ХХ ғ. 30-50 ж.ж. қуғын-сүргін көрген халықтардың әлеуметтік зардабы
Кіріспе
І тарау. ХХ ғ. 30.50 жж. Зорлықпен қоныс аударып зардап щеккен халықтар туралы баспа сөздер жарияланған мәселелерге тарихнамалық шолу.
1.1. 30.50 жылдардағы зардап шекке халықтар мәселелерінің жариялануы.
1.2.Орталық және жергілікті баспа орындарында жарияланған материалдар бағыты
ІІ тарау. 30.50 ж.ж. қуғын.сүргін көрген халықтардың әлеуметтік зардабы.
2.1. Қоныс аударылған халықтар саны.
2.2. Қоныс аударушылардың әлеуметтік зардабы.
2.3. Қоныс аударылғандардың елдің шаруашылық және мәдени қатынастарына тигізген әсері.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша материалдар
І тарау. ХХ ғ. 30.50 жж. Зорлықпен қоныс аударып зардап щеккен халықтар туралы баспа сөздер жарияланған мәселелерге тарихнамалық шолу.
1.1. 30.50 жылдардағы зардап шекке халықтар мәселелерінің жариялануы.
1.2.Орталық және жергілікті баспа орындарында жарияланған материалдар бағыты
ІІ тарау. 30.50 ж.ж. қуғын.сүргін көрген халықтардың әлеуметтік зардабы.
2.1. Қоныс аударылған халықтар саны.
2.2. Қоныс аударушылардың әлеуметтік зардабы.
2.3. Қоныс аударылғандардың елдің шаруашылық және мәдени қатынастарына тигізген әсері.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша материалдар
Кіріспе
Соңғы уақыттарда, яғни демократизациялау мәселесінің жүріп жатқан кездерінде отанымыздың тарихына деген қызығушылық көбеюде. Елімізде өткен жолдарды толық білуге деген құмарлық арта түсуде.
Сондай тарихымыздың айрықша көңіл аударарлық кезеңдерінің бірі 1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесі мүлдем зерттелмеген. Қазіргі таңда ғана депортация үлкен мәселеге айналып зерттешілерді қызықтыруда.
Бұрынғы КСРО Жоғарғы Кеңесінің “Күшпен қоныс аударылған халықтарға жасалған қылмыстық репрессия заңсыз және олардың азаматтық хұқықтарын қалпына келтіру” деп қабылданған декларациясында заңсыз қудалау, күш көрсетушілік барлық республиканы барлық халықты қамтыды делінген. (1, 143-159)
Сталин қайтыс болғаннан кейін қоныс аудару акциясы заңсыз деп жарияланды. Бірақ бұл қылмыстың нәтижесін жою ұзаққа соызылып қазіргі кезге дейін дау туғызуда. Архивтердің құпиялығына байланысты зерттеу мүмкін болмады. Қазіргі таңда ғана архивтер ашылып біршамамүмкіндіктер тууда.
Біздің қоғамымызда өкінішке орай қоныс аудару мәселесі айтарлықтай зерттелген жоқ. Кеңестік саясат тарихымыздың қайғылы беттерінің бірі халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесін мықтап жауып тастады. Көп жылдар бойы үнсіз жатқан тарихымыздың мұндай оқиғалары енді ғана белгілі болып отыр. Халықтарды күшпен қоныс аудару туралы ақиқатты әркімнің білуі тиіс.
Сталин және оның қол шоқпарларының адам айтқысыз саясатының нәтижесінде қаншама халықтың өміріне, әлеуметтік және мәдени қатынастарына нұқсан келтірілді. Бейбіт өмір сүріп жатқан корей, неміс, шешен, ингуш, балқар, қарашай, түрік, қалмақ, қырым татарлары сияқты халықтар жалған сылтаулармен күшпен қоныс аударылды. Қазіргі таңда тарихымыздың сондай ақтаңдақ беттері, яғни 1930-50-ші жылдардағы халықтардың күшпен қоныс аударылуы өте күрделі іс болып отыр. Қазіргі қиын қыстау кезеңдерде, әсіресе ұлтаралық шиеленістердің күшейген кездерінде – бұл мәселенің маңызы арта түсті. Рессей және Қазақстан сияқты көп ұлтты мемлекеттерде ұлтаралық қақтығыстарды болдыртпау үшін жүргізіліп жатқан саясаттары халықтарды күшпен көшіру сияқты тарихтың ащы бетерінен сабақ алуы тиіс.
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару процессін қамтитын мәселелер қоғамтанушы ғалымдардың алдында тұрған күрделі де кең ауқымды іс. Халықтарды еш жазықсыз зорлық-зомбылықпен басқа жерлерге қоныс аударуға итермелеген себептерді, кеңес үкіметі саясатының бейбіт жатқан, халықтарға жасаған қияметін егжей-тегжейлі айқындау тарихшылар үшін маңызы бар іс деуге болады. Халықтарды күшпен қоныс аудару жөнінде бірде-бір кең ауқымды ірі монографиялық зерттеудің мүлде жоқ екенін айту керек. Бұл мәселе күні бүгінге дейін арнайы еңбектерде тиісті дәрежесінде баяндалып көрсетілмеді. Сондықтан да, зорлықпен қоныс аударылған халықтардың мұндай мәселесі тарихшы мамандардың алдында тұрған маңызды, ауқымды іс болуы тиіс.
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесіне арналған еңбектер шамалы ғана белгілі. Қоныс аудару мәселесін әшкерлеу алғаш рет, КОКП-ның 1956 жылы болған ХХ съезінде басталды. Тұңғыш рет халықтарды қудалау заңсыз деп жарияланды. (2) Бірақ 60-шы жылдардың аяғынан бастап бұл мәселе қайтадан жабылып қалды. Тек 80-ші жылдардың ортасынан бастап халықтарды күшпен көшіру мәселесін зерттеу қолға алына басталды. Сондай алғашқы еңбектердің бірі Н.Бугайдың баспасөз беттерінде жарияланған еңбектері. Бугай архив материалдарына негіздеп бірнеше мақала жазды. Халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесімен шұғылданып жүрген ғалымдардың бірі Земсковтың мақалаларын ерекше айта кеткен жөн. Ол кісінің әсіресе Балтық бойынан күшпен жер аударылып қуғын-сүргінді көрген арнаулы
Соңғы уақыттарда, яғни демократизациялау мәселесінің жүріп жатқан кездерінде отанымыздың тарихына деген қызығушылық көбеюде. Елімізде өткен жолдарды толық білуге деген құмарлық арта түсуде.
Сондай тарихымыздың айрықша көңіл аударарлық кезеңдерінің бірі 1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесі мүлдем зерттелмеген. Қазіргі таңда ғана депортация үлкен мәселеге айналып зерттешілерді қызықтыруда.
Бұрынғы КСРО Жоғарғы Кеңесінің “Күшпен қоныс аударылған халықтарға жасалған қылмыстық репрессия заңсыз және олардың азаматтық хұқықтарын қалпына келтіру” деп қабылданған декларациясында заңсыз қудалау, күш көрсетушілік барлық республиканы барлық халықты қамтыды делінген. (1, 143-159)
Сталин қайтыс болғаннан кейін қоныс аудару акциясы заңсыз деп жарияланды. Бірақ бұл қылмыстың нәтижесін жою ұзаққа соызылып қазіргі кезге дейін дау туғызуда. Архивтердің құпиялығына байланысты зерттеу мүмкін болмады. Қазіргі таңда ғана архивтер ашылып біршамамүмкіндіктер тууда.
Біздің қоғамымызда өкінішке орай қоныс аудару мәселесі айтарлықтай зерттелген жоқ. Кеңестік саясат тарихымыздың қайғылы беттерінің бірі халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесін мықтап жауып тастады. Көп жылдар бойы үнсіз жатқан тарихымыздың мұндай оқиғалары енді ғана белгілі болып отыр. Халықтарды күшпен қоныс аудару туралы ақиқатты әркімнің білуі тиіс.
Сталин және оның қол шоқпарларының адам айтқысыз саясатының нәтижесінде қаншама халықтың өміріне, әлеуметтік және мәдени қатынастарына нұқсан келтірілді. Бейбіт өмір сүріп жатқан корей, неміс, шешен, ингуш, балқар, қарашай, түрік, қалмақ, қырым татарлары сияқты халықтар жалған сылтаулармен күшпен қоныс аударылды. Қазіргі таңда тарихымыздың сондай ақтаңдақ беттері, яғни 1930-50-ші жылдардағы халықтардың күшпен қоныс аударылуы өте күрделі іс болып отыр. Қазіргі қиын қыстау кезеңдерде, әсіресе ұлтаралық шиеленістердің күшейген кездерінде – бұл мәселенің маңызы арта түсті. Рессей және Қазақстан сияқты көп ұлтты мемлекеттерде ұлтаралық қақтығыстарды болдыртпау үшін жүргізіліп жатқан саясаттары халықтарды күшпен көшіру сияқты тарихтың ащы бетерінен сабақ алуы тиіс.
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару процессін қамтитын мәселелер қоғамтанушы ғалымдардың алдында тұрған күрделі де кең ауқымды іс. Халықтарды еш жазықсыз зорлық-зомбылықпен басқа жерлерге қоныс аударуға итермелеген себептерді, кеңес үкіметі саясатының бейбіт жатқан, халықтарға жасаған қияметін егжей-тегжейлі айқындау тарихшылар үшін маңызы бар іс деуге болады. Халықтарды күшпен қоныс аудару жөнінде бірде-бір кең ауқымды ірі монографиялық зерттеудің мүлде жоқ екенін айту керек. Бұл мәселе күні бүгінге дейін арнайы еңбектерде тиісті дәрежесінде баяндалып көрсетілмеді. Сондықтан да, зорлықпен қоныс аударылған халықтардың мұндай мәселесі тарихшы мамандардың алдында тұрған маңызды, ауқымды іс болуы тиіс.
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесіне арналған еңбектер шамалы ғана белгілі. Қоныс аудару мәселесін әшкерлеу алғаш рет, КОКП-ның 1956 жылы болған ХХ съезінде басталды. Тұңғыш рет халықтарды қудалау заңсыз деп жарияланды. (2) Бірақ 60-шы жылдардың аяғынан бастап бұл мәселе қайтадан жабылып қалды. Тек 80-ші жылдардың ортасынан бастап халықтарды күшпен көшіру мәселесін зерттеу қолға алына басталды. Сондай алғашқы еңбектердің бірі Н.Бугайдың баспасөз беттерінде жарияланған еңбектері. Бугай архив материалдарына негіздеп бірнеше мақала жазды. Халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесімен шұғылданып жүрген ғалымдардың бірі Земсковтың мақалаларын ерекше айта кеткен жөн. Ол кісінің әсіресе Балтық бойынан күшпен жер аударылып қуғын-сүргінді көрген арнаулы
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
І. Анықтамалық әдебиеттер.
1. Боздақтар. Қарағанды облысы. Зерде кітабы. А.: 1994 ж.
2. Қарағанды. Қарағанды облысы. Энциклопедия. А.: 1990 ж.
3. Қазақ совет энциклопедиясы. Том 1-12, А.: 1972-78 ж.ж.
4. Қазақ ССР. Қысқана энциклопедия. Том-4. А.: 1984-1989 ж.ж.
5. Қазақ Совет Социалистік Республикасы. Энцклопедиялық анықтама. А.: 1980 ж.
6. Велика Отечественная война. 1941-1945 г.г. Энциклопедия. М.: 1985 г.
7. Народное хозяйтво Казахстана. Статистический ежегодник. А.: 1985 г.
ІІ. Зерттеулер мен мақалалар.
1. Ф.Н.Базанова. Формирования и развития структуры населения Казахской ССР. А.: 1987 г.
2. Ақ кітап. Шешендер мен ингуштарды жер аудару тарихынан. Грозный-Алматы. 1991 г.
3. М.С.Асылбеков. Об изменениях в национальном и социальном составе населения Казахстана (1897-1939 г.г.)
4. М.Қозыбаев. Ақтаңдақтар ақиқаты. А.: 1992 ж.
5. М.Козыбаев. История и современность. А.: 1990 г.
6. В.И.Козлов. Национальности СССР. Этнодемографический обзор. М.: 1982 г.
7. Ким Ен Ун, Ли Ухе. Белая книга. О депортаций корейского населения Россий в 30-40-х годах. М.: 1992 г.
ІІІ. Деректер
1. Н.Ф.Бугай. “20-30-е годы. Депортация населения с территорий европейского Россий. Отечественная история”. 1992 №5, стр. 122-141.
2. Н.Ф.Бугай. 40-50-е годы последствия депортаций народов. История СССР. 1992 №1.
3. Н.Ф.Бугай. Погружены в эшалоны и отпраавлены к местам поселений. Итсория СССР. 1991 г. №4.
4. Н.Ф.Бугай. 40-е годы автономию немцев Поволжье ликвидировать. История СССР. 1991 г. №2.
5. Н.Ф.Бугай. За что пересияли народов. Агитатор. 1989 г. №11.
6. Н.Ф.Бугай. К вопросу о депортаций народов СССР. 1989 г. №6.
7. Н.Ф.Бугай. Депортация. Политическая собеседник. 1990 г. №6.
8. Н.Ф.Бугай. “Правда о депортаций чеченского и ингушского народа”. Вопросы историй. 1990 г. №7.
9. Н.Ф.Бугай. Спецпереселенцы в СССР в 1944 году или год большого переселения. Отечественные архивы. 1993 г. №5.
10. А.Абдакимов. Наша общая боль. Индустриальная Караганда. 1992 г. №29.
11. А.Б.Ермолов, Э.Х.Панеш. Месхетинские турки. Вопросы историй. 1991 г. №8.
12. Р.Жарылгасинова. Корейцы. Аргументы ифакты. 1988 г. №47.
13. А.Некрич. Наказанные народы. Родина. 1990г. №6.
14. Г.Кан. Корейцы в Казахстане. Трагедия переселения и обретения новой родины. Мысль. 1994 г. №4.
15. И.Карсанов. “Немцы Казахстана: определения берега”. Мысыль. 1994г №4.
16. Т.Костина. “Если жизнь не постоянное рыданье”. Казахстанская правда, 1990.
17. А.Н.Кичихин. “Советские немцы: откуда, куда, почему?” Военно исторический журнал 1990 г.
18. В.Н.Земсков. “Принудительные миграций из прибалтики 1940-1950-ых годах”. Отечественные архивы. 1993 г. №4.
І. Анықтамалық әдебиеттер.
1. Боздақтар. Қарағанды облысы. Зерде кітабы. А.: 1994 ж.
2. Қарағанды. Қарағанды облысы. Энциклопедия. А.: 1990 ж.
3. Қазақ совет энциклопедиясы. Том 1-12, А.: 1972-78 ж.ж.
4. Қазақ ССР. Қысқана энциклопедия. Том-4. А.: 1984-1989 ж.ж.
5. Қазақ Совет Социалистік Республикасы. Энцклопедиялық анықтама. А.: 1980 ж.
6. Велика Отечественная война. 1941-1945 г.г. Энциклопедия. М.: 1985 г.
7. Народное хозяйтво Казахстана. Статистический ежегодник. А.: 1985 г.
ІІ. Зерттеулер мен мақалалар.
1. Ф.Н.Базанова. Формирования и развития структуры населения Казахской ССР. А.: 1987 г.
2. Ақ кітап. Шешендер мен ингуштарды жер аудару тарихынан. Грозный-Алматы. 1991 г.
3. М.С.Асылбеков. Об изменениях в национальном и социальном составе населения Казахстана (1897-1939 г.г.)
4. М.Қозыбаев. Ақтаңдақтар ақиқаты. А.: 1992 ж.
5. М.Козыбаев. История и современность. А.: 1990 г.
6. В.И.Козлов. Национальности СССР. Этнодемографический обзор. М.: 1982 г.
7. Ким Ен Ун, Ли Ухе. Белая книга. О депортаций корейского населения Россий в 30-40-х годах. М.: 1992 г.
ІІІ. Деректер
1. Н.Ф.Бугай. “20-30-е годы. Депортация населения с территорий европейского Россий. Отечественная история”. 1992 №5, стр. 122-141.
2. Н.Ф.Бугай. 40-50-е годы последствия депортаций народов. История СССР. 1992 №1.
3. Н.Ф.Бугай. Погружены в эшалоны и отпраавлены к местам поселений. Итсория СССР. 1991 г. №4.
4. Н.Ф.Бугай. 40-е годы автономию немцев Поволжье ликвидировать. История СССР. 1991 г. №2.
5. Н.Ф.Бугай. За что пересияли народов. Агитатор. 1989 г. №11.
6. Н.Ф.Бугай. К вопросу о депортаций народов СССР. 1989 г. №6.
7. Н.Ф.Бугай. Депортация. Политическая собеседник. 1990 г. №6.
8. Н.Ф.Бугай. “Правда о депортаций чеченского и ингушского народа”. Вопросы историй. 1990 г. №7.
9. Н.Ф.Бугай. Спецпереселенцы в СССР в 1944 году или год большого переселения. Отечественные архивы. 1993 г. №5.
10. А.Абдакимов. Наша общая боль. Индустриальная Караганда. 1992 г. №29.
11. А.Б.Ермолов, Э.Х.Панеш. Месхетинские турки. Вопросы историй. 1991 г. №8.
12. Р.Жарылгасинова. Корейцы. Аргументы ифакты. 1988 г. №47.
13. А.Некрич. Наказанные народы. Родина. 1990г. №6.
14. Г.Кан. Корейцы в Казахстане. Трагедия переселения и обретения новой родины. Мысль. 1994 г. №4.
15. И.Карсанов. “Немцы Казахстана: определения берега”. Мысыль. 1994г №4.
16. Т.Костина. “Если жизнь не постоянное рыданье”. Казахстанская правда, 1990.
17. А.Н.Кичихин. “Советские немцы: откуда, куда, почему?” Военно исторический журнал 1990 г.
18. В.Н.Земсков. “Принудительные миграций из прибалтики 1940-1950-ых годах”. Отечественные архивы. 1993 г. №4.
Кіріспе
Соңғы уақыттарда, яғни демократизациялау мәселесінің жүріп жатқан
кездерінде отанымыздың тарихына деген қызығушылық көбеюде. Елімізде өткен
жолдарды толық білуге деген құмарлық арта түсуде.
Сондай тарихымыздың айрықша көңіл аударарлық кезеңдерінің бірі 1930-
50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесі мүлдем
зерттелмеген. Қазіргі таңда ғана депортация үлкен мәселеге айналып
зерттешілерді қызықтыруда.
Бұрынғы КСРО Жоғарғы Кеңесінің “Күшпен қоныс аударылған халықтарға
жасалған қылмыстық репрессия заңсыз және олардың азаматтық хұқықтарын
қалпына келтіру” деп қабылданған декларациясында заңсыз қудалау, күш
көрсетушілік барлық республиканы барлық халықты қамтыды делінген. (1, 143-
159)
Сталин қайтыс болғаннан кейін қоныс аудару акциясы заңсыз деп
жарияланды. Бірақ бұл қылмыстың нәтижесін жою ұзаққа соызылып қазіргі кезге
дейін дау туғызуда. Архивтердің құпиялығына байланысты зерттеу мүмкін
болмады. Қазіргі таңда ғана архивтер ашылып біршамамүмкіндіктер тууда.
Біздің қоғамымызда өкінішке орай қоныс аудару мәселесі айтарлықтай
зерттелген жоқ. Кеңестік саясат тарихымыздың қайғылы беттерінің бірі
халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесін мықтап жауып тастады. Көп жылдар
бойы үнсіз жатқан тарихымыздың мұндай оқиғалары енді ғана белгілі болып
отыр. Халықтарды күшпен қоныс аудару туралы ақиқатты әркімнің білуі тиіс.
Сталин және оның қол шоқпарларының адам айтқысыз саясатының
нәтижесінде қаншама халықтың өміріне, әлеуметтік және мәдени қатынастарына
нұқсан келтірілді. Бейбіт өмір сүріп жатқан корей, неміс, шешен, ингуш,
балқар, қарашай, түрік, қалмақ, қырым татарлары сияқты халықтар жалған
сылтаулармен күшпен қоныс аударылды. Қазіргі таңда тарихымыздың сондай
ақтаңдақ беттері, яғни 1930-50-ші жылдардағы халықтардың күшпен қоныс
аударылуы өте күрделі іс болып отыр. Қазіргі қиын қыстау кезеңдерде,
әсіресе ұлтаралық шиеленістердің күшейген кездерінде – бұл мәселенің маңызы
арта түсті. Рессей және Қазақстан сияқты көп ұлтты мемлекеттерде ұлтаралық
қақтығыстарды болдыртпау үшін жүргізіліп жатқан саясаттары халықтарды
күшпен көшіру сияқты тарихтың ащы бетерінен сабақ алуы тиіс.
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару процессін
қамтитын мәселелер қоғамтанушы ғалымдардың алдында тұрған күрделі де кең
ауқымды іс. Халықтарды еш жазықсыз зорлық-зомбылықпен басқа жерлерге қоныс
аударуға итермелеген себептерді, кеңес үкіметі саясатының бейбіт жатқан,
халықтарға жасаған қияметін егжей-тегжейлі айқындау тарихшылар үшін маңызы
бар іс деуге болады. Халықтарды күшпен қоныс аудару жөнінде бірде-бір кең
ауқымды ірі монографиялық зерттеудің мүлде жоқ екенін айту керек. Бұл
мәселе күні бүгінге дейін арнайы еңбектерде тиісті дәрежесінде баяндалып
көрсетілмеді. Сондықтан да, зорлықпен қоныс аударылған халықтардың мұндай
мәселесі тарихшы мамандардың алдында тұрған маңызды, ауқымды іс болуы тиіс.
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесіне
арналған еңбектер шамалы ғана белгілі. Қоныс аудару мәселесін әшкерлеу
алғаш рет, КОКП-ның 1956 жылы болған ХХ съезінде басталды. Тұңғыш рет
халықтарды қудалау заңсыз деп жарияланды. (2) Бірақ 60-шы жылдардың аяғынан
бастап бұл мәселе қайтадан жабылып қалды. Тек 80-ші жылдардың ортасынан
бастап халықтарды күшпен көшіру мәселесін зерттеу қолға алына басталды.
Сондай алғашқы еңбектердің бірі Н.Бугайдың баспасөз беттерінде жарияланған
еңбектері. Бугай архив материалдарына негіздеп бірнеше мақала жазды.
Халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесімен шұғылданып жүрген ғалымдардың
бірі Земсковтың мақалаларын ерекше айта кеткен жөн. Ол кісінің әсіресе
Балтық бойынан күшпен жер аударылып қуғын-сүргінді көрген арнаулы
қоныстанғандар атына ие болған латыш, литван, эстон сияқты халықтардың
тағдырын баяндайтын мақаласы ерекше деп айтуға болады(5). Күшпен қоныс
аударылғандар жайында, естелік, архив, материалдарына, фотоқұжаттарға
негізделіп жазылған Ақ кітап атты еңбекті айтуға болады. Шешендер мен
ингуштар жайлы Ақ кітап. Шешендер мен ингуштарды жер аудару тарихы (1944-
1957 ж.ж),- деген еңбек 1991 жылы Грозный–Алматы қалаларында шықты. 30-40-
шы жылдары Рессей аймағынан күшпен қоныс аударылған корейлер туралы Ақ
кітап 1992 жылы Мәскеуде шықты.
Сонымен қатар неміс халқының басына түскен ауыртпалығына арналған
И.Карсаковтың (6), Н. Кичихиннің (7) еңбектері айтарлықтай. Г.Канның (8),
Цойдың (3) еңбектерін айта кету керек. Месхет түріктері жайлы Э.Понештің,
А.Ермоловтың, Т.Костинаның (9) күшпен қоныс аудару жағдайын әшкерлейтін
еңбектері баршылық (10). Халықтарды күшпен қоныс аудару жөнінде Гарвард
университетінің профессоры А.Некричтің мақаласы көңіл бөлуге тұрарлық (11).
Жалпы қоныс аудару мәселесіне байланысты зерттеулерді біз тек қана
баспасөз материалдарынан көреміз. 1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен
қоныс аудару жөнінде айтылған “Ақ кітаптан” басқа ірі еңбектер жоқтың
қасы. Сондықтан қазіргі таңда әрбір қоғамтанушы ғалымдардың алдында тұрған
үлкен мақсат халықтарды күшпен қоныс аудару мәселелері жайында кең көлемді
еңбек жазу.
Бұл мәселенің деректік қамтамасыз етілуіне келсек алдымен бұрынғы
КСРО республикаларының архивтерінде шашылып жатқан құжаттар көз алдымызға
келеді. Әсіресе НКВД-МВД, НКГБ-КГБ-ның құжаттары өте құнды деректер болып
саналады. КСРО мемлекеттік орталық архивінде НКВД канцеляриясының бастығы
Мамулов жинаған “Сталиннің ерекше папкасы” атты құжаты өте құнды дерек (1).
Ол құжатты А.Берияның халықтардың қоныс аударуына байланысты Сталинге
берген баяндамалары, анықтамалары жиналған. Сонымен қоса НКВД басшыларының
және жергілікті НКВД басшыларының қоныс аударуға байланысты құжаттары
жинақталған. Әсіресе халық коммисарлары кеңесінің “Арнаулы қоныс
аударылғандардың хұқылық жағдай туралы” қаулысын айта кету керек. Бұл
құжаттан жер аударылыған халықтардың жаңа жерлердегі әлеуметтік саяси
жағдайын көруге болады. Қоныс аударылғандарға қолданылған шаралар, әртүрлі
әлеуметтік шектеулер, қылмыстық жазалары туралы деректерді осы құжаттан
алуға болады. Сондай-ақ КСРО НКВД арнаулы қоныстандыру бөлімінің 1946 жылғы
қазан айындағы арнаулы қоныстанғандар саны туралы анықтамалары дерек
ретінде ерекше көңіл аударарлық. Ол анықтамалардан 1946 жылғы мәлімет
бойынша арнаулы, қоныстанғандардың санын, аймақтарға таралуын көреміз. 1949
жылы қыркүйек айындағы қоныс аудару бөлімінің бастығы В.Шиянның Қиыр
Шығыстан күшпен қоныс аударылған Корейлер туралы анықтамаксы бағалы дерек
болып табылады. (3) 1941 жылдлың 28 тамызында “Немістерді Поволжья
аудандарынан көшіру” туралы КСРО Жоғары Кеңесінің жарлығы бойынша
жүргізілген шаралардың бірнеше құжаттары дерек ретінде көп мәлімет береді.
1944 жылы 6 ақпанда Қарашайларды күшпен қоныс аудару жөнінде Ставрополь
өлексінің НКВД басшыларының КСРО НКВД ұйымына жіберген баяндамалық хаттары
құнды дерек қатарына жатады (3). Берияның қалмақтарды кұшпен қоныс аудару
жөнінде Сталинге, Молотовқа жіберген жедел хаттарын да айта кету керек.
Ондай жедел хаттарда 1944 жылы Солтүстік Кавказдан шешен, ингуш, балкар,
қарашайлар сияқты халықтарды күшпен қоныс аудару шаралары қалай жүргені
жазылған. Қырым татарларын күшпен көшіру жайында Берияның бұйрықтарынан
біраз мәлімет алуға болады. Күшпен қоныс аударылғандарды халық шаруашылық
салаларында пайдалану туралы 1950 жылдардағы КСРО ішкі істер министрінің
анықтамалары, 1944 жылғы 5 қыркүйектегі шыққан КСРО НКВД жанындағы арнаулы
қоныс аударылғандар бөлімінің бастығы Кузецовтың баяндамалары ерекше көңіл
аударатын дерек қатарына жатады.
Сонымен архив материалдары 1930-50-ші жылдары қоныс аударылған
халықтарды, қоныс аудару процессін зерттеу үшін пайдаланылатын негізгі
деректер болып саналады. Архив деректерінен басқа қоныс аудару мәселесіне
арналған жекелеген адамдардың естеліктері назар аударарлық И.Гардиев деген
азаматтың шешен мен ингуштарды жер аудару туралы еңбегінде осы халықтардың
басынан өткен қасіреті баяналады. Сонымен қоса Т.Курдаевтің еңбектері түрік
халықтарының тағдырын суреттейді. Қоныс аударуға байланысты фотоқұжаттар,
эписалярлық материалдар, статистикалық құжаттар көңіл аударарлық деректер.
Ұсынылып отырған диплом жұмысының міндеті көп жылдар бойы
көтерілмеген қоныс аударуда зардап шеккен халықтар мәселесінің
кемістіктерін ашып көрсету. Сондықтан бұл жұмыстың мақсаты – зардап шеккен
халықтар мәселесін баспасөз материалдары арқылы оқырман қауымға жеткізу.
Жұмыстың бірінші тарауы қоныс аударуда зардап шеккен халықтар
мәселесіне арналған әдеби, ресми, баспасөз материалдарына жалпылама шолу.
Кеңес дәуірінің 80-ші жылдарының ортасы 90-шы жылдарының басындағы және
қазіргі уақыттағы еңбектерге шолу жасалынды.
Жұмыстың екінші тарауында қоныс аударуда зардап шеккен халықтардың
саны, күшпен қоныс аударудың салдары және арнайы қоныстандырылғандардың
елдің шаруашылық, мәдени қатынастарына тигізген әсері баянадалады. Әрбір
күшпен қоныстандырылған халықтың қай жылдардағы зорлықпен қоныс аударылуы,
саны, әлеуметтік зардабы көрсетілген. Бұл тарауда ғылыми қолданысқа тұңғыш
рет енгізіліп отырған архив материалдары, жұрттың біле бермейтін КСРО НКВД,
НКГБ құжаттары баспасөз материалдары арқылы көрсетіледі.
Еңбектегі НКВД–МВД, НКГБ-КГБ сияқты қысқаша атаулары жұрт ауызында
жатталып қалғандықтан, сондай-ақ мақалалардың аттарын орысшадан қазақшаға
аудармауды жөн көрдім. Сондықтан аталған атаулар және мақалалардың аттары
орысша сол күйінде қалдырылды.
Кіріспе сілтемелері
1. Н.Ф.Бугай “Погружены в эшелоны и отправлены к местам поселений”
История СССР 1991 г.
2. ХХ съезд КПСС. Доклад Н.С.Хрущева. Известия УК КПСС 1989 г, №3.
3. Е.Цой “Ветер перемен” Заря 1990 №7.
І тарау. ХХ ғ. 30-50 жж. Зорлықпен қоныс аударып зардап щеккен халықтар
туралы баспа сөздер жарияланған мәселелерге тарихнамалық шолу.
1. 30-50 жылдардағы зардап шекке халықтар мәселелерінің жариялануы.
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қонас аудару проблемасы
қазіргі таңда ғана таңда ғана жан-жақты зерттелуде. Сталиннің шырмауына
түскен, қаншама халық елдің түптір-түпкіріне күшпен қоныс аударылды. Зардап
шеккен механизіміне ілікпеген бір халық, бір республика жоқ шығар.
Сондықтан сол жылдардағы халықтардың басына түскен трагедияны білу әркім
үшін үлкен парыз.
Жалпы зардап шеккен халықтар мәселесін зерртеу 80-ші жылдардың
ортасынан басталады. 1985 жылда басталған Горбачевтің бетбұрыс саясаты,
тарихымыздың “ақтаңдақтарын” зерртеуге үлкен жеңілдік жасады. Осы кезеңге
дейін депортация туралы ешқандай мағлұмат болмады деп айтуға болады. Бірақ
сондада КСРО-а ол халықтар туралы кішкене болса да біршама еңбектер шығуға
тырысты. Олар А.Приставкиннің “Ночевала тучка золотая”, С.Липкиннің
“Декада” сияқты әдеби шығармалары. Аз да болса халықтардың басынан өткен
қайғыны көрсетуге тырысты.
Депортацияға алғашқылардың бірі болып іліккен корей халқы екенін
білеміз. Корей халқын қоныс аудару жайында бірнеше публикациялар, ғылыми
зерттеулер, тіпті бөлек кітап басып шығарылды. Бұл еңбектің аты “Белая
книга о депортаций корейского населения России в 30-40 годах”. Оны
құрастырғандар Россия сыртқы істер министрлігіне қарасты Азия және Тынық
мұхит зерттеу орталығының дипломатиялық академияның профессоры, тарих
ғылымының докторы Ли У Хе және ТМД елдерінің халықаралық конференциясы
корейлер ассоциясының президенті, философия ғылымының кандидаты, доцент Ким
Ен Ун. Ол азаматтар еңбекті жарыққа шығаруға көп күш жұмсады. Кітапта
Россия, Қазақстан, Өзбекстан мемлекеттік және ведомстволық архивтерінен 100
аса құжат пайдаланылған. Ол құжаттардың көбісі алғаш рет жарық көрген екен.
Құжаттық бөлімінің өзі үш проблемалық-хронологиялық тараудан тұрады. Еңбек
Ли У Хенің “Корей халқының трагедиясы және гүлденуі” деген тарауымен
басталады. Онда корей халқының Россиядағы 130 жыл бойғы тарихы баяндалады.
Кеңес үкіметінің алғашқы бесжылдықтарындағы шаруашылық және саяси
процестеріне қатысы баяндалып, соңы 30-40 жылдардағы депортацияға ұшырауы
қалай жүргені болып аяқталады.
Бірінші бөлімі “күштеп қоныс аудару алдында” деп аталады. Бөлім “КСРО
территориясындағы корейлер Кеңесінің Уставымен” басталады. 1924 жыл халық
комиссарлар кеңесінің председателі Рыковтың қол қойылған Уставы ұлттық
мәдениетін дамытуға үлкен юридикалық құқық алды. Бірақ 30-жылдардың соңы,
яғни Сталин заманының күшейіп тұрған кезінде Устав мәнін жоғалтады.
Авторлардың айтуынша 1919 жылы Россияда жапондықтарға қарсы көтеріліс
болып, корейлер “Корейлердің тәуелсіздік Декларациясын” қабылдайды.
Декларация корей халқының тарихының ең бір жарқын құжаты деп санайды.
Біршама құжаттар корей халқының 20-шы жылдардағы өмірін баяндайды. Сол
жылдардағы халықтың саяси және шаруашылық қиындықтары көрсетілді.
Екінші бөлімнің аты “Күшпен қоныс аудару мемлекеттік терроризм және
адам құқығына жасалған қастандық” 1937 жылдың 12 тамызындағы жарлық бойынша
корейлер Қиыр Шығыстан күшпен коныс аударыла бастайды. Жаңа жерлерде оларға
материалдық және ақшалай компенсация жасалады делінді. Алайда еңбектегі
құжаттарға жүгініп отырсақ, ондай компенсацияның ешқандайы орындалған жоқ.
Олардың 90% өздерінің меншікті шаруашылықтарынан айырылды. Шын мәнінде
өкімет тарапынан тоналды.
Үшінші бөлім “Арнайы қоныстандырылған корейлер “жеңген социализм”
жүйесінде” деп аталады. Бұл бөлімде корейлердің жаңа жерлердегі жағдайлары
және қоныстанған халықтар зардабы көрсетілген. Кейбір құжаттар жекелеген
азаматтардың тағдыры туралы баяндалады. Еңбектің соңғы материалдарында
корейлердің соғыстан кейінгі және соңғы уақыттардағы жағдайы баяндалған.
Корей халқы толығымен 1993ж. Россия Жоғарғы Кеңесінің жарлығымен ақталып,
күштеп қоныс аудару заңсыз деп жарияланады. Кемшіліктері болса да корей
халқының трагедиясы көрсетілген бұл еңбек алғашқы қарлығашы болып
саналады.(2.80-82)
Жалпы 1930-50-ші жылдардағы зорлықпен коныс аудару проблемасымен
шұғылданып жүрген үлкен ғалымдардың бірі ұлтаралық қатынастар тарихын
зерттейші, тарих ғылымының докторы Н.Ф.Бугай бұрынғы КСРО Ғылым
Академиясының тарих институтында жоғарғы қызмет атқарған. Н.Ф.Бугайдың
халық зардап шегуі және күшпен қоныс аудару проблемаларына байланысты
публикацияларын бұрынғы “История ССРО” қазіргі “Отечественная история”
журналы, “ВОпросы истории” жәрналынан, “Отечественные архивы” журналынан
көріп, танысуға болады. Н.Ф.Бугайдың КСРО Орталық мемлекеттік архивтерінен
алынған құжаттары бойынша жазылған еңбектері біз үшін құнды материал болып
саналады. Сондай архив құжаттарына негізделіп жазылған публикацияларының
бірі “Погружены в эшелоны и отправлены в места поселений” атты еңбегі КСРО
орталық мемлекеттік архивінде қоныс аударушыларға байланысты “Сталиннің
ерекше папкасы” аталатын құжаттарға сүйене отырып біршама мәлімет алынған
“Халық көсеміне” арналып жазылған құжаттарды НКВД канцеляриясының бастығы
Момулов жинаған екен. Берияның мемлекеттік Қорғаныс комитетіне жеке Сталин
және Молотовқа берген есептері, Берияның НКВД қызметкерлеріне берген
бұйрықтары көрсетілген. Күшпен қоныс аудару операцияларының барысы туралы
Берияның орынбасарының, жергілікті НКВД басшыларының құжаттары, қоныс
аударылғандар туралы мәліметтер келтірілген. (3,143-159)
Әрине келтіріп отырған материалдар тарихи зерттеу процесінде басқа да
құжаттармен салыстырылып дерекнемелік анализге ұшырауы мүмкін. Бугайдың
келесі үлкен публикацияларының бірі “Отечественнай история” журналында
жарияланды. “40-50-е годы: последствия депортаций народов” атты еңбегінде
НКВД-МВД архивтерінен алынған құжаттар баяндалады. Жалпы Кеңес Одағы
тарихнамасында, оның ішінде 80-ші жылдардың басындағы жарияланған
мақалаларда, құжаттарда 1930-50-ші жылдардағы қоныс аударудың зардабы,
нәтижесі онша мәлім болған жоқ. Бугайдың ұсынып отырған бұл еңбегінде
күшпен қоныс аударылған халықтардың жаңа жерлердегі жағдайы келтірілген.
Берияның Сталинге берген баяндамалары, КСРО НКВД-МВД басшыларының, өлкелік,
облыстық НКВД-МВД басшыларының арнайы хабарламалары, есептері келтірілген.
КСРО орталық, мемлекеттік, жергілікті архивтерде сақталған қоныс
аударылғандардың шаруашылық жүйедегі еңбектерінің қалыптасуы, өндірістің
қай салаларында істегендері және жаңа жерлердегі адам айтқысыз тұрмысы,
олардың мемлекет органдарымен қатынасы, оларға жүргізілген әдістерімен
формалары айқын көрінеді. Кейбір құжаттар қоныс аударылған халықтарға қарсы
жүргізілген мемлекеттің әлеуметтік саясаты бейнеленген. Жаңа жерлерде азық-
түліктің жетіспеулігі, тұрғын үйлерінің нашарлығынан, денсайлық сақтау
әдеттегінен нашар болуы олардың өмірлеріне қауіп туғызда. Демографиялық
өзгерістердің процесі, қоныс аударылған халықтардың сан жағынан азаюы
туралы құжаттар көрсетілген. (4,122-142)
КСРО Мемлекеттік Орталық архивінен НКВД құжаттарын пайдаланып жазылған
Бугайдың тағы да бір үлкен мақаласы “История СССР” журналында жарияланды.
“40-ые годы автономию немцев Поволжья ликвидировать” атты публикациясында
1941 жылы депортацияға ұшыраған неміс халқының тағдыры баяндалады.
“Отечественная история” журналында “20-40-ые годы. Депортация населения с
территории европейской России” деген мақаласы, “Агитатор” журналындағы
мақаласы, “Политический собеседник” журналында, “Қоныс аударылғандар”
мақаласы, Петрозаводск қаласында шығатын “Север” журналындағы “Север в
политике переселения народов” мақаласы жарияланды. Еңбектерінің көбісі
құжаттардан алынған. “вопросы истории” журналындағы “Правда о депортации
чеченского и ингушского народа” атты еңбегі де архив құжаттары негізінде
жазылған.
Халықтарды зорлықпен қоныс аудару мәселесі жайлы зерттеу жұмыстарды
жүргізіп жүргендердің бірі тарих ғылымдарының кандидаты Земсков В.Н. деген
ғалым. Земсков та Бугай сияқтя КСРО мемлекеттік Орталық архивінде көп еңбек
сіңірді. Сондықтан мақалаларының барлығы архив құжаттарынан алынған.
Солардың ішінде “Отечественные архивы” журналында жарияланған
“Принудительные миграции из Прибалтики в 1940-50-х годах” деген мақаласында
Балтық бойындағы халықтардың күшпен қоныстандырылу туралы архив құжаттары
келтірілген. Құжаттардан Балтық бойы республикаларының КСРО құрамына
енгеннен кейін қоныс аудару мәселесіне қалай ұшырағандарын көруге болады.
Құжаттардан бұл халықтардың қайда, қандай жерге аударылғандарын көреміз. Ол
халықтар көбіне алыс аудандарға, адамы аз аудандарға қоныстандырылған.
Құжаттарда қуғынға ұшыраған халықтардың саны, таралу облыстары айқын
көрсетілген. (5,68-79)
“История СССР” журналында жарияланған “Заключенные, спецпоселенцы и
высланные” деген мақаласы да архив құжаттарына негізделіп жазылған. Сонымен
қоса, Земсковтың “Радуга” журналында жазылған “Черные дыры истории”
мақаласы күшпен қоныс аудару жөнінінде көп мәлімет береді.
Гарвард университетінің профессоры, орыс зерттеу орталығының
қызметкері Александр Некричтің зерттеу жұмыстары біз үшін өте құнды
материал болып саналады. 1967 жылы А.Нерич Пельшенің басшылығымен болған
жиналыста КПСС қатарынан шығарылады. Қуғынды көрген Нерич 1976 жылы Америка
Құрама Штаттарына кетуге мәжбүр болады. Сонда жүріп Некрич күшпен қоныс
аудару проблемаларымен шұғылданған екен. 1989 жылы Москва Мемлекеттік
университетінде қоныс аудару мәселесіне байланысты лекциясының үзіндісі
“Родина” журналында жарияланды. Некрич “Соғыстан бергі жылдарда қуғынға
ұшыраған халықтар туралы әлі толық мағлұмат жоқ” дейді. “Қуғынға ұшыраған
халықтар туралы туралы соғыстан кейін біршама еңбектер жазылды. Бірақ олар
ешқашан жарияланбады және еңбектердің авторлары қуғынға ұшырады” дейді
Некрич. Некричтің айтуынша 1944 жылы 23 ақпанында шешен мен ингуштар, 1943
жылдың аяғында қалмақтар, 1944 жылдың наурыз айында балқарлар қуғындалып,
күшпен қоныстандырылды. Қырым мен Кавказдан миллионға жуық адам күшпен
қоныс аударылды. КСРО территориясының батыс аудандарынан миллионға жуық
поляк қоныс аударылды. Балтық бойынан 200 мыңға жуық халықтар басқа
жерлерге қоныстандырылды. Жаппай қоныс аудару кезінде 40000 вагон бөлінді,
американдықтардың соғыс қимылдарына арнап берілген автомашиналары
пайдаланылды. Некрич, қоныс аударуға ұшыраған халықтарының өкілдері соғыс
қимылдарына қатысуы туралы айтады. Сонан кейін депортацияның қалай туғанына
тоқталады. “Империялық территориялардан жергілікті халықтарды басқа
аудандарға қоныс аударып, олардың орнын орыс, украин халықтарымен толтырды”
дейді Нерич. “Түркия шпиондарының енуі күшейді” деп шекарадан, қырымчак,
түрік месхетинстері, курдтар қуылды. Нәтижесінде халық аштықтан қиын жолдан
азап шегіп қырылды. “Шешендердің 22% халқы, қарашайлардың 30% халқы,
балқарлардың 26,5% халқы, қалмақтардың 14,8 % халқы, ингуштардың 9% халқы,
қырым татарларының 46% халқы азаптан өлді” дейді. “сталин өлгеннен кейін ХХ
съезде Хрущев қалмақ, балқар, қарашай халықтарын қоныс аудару заңсыз деді.
Хрущев сол съезде басқа халықтар туралы бір ауыз сөз айтқан жоқ” дейді
Некрич. Некричтің Москва мемлекеттік университетінде оқыған бұл лекциясы
біз үшін өте құнды дерек болып саналады.
Күшпен қоныс аудару мәселелерімен шұғылданып жүрген әскери адамдардың
еңбектері де өте қызықты. Солардың бірі подполковник Кичихиннің “Военно
исторический журнал” баспасында жарияланған “Советские немцы: откуда, куда
и почему?” деген мақаласы. Ол мақалада соғыс алдындағы неміс халқының
әлеуметтік, саяси жағдайы, мемлекетпен қатынасы жазылған. КСРО
территориясына енген Латвия, Литва, Эстония республикаларында тұрған
немістерге қарсы Герман фашист басшыларының іс-қимылдары көрсетілген. Шын
мәнінде мақаладағы құжаттарға сүйеніп отырсақ Герман фашистері бұл
территориядағы немістерді соғыс қимылдарына пайдаланғысы келді. Кеңес
үкіметі мұндай шараларпды түсіне отырып, шпиономания жағдайынан қорықты.
(6, 128-138). Бейбіт өмір сүріп жатқан неміс халқына күдік туды. Сондықтан
1938 жылы ешқандай себепсіз неміс мектептері, мәдени орталықтары жабылып,
немістер өмір сүретін 14 аудан 700-ге жуық ауыл кеңестері жабылды. Ал 1941
жылдан бастап неміс халқы жаппай қоныс аударылды. 1941 жылдың 28 тамызында
КСРО Жоғарғы Кеңесі президиумының жарлығы жарық көрді. Ол жарлықта былай
делінген. “Әскери адамдардың айтуынша Поволжье республикасының аудандарында
мыңдаған, онмыңдаған германдық шпион диверсанттар бар. Олар Германиядан
келген бұйрықтар бойынша Повлжье аудандарында кең масштабтық диверсия
жүргізеді. Осындай көптеген диверсанттар мен шпиондардың астыртын
жұмыстарын жергілікті немістер Кеңес үкіметі органдарына хабарлаған жоқ.
Сондықтан жергілікті немістер оларды жасыруда. Егер осы аудандарда
диверсиялық актілер басталса, онда Кеңес үкіметі Поволжье немістеріне
қарсы, соғыс уақытындағы заңға сәйкес күш қолданады. Осындай жағдайлардың
алдын алу үшін КСРО Жоғарғы Кеңес президиумы Поволжье республикасынан
немістерді басқа аудандарға көшіру керек деп санады. Сондықтан Новосибирск,
Омск облыставрына, Алтай өлкесіне, Қазақстанға қоныс аударылатын немістерге
Мемлекеттік Қорғаныс комитетіне жер берілу жүктелді”. Жарлыққа қол
қойғандар КСРО Жоғарғы Кеңесінің преидиуымының председателі М.Калинин,
Жоғарғы Кеңес президиумының секретары А.Горкин. Осы жарлық бойынша Поволжье
республикасы жойылып, ондағы немістер күшпен қоныс аударылды. Мақалада
Поволжье, Саратов, Сталинград облысынан немістерді қоныс аудару
мероприятияларына байланысты КСРО НКВД құжаттары кездеседі.
1.2.Орталық және жергілікті баспа орындарында жарияланған материалдар
бағыты
Зардап шеккен халытар проблемасын зерттеп жүргендердің бірі “Ленин
Кичи” республикалық газеті редакторының орынбасары Цой Е деген азамат. Ол
кісінің “Заря” журналында “Ветер перемен” атты мақаласы жариланды. Мақалада
қоныс аударылған корей халқының басына түскен ауыртпалық ашық көрсетіледі.
Мақаланың басында корейлердің Россия территориясына қашан, қай жерлерге
келіп қоныстанғаны туралы жазылады. Автордың айтуынша корейлер Россия
территориясына сонау ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында ене бастаған екен. Қазан
төңкерісінен кейін, азамат соғысы жылдарында корейлер Кеңес билігін
мойындап, пролетариаттар үкіметін орнатуға белсене ат салысты дейді.
Солардың ішінде корей, Чапаев атындағы партизан отрядының командирі Хам Бам
До үлкен ерлік көрсетті. Оның моласы Қызылорда қаласында екен. Россия,
Қазақстан, Өзбекстан және басқа республикадан корейлер Хам Бо До моласына
жиналуды дәстүрге айналдырыпты. Азамат соғысынан кейін халықтың жағдайы
біршама жақсы болды. Бірақ ондай өмір көпке созылмайды. 1937 жылдан бастап
халық басына ауыр күндер туа бастайды. Сталиннің бұйрығымен 200 мың корей
орта Азия республикаларына, Қазақстанға қоныс аударылады (7). Күшпен қоныс
аударылған халық жолдарда үлкен қырғынға ұшырайды. Оларды әскер қатарына да
алмайды. Қызылорда, Талдықорған облыстарында күріш шаруашылықтарын құрды.
Кейін корейлер елдің түпкір-түпкіріне қоныстанды дейді автор.
Түрік халқының басына түскен ауыртпалығы туралы “Казахстанская правда”
газетінде “Если только жизнь не постоянное рыданье” атты мақала жарыққа
шығады. Авторы Т.Костина Алматы медициналық институтының ғылыми қызметкері,
медицина ғылымының кондидаты Тафик Курдаевпен сұхбаттасады. Мақаланың
басында Т.Курдаев өзінің өмірі, жанұясының күшпен қоныс аудару құрығына
іліккені туралы жазады. Әкесі Ұлы ОЛтан соғысына қатысып, ауыр жараланған
екен, үш рет операция жасатып еліне оралады екен, біраұ елінде оның әскери
билетін тартып алады да, басқа түріктер сияқты күшпен қоныс аударылады.
“1944 жылы түрік халқы қуғын сүргінге ұшырады. Содан 50 жыл бойы “бөтен
халық” лақабынан айырыла алмай жүр” дейді Курдаев. Курдаевтың толғанысы
әбден заңды. “Қуғын сүргінге ұшырап, өз отанын таба алмай жұрген түрік
халқының тарихын жинап, зерттеу мен үшін парыз”дейді Курдаев. Курдаев
бірнеше рет газет, журналдарға түрік халқының тарихы, тағдыры, адамдары
туралы мақалалар беріп тұрыпты. Бірақ ол мақалалардың көбісі жарияланбапты.
(8).
“Вопросы истории” журналында Э.Х.Панештің, А.Б. Ермоловтың
“Месхетинские турки” мақаласы жарияланды. Мақаланың басында түрік
месхетинстердің ертедегә тарихы баяндалады. Түрік месхетинстері ежелден
Грузия және Түркия мемлекеттерінің шекаралық аудандарында мекендеген. 1944
жылдың 14 қарашадағы арнайы жарлық бойынша Грузия республикасынан Орта Азия
республикаларына күшпен қоныс аударылады. Олардың 115,5 мың адамы
қоныстандырылған екен. Қуғын –сүргін салдарынан халық өзінің мәдениетін,
әдет ғұрыптың кейбір элементтерін, рухани қазынасын жоғалта бастады. Бірақ
жаңа жерлерде жергілікті, халықтардың тұрмысына тез сіңісіп кетеді.
Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан республикаларының аудандарында қоныстанған
екен. Автордың айтуынша олар 1960 жылдары ғана Солтүстік Кавказға,
Әзербайжанға көше бастады.
Бұл еңбектің құндылығы біз үшін өте зор. Месхетин түріктеріне арналған
мақала күштеп қоныс аударуға қатысты фактілерге толы және жүйелі түрде
жазылған. Панеш пен Ермоловтың мақсаты қуғын-сүргіннен зардап шеккен түрік
месхетиндердің бастарынан өткен қасіретін шынайы баяндау болды. Авторлар
ұлтаралық шиеленістерінің сәттерінде, әсіресе соңғы уақыттардағы басқа
халықтардан қысым көріп жүрген түрік месхетиндерінің әркімнің алдында
жазықсыз екенін көрсеткісі келді.
“Мысль” журналында жарияланған Корсаковтың “Немцы Казахстана
определение берега” атты мақаласын да құнды еібетердің қатарына жатқызуға
болады. Тек қана қоныс аудару процесі баяндалған материалдардан біз толық
мәлімет ала алмаймыз. Ал Корсаковтың бұл еңбегінде неміс халқының Россия
территоиясында қайдан пайда болғаны, қоныс аударудың алғы шарттары, түрткі
болған процестері айқын көрсетіліп, баяндалады. Мақаланың басында неміс
халқының Россия территориясындағы тарихы айтылады. Немістердің Россияға
енуі орта ғасырлардан басталады. ІІ Екатеринаның 1763 жылғы манифесті
бойынша немістер Россия территориясына жаппай қоныстана бастайды. Бұл
жоспарланған қоныстану процесі 1862 жылға дейін жүреді. Сол уақыттардың
өзінде Россия территориясында немістердің компакты тұратын Поволжье, Сібір,
Орал, Солтүстік Кавказ, Қара теңіз жағалау, Қазақстан сияқты аудандары
пайда болды. 1871 жылдан бастап патша үкіметі тарапынан оларды ығыстыру
басталды. Тек Кеңес үкіметінің орнауымен немістердің жағдайы жақсра түседі.
Бірақ Сталиннің кезінен бастап олар қайтадан дискрисинацияға ұшырайды.
Немістердің ешқандай халыққа үқсамайтын еңбекқорлығы әркімге әйглі. Кеңес,
НКВД басшыларына немістердің осындай ұнамды сапалары, діні, ұйымшылдығы
ұнаған жоқ. Сондықтан олар сол кездердің өзінде-ақ қуғынға ұшырай бастады.
Сол уақыттарда немістер бірнеше рет көтеріліске шығып отырды. Колхоздардың
дамуы немістер үшін тиімді болмады. Сондықтан олар шаруашылықтарын сатып
Канада, Америка елдеріне кете бастады (10). Ал мұндай еңбек резервтерінен
Кеңес үкіметі айырылғысы келмеді. Сондықтан эмиграцияға қарсы немістерге
арнап бірнеше құжаттар, бұйрықтар шығып мероприятиялар жүргізілді. Осындай
құжаттарға байланысты немістер енді өз шаруашылықтарын сата алмады, темір
жол билеттерін сатып алуға тыйым салынды. Сондай-ақ немістер арасында үгіт,
насихат шаралары жүргізілді. Соғыс басталысымен немістердің жағдайы тіпті
қиындап кетті. Сталиннің қоныстандыру жоспарына іліккен немістер
Қазақстанға, Сібірге, Орта Азияға күшпен қоныстандырыла бастады. Соғыстан
кейін де немістер құқықтарынан айырйлып жүрді. Қырым татарлары сияқты
немістер де бұрынғы отандарына қайтып бара алмады. Тек 50-60-шы жылдары
ғана немістер қуғындалған халық шырмауынан босай бастады.
1988 жылы “Аргументы и факты” газетінің “сұрақ-жауап” рубрикасында –
зорлықпен қоныс аударған корейлер туралы мақала жарияланды. Авторлары тарих
ғылымының докторы Жарылғасынова және Москва Мемлекеттің университетінің
профессоры Пак деген ғалымдар. 1983 жылы бұрынғы КСРО территориясында 400
мың корейлер тұрған екен (11, 8). Россия территориясына алғаш рет 1863 жылы
Оңтүстік Уссуриск өлкесіне қоныстана бастаған екен. Қоныстануға негіз
болған Кореядағы егін шықпаудың салдарынан болған аштық. Корейлердің басқа
жерлерге және Россияға аууға себеп болғандардың бірі Жапонияның Кореяға
жасаған қияметі. Авторлар Қазан төңкерісінен кейін Корей халқы Россияда
Кеңес үкіметін орнатуға белсене қатысты дейді. Кеңес үкіметі уақытында
корей халқының мәдениеті жанданды, ұлттық мектептер, кітапханалар ашылды.
Корей тілінде бірнеше әдебиеттер шықты дейді. Бірақ корей халқының басына
түскен ауыр жылдар мұндай шараларды жоққа шығарды. 1937 жылы Корей халқы
жалған жаланың себебінен күшпен қоныс аңударылды. Қиыр Шығыстан Орталық
Азия, Қазақстан территорияларына қоныстандырылды. Сталин репрессиясының
нәтижесінде Корей халқы үлкен зардап шекті. Халық өзінің мәдени ошақтарынан
айырылды. Өздерінің еңбекқорлығының және қоныс тепкен жерлердегі
халықтардың көмегінің арқасында корейлер көптеген қиындықтарды
шыдамдылықпен өткізді. Корей халқы 50-ші жылдардың ортасында ғана ақтала
бастады. Азаматтық хұқықтары қалпына келтірілді. Қазіргі уақытта корейлер
Өзбекстанда, Қазақстанда, Россияда көптеп өмір сүреді. Мысалы: Өзбекстанда
1979 жылғы санақ бойынша 163062 адам, Қазақстанда 19984 адам, Россияда
93649 адам оның ішінде Примор өлкесінде 8125 адам, Ростов облысында 5783
адам мекендейді екен.
Қоныс аудару механизімінің ең шарықтаған шағы 1944 жыл екені мәлім.
Сондықтан 1944 жылы болған ең үлкен қоныстандыру процесі бізді ерекше
қызықтырады. “Отечественные архивы” журналында “Спецпереселенцы в СССР в
1944 году или год большого переселения” атты мақала жарияланды. Автордың
айтуынша Россия федерациясының Мемлекеттік архивінде НКВД –МВД фондыларында
1930 жылдан бастап 1960 жылға дейінгі арнайы қоныстандырылғандарға арналған
комплексті құжаттар сақталған (ф.9479), 1930-60-шы жылдар аралығындағы
құжаттар 1269 істен тұрады. Соңғы уақыттарда бұл құжаттардан құпия таңбасы
алынып ғылыми айналымға түсуде. Бірақ құжаттардың көбісі әлі белгісіз болып
қалып отыр (12), 1944 жылдың 7 наурызында №153б атты құжат жарық көреді.
Онда Л.Берияның Сталинге жіберген қоныс аударуға байланысты құжаттары,
Л.Берияның Сталиннен 650 мың шешен, ингуш, қалмақ, қарашайларды КСРО-ның
Шығыс аудандарына қоныстандыруға көп үлес қосқан НКВД, НКГБ, СМЕРШ
ұйымдарының адамдарын наградтау туралы сұраған құжаттары бар. Сол сияқты
1944 жылы 5 шілдеде Қырымдағы қырым татарларын қоныс аударуда үлес қосқан
адамдарды наградтау туралы №696б құжатын кездестіруге болады. Мақаладан
қоныстандыру процесін іске асырушыларының бірі НКВД ұйымының қызметкері
М.В.Кузнецовтың баяндамалық құжаттарын кездестіруге болады. Солтүстік
Кавказ, Қалмақ автономиялық республикасынан қоныстандыру жұмыстарына
байланысты КСРО НКВД жанынан 1944 жылы 7 наурызда арнайы қоныстандыру
бөлімі ашылады. Кузнецов М.В. осы бөлімнің бастығы болып тағайындалады.
Мақала негізінен осы Кузнецовтың құжаттарынан тұрады.
Жалпы Кеңес дәірінің тарихнамасында күштеп қоныс аудару мәселесі
мүлдем айтылған жоқ. Қоныс аудару мәселесі қозғалғанның өзінде үлкен
бұрмалаушылыққа ұшырады. Шағын болса да Солтүстік Кавказ автономиялық
республикаларының тарихында еміс-еміс жазылып жүрді (13). Кеңес дәуірі
жылдарындағы еңбектерде 1930-50-ші жылдардағы қоныс аудару процестеріне бір
жақтылықпен қаралды. Күштеп қоныс аудару процесі мүлдем болмаған секілді
болды. Мысалы, корейлерді кейбір зерттеушілер “оңтүстік өлкелерге тән
күріш, мақта, темекі өсіруде үлкен тәжірибесі бар халықтар шөл даланы
экономикалық жағынан игеру үшін көшірілді” деп ешқандай қисынға келмейтін
тезистеріне сүйенді.
І тарау сілтемелері.
1. А.Некрич. “Наказанные народы”. Родина, 1990 г. №6.
2. В.С.Бойко. “Белая книга о депортаций корейского населения Россий в 30-40-
х годах”. Вопросы историй. 1993 г, №10.
3. Н.Ф.Бугай. “Погружены в эшелоны и отправлены к местам поселений”.
История СССР, 1991 г. №4.
4. Н.Ф.Бугай. “40-50 годы. Последствие депортаций народов”. Отечественная
история. 1992 г.
5. В.Н.Земсков. “Принудительные миграций из Прибалтики 1940-50-х годах”.
Отечественные архивы. 1993 г. №1.
6. А.Н.Кичихин. “Советские немцы: откуда, куда, почему?” Военно
исторический журнал, 1990 г. №6.
7. Е.Цой. “Ветер перемен”. “Заря”, 1990 г. №16.
8. Т.Костина. “Если жизнь не постоянное рыданье”. Казахстанская правда,
1996 г. №16.
9. Э.Х.Понеш, А.Б.Ермолов. “Месхетинские турки”. Вопросы истории, 1991 г.
№8.
10. И.Карсаков. “Немцы Казахстана, определения берега” “Мысль”. 1995, №6.
11. Р.Жарылгасинова. “Статья”. Аргументы и факты. 1988, №47.
12. Н.Ф.Бугай. “Спецпереселенцы в СССР в 1944 году или год большого
переселения”. Отечественные архивы. 1993 г. №5.
13. Н.Ф.Бугай. Правда о депортации чеченского и ингушского народа. Вопросы
истории, 1990 г. №7.
ІІ тарау. 30-50 ж.ж. қуғын-сүргін көрген халықтардың әлеуметтік зардабы.
2.1. Қоныс аударылған халықтар саны.
1930-50 ж.ж. қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың саны осы кезге дейін
дау туғызуда. Бірақ НКВД-МВД архивтерінің ашылуына байланысты жаңа құжаттар
жарық көріп жатыр. Сондай құжаттардан қуған-сүргінге ұшыраған халықтар саны
туралы жаңа мәліметтер алуға мүмкіндік туып отыр. Сондықтан зорлықпен қоныс
аударуға ұшыраған халықтардың санын шамамен 3 миллионнан астам деп
жобалауға болады. (1,122-142).
Корейлер, шешен-ингуштар, балқарлар, қарашайлар, немістер, түрік
месхетистері Балтық бойындағы халықтар, гректер, поляктар, еврейлер,
қалмақтар, қырым татарлары, курдтар тағы басқа халықтар қаншама қиындықтан
зәбір көрді. Осы халықтардың ішінен күшпен қоныс аудару процесінің
алғашқыларының бірі болып ащы дәмін татқан корейлер. Тек қана корейлер
туралы Москваның орталық архивінде жүзден аса құжат бар (2). 1937 жылдың
қазанынан бастап Бурят-Монғол АССР-н, Хабаров, Приморск өлкелерінен, Чита
облысынан өзбек, Қазақ ССР-не корейлер күшпен қоныс аударыла бастады.
Жоспар бойынша 11933 жанұя немесе 135343 адам қоныстандырылу керек болды,
бірақ іс жүзінде 16442 жанұя, яғни 171781 адам күшпен жер аударылды (3.13-
18). Жалпы 1937-38 жылдары 200 мың корей жер аударылды. Қазақстанда
корейлер Жамбыл, Қызыл Орда Шымкент облыстарына қоныстандырылды, 16,5 мың
адам колхоздарға 21,5 мың адам өнеркәсіпке жіберілді.Айта кету керек
Қазақстанда күріш шаруашылығы осы корейлердің келуімен дамыды. Кейін
корейлер Қазақстанның барлық облыстарына тарап қоныстана бастады.
1941 жылдың 28 тамызында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен немістер
еңбек әскеріне алына бастады. 1941 жылдың 7 қыркүйектегі жарлық бойынша
Поволжье республикасы жойылады. Осындай жарлықтардан кейін неміс халқы
күшпен қоныс аудара бастады. Қоныс аудару зардабына ұшыраған немістердің
жалпы саны 800 мың адам (4), Саратов облысынан 11385 мың жанұя немесе
46,393 адам күшпен қоныс аударыла бастады. Оның 10750 мыңы еркек, 14719
мыңы әйел, 16 жасқа дейінгі балалардың 20650 мыңы жер аударылды. 20
эшалонға тиелген немістер елдің түпкір-түпкіріне күшпен қоныс аударылады.
Новосубирск облысына 11440 мың, Ақмолаға 1705 адам, Омбыға 14810 адам,
Қостанайға 1072 адам, Павлодарға 16966 адам қоныстандырылды. 1941 жылдың 3
қыркүйегінен – 20-шы кыркүйегіне дейін Поволжье республикасынан 376717 адам
қоныстануға жіберілді. Оның 81106 адамы еркек, 116917 әйел, 178694 балалар
болды (5,128,138).
1944 жылы “арнайы қоныстанушылар” бөлімінің мәліметі бойынша
Қазақстанда қоныс тепкен немістердің саны 224226 адам болды, Кроснояр
өлкесінде 67701 адам, Алтай өлкесінде 55261 адам, Новосибирск облысында
51760 адам, Кемерово облысында 36511 адам, Омбы облысында 24421 адам, ТОмск
облысында 17789 адам, Тюмень облысында 16596 адам, Молотов облысында 12803
адам, Чилябинск облысында 12578 адам, Сверблов облысында 9648 адам, Тула
облысында 8906 адам, Күйбышев облысында 7756 адам, Москва ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Соңғы уақыттарда, яғни демократизациялау мәселесінің жүріп жатқан
кездерінде отанымыздың тарихына деген қызығушылық көбеюде. Елімізде өткен
жолдарды толық білуге деген құмарлық арта түсуде.
Сондай тарихымыздың айрықша көңіл аударарлық кезеңдерінің бірі 1930-
50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесі мүлдем
зерттелмеген. Қазіргі таңда ғана депортация үлкен мәселеге айналып
зерттешілерді қызықтыруда.
Бұрынғы КСРО Жоғарғы Кеңесінің “Күшпен қоныс аударылған халықтарға
жасалған қылмыстық репрессия заңсыз және олардың азаматтық хұқықтарын
қалпына келтіру” деп қабылданған декларациясында заңсыз қудалау, күш
көрсетушілік барлық республиканы барлық халықты қамтыды делінген. (1, 143-
159)
Сталин қайтыс болғаннан кейін қоныс аудару акциясы заңсыз деп
жарияланды. Бірақ бұл қылмыстың нәтижесін жою ұзаққа соызылып қазіргі кезге
дейін дау туғызуда. Архивтердің құпиялығына байланысты зерттеу мүмкін
болмады. Қазіргі таңда ғана архивтер ашылып біршамамүмкіндіктер тууда.
Біздің қоғамымызда өкінішке орай қоныс аудару мәселесі айтарлықтай
зерттелген жоқ. Кеңестік саясат тарихымыздың қайғылы беттерінің бірі
халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесін мықтап жауып тастады. Көп жылдар
бойы үнсіз жатқан тарихымыздың мұндай оқиғалары енді ғана белгілі болып
отыр. Халықтарды күшпен қоныс аудару туралы ақиқатты әркімнің білуі тиіс.
Сталин және оның қол шоқпарларының адам айтқысыз саясатының
нәтижесінде қаншама халықтың өміріне, әлеуметтік және мәдени қатынастарына
нұқсан келтірілді. Бейбіт өмір сүріп жатқан корей, неміс, шешен, ингуш,
балқар, қарашай, түрік, қалмақ, қырым татарлары сияқты халықтар жалған
сылтаулармен күшпен қоныс аударылды. Қазіргі таңда тарихымыздың сондай
ақтаңдақ беттері, яғни 1930-50-ші жылдардағы халықтардың күшпен қоныс
аударылуы өте күрделі іс болып отыр. Қазіргі қиын қыстау кезеңдерде,
әсіресе ұлтаралық шиеленістердің күшейген кездерінде – бұл мәселенің маңызы
арта түсті. Рессей және Қазақстан сияқты көп ұлтты мемлекеттерде ұлтаралық
қақтығыстарды болдыртпау үшін жүргізіліп жатқан саясаттары халықтарды
күшпен көшіру сияқты тарихтың ащы бетерінен сабақ алуы тиіс.
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару процессін
қамтитын мәселелер қоғамтанушы ғалымдардың алдында тұрған күрделі де кең
ауқымды іс. Халықтарды еш жазықсыз зорлық-зомбылықпен басқа жерлерге қоныс
аударуға итермелеген себептерді, кеңес үкіметі саясатының бейбіт жатқан,
халықтарға жасаған қияметін егжей-тегжейлі айқындау тарихшылар үшін маңызы
бар іс деуге болады. Халықтарды күшпен қоныс аудару жөнінде бірде-бір кең
ауқымды ірі монографиялық зерттеудің мүлде жоқ екенін айту керек. Бұл
мәселе күні бүгінге дейін арнайы еңбектерде тиісті дәрежесінде баяндалып
көрсетілмеді. Сондықтан да, зорлықпен қоныс аударылған халықтардың мұндай
мәселесі тарихшы мамандардың алдында тұрған маңызды, ауқымды іс болуы тиіс.
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесіне
арналған еңбектер шамалы ғана белгілі. Қоныс аудару мәселесін әшкерлеу
алғаш рет, КОКП-ның 1956 жылы болған ХХ съезінде басталды. Тұңғыш рет
халықтарды қудалау заңсыз деп жарияланды. (2) Бірақ 60-шы жылдардың аяғынан
бастап бұл мәселе қайтадан жабылып қалды. Тек 80-ші жылдардың ортасынан
бастап халықтарды күшпен көшіру мәселесін зерттеу қолға алына басталды.
Сондай алғашқы еңбектердің бірі Н.Бугайдың баспасөз беттерінде жарияланған
еңбектері. Бугай архив материалдарына негіздеп бірнеше мақала жазды.
Халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесімен шұғылданып жүрген ғалымдардың
бірі Земсковтың мақалаларын ерекше айта кеткен жөн. Ол кісінің әсіресе
Балтық бойынан күшпен жер аударылып қуғын-сүргінді көрген арнаулы
қоныстанғандар атына ие болған латыш, литван, эстон сияқты халықтардың
тағдырын баяндайтын мақаласы ерекше деп айтуға болады(5). Күшпен қоныс
аударылғандар жайында, естелік, архив, материалдарына, фотоқұжаттарға
негізделіп жазылған Ақ кітап атты еңбекті айтуға болады. Шешендер мен
ингуштар жайлы Ақ кітап. Шешендер мен ингуштарды жер аудару тарихы (1944-
1957 ж.ж),- деген еңбек 1991 жылы Грозный–Алматы қалаларында шықты. 30-40-
шы жылдары Рессей аймағынан күшпен қоныс аударылған корейлер туралы Ақ
кітап 1992 жылы Мәскеуде шықты.
Сонымен қатар неміс халқының басына түскен ауыртпалығына арналған
И.Карсаковтың (6), Н. Кичихиннің (7) еңбектері айтарлықтай. Г.Канның (8),
Цойдың (3) еңбектерін айта кету керек. Месхет түріктері жайлы Э.Понештің,
А.Ермоловтың, Т.Костинаның (9) күшпен қоныс аудару жағдайын әшкерлейтін
еңбектері баршылық (10). Халықтарды күшпен қоныс аудару жөнінде Гарвард
университетінің профессоры А.Некричтің мақаласы көңіл бөлуге тұрарлық (11).
Жалпы қоныс аудару мәселесіне байланысты зерттеулерді біз тек қана
баспасөз материалдарынан көреміз. 1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен
қоныс аудару жөнінде айтылған “Ақ кітаптан” басқа ірі еңбектер жоқтың
қасы. Сондықтан қазіргі таңда әрбір қоғамтанушы ғалымдардың алдында тұрған
үлкен мақсат халықтарды күшпен қоныс аудару мәселелері жайында кең көлемді
еңбек жазу.
Бұл мәселенің деректік қамтамасыз етілуіне келсек алдымен бұрынғы
КСРО республикаларының архивтерінде шашылып жатқан құжаттар көз алдымызға
келеді. Әсіресе НКВД-МВД, НКГБ-КГБ-ның құжаттары өте құнды деректер болып
саналады. КСРО мемлекеттік орталық архивінде НКВД канцеляриясының бастығы
Мамулов жинаған “Сталиннің ерекше папкасы” атты құжаты өте құнды дерек (1).
Ол құжатты А.Берияның халықтардың қоныс аударуына байланысты Сталинге
берген баяндамалары, анықтамалары жиналған. Сонымен қоса НКВД басшыларының
және жергілікті НКВД басшыларының қоныс аударуға байланысты құжаттары
жинақталған. Әсіресе халық коммисарлары кеңесінің “Арнаулы қоныс
аударылғандардың хұқылық жағдай туралы” қаулысын айта кету керек. Бұл
құжаттан жер аударылыған халықтардың жаңа жерлердегі әлеуметтік саяси
жағдайын көруге болады. Қоныс аударылғандарға қолданылған шаралар, әртүрлі
әлеуметтік шектеулер, қылмыстық жазалары туралы деректерді осы құжаттан
алуға болады. Сондай-ақ КСРО НКВД арнаулы қоныстандыру бөлімінің 1946 жылғы
қазан айындағы арнаулы қоныстанғандар саны туралы анықтамалары дерек
ретінде ерекше көңіл аударарлық. Ол анықтамалардан 1946 жылғы мәлімет
бойынша арнаулы, қоныстанғандардың санын, аймақтарға таралуын көреміз. 1949
жылы қыркүйек айындағы қоныс аудару бөлімінің бастығы В.Шиянның Қиыр
Шығыстан күшпен қоныс аударылған Корейлер туралы анықтамаксы бағалы дерек
болып табылады. (3) 1941 жылдлың 28 тамызында “Немістерді Поволжья
аудандарынан көшіру” туралы КСРО Жоғары Кеңесінің жарлығы бойынша
жүргізілген шаралардың бірнеше құжаттары дерек ретінде көп мәлімет береді.
1944 жылы 6 ақпанда Қарашайларды күшпен қоныс аудару жөнінде Ставрополь
өлексінің НКВД басшыларының КСРО НКВД ұйымына жіберген баяндамалық хаттары
құнды дерек қатарына жатады (3). Берияның қалмақтарды кұшпен қоныс аудару
жөнінде Сталинге, Молотовқа жіберген жедел хаттарын да айта кету керек.
Ондай жедел хаттарда 1944 жылы Солтүстік Кавказдан шешен, ингуш, балкар,
қарашайлар сияқты халықтарды күшпен қоныс аудару шаралары қалай жүргені
жазылған. Қырым татарларын күшпен көшіру жайында Берияның бұйрықтарынан
біраз мәлімет алуға болады. Күшпен қоныс аударылғандарды халық шаруашылық
салаларында пайдалану туралы 1950 жылдардағы КСРО ішкі істер министрінің
анықтамалары, 1944 жылғы 5 қыркүйектегі шыққан КСРО НКВД жанындағы арнаулы
қоныс аударылғандар бөлімінің бастығы Кузецовтың баяндамалары ерекше көңіл
аударатын дерек қатарына жатады.
Сонымен архив материалдары 1930-50-ші жылдары қоныс аударылған
халықтарды, қоныс аудару процессін зерттеу үшін пайдаланылатын негізгі
деректер болып саналады. Архив деректерінен басқа қоныс аудару мәселесіне
арналған жекелеген адамдардың естеліктері назар аударарлық И.Гардиев деген
азаматтың шешен мен ингуштарды жер аудару туралы еңбегінде осы халықтардың
басынан өткен қасіреті баяналады. Сонымен қоса Т.Курдаевтің еңбектері түрік
халықтарының тағдырын суреттейді. Қоныс аударуға байланысты фотоқұжаттар,
эписалярлық материалдар, статистикалық құжаттар көңіл аударарлық деректер.
Ұсынылып отырған диплом жұмысының міндеті көп жылдар бойы
көтерілмеген қоныс аударуда зардап шеккен халықтар мәселесінің
кемістіктерін ашып көрсету. Сондықтан бұл жұмыстың мақсаты – зардап шеккен
халықтар мәселесін баспасөз материалдары арқылы оқырман қауымға жеткізу.
Жұмыстың бірінші тарауы қоныс аударуда зардап шеккен халықтар
мәселесіне арналған әдеби, ресми, баспасөз материалдарына жалпылама шолу.
Кеңес дәуірінің 80-ші жылдарының ортасы 90-шы жылдарының басындағы және
қазіргі уақыттағы еңбектерге шолу жасалынды.
Жұмыстың екінші тарауында қоныс аударуда зардап шеккен халықтардың
саны, күшпен қоныс аударудың салдары және арнайы қоныстандырылғандардың
елдің шаруашылық, мәдени қатынастарына тигізген әсері баянадалады. Әрбір
күшпен қоныстандырылған халықтың қай жылдардағы зорлықпен қоныс аударылуы,
саны, әлеуметтік зардабы көрсетілген. Бұл тарауда ғылыми қолданысқа тұңғыш
рет енгізіліп отырған архив материалдары, жұрттың біле бермейтін КСРО НКВД,
НКГБ құжаттары баспасөз материалдары арқылы көрсетіледі.
Еңбектегі НКВД–МВД, НКГБ-КГБ сияқты қысқаша атаулары жұрт ауызында
жатталып қалғандықтан, сондай-ақ мақалалардың аттарын орысшадан қазақшаға
аудармауды жөн көрдім. Сондықтан аталған атаулар және мақалалардың аттары
орысша сол күйінде қалдырылды.
Кіріспе сілтемелері
1. Н.Ф.Бугай “Погружены в эшелоны и отправлены к местам поселений”
История СССР 1991 г.
2. ХХ съезд КПСС. Доклад Н.С.Хрущева. Известия УК КПСС 1989 г, №3.
3. Е.Цой “Ветер перемен” Заря 1990 №7.
І тарау. ХХ ғ. 30-50 жж. Зорлықпен қоныс аударып зардап щеккен халықтар
туралы баспа сөздер жарияланған мәселелерге тарихнамалық шолу.
1. 30-50 жылдардағы зардап шекке халықтар мәселелерінің жариялануы.
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қонас аудару проблемасы
қазіргі таңда ғана таңда ғана жан-жақты зерттелуде. Сталиннің шырмауына
түскен, қаншама халық елдің түптір-түпкіріне күшпен қоныс аударылды. Зардап
шеккен механизіміне ілікпеген бір халық, бір республика жоқ шығар.
Сондықтан сол жылдардағы халықтардың басына түскен трагедияны білу әркім
үшін үлкен парыз.
Жалпы зардап шеккен халықтар мәселесін зерртеу 80-ші жылдардың
ортасынан басталады. 1985 жылда басталған Горбачевтің бетбұрыс саясаты,
тарихымыздың “ақтаңдақтарын” зерртеуге үлкен жеңілдік жасады. Осы кезеңге
дейін депортация туралы ешқандай мағлұмат болмады деп айтуға болады. Бірақ
сондада КСРО-а ол халықтар туралы кішкене болса да біршама еңбектер шығуға
тырысты. Олар А.Приставкиннің “Ночевала тучка золотая”, С.Липкиннің
“Декада” сияқты әдеби шығармалары. Аз да болса халықтардың басынан өткен
қайғыны көрсетуге тырысты.
Депортацияға алғашқылардың бірі болып іліккен корей халқы екенін
білеміз. Корей халқын қоныс аудару жайында бірнеше публикациялар, ғылыми
зерттеулер, тіпті бөлек кітап басып шығарылды. Бұл еңбектің аты “Белая
книга о депортаций корейского населения России в 30-40 годах”. Оны
құрастырғандар Россия сыртқы істер министрлігіне қарасты Азия және Тынық
мұхит зерттеу орталығының дипломатиялық академияның профессоры, тарих
ғылымының докторы Ли У Хе және ТМД елдерінің халықаралық конференциясы
корейлер ассоциясының президенті, философия ғылымының кандидаты, доцент Ким
Ен Ун. Ол азаматтар еңбекті жарыққа шығаруға көп күш жұмсады. Кітапта
Россия, Қазақстан, Өзбекстан мемлекеттік және ведомстволық архивтерінен 100
аса құжат пайдаланылған. Ол құжаттардың көбісі алғаш рет жарық көрген екен.
Құжаттық бөлімінің өзі үш проблемалық-хронологиялық тараудан тұрады. Еңбек
Ли У Хенің “Корей халқының трагедиясы және гүлденуі” деген тарауымен
басталады. Онда корей халқының Россиядағы 130 жыл бойғы тарихы баяндалады.
Кеңес үкіметінің алғашқы бесжылдықтарындағы шаруашылық және саяси
процестеріне қатысы баяндалып, соңы 30-40 жылдардағы депортацияға ұшырауы
қалай жүргені болып аяқталады.
Бірінші бөлімі “күштеп қоныс аудару алдында” деп аталады. Бөлім “КСРО
территориясындағы корейлер Кеңесінің Уставымен” басталады. 1924 жыл халық
комиссарлар кеңесінің председателі Рыковтың қол қойылған Уставы ұлттық
мәдениетін дамытуға үлкен юридикалық құқық алды. Бірақ 30-жылдардың соңы,
яғни Сталин заманының күшейіп тұрған кезінде Устав мәнін жоғалтады.
Авторлардың айтуынша 1919 жылы Россияда жапондықтарға қарсы көтеріліс
болып, корейлер “Корейлердің тәуелсіздік Декларациясын” қабылдайды.
Декларация корей халқының тарихының ең бір жарқын құжаты деп санайды.
Біршама құжаттар корей халқының 20-шы жылдардағы өмірін баяндайды. Сол
жылдардағы халықтың саяси және шаруашылық қиындықтары көрсетілді.
Екінші бөлімнің аты “Күшпен қоныс аудару мемлекеттік терроризм және
адам құқығына жасалған қастандық” 1937 жылдың 12 тамызындағы жарлық бойынша
корейлер Қиыр Шығыстан күшпен коныс аударыла бастайды. Жаңа жерлерде оларға
материалдық және ақшалай компенсация жасалады делінді. Алайда еңбектегі
құжаттарға жүгініп отырсақ, ондай компенсацияның ешқандайы орындалған жоқ.
Олардың 90% өздерінің меншікті шаруашылықтарынан айырылды. Шын мәнінде
өкімет тарапынан тоналды.
Үшінші бөлім “Арнайы қоныстандырылған корейлер “жеңген социализм”
жүйесінде” деп аталады. Бұл бөлімде корейлердің жаңа жерлердегі жағдайлары
және қоныстанған халықтар зардабы көрсетілген. Кейбір құжаттар жекелеген
азаматтардың тағдыры туралы баяндалады. Еңбектің соңғы материалдарында
корейлердің соғыстан кейінгі және соңғы уақыттардағы жағдайы баяндалған.
Корей халқы толығымен 1993ж. Россия Жоғарғы Кеңесінің жарлығымен ақталып,
күштеп қоныс аудару заңсыз деп жарияланады. Кемшіліктері болса да корей
халқының трагедиясы көрсетілген бұл еңбек алғашқы қарлығашы болып
саналады.(2.80-82)
Жалпы 1930-50-ші жылдардағы зорлықпен коныс аудару проблемасымен
шұғылданып жүрген үлкен ғалымдардың бірі ұлтаралық қатынастар тарихын
зерттейші, тарих ғылымының докторы Н.Ф.Бугай бұрынғы КСРО Ғылым
Академиясының тарих институтында жоғарғы қызмет атқарған. Н.Ф.Бугайдың
халық зардап шегуі және күшпен қоныс аудару проблемаларына байланысты
публикацияларын бұрынғы “История ССРО” қазіргі “Отечественная история”
журналы, “ВОпросы истории” жәрналынан, “Отечественные архивы” журналынан
көріп, танысуға болады. Н.Ф.Бугайдың КСРО Орталық мемлекеттік архивтерінен
алынған құжаттары бойынша жазылған еңбектері біз үшін құнды материал болып
саналады. Сондай архив құжаттарына негізделіп жазылған публикацияларының
бірі “Погружены в эшелоны и отправлены в места поселений” атты еңбегі КСРО
орталық мемлекеттік архивінде қоныс аударушыларға байланысты “Сталиннің
ерекше папкасы” аталатын құжаттарға сүйене отырып біршама мәлімет алынған
“Халық көсеміне” арналып жазылған құжаттарды НКВД канцеляриясының бастығы
Момулов жинаған екен. Берияның мемлекеттік Қорғаныс комитетіне жеке Сталин
және Молотовқа берген есептері, Берияның НКВД қызметкерлеріне берген
бұйрықтары көрсетілген. Күшпен қоныс аудару операцияларының барысы туралы
Берияның орынбасарының, жергілікті НКВД басшыларының құжаттары, қоныс
аударылғандар туралы мәліметтер келтірілген. (3,143-159)
Әрине келтіріп отырған материалдар тарихи зерттеу процесінде басқа да
құжаттармен салыстырылып дерекнемелік анализге ұшырауы мүмкін. Бугайдың
келесі үлкен публикацияларының бірі “Отечественнай история” журналында
жарияланды. “40-50-е годы: последствия депортаций народов” атты еңбегінде
НКВД-МВД архивтерінен алынған құжаттар баяндалады. Жалпы Кеңес Одағы
тарихнамасында, оның ішінде 80-ші жылдардың басындағы жарияланған
мақалаларда, құжаттарда 1930-50-ші жылдардағы қоныс аударудың зардабы,
нәтижесі онша мәлім болған жоқ. Бугайдың ұсынып отырған бұл еңбегінде
күшпен қоныс аударылған халықтардың жаңа жерлердегі жағдайы келтірілген.
Берияның Сталинге берген баяндамалары, КСРО НКВД-МВД басшыларының, өлкелік,
облыстық НКВД-МВД басшыларының арнайы хабарламалары, есептері келтірілген.
КСРО орталық, мемлекеттік, жергілікті архивтерде сақталған қоныс
аударылғандардың шаруашылық жүйедегі еңбектерінің қалыптасуы, өндірістің
қай салаларында істегендері және жаңа жерлердегі адам айтқысыз тұрмысы,
олардың мемлекет органдарымен қатынасы, оларға жүргізілген әдістерімен
формалары айқын көрінеді. Кейбір құжаттар қоныс аударылған халықтарға қарсы
жүргізілген мемлекеттің әлеуметтік саясаты бейнеленген. Жаңа жерлерде азық-
түліктің жетіспеулігі, тұрғын үйлерінің нашарлығынан, денсайлық сақтау
әдеттегінен нашар болуы олардың өмірлеріне қауіп туғызда. Демографиялық
өзгерістердің процесі, қоныс аударылған халықтардың сан жағынан азаюы
туралы құжаттар көрсетілген. (4,122-142)
КСРО Мемлекеттік Орталық архивінен НКВД құжаттарын пайдаланып жазылған
Бугайдың тағы да бір үлкен мақаласы “История СССР” журналында жарияланды.
“40-ые годы автономию немцев Поволжья ликвидировать” атты публикациясында
1941 жылы депортацияға ұшыраған неміс халқының тағдыры баяндалады.
“Отечественная история” журналында “20-40-ые годы. Депортация населения с
территории европейской России” деген мақаласы, “Агитатор” журналындағы
мақаласы, “Политический собеседник” журналында, “Қоныс аударылғандар”
мақаласы, Петрозаводск қаласында шығатын “Север” журналындағы “Север в
политике переселения народов” мақаласы жарияланды. Еңбектерінің көбісі
құжаттардан алынған. “вопросы истории” журналындағы “Правда о депортации
чеченского и ингушского народа” атты еңбегі де архив құжаттары негізінде
жазылған.
Халықтарды зорлықпен қоныс аудару мәселесі жайлы зерттеу жұмыстарды
жүргізіп жүргендердің бірі тарих ғылымдарының кандидаты Земсков В.Н. деген
ғалым. Земсков та Бугай сияқтя КСРО мемлекеттік Орталық архивінде көп еңбек
сіңірді. Сондықтан мақалаларының барлығы архив құжаттарынан алынған.
Солардың ішінде “Отечественные архивы” журналында жарияланған
“Принудительные миграции из Прибалтики в 1940-50-х годах” деген мақаласында
Балтық бойындағы халықтардың күшпен қоныстандырылу туралы архив құжаттары
келтірілген. Құжаттардан Балтық бойы республикаларының КСРО құрамына
енгеннен кейін қоныс аудару мәселесіне қалай ұшырағандарын көруге болады.
Құжаттардан бұл халықтардың қайда, қандай жерге аударылғандарын көреміз. Ол
халықтар көбіне алыс аудандарға, адамы аз аудандарға қоныстандырылған.
Құжаттарда қуғынға ұшыраған халықтардың саны, таралу облыстары айқын
көрсетілген. (5,68-79)
“История СССР” журналында жарияланған “Заключенные, спецпоселенцы и
высланные” деген мақаласы да архив құжаттарына негізделіп жазылған. Сонымен
қоса, Земсковтың “Радуга” журналында жазылған “Черные дыры истории”
мақаласы күшпен қоныс аудару жөнінінде көп мәлімет береді.
Гарвард университетінің профессоры, орыс зерттеу орталығының
қызметкері Александр Некричтің зерттеу жұмыстары біз үшін өте құнды
материал болып саналады. 1967 жылы А.Нерич Пельшенің басшылығымен болған
жиналыста КПСС қатарынан шығарылады. Қуғынды көрген Нерич 1976 жылы Америка
Құрама Штаттарына кетуге мәжбүр болады. Сонда жүріп Некрич күшпен қоныс
аудару проблемаларымен шұғылданған екен. 1989 жылы Москва Мемлекеттік
университетінде қоныс аудару мәселесіне байланысты лекциясының үзіндісі
“Родина” журналында жарияланды. Некрич “Соғыстан бергі жылдарда қуғынға
ұшыраған халықтар туралы әлі толық мағлұмат жоқ” дейді. “Қуғынға ұшыраған
халықтар туралы туралы соғыстан кейін біршама еңбектер жазылды. Бірақ олар
ешқашан жарияланбады және еңбектердің авторлары қуғынға ұшырады” дейді
Некрич. Некричтің айтуынша 1944 жылы 23 ақпанында шешен мен ингуштар, 1943
жылдың аяғында қалмақтар, 1944 жылдың наурыз айында балқарлар қуғындалып,
күшпен қоныстандырылды. Қырым мен Кавказдан миллионға жуық адам күшпен
қоныс аударылды. КСРО территориясының батыс аудандарынан миллионға жуық
поляк қоныс аударылды. Балтық бойынан 200 мыңға жуық халықтар басқа
жерлерге қоныстандырылды. Жаппай қоныс аудару кезінде 40000 вагон бөлінді,
американдықтардың соғыс қимылдарына арнап берілген автомашиналары
пайдаланылды. Некрич, қоныс аударуға ұшыраған халықтарының өкілдері соғыс
қимылдарына қатысуы туралы айтады. Сонан кейін депортацияның қалай туғанына
тоқталады. “Империялық территориялардан жергілікті халықтарды басқа
аудандарға қоныс аударып, олардың орнын орыс, украин халықтарымен толтырды”
дейді Нерич. “Түркия шпиондарының енуі күшейді” деп шекарадан, қырымчак,
түрік месхетинстері, курдтар қуылды. Нәтижесінде халық аштықтан қиын жолдан
азап шегіп қырылды. “Шешендердің 22% халқы, қарашайлардың 30% халқы,
балқарлардың 26,5% халқы, қалмақтардың 14,8 % халқы, ингуштардың 9% халқы,
қырым татарларының 46% халқы азаптан өлді” дейді. “сталин өлгеннен кейін ХХ
съезде Хрущев қалмақ, балқар, қарашай халықтарын қоныс аудару заңсыз деді.
Хрущев сол съезде басқа халықтар туралы бір ауыз сөз айтқан жоқ” дейді
Некрич. Некричтің Москва мемлекеттік университетінде оқыған бұл лекциясы
біз үшін өте құнды дерек болып саналады.
Күшпен қоныс аудару мәселелерімен шұғылданып жүрген әскери адамдардың
еңбектері де өте қызықты. Солардың бірі подполковник Кичихиннің “Военно
исторический журнал” баспасында жарияланған “Советские немцы: откуда, куда
и почему?” деген мақаласы. Ол мақалада соғыс алдындағы неміс халқының
әлеуметтік, саяси жағдайы, мемлекетпен қатынасы жазылған. КСРО
территориясына енген Латвия, Литва, Эстония республикаларында тұрған
немістерге қарсы Герман фашист басшыларының іс-қимылдары көрсетілген. Шын
мәнінде мақаладағы құжаттарға сүйеніп отырсақ Герман фашистері бұл
территориядағы немістерді соғыс қимылдарына пайдаланғысы келді. Кеңес
үкіметі мұндай шараларпды түсіне отырып, шпиономания жағдайынан қорықты.
(6, 128-138). Бейбіт өмір сүріп жатқан неміс халқына күдік туды. Сондықтан
1938 жылы ешқандай себепсіз неміс мектептері, мәдени орталықтары жабылып,
немістер өмір сүретін 14 аудан 700-ге жуық ауыл кеңестері жабылды. Ал 1941
жылдан бастап неміс халқы жаппай қоныс аударылды. 1941 жылдың 28 тамызында
КСРО Жоғарғы Кеңесі президиумының жарлығы жарық көрді. Ол жарлықта былай
делінген. “Әскери адамдардың айтуынша Поволжье республикасының аудандарында
мыңдаған, онмыңдаған германдық шпион диверсанттар бар. Олар Германиядан
келген бұйрықтар бойынша Повлжье аудандарында кең масштабтық диверсия
жүргізеді. Осындай көптеген диверсанттар мен шпиондардың астыртын
жұмыстарын жергілікті немістер Кеңес үкіметі органдарына хабарлаған жоқ.
Сондықтан жергілікті немістер оларды жасыруда. Егер осы аудандарда
диверсиялық актілер басталса, онда Кеңес үкіметі Поволжье немістеріне
қарсы, соғыс уақытындағы заңға сәйкес күш қолданады. Осындай жағдайлардың
алдын алу үшін КСРО Жоғарғы Кеңес президиумы Поволжье республикасынан
немістерді басқа аудандарға көшіру керек деп санады. Сондықтан Новосибирск,
Омск облыставрына, Алтай өлкесіне, Қазақстанға қоныс аударылатын немістерге
Мемлекеттік Қорғаныс комитетіне жер берілу жүктелді”. Жарлыққа қол
қойғандар КСРО Жоғарғы Кеңесінің преидиуымының председателі М.Калинин,
Жоғарғы Кеңес президиумының секретары А.Горкин. Осы жарлық бойынша Поволжье
республикасы жойылып, ондағы немістер күшпен қоныс аударылды. Мақалада
Поволжье, Саратов, Сталинград облысынан немістерді қоныс аудару
мероприятияларына байланысты КСРО НКВД құжаттары кездеседі.
1.2.Орталық және жергілікті баспа орындарында жарияланған материалдар
бағыты
Зардап шеккен халытар проблемасын зерттеп жүргендердің бірі “Ленин
Кичи” республикалық газеті редакторының орынбасары Цой Е деген азамат. Ол
кісінің “Заря” журналында “Ветер перемен” атты мақаласы жариланды. Мақалада
қоныс аударылған корей халқының басына түскен ауыртпалық ашық көрсетіледі.
Мақаланың басында корейлердің Россия территориясына қашан, қай жерлерге
келіп қоныстанғаны туралы жазылады. Автордың айтуынша корейлер Россия
территориясына сонау ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында ене бастаған екен. Қазан
төңкерісінен кейін, азамат соғысы жылдарында корейлер Кеңес билігін
мойындап, пролетариаттар үкіметін орнатуға белсене ат салысты дейді.
Солардың ішінде корей, Чапаев атындағы партизан отрядының командирі Хам Бам
До үлкен ерлік көрсетті. Оның моласы Қызылорда қаласында екен. Россия,
Қазақстан, Өзбекстан және басқа республикадан корейлер Хам Бо До моласына
жиналуды дәстүрге айналдырыпты. Азамат соғысынан кейін халықтың жағдайы
біршама жақсы болды. Бірақ ондай өмір көпке созылмайды. 1937 жылдан бастап
халық басына ауыр күндер туа бастайды. Сталиннің бұйрығымен 200 мың корей
орта Азия республикаларына, Қазақстанға қоныс аударылады (7). Күшпен қоныс
аударылған халық жолдарда үлкен қырғынға ұшырайды. Оларды әскер қатарына да
алмайды. Қызылорда, Талдықорған облыстарында күріш шаруашылықтарын құрды.
Кейін корейлер елдің түпкір-түпкіріне қоныстанды дейді автор.
Түрік халқының басына түскен ауыртпалығы туралы “Казахстанская правда”
газетінде “Если только жизнь не постоянное рыданье” атты мақала жарыққа
шығады. Авторы Т.Костина Алматы медициналық институтының ғылыми қызметкері,
медицина ғылымының кондидаты Тафик Курдаевпен сұхбаттасады. Мақаланың
басында Т.Курдаев өзінің өмірі, жанұясының күшпен қоныс аудару құрығына
іліккені туралы жазады. Әкесі Ұлы ОЛтан соғысына қатысып, ауыр жараланған
екен, үш рет операция жасатып еліне оралады екен, біраұ елінде оның әскери
билетін тартып алады да, басқа түріктер сияқты күшпен қоныс аударылады.
“1944 жылы түрік халқы қуғын сүргінге ұшырады. Содан 50 жыл бойы “бөтен
халық” лақабынан айырыла алмай жүр” дейді Курдаев. Курдаевтың толғанысы
әбден заңды. “Қуғын сүргінге ұшырап, өз отанын таба алмай жұрген түрік
халқының тарихын жинап, зерттеу мен үшін парыз”дейді Курдаев. Курдаев
бірнеше рет газет, журналдарға түрік халқының тарихы, тағдыры, адамдары
туралы мақалалар беріп тұрыпты. Бірақ ол мақалалардың көбісі жарияланбапты.
(8).
“Вопросы истории” журналында Э.Х.Панештің, А.Б. Ермоловтың
“Месхетинские турки” мақаласы жарияланды. Мақаланың басында түрік
месхетинстердің ертедегә тарихы баяндалады. Түрік месхетинстері ежелден
Грузия және Түркия мемлекеттерінің шекаралық аудандарында мекендеген. 1944
жылдың 14 қарашадағы арнайы жарлық бойынша Грузия республикасынан Орта Азия
республикаларына күшпен қоныс аударылады. Олардың 115,5 мың адамы
қоныстандырылған екен. Қуғын –сүргін салдарынан халық өзінің мәдениетін,
әдет ғұрыптың кейбір элементтерін, рухани қазынасын жоғалта бастады. Бірақ
жаңа жерлерде жергілікті, халықтардың тұрмысына тез сіңісіп кетеді.
Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан республикаларының аудандарында қоныстанған
екен. Автордың айтуынша олар 1960 жылдары ғана Солтүстік Кавказға,
Әзербайжанға көше бастады.
Бұл еңбектің құндылығы біз үшін өте зор. Месхетин түріктеріне арналған
мақала күштеп қоныс аударуға қатысты фактілерге толы және жүйелі түрде
жазылған. Панеш пен Ермоловтың мақсаты қуғын-сүргіннен зардап шеккен түрік
месхетиндердің бастарынан өткен қасіретін шынайы баяндау болды. Авторлар
ұлтаралық шиеленістерінің сәттерінде, әсіресе соңғы уақыттардағы басқа
халықтардан қысым көріп жүрген түрік месхетиндерінің әркімнің алдында
жазықсыз екенін көрсеткісі келді.
“Мысль” журналында жарияланған Корсаковтың “Немцы Казахстана
определение берега” атты мақаласын да құнды еібетердің қатарына жатқызуға
болады. Тек қана қоныс аудару процесі баяндалған материалдардан біз толық
мәлімет ала алмаймыз. Ал Корсаковтың бұл еңбегінде неміс халқының Россия
территоиясында қайдан пайда болғаны, қоныс аударудың алғы шарттары, түрткі
болған процестері айқын көрсетіліп, баяндалады. Мақаланың басында неміс
халқының Россия территориясындағы тарихы айтылады. Немістердің Россияға
енуі орта ғасырлардан басталады. ІІ Екатеринаның 1763 жылғы манифесті
бойынша немістер Россия территориясына жаппай қоныстана бастайды. Бұл
жоспарланған қоныстану процесі 1862 жылға дейін жүреді. Сол уақыттардың
өзінде Россия территориясында немістердің компакты тұратын Поволжье, Сібір,
Орал, Солтүстік Кавказ, Қара теңіз жағалау, Қазақстан сияқты аудандары
пайда болды. 1871 жылдан бастап патша үкіметі тарапынан оларды ығыстыру
басталды. Тек Кеңес үкіметінің орнауымен немістердің жағдайы жақсра түседі.
Бірақ Сталиннің кезінен бастап олар қайтадан дискрисинацияға ұшырайды.
Немістердің ешқандай халыққа үқсамайтын еңбекқорлығы әркімге әйглі. Кеңес,
НКВД басшыларына немістердің осындай ұнамды сапалары, діні, ұйымшылдығы
ұнаған жоқ. Сондықтан олар сол кездердің өзінде-ақ қуғынға ұшырай бастады.
Сол уақыттарда немістер бірнеше рет көтеріліске шығып отырды. Колхоздардың
дамуы немістер үшін тиімді болмады. Сондықтан олар шаруашылықтарын сатып
Канада, Америка елдеріне кете бастады (10). Ал мұндай еңбек резервтерінен
Кеңес үкіметі айырылғысы келмеді. Сондықтан эмиграцияға қарсы немістерге
арнап бірнеше құжаттар, бұйрықтар шығып мероприятиялар жүргізілді. Осындай
құжаттарға байланысты немістер енді өз шаруашылықтарын сата алмады, темір
жол билеттерін сатып алуға тыйым салынды. Сондай-ақ немістер арасында үгіт,
насихат шаралары жүргізілді. Соғыс басталысымен немістердің жағдайы тіпті
қиындап кетті. Сталиннің қоныстандыру жоспарына іліккен немістер
Қазақстанға, Сібірге, Орта Азияға күшпен қоныстандырыла бастады. Соғыстан
кейін де немістер құқықтарынан айырйлып жүрді. Қырым татарлары сияқты
немістер де бұрынғы отандарына қайтып бара алмады. Тек 50-60-шы жылдары
ғана немістер қуғындалған халық шырмауынан босай бастады.
1988 жылы “Аргументы и факты” газетінің “сұрақ-жауап” рубрикасында –
зорлықпен қоныс аударған корейлер туралы мақала жарияланды. Авторлары тарих
ғылымының докторы Жарылғасынова және Москва Мемлекеттің университетінің
профессоры Пак деген ғалымдар. 1983 жылы бұрынғы КСРО территориясында 400
мың корейлер тұрған екен (11, 8). Россия территориясына алғаш рет 1863 жылы
Оңтүстік Уссуриск өлкесіне қоныстана бастаған екен. Қоныстануға негіз
болған Кореядағы егін шықпаудың салдарынан болған аштық. Корейлердің басқа
жерлерге және Россияға аууға себеп болғандардың бірі Жапонияның Кореяға
жасаған қияметі. Авторлар Қазан төңкерісінен кейін Корей халқы Россияда
Кеңес үкіметін орнатуға белсене қатысты дейді. Кеңес үкіметі уақытында
корей халқының мәдениеті жанданды, ұлттық мектептер, кітапханалар ашылды.
Корей тілінде бірнеше әдебиеттер шықты дейді. Бірақ корей халқының басына
түскен ауыр жылдар мұндай шараларды жоққа шығарды. 1937 жылы Корей халқы
жалған жаланың себебінен күшпен қоныс аңударылды. Қиыр Шығыстан Орталық
Азия, Қазақстан территорияларына қоныстандырылды. Сталин репрессиясының
нәтижесінде Корей халқы үлкен зардап шекті. Халық өзінің мәдени ошақтарынан
айырылды. Өздерінің еңбекқорлығының және қоныс тепкен жерлердегі
халықтардың көмегінің арқасында корейлер көптеген қиындықтарды
шыдамдылықпен өткізді. Корей халқы 50-ші жылдардың ортасында ғана ақтала
бастады. Азаматтық хұқықтары қалпына келтірілді. Қазіргі уақытта корейлер
Өзбекстанда, Қазақстанда, Россияда көптеп өмір сүреді. Мысалы: Өзбекстанда
1979 жылғы санақ бойынша 163062 адам, Қазақстанда 19984 адам, Россияда
93649 адам оның ішінде Примор өлкесінде 8125 адам, Ростов облысында 5783
адам мекендейді екен.
Қоныс аудару механизімінің ең шарықтаған шағы 1944 жыл екені мәлім.
Сондықтан 1944 жылы болған ең үлкен қоныстандыру процесі бізді ерекше
қызықтырады. “Отечественные архивы” журналында “Спецпереселенцы в СССР в
1944 году или год большого переселения” атты мақала жарияланды. Автордың
айтуынша Россия федерациясының Мемлекеттік архивінде НКВД –МВД фондыларында
1930 жылдан бастап 1960 жылға дейінгі арнайы қоныстандырылғандарға арналған
комплексті құжаттар сақталған (ф.9479), 1930-60-шы жылдар аралығындағы
құжаттар 1269 істен тұрады. Соңғы уақыттарда бұл құжаттардан құпия таңбасы
алынып ғылыми айналымға түсуде. Бірақ құжаттардың көбісі әлі белгісіз болып
қалып отыр (12), 1944 жылдың 7 наурызында №153б атты құжат жарық көреді.
Онда Л.Берияның Сталинге жіберген қоныс аударуға байланысты құжаттары,
Л.Берияның Сталиннен 650 мың шешен, ингуш, қалмақ, қарашайларды КСРО-ның
Шығыс аудандарына қоныстандыруға көп үлес қосқан НКВД, НКГБ, СМЕРШ
ұйымдарының адамдарын наградтау туралы сұраған құжаттары бар. Сол сияқты
1944 жылы 5 шілдеде Қырымдағы қырым татарларын қоныс аударуда үлес қосқан
адамдарды наградтау туралы №696б құжатын кездестіруге болады. Мақаладан
қоныстандыру процесін іске асырушыларының бірі НКВД ұйымының қызметкері
М.В.Кузнецовтың баяндамалық құжаттарын кездестіруге болады. Солтүстік
Кавказ, Қалмақ автономиялық республикасынан қоныстандыру жұмыстарына
байланысты КСРО НКВД жанынан 1944 жылы 7 наурызда арнайы қоныстандыру
бөлімі ашылады. Кузнецов М.В. осы бөлімнің бастығы болып тағайындалады.
Мақала негізінен осы Кузнецовтың құжаттарынан тұрады.
Жалпы Кеңес дәірінің тарихнамасында күштеп қоныс аудару мәселесі
мүлдем айтылған жоқ. Қоныс аудару мәселесі қозғалғанның өзінде үлкен
бұрмалаушылыққа ұшырады. Шағын болса да Солтүстік Кавказ автономиялық
республикаларының тарихында еміс-еміс жазылып жүрді (13). Кеңес дәуірі
жылдарындағы еңбектерде 1930-50-ші жылдардағы қоныс аудару процестеріне бір
жақтылықпен қаралды. Күштеп қоныс аудару процесі мүлдем болмаған секілді
болды. Мысалы, корейлерді кейбір зерттеушілер “оңтүстік өлкелерге тән
күріш, мақта, темекі өсіруде үлкен тәжірибесі бар халықтар шөл даланы
экономикалық жағынан игеру үшін көшірілді” деп ешқандай қисынға келмейтін
тезистеріне сүйенді.
І тарау сілтемелері.
1. А.Некрич. “Наказанные народы”. Родина, 1990 г. №6.
2. В.С.Бойко. “Белая книга о депортаций корейского населения Россий в 30-40-
х годах”. Вопросы историй. 1993 г, №10.
3. Н.Ф.Бугай. “Погружены в эшелоны и отправлены к местам поселений”.
История СССР, 1991 г. №4.
4. Н.Ф.Бугай. “40-50 годы. Последствие депортаций народов”. Отечественная
история. 1992 г.
5. В.Н.Земсков. “Принудительные миграций из Прибалтики 1940-50-х годах”.
Отечественные архивы. 1993 г. №1.
6. А.Н.Кичихин. “Советские немцы: откуда, куда, почему?” Военно
исторический журнал, 1990 г. №6.
7. Е.Цой. “Ветер перемен”. “Заря”, 1990 г. №16.
8. Т.Костина. “Если жизнь не постоянное рыданье”. Казахстанская правда,
1996 г. №16.
9. Э.Х.Понеш, А.Б.Ермолов. “Месхетинские турки”. Вопросы истории, 1991 г.
№8.
10. И.Карсаков. “Немцы Казахстана, определения берега” “Мысль”. 1995, №6.
11. Р.Жарылгасинова. “Статья”. Аргументы и факты. 1988, №47.
12. Н.Ф.Бугай. “Спецпереселенцы в СССР в 1944 году или год большого
переселения”. Отечественные архивы. 1993 г. №5.
13. Н.Ф.Бугай. Правда о депортации чеченского и ингушского народа. Вопросы
истории, 1990 г. №7.
ІІ тарау. 30-50 ж.ж. қуғын-сүргін көрген халықтардың әлеуметтік зардабы.
2.1. Қоныс аударылған халықтар саны.
1930-50 ж.ж. қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың саны осы кезге дейін
дау туғызуда. Бірақ НКВД-МВД архивтерінің ашылуына байланысты жаңа құжаттар
жарық көріп жатыр. Сондай құжаттардан қуған-сүргінге ұшыраған халықтар саны
туралы жаңа мәліметтер алуға мүмкіндік туып отыр. Сондықтан зорлықпен қоныс
аударуға ұшыраған халықтардың санын шамамен 3 миллионнан астам деп
жобалауға болады. (1,122-142).
Корейлер, шешен-ингуштар, балқарлар, қарашайлар, немістер, түрік
месхетистері Балтық бойындағы халықтар, гректер, поляктар, еврейлер,
қалмақтар, қырым татарлары, курдтар тағы басқа халықтар қаншама қиындықтан
зәбір көрді. Осы халықтардың ішінен күшпен қоныс аудару процесінің
алғашқыларының бірі болып ащы дәмін татқан корейлер. Тек қана корейлер
туралы Москваның орталық архивінде жүзден аса құжат бар (2). 1937 жылдың
қазанынан бастап Бурят-Монғол АССР-н, Хабаров, Приморск өлкелерінен, Чита
облысынан өзбек, Қазақ ССР-не корейлер күшпен қоныс аударыла бастады.
Жоспар бойынша 11933 жанұя немесе 135343 адам қоныстандырылу керек болды,
бірақ іс жүзінде 16442 жанұя, яғни 171781 адам күшпен жер аударылды (3.13-
18). Жалпы 1937-38 жылдары 200 мың корей жер аударылды. Қазақстанда
корейлер Жамбыл, Қызыл Орда Шымкент облыстарына қоныстандырылды, 16,5 мың
адам колхоздарға 21,5 мың адам өнеркәсіпке жіберілді.Айта кету керек
Қазақстанда күріш шаруашылығы осы корейлердің келуімен дамыды. Кейін
корейлер Қазақстанның барлық облыстарына тарап қоныстана бастады.
1941 жылдың 28 тамызында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен немістер
еңбек әскеріне алына бастады. 1941 жылдың 7 қыркүйектегі жарлық бойынша
Поволжье республикасы жойылады. Осындай жарлықтардан кейін неміс халқы
күшпен қоныс аудара бастады. Қоныс аудару зардабына ұшыраған немістердің
жалпы саны 800 мың адам (4), Саратов облысынан 11385 мың жанұя немесе
46,393 адам күшпен қоныс аударыла бастады. Оның 10750 мыңы еркек, 14719
мыңы әйел, 16 жасқа дейінгі балалардың 20650 мыңы жер аударылды. 20
эшалонға тиелген немістер елдің түпкір-түпкіріне күшпен қоныс аударылады.
Новосубирск облысына 11440 мың, Ақмолаға 1705 адам, Омбыға 14810 адам,
Қостанайға 1072 адам, Павлодарға 16966 адам қоныстандырылды. 1941 жылдың 3
қыркүйегінен – 20-шы кыркүйегіне дейін Поволжье республикасынан 376717 адам
қоныстануға жіберілді. Оның 81106 адамы еркек, 116917 әйел, 178694 балалар
болды (5,128,138).
1944 жылы “арнайы қоныстанушылар” бөлімінің мәліметі бойынша
Қазақстанда қоныс тепкен немістердің саны 224226 адам болды, Кроснояр
өлкесінде 67701 адам, Алтай өлкесінде 55261 адам, Новосибирск облысында
51760 адам, Кемерово облысында 36511 адам, Омбы облысында 24421 адам, ТОмск
облысында 17789 адам, Тюмень облысында 16596 адам, Молотов облысында 12803
адам, Чилябинск облысында 12578 адам, Сверблов облысында 9648 адам, Тула
облысында 8906 адам, Күйбышев облысында 7756 адам, Москва ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz