Діннің мемлекет пен ұлт қалыптастырудағы рөлі

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Діннің мемлекет пен ұлт қалыптастырудағы рөлі қандай? немесе Санаға тұсау салынғаннан кейін басқаша ойлау мүмкіндігі болмайды

Ақбота ИСЛӘМБЕК,
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті журналистика факультетінің 4-курс студенті,
Жас ғалым үйірмесінің төрайымы

Соңғы кездері мемлекет пен дін және ұлт қарым-қатынасы жөніндегі мәселе алыс шетелдерде ғана емес, бір-біріне жақын, бір кездері бір одақта болған ТМД елдерінің өздерінде де өзекті жағдай ретінде кеңінен әңгіме болуда. Өйткені, қазіргі заман әрі уақыт талабы Мемлекет, дін, ұлт туралы жаңа ойлар менен тұжырымдардың, содан соң, алуан пікірлердің үрдісінен шықпай, аталған түсінік-танымдарға жаңаша көзқараспен қарауды талап етуде. Оларға заманауи жаңа талаптар қою, сосын, олардан нарық кезеңіне сай іс-әрекеттерді күту бүгінгі күннің елеулі мәселесі.
1918 жылы 23 қаңтар (5 ақпан) айында Кеңестер Одағының алғашқы қабылданған декреттерінің бірінде Мемлекет пен дін арасын бөліп, оны социалистік жүйе талабына сай реттеген еді. Ол декреттің бірінші бабындағы «Шіркеу мемлекеттен бөлінеді» деген сөйлем 1871 жылғы Париж коммунасы декретінің бірінші бабымен сайма-сай келеді. Яғни, бұдан, кезінде мемлекет пен дін арасын бөліп тастау бір топтарға айрықша қажет болғанын аңғаруға болады. Міне, осындай бөліністен соң мемлекеттің негізін қалайтын ұлттың да діни ұғым-түсінімі, салт-дәстүрі бұзылып, діннің ұлт пен мемлекетке жасайтын ықпалы күрт өзгерді десек, қателеспейміз. Осындай мәселе бүгінгі күндері де күн тәртібінен бір түскен емес. Шынында да, діннің мемлекет пен ұлт қалыптастырудағы рөлі қандай? Олар бір-бірімен қарым-қатынасты қай дәрежеде, қандай бағыт-бағдарда құрулары керек? Осыған орай, біз кезекті келелі кеңесімізге Халықаралық педагогикалық білім беру, еларалық Ш. Айтматов академияларының академигі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Бақтияр Смановты, Нұр-мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің PhD докторы, дінтану кафедрасының меңгерушісі Алау Әділбаевты, философия ғылымдарының кандидаты, дінтанушы, мәдениеттанушы Мұртаза Бұлұтайды, филология ғылымдарының докторы, дінтанушы, Сүлейман Демирел университетінің профессоры Ислам Жеменейді, журналист, дінтанушы, «Жалын» журналы редакторының орынбасары Құдияр Біләлді шақырған едік. Енді, назарларыңызға сол келелі кеңестен туған пікір-тұжырымдарды, ой-түйіндерді ұсынамыз.
- Хұжрат сүресінде: «Ей, адам баласы сендерді бір ер, бір әйелден Адам Хауа анадан жараттық. Сондай-ақ, сендер бір-бірлерінді тану үшін ұлттар, рулар қылдық» деген аят бар. Міне, бұдан біз дінге ұлттың жат емес екенін байқаймыз. Ал, ұлт бар жерде мемлекет болады. Осыған орай, «қазіргі мемлекет, дін және ұлт арасындағы қарым-қатынаста Сіздердің байқағандарыңыз не? Кемшілік неде? Қай тұстарда нені игере алмай жатырмыз? Нені игердік?» деген сауалдар туады. Сондықтан, діннің мемлекетті, ұлтты қалыптастырудағы рөлі жайлы әңгіме қозғасақ.
Ислам Жеменей:
- Бүгінгі бас қосуымыз қазақ елінің тәуелсіздігінің 20 жылдығындағы жаңа бастама деп есептесек болады. Себебі, бұған тәуелсіздікте қалыптасқан халқымыздың жаңа буыны бас қосып отыр. Сондықтан, ең бірінші, осы басқосуымыз елімізге қайырлы болсын деп Алладан тілеймін. Ал, енді, дін, ұлт, мемлекет байланысын қай бағытта, қай тұғырдан қараймыз тақырып соған ауысады. Себебі, дін мемлекет үшін саяси жағынан билік тізгінін ұстап отыруға немесе елдің ауызбірлігін қамтамасыз етуге де құрал болып келеді. Қоғамдық тұрғыдан да солай бола алады. Адамның психологиясын, ахлағын қалыптастыруда рөлі айрықша. Олай дейтініміз, Иранның тарихы оған мысал, Ұлы Дарий: «Бір мемлекеттің баянды болуына тіл және дін бірлігі керек», - деп өсиет еткен. Ал, өздеріңіз білесіздер, Еуропаның Ислам әлеміне жасалған Крест жорықтары да елдерінің ынтымағын, бірлігін қамтамасыз етіп, өздерінің билігін нығайту үшін, Исламның кеңірек қанат жаюын тоқтату үшін дінді желеу етіп пайдаланды. Бұл, діннің саяси тұрғына мысал. Ал, Исламның басқа діндерден мемлекетті басқаруда өзгешелегі бар. Себебі, Ислам адамзат тағдырына, мемлекет тағдырына тек саяси тұрғыдан қарамайды. Оның артықшылығы, адамға баға беруінде. Пәк, тақуа, таза, иманды, әділетті Адам арқылы, қоғамның, ұлттың, мемлекеттің қалыптасуына ықпал жасайды. Менің ұсынысым, осы жерде отырған дінтанушы бауырларымыз өз ойларын діннің мемлекетті құрудағы қандай ықпалы барын тарихи деректермен нақтылауға атсалысса игі. Одан кейін, Ислам діні басталған кезеңнен бастап діннің саяси рөлі өзгешелеу көрінуінің себептері неде деген мәселелерді қарастырсақ.
Бақтияр Сманов:
- Әңгіме дін, ұлт туралы болғаннан кейін, мен басымнан өткен тәжірибемді айтқым келіп отыр. Біз тәуелсіздік алғаннан кейін, алғаш Ата Заңымыз қабылданды. Салалық заңдар түзелді. Соның бірі «Діни сенім бостандағы және діни бірлестіктер туралы» заң еді. Заң өзіне тиісті қызметін атқарды. Өзгертулар мен толықтырулар да енгізілді. Ол 20 жылдай бізге қызмет етті. Сол 1992 жылы қабылданған заңның кемшіліктері болды. Оны да байқадық. Соның артынша, бұрынғы кемшіліктерімізді ескере отырып, мемлекет пен діннің арақатынасын реттейтін жаңа заң қабылдадық. Ол «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» деп жаңаша аталды. Бұрынғы заңда кемшіліктер мемлекет тарапынан да, мемлекеттік қызметкерлер тарапынан да, діндарлар тарапынан да бір түйінді мәселеде алшақтықтары байқалатын. Мәселен, бұрынғы Ата заңымызда мемлекеттің діннен бөлінгендігі туралы бап болатын. Сол бап діндарларға да, басқаларға да үлкен әсерін тигізді. Діни бірлестіктердің басшылары, діндарлар дін мемлекеттен бөлінген, мемлекеттің дінге араласуына хақысы жоқ дегенді негізге ала отырып, өздерінің бірлестіктерінің ішкі мәселелеріне ешкімді араластырмады. Былай айтқанда, білгенін істеді. Одан кейін, керісінше, кейбір әкімдер, басшылар дін мемлекеттен бөлек дегенді ұстанып, дінге мемлекет ішіндегі жеке мемлекет ретінде қарап, бойын аулақ ұстауға тырысты. Міне, осының барлығы заңсыздықтарға жол ашты.
Тәуелсіздік алғаннан кейін, ел Президенті Аппаратында Діни бірлестіктермен байланыс бөлімі жұмыс істеді. Кейіннен бұл бөлім секторға айналды. Одан соң біз оны бөліп, Үкіметтің жанындағы Дін істері жөніндегі кеңес деп те атадық. Сол кеңесте 4-5 жылдай жауапты хатшы болып қызмет еттім. Ондағы қызметкерлер заңның өзгеруіне, толықтырулардың енгізілуіне шамамыз келгенше бас көз болдық. Сонда байқағаным, біз бұрынғы Кеңестік кезеңдегі ізбен жүріп келдік те, заңымыз да сол ізге түсті. Қазіргі заң, менің байқауымша, бұрынғы заңға қарағанда, әрине, жетістіктері көбірек. Ал, енді, Ата заңымызда мемлекет діннен бөлінген жоқ деген жолдар алыныпты. Керісінше, бұл жәйт жаңа заңда беріліпті. Бұл дұрыс та шығар. Өйткені, Түркия, Малайзия сияқты зайырлы мемлекеттерде де мемлекет діннен бөлінген деген сөз жоқ. Қазір осы заңымыздың күніне енгеніне жылға жақындады. Дегенмен, бұл заңда әлі де болса олқылықтар бар деп ойлаймын. Өйткені, біріншіден, діндарларымыздың, діни бірлестіктеріміздің кейде қателіктер жіберіп жатқанын байқаймыз. Екіншіден, бұдан француздық, ағылшындық, американдық үлгілер заңды демократияландыру тұрғысында негізге алынғаны байқалып отыр. Бұл дұрыс та шығар, әрине. Бірақ, біздің осы жаңа заңымызды Ресейдің заңымен салыстыра қарағанда, маған біраз ой келді. Мәселен, олардың заңдарында миссионерлік қызмет деген атымен жоқ. Ал, бізде, миссионерлік қызметке молынан орын берген. Сегізінші бап түгелімен миссионерлік қызметке арналған. Жеті тармақтан тұрады. Енді, қараңыз, миссионерлік қызмет қазаққа қаншалықты қажет? Бұл қазақтардың көпдінді ұлтқа айналуына жол ашпай ма? Көпдінді ұлт, көпдінді мемлекет деген атаулар мақтанарлық жәйттар емес. «Төріңе шығарсаң да төбеңе шығарма» деген атам қазақтың даналық ұлағатын неге ескермейміз? Меніңше, Ресейдің заңында миссионерлік қызмет жайлы арнайы баптың берілмеуінде, тіпті ондай қызметтің аты да аталмауында үлкен мән, айтылмайтын сыр жатқан секілді. Мысал ретінде, өз басымнан өткен жағдайды айтуыма болады. Бір университетте оқып жүргенде, бізбен бірге араб бөлімінде бір қыз оқыды. Сол курстасым осыдан 4-5 жыл бұрын, телефон шалып, қолында елден келген ағасының студент-ұлы тұратынын, оның басқа протестанттық бағыттағы бір дінге кіріп кеткенін айтты. Сонан інісіне ата дініміздің игілікті жақтарын насихаттап, бері қайтарып алам деп жүріп, ана қыздың өзі діндар, нағыз намазхан болды. Ал, әлгі бауыры сол күйі тауық басып шығарған үйректің балапаны сияқты өзге діннің айдынында жүзіп құрыды. Екінші мысал, мен Президент Әкімшілігінен кейін, қыздар институтында 5-6 жыл декандық қызмет атқардым. Сонда қыздар арасынан 3-4 қыздың басқа дінге, секталарға барып жүргенін байқадым. Олардың бірімен шақырып сөйлескенімде, арасындағы бір қыздың бәрін үгіттеп, апарып жүргенін анықтадым. Ол өте талантты, сыпайы, сабағын жақсы оқитын, өнерлі қыздардың бірі еді. Сөйлескен кезде, христиандық діннің «Елуліктер» деген тармағының шіркеуіне барып жүргенін айтты. Содан олармен түсіндіру жұмысын жүргізгеннен кейін, қалған қыздар қайтты да, әлгі ұйымдастырып жүрген қазақ тілі мен әдебиеті мамандығында оқитын мақтаулы қызымыз қайтпай қойды. Ақыры, ол қызды оқу үлгерімдерінен кінәрат тауып оқудан шығарып жібердік. Содан кейін, христиандық баптистердің тобына өтіп кеткен тағы бір қыз оқыды. Оған оқу орнымыз зайырлы оқу орны екенін айтып, мұндай білім беру мекемесінде діни үгіт-насихат жүргізуге тыйым салынатынын айттық. Кейін, ол қыздың әкесі хабарласып, бұл олардың жеке шаруалары екенін жеткізді. Қысқасы, ол қыз да райынан қайтпады. Өйткені, сол сектаға олар отбасымен түгел өтіп кеткенін білдік. Бұларды айтып отырғаным, осы жәйттардың барлығында да миссионерлерғе біздің болашақ қазақ тілі мамандарымыз қажет. Оларға қолқабыс ететін, қандастарымызды, діндестерімізді үгіттейтін сауатты жастар, үздік оқитын ұл-қыздарымыз керек.
Тағы бір назар аударатын жағдай бар. Қазір 48 түрлі дін бар. Кезінде бұлар 30-дың айналасында болатын. Ресейдің заңына қарасақ, 8-баптың, 5-тармағы бойынша «Ресей, орыс» деген анықтамаларды арнайы заңның талабына сай ғана қосуға рұқсат етеді. Онда ол діни ұйым Ресейде кемінде 150 жыл ресми тіркеліп қызмет етуі тиіс. Ал бізде, өздеріңіз білесіздер, Қазақстан Республикасының Ұлттық Ахмадия Жамағаты, Қазақтың Ұлттық христиандық қоры дегендер болды. Олар «Қазақстан Республикасы, қазақтың, ұлттық» деген анықтама сөздерді оңды-солды пайдаланды. Бұл да түбірлей дұрыс емес. Заңға уақыт өте келе өзгертулер, толықтырулар енгізілетіні баршаға белгілі. Дегенмен, қазіргі заң біраз епке келді деп айта аламыз.
Алау Әділбаев:
- Бүгінгі тақырыбымыз күрделі тақырыптардың бірі. Бүкіл адамзатты толғандырған, философтардан бастап, адамзат ойлана бастағаннан бері, өркениет, мәдениет болған жерлерде де, болмаған жерлерде де әрқашан дін, діни сенім болған. Дін мәселесі адамзаттың ең ежелгі және адамзаттың негізгі қажеттілігін өтейтін құндылық. Негізінен алып қарасақ, дін туралы Батыстың анықтамасы мен мұсылман анықтамасы екі бөлек. Батыстағы діннің анықтамасын көп жағдайда, материалистік, позитивтік бағыттағы діннің анықтамасын көреміз. Ал, негізінен, дін мемлекеттен бөлек деген мәселе бізге Еуропадан жұққан індет. Әйтпесе, Ислам дінінде дін мемлекеттен бөлек деген ұстаным жоқ. Діннің келген мақсаты Иллаһи Мұсылман анықтамасына қарасақ, дін -- саналы адам баласы (санасыз адамдарға дін міндет емес) үшін өз еркімен, ешқандай мәжбүрлеусіз, біреудің зорлығымен емес, адамның өз еркімен екі дүние бақытына жеткізетін Иллаһи жоғарғы құдіреттер тарапынан жіберілген Иллаһи заңдар жиынтығы. Яғни, ақыл-ой иелеріне бүкіл екі дүниесін реттейтін жүйе. Сондықтан, дінді мемлекеттен бөліп, мемлекетті діннен бөліп, екеуін қақтығысқа қойып қою Батыстың індеті. Өйткені, Ислам діні адамзат өмірін реттеуге келеді. Діннің қоғам өмірінде қаншалықты керек екенін көру үшін, біз Исламның басқа тұстарын да байқау керекпіз.
Тарихтан да діннің өркениетке жетудегі рөлін көреміз. Айталық, Еуропалық менталитеттің қалыптасуына христиандық діннің еңбегі орасан зор. Иудейлерді де алып қарасақ та, олар үшін діннің рөлі үлкен екенін байқаймыз. Ислам дінінің шыққан кезеңінің өзін алып қарасақ, діннің қаншалықты орасан зор күшке ие екенін көреміз. Ислам діні келмес бұрын, араб халқы адамзат өркениетіне, тарих сахнасына шыққан белгілі ел болмаған. Ру-руға, тайпаларға бөлінген бір-біріне әлімжеттік жасаудан аспаған қауым еді. Бірақ, Иллаһи бір дін келу арқылы 23 жылдық қысқа мерзімде бөлек-бөлек рулар бір үлкен үммет, көпұлысты, іргесі мықты мемлекетке айналды. Және бүкіл әлемге сол мәдениетті жая алатын күшке ие болды. Демек, о бастан діннің қоғамдағы рөлі өте жоғары. Ұлтты құратын діні мен тілі. Міне, осы тұрғыда ең алғаш дін туралы заңдарымыз қабылдауға атсалысқандарда үлкен олқылықтар кеткен сияқты. Өйткені, оны қабылдағандарды да нағыз дінді білетіндер деп ойламаймын. Алғашқы Дін заңдары бүкіл миссионерлік ағымның ағылып келуіне түрткі болғанын кімнен жасырамыз.
20 жыл бойы алысып жүріп, жаңа бір заң күткен едік. Оның да жақсы жақтарымен қатар, осал тұстары барын байқадық. Әсіресе, ол осал тұс мұсылмандарға тиіп кетіп жатқан баптарынан көрініс тапты. Жалпы, ХІХ-ХХ ғасырлар діни ренессанс ғасыры деп аталады. Маркстік идея бойынша, адамзатты жұмыспен, іспен, барлық керегімен қамтамасыз етсе, олар дінді қояды делінген. Ал, қазір керісінше, өркениет, білім, ғылым дамыған сайын діннің қоғамдағы рөлі одан сайын арта түсуде. Қайта керісінше, оқыған зиялы азаматтардың ішіндегі дінге деген құлшыныстарын ашуда. Өйткені, діннің адамзатты еріксіз еліктіретін құпия тұстары бар. Кезінде атеистік бағытта болған Ресейдің өзінде, бүгінгі күні дінге деген құлшынысының артқанын көреміз. Олардағы «Битва экстрасенcов» бағдарламасын бүкіл халық қызығушылықпен көреді. Кеше ғана атеизмді ұстанған елде, үш қайнаса сорпасы піспейтін материализмнің, рухани күштер бар екенін көрсететін жаңа тұстары дамып келе жатыр.
Қазақ ұлты үшін, басқа діндерді былай қойғанда, Ислам дінін әрдайым алға тартуымыз керек. Біз өзге діндер қоғамына қарсы емеспіз. Қазақ елі болғалы бері, шын мәнінде қазақтың ұлттық мәдениеті Исламмен біте қайнасып кеткен. Сондықтан, бірінші ретте көпшілікті құрайтын қазақ халқының ұстанған діні Ислам дініне басымдық берілмейінше, ұлт пен діннің арақатынасы реттеле қоймайды. Өйткені, біз барлығына көпұлттымыз, көпдіндіміз деп жүрген кезде қаракөз қазақтарымыздан айырылып қаламыз. Шын мәнінде, Қазақстанның ең көп құрамдас халқы - қазақ халқы. Бізге ешқандай да миссионерліктің де, ол туралы заңның да қажеті жоқ. Сондықтан, біз өкінішке орай, діннің алапат күшін енді-енді байқап жатырмыз. Жан-жақта жарылыс, атыс болып жатқан кезде ғана көп нәрседен кеш қалып қойғанымызды түсініп жатырмыз.
Құдияр Біләл:
- Қазіргі «Ақиқат» журналы кезінде «Қазақстан коммунисі» болған. Оның «Ақиқатқа» айналып, бүгінгі күнде дін туралы тақырыпты қозғауының өзі заманның да, қоғамның да өзгергенінің көрінісі. Бұған сүйсініп қарау керек шығар. «Қазақстан коммунисінің» идеологиясы бізге дін мемлекеттен тысқары деген ұғым қалыптастырып кетті. Сол ұғымнан әлі ажырай алмай жатырмыз. Коммунистердің айтқанының жаны бар еді. Өйткені, Кеңестік кезеңде дін болмаған. Дін болмаған соң, ол мемлекеттің ішінде тұрсын, сыртында тұрсын айырмашылығы жоқ болатын. Бүгінде, сол Кеңестік кезеңдегідей, дін өз бетінше дамиды деген қате түсінік туындады. Шынтуайтына келгенде, мемлекеттен тысқары ешнәрсе болмау керек. Біріншіден, мемлекеттен тысқары нәрсе, ол мемлекетке қауіп туғызады. Бұл бақылаудан тыс дегенді білдіретін түсінік. Екіншіден, ауырғанын жасырған өледі деген тұрғыда сөз қозғағым келеді. Жастарымыздың мешіттерде көбейе бастауы -- қауіпті құбылыс. Неге? Себебі, біріншіден, дінге биғат деген ұғым бар. Аптасына бір рет намаз оқу үрдісі қалыптасты. Шындықты айтсақ, бір парызды орындасаң, қалғанының қатысы жоқ деген қате түсінік. Жұма намазға аптасына бір барсаң, 5 уақыт намазды оқудың қажеті жоқ деген түсініктер пайда болды. Мені алаңдатқан жәйт, олар неге жұма намазға барады деген сауал. Мешітке барушылардың бірде-біреуі оған діни наным-сенімін дамытып, діндар боламын деген оймен бармайды. Барлықтары тірліктерінің оңға басып, тілеу үшін барады. Міне, осы ниетпен жұма күні барша жастар қауымы мешітке жиналып, сол намазға жығылып, тілек тілеген сәтте бүкіл ниет-тілектері қабыл болады деп ойлайды. Яғни, ойлаған мақсат-тілектерін Құдайдан сұрайды. Құдайдан басқа сұрайтын жолдары қалмаған деген сөз. Сұраған тілектері тілеген уақыттарында бірден қабыл бола қоймайды. Келесі апта тағы барып, сұрайды. Одан кейін Қадыр түнін күтеді. Сол түнде де ниет-тілектері қабыл болмаса, тағы күтеді. Ойлаған жұмысына тұрмайды, тілеген байлықтары бола қоймайды. Көлік мінудің ауылы алыс екенін түсінеді. Осыны аңдып отырған, басқа діни ұйымдар, сол жастарды өздеріне тарта бастайды. Тіпті, олардың ниет-тілектерінің орындалмауының себебін өздерінше түсіндіреді. Бұл жердегі кінә, діннің дұрыс еместігінде деп түсіндіреді. Әке-шешелерің намаз оқымаса, ондайда да ниетің қабыл болмайтынын айтады. Тағы бір екінші топ, асты дәретсіз ішкенің дұрыс емес деп те шығады. Міне, жастарды аңдып отырған түрлі ағымдар өздерінің ұсыныстарымен жастар санасын, дін туралы пікірлерін өзгертіп өздеріне тартудың амалын табады. Осының барлығы, діннің бірлігін жояды. Мемлекет бұған мән бермейді. Егер, сол жастардың тілегін мемлекет шешіп берсе, жастар мешітке шын ниет, шынайы мұсылмандық жолымен барады. Ал, бүгінгі жағдай қауіпті. Мемлекет пен дін, ұлт тұтастығы осындайда керек. Ал, жастар ұлт, мемлекет, дін болашағының негізі.
Мұртаза Бұлұтай:
- Мына мәселелер 22 жыл бойы айта-айта әбден жауыр болған мәселелер. Қиналып отырмын. Себебі, қалың тұманның ішінде келе жатырмыз. Жалпы, қазақтар тұрғысынан айтатын болсақ, тарихта Ислам діні қазақтардың басын қосу және мемлекетіміздің іргесін бекіту жағынан өте жақсы рөл атқарған. Себебі, қазақ қазақ болғалы дінге, тілге бөлінген жоқ. Қоғамға іріткі салатын ағымдар қазақтың санасында болған жоқ. Міне, сол қалпымен қазақ баласы кешегі тәуелсіздікке дейін келді. Тіпті, сол қазақ Кеңестік кезеңнің тұсында да діни тұтастығын жойған жоқ. Ағымдар бізге тәуелсіздікпен келді. Тәуелсіздікке дейін халық өзінің ұлттық сипатын, тілін, тегін, дінін сақтап қалуға тырысты. Бірақ, тәуелсіз болғаннан кейін, біз сол тұтастығымыздан айырылып қалдық. Қазіргі бас қосуымыз таңға дейін болса да, біз дін мәселесінде бір тоқтамға келе алмаймыз. Қазір, бір жерде екі молда қосылса, дау шығары анық. Басы даулы болса, аяғы жанжалға баруы әбден мүмкін. Яғни, қазіргі біздің қоғамымызда дін деструктивті рөл атқарып жатыр. Ол пәк дініміздің өзі емес, айналасындағылардың және қанаушы топтардың бойындағы деструктивті қасиет. Жаңа заңдарымызды Ресей заңдарымен салыстырды ағамыз. Әр нәрседе Ресейге жүгінеміз ғой, бірақ, дін мәселесіне келгенде Ресейді үлгі тұтпаймыз. Неге? Егер, Ресей өзінің діни тұтастығын сақтап қалу үшін түрлі механизмдерді қолданып, заңдарын шығарып, оқулықтарын беріп жатса, неге олардан үлгі