалыларда даму барысында оның алдыңғы бөлігі миға, артқысы жұлынға айналады;
3) хордалылардың жұтқыншағының екі бүйірінде көптеген желбезек саңылаулары болады. Бұл төменгі сатыдағы хордалыларда өмір бойы сақталады да, жоғары сатыдағы хордалыларда өкпеге айналады;
4) хордалылардың көпшілігінің қан айналымы тұйық және олардың жүрегі де денесінің құрсақ жағында орналасады. Тек қандауырша тәрізділердің жүрегі болмайды, оның қызметін құрсақ қолқа қантамыры атқарады. хордалыларда бұдан басқа, омыртқасыз жануарларға да ұқсас белгілері де болады. Мысалы, екінші реттік дене қуысы, екінші реттік ауыз қуысы, денесінің екі жақты симметриялы болуы, бұлшық еттерінің метамерлі орналасуы, т.б. Хордалылардың табиғатта және адам өмірінде атқаратын маңызы өте зор. Олар биосферадағы зат пен энергия айналымында, әсіресе, тірі организмдер арасындағы қоректік тізбек құруда елеулі рөл атқарады. Олардан алынатын өнімдер (терісі, жүні, еті, жұмыртқасы, уылдырығы) шаруашылықтың түрлі салаларының бәрінде қолданылады; қара Дөңгелекауыздылар, Балықтар, Қосмекенділер, Бауырымен жорғалаушылар, Құстар, Сүтқоректілер.
Жалпы сипаттама. Хордалылар типіне жануарлар дүниесінің эволюциялық қатарының ең жоғары сатысында тұрған ағзалар: ланцетниктер, дөңгелек ауыздылар (минога, миксин), балықтар, қосмекенділер, бауырымен жорғалаушалар, құстар, және сүтқоректілер жатады. Хордалылардың алуан түрлі болуына қарамастан, олардың күрылысы мен дамуында көптеген ортақ белгілері болады.
Хордалылардың басқа жануарлардан басты айырмашылығы мыналар хордасы немесе арқа желісінің болуы. Омыртқаның қызметін атқаратын, серпімді, бунақгалмаған, иілгіш, денесІнің ұзына бойына созылған сым тэрізді желіні хорда деп атайды. Ол ішінде вакуолы көп ерекше үлпадан құралады. Хорда ұрықтық ішек түтігінің арқа жағынан бөлініп пайда болады, сондықтан хорданы энтодерма қабатынан түзілген деп есептейдх. Хорда төменгі сатыдағы хордапыларда өмір бойы сақталса, ал жоғары сатыда дамыған хордалыларда
ұрықдәуіріндеболады да, ересекжануарлар да омыртқажотасыменалмасады. Хорда эмбриональдық даму кезінде мезодерма қабатынандамиды. Хорданыңустіңгібөлімінежүйкежүйесініңорталығыжүйкетүтігіорналаскан. Бұлтүтіктіңішкіқуысын-жүйкеқуысы (невроцель) депатайды. Жүйкетүтігініңқұрылысыбарлықхордалыларүшінтәнсипат. Дамудыңбарысындабарлықхордалылардажүйкетүтігініңалдыңғыбөлігіөсіп, үлкёйіп бас миына, ал қалғанбөлігіжұлынғаайналады. Орталықжүйкежүйесіненбарлықмүшелергежүйкеталшықтарытарайды.
Acқорытутүтігініңалдыңғыбөлігі, сыртқыортаменекіқатарсаңылауларарқылықатысады, оларды-желбезексаңылауларыдепатайды. Желбезексаңылаулары суда тіршілікететінтөменгісатыдағыхордалыларда да (личинка хордалылар-асцидия; бас сүйексіздер-ланцетник, бас сүйектілердіңішінде-дөңгелекауыздылар, балықгар, ұрықтың даму кезіндеқосмекенділер) өмірбойысақталады, басқахордалылардаұрыктың даму кезіндеболады да, соданкейінжойылыпкетеді. Хордалылардыңозінетәнерекшеліктері. хордалыларекіншіауыздыжануарлар, Денеқуысы-екіншіқуыс (целом). Бұныңөзіолардытікентерілілер мен буылтыққүрттарғатегіжағынанжақынекенінкөрсетеді. Көптегенмүшелерініңметамерліорналасуытөменгісатыдағыхордалылардажэнеұрықтардаайқынбайқалады. Құрылысыныңкүрделенуіңебайланысты, жоғарысатыдағыхордалыларда метамерия айқынбайқалмайды. Хордалылардыңденесібунақталмаған, екіжақтысимметриялыболады.

Негізгі:
1. К. Дәуітбаева. Омыртқасыздар зоологиясы: Т. 1. Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі оқулық ретінде бекіткен. Алматы, 2005.- 373 б.
2. К.Дәуітбаева. Омыртқасыздар зоологиясы: Т. 1. Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі оқулық ретінде бекіткен. Алматы, 2005. – 379 б.
Қосымша:
1. С.Ә. Әміреев, А.Жаханов, Қ.Құдайбергенұлы. «Медициналық паразитология» С.Ж. Асфендияров атындағы қазақ ұлттық медицина университетінің 75 жылдығына арналған. Оқулық. Алматы: «Кітап» баспасы, 2005.
2. Қуандықов Е.Ө., Әбілаев С.А. Медициналық биология және генетика. Оқулық. – Алматы «НАS», 2006.
3. Рупперт, Э. Зоология беспозвоночных: Т. 2. Низшие целомические : пер. с англ. / Э. Рупперт, С. Фокс, Б. Барнс. – М. :Асаdemia, 2008. – 448 с.
4. Рупперт, Э. Зоология беспозвоночных: Т. 3. Членистоногие : пер. с англ. / Э. Рупперт, С. Фокс, Б. Барнс. – М. :Асаdemia, 2008. – 496 с.
5. Шарова, И. Х. Зоология беспозвоночных / И. Х. Шарова. – М. :Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2004. – 592 с.