Стратегиялық жоспарлаудың мәні
Кіріспе
1.1. Стратегиялық жоспарлаудың мәні және құрылымы
1.2. Стратегиялық жоспарлаудың ҚР.да пайда болуы
1.3. «Қазақстан 2030» стратегиялық жоспары
1.4. Қазақстан экономикасы: нәтижелер, басымдықтар
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1.1. Стратегиялық жоспарлаудың мәні және құрылымы
1.2. Стратегиялық жоспарлаудың ҚР.да пайда болуы
1.3. «Қазақстан 2030» стратегиялық жоспары
1.4. Қазақстан экономикасы: нәтижелер, басымдықтар
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Көпшілік қауымға белгілі «Стратегия» термині, гректердің «Strategos» сөзінен туындаған, өз тілімізге аударғанда «генерал өнері» немесе «адамдарды басқару өнері» деген түсініктерді беріп, болашақта мақсатты бағытталған және шешуші іс-қимыл тобын, жиынтығын көрсетеді немесе «Стратегия» іске асырылуы мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін бөлшекті, жан-жақты және кешенді жоспар. Көне Қытайда біздің дәуірімізге дейінгі 480 жылдары «Стратегия өнері» атты кітап жазылған, бұдан біз стратегия ұғымы адам, қоғам өмірінде өте ерте кезден қолданылып келе жатқандығын көреміз.
Стратегиялық жоспарлау – оған жету жолында шешім қабылдау мен оны ұйымдастыру үшін мақсаттарды таңдау процесі. Ол бүкіл басқару шешімдері үшін оның негізін қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі және орта компаниялар соңғы кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет) саласы. Ол басқаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталды және тек әскери ғана емес, сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс пайдалану және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы болашаққа нақты қойылған мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.
Стратегиялық жоспарлау – оған жету жолында шешім қабылдау мен оны ұйымдастыру үшін мақсаттарды таңдау процесі. Ол бүкіл басқару шешімдері үшін оның негізін қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі және орта компаниялар соңғы кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет) саласы. Ол басқаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталды және тек әскери ғана емес, сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс пайдалану және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы болашаққа нақты қойылған мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.
1. Ихданов Ж.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері:
Оқу құралы.- Алматы, 2002. – 65-70 беттер.
2. Жұмаев Ж.Ж. Экономиканың мемлекеттік реттелінуі: Оқу құралы. – Орал, 2001. – 45-53 беттер.
3. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж. – 95-104 беттер.
4. Кенжеболатова М.Ш. Экономиканы мемлекеттік реттеу: Оқу құралы. Астана, 2006. – 46-47 беттер.
5. Саларбаев Ә.Ж. Экономика негіздері. Алматы, 2003. – 197-200 беттер.
6. Ниязбеков Р.К. Кәсіпорын экономикасы. – Ақтөбе, 2005. -55-59 беттер
7. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2009 жыл
8. «Арқа ажары» газеті2007 жыл
9. www.diplomy.kz
10. www.referaty.kz
Оқу құралы.- Алматы, 2002. – 65-70 беттер.
2. Жұмаев Ж.Ж. Экономиканың мемлекеттік реттелінуі: Оқу құралы. – Орал, 2001. – 45-53 беттер.
3. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж. – 95-104 беттер.
4. Кенжеболатова М.Ш. Экономиканы мемлекеттік реттеу: Оқу құралы. Астана, 2006. – 46-47 беттер.
5. Саларбаев Ә.Ж. Экономика негіздері. Алматы, 2003. – 197-200 беттер.
6. Ниязбеков Р.К. Кәсіпорын экономикасы. – Ақтөбе, 2005. -55-59 беттер
7. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2009 жыл
8. «Арқа ажары» газеті2007 жыл
9. www.diplomy.kz
10. www.referaty.kz
Жоспар
Кіріспе
1.1. Стратегиялық жоспарлаудың мәні және құрылымы
1.2. Стратегиялық жоспарлаудың ҚР-да пайда болуы
1.3. Қазақстан 2030 стратегиялық жоспары
1.4. Қазақстан экономикасы: нәтижелер, басымдықтар
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Көпшілік қауымға белгілі Стратегия термині, гректердің Strategos сөзінен
туындаған, өз тілімізге аударғанда генерал өнері немесе адамдарды басқару өнері
деген түсініктерді беріп, болашақта мақсатты бағытталған және шешуші іс- қимыл тобын,
жиынтығын көрсетеді немесе Стратегия іске асырылуы мақсат қа жетуді қамтамасыз
ететін бөлшекті, жан-жақты және кешенді жоспар. Көне Қытайда біздің дәуірімізге дейінгі
480 жылдары Стратегия өнері атты кітап жазылған, бұдан біз стратегия ұғымы адам,
қоғам өмірінде өте ерте кезден қолданылып келе жатқандығын көреміз.
Стратегиялық жоспарлау – оған жету жолында шешім қабылдау мен оны
ұйымдастыру үшін мақсаттарды таңдау процесі. Ол бүкіл басқару шешімдері үшін оны ң
негізін қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі және орта компаниялар со ңғы
кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет) саласы. Ол бас қаруда ертеден
қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы екінші д үниеж үзілік со ғыс
кезінен басталды және тек әскери ғана емес, сонымен қатар азаматты қ қызмет пен бизнес
сферасында да кеңінен қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде
қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша
дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс пайдалану
және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы болашаққа нақты қойылған
мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.
Стратегиялық жоспар, ұзақ уақыт бойы тұтас болып қана қоймай, сонымен бірге
тұрақты өзгеріп отыратын іскерлік, әлеуметтік ортаның әсерімен қажет болған жағдайда,
оларға түзетулер енгізуге болатындай жеткілікті түрде икемді болуы тиіс.
Стратегиялық жоспар жасау болашаққа мұқият, жүйелі дайындықты білдіреді.
Стратегиялық жоспарлау – бұл бірінші кезекте жоғары буын жетекшілерінің міндеті. Орта
буын және төменгі буын жетекшілері тиісті ақпараттар беру арқылы ж әне кері
байланысты қамтамасыз ете отырып, осы жұмысқа қатысады.
Қазақстан Республикасында ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар 10-15 жылдар
аралығына жасалынады. Бұл жоспарда халық шаруашылығының ұзақ мерзімді
мақсаттары, міндеттері және ұлттық экономиканың бірінші кезекті дамуы қажетті
бағыттары, олардың іске асу кезеңдері және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалы қ
саясатының жалпы бағыты белгіленеді.
Қазақстан Республикасында алғашқы стратегиялық жоспар Президентіміздің 1997
жылғы Қазақстан 2030: Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтарды ң тұрмыс
жағдайларын жақсарту үндеуіне сай 1998-2000 жылдар аралығына сай жасалынды.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні және құрылымы
Жоғарыда айтқандай Стратегия термині, гректердің Strategos сөзінен
туындаған және генерал өнері немесе адамдарды басқару өнері деген түсініктерді
беріп, болашақта мақсатты бағытталған және шешуші іс-қимыл тобын, жиынты ғын
көрсетеді.
Қандай деңгейдегі экономика болмасын басты мақсат, міндет бұл іс- қимыл тобы,
жиынтығының нақты жағдайға байланысты ғылыми негізделініп, тұжырымдалынып ж әне
цифрлар тілімен немесе сапалық, сандық көрсеткіштермен сипатталынуы. Б ұл міндеттерді
шешу, іске асыру кез-келген мемлекеттің (жоспарлауды экономиканы дамытуда ғы басты
құралдардың бірі деп есептейтін) төл істерінің бірі.
Қазіргі замаңғы түсінікте және мемлекеттік басқару, реттеу істерінде ж әне
кәсіпорындар, ұжымдар деңгейіндегі қолданылуда Стратегия бөлшектеніп нақтыланған,
жанжақты және кешенді, іске асырылуы мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін жоспар болып
саналады. Стратегиялық жоспарлар негізінен сандық емес сапалы қ жоспарлау. Оны ң
индикативтік
жоспарлардан
айырмашылығы
мақсаттылығында,
мазмұнында.
Стратегиялық жоспар мәні – белгісіз болашақ және ішкі, сыртқы тұрақты өзгерістер
жағдайында, ұтымды мүмкіндіктерді пайдалана жағымсыз құбылыстарын жеңе отырып
нақты қойылған мақсатқа жетудің магистралды (басты) даму жолын, қызметтерін және ісқимылдарын жасау. Осы түсінікте бұл жоспарлау үкімет басқару, ат қару органдарыны ң
экономиканы реттеу, оның макроэкономикалық, микроэкономикалы қ тұра қты дамуын
қамтамасыз етудегі басты құралдарының бірі десек қателеспейміз.
Стратегиялық жоспарлау тек макродеңгейдегі басты реттеу құралдары болып
қоймай, сонымен бірге аймақтар, яғни облыстар деңгейінде де басты басқару, реттеу
құралы болып саналады. Себебі облыстар экономикасы жалпы ұлтты қ экономиканы ң
ажырамас бөлігі.
Он жылдық уақыт аралығына жасалынатын аймақтық стратегиялы қ жоспарлар
болашақ әлеуметтік-экономикалық міндеттерді ұтымды шешуге бағытталады. Бірде бір
экономикалық субьектаның құқықтық шеңберіне енбей, экономикалық реттегіштер мен
тікелей және жанама ықпалды ұштастыра отырып, барлық субьекталарды ң іс- қызметтерін
ортақ мүддеге бағыштап, белгіленген уақыт аралығындағы мақсаттарға жетуді
қамтамасыз етуге бағытталған. Облыстар шеңберіндегі мұндай стратегиялы қ жоспарлар
бір-бірімен тығыз байланысқан төмендегідей бөлімдерден тұрады:
Облыстың, қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайының бағалануы;
Жоспар кезеңіндегі облыстың миссиясы мен басты даму мақсаты;
Экономикалық дамуы;
Әлеуметтік дамуы;
Күтілетін нәтиже;
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың бағалануы, облыстағы әлеуметтікэкономикалық дамуды сандық, сапалық жағынан талдап, бағалап, оны ң жалпы мемлекет
экономикасындағы рөлі мен үлесін сипаттауы қажет. Осындай талдау, бағалау негізінде
облыстың әлеуметтік-экономикалық даму миссиясы мен басты мақсаты аны қталынады.
Ал миссия мен басты мақсат мемлекеттің стратегиялық даму жолында ғы облыс р өлінен
анықталынып, тұжырымдалынады.
Басты мақсат – бұл облыстың стратегиялық дамуының негізгі мақсаты. Ол қазіргі
әлеуметтік-экономикалық жағдайдың негізінде анықталынып ұзақ мерзімді әлеуметтікэкономикалық даму бағытын білдіреді. Басты мақсаттарды орындау, олар ға қол жеткізу
үшін әлеуметтік және экономикалық салалар, сфералардағы іс- қызметтер, қимылдар
стратегиясы жасалынады.
Экономикалық дамудағы негізгі стратегиялық бағыттарды анықтау үшін облысты ң
ішкі-сыртқы факторларына талдау жасалынады. Осы талдау негізінде облыс
экономикасының басым бағыттары анықталынады. Басым бағыттарды ң аны қталынуы,
немесе оны көп тізбектегі басты буынның белгіленуі барлық мүмкіндіктер мен күштерді
осы қызметтерді шешуге шоғырландыруға мүмкіндік береді.
Басым бағыттарды анықтауда күшті, әлсіз, мүмкіндіктер және қауіп матрицасы
пайдалынады. Мұндай SWOT талдауды төмендегіше көрсетуге болады:
1. Облыс экономикасының (ол мемлекет-экономикасынында) күшті,әлсіз жа қтары
талданып, олардың маңыздылары анықталынады,тізімдері белгіленеді.
2. Мүмкіндік және қауіпті (тиімді дамуға кері ықпал жасайтын) факторлар
анықталынып талданады, олардың тізімі анықталынады.
3. Осы мәліметтер негізінде SWOT матрицасы жасалынады.
Тұжырымдалған стратегияларды іске асырудағы негізгі талап, ол оны ң қаржы, та ғы
басқа мемлекеттік реттеу құралдарымен қамтамасыз етілуі. Сол себепті әрбір
стратегияның қаржылық көзі белгіленіп, сол арқылы ол тұжырымдалынуы керек.
Ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар ағымдағы әлеуметтік-экономикалы қ
жағдайдың талдауына, даму тенденцияларының эксперттік бағалануына, болжамды қ
есептеулерге негізделіне отырып төмендегідей жағдайларды анықтауға міндетті:
Болашақ даму мақсаттар мен міндеттер жүйесін;
Халық шаруашылығының маңызды басым бағыттары мен олардың іске асырылу
кезеңдерін;
Экономика өсуінің мүмкін қарқынын және негізгі макроэкономикалы қ
пропорцияларды;
Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді;
Ресурстық күштерді және олардың тиімділігін, пайдалану бағыттарын;
Сыртқы және ішкі экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын;
Шаруашылық жүйесіндегі негізгі институционалдық өзгерістерді;
Ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар бір-бірімен тығыз байланысқан
төмендегідей 4 үлкен бөлімдерден тұрады:
1. әлеуметтік-экономикалық жағдайдың талдауы;
2. әлеуметтік-экономикалық даму концепциясы;
3. негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер;
4. ұлттық бағдарламалар.
Бірінші бөлімі төмендегідей жағдайларды суреттейді:
өндірістік күштердің жағдайын;
экономиканың ішкі және сыртқы даму тенденцияларын;
мемлекеттік реттеу жүйелерінің, реттегіш құралдарының ықпалдылығы мен
нәтижелілігін;
өндіргіш күштердің сапасын, өсу динамикасын және оларға ықпал жасайтын
факторларды;
жалпы экономикалық дамудың әлемдік экономика дамуымен салыстырмасын;
Екінші бөлім әлеуметтік-экономикалық даму концепциясы төмендегідей
жағдайларды анықтайды:
әлеуметтік-экономикалық саясаттың стратегиялық мақсаттары мен міндеттері
және басым бағыттарын;
мақсат, міндеттерден туындайтын, оларды іске асыруға бағытталған ұлтты қ
бағдарламалар тізімін;
Үшінші бөлім негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер бөлімі:
экономикалық өсу, дамудың болжамдық қарқынын, деңгейін;
экономика құрылымын;
экономика салалары араларындағы байланыстарды;
халықтың және мемлекеттік кәсіпорындардың қаржы мүмкіндіктерін
суреттейді.
Төртінші бөлімі ұлттық бағдарламалар – мемлекеттің әлеуметтік-экономикалы қ
стратегиясын іске асырудың және ұлттық (жалпы халықтық) мақсаттар мен басым
бағыттарға тиімді, ұтымды жету жолындағы әлеуметтік-экономикалы қ дамуды
мемлекеттік реттеудің негізгі құралы. Ұлттық бағдарламалар жоғары тиімділіктегі ұлтты қ
экономиканы құруға бағытталған күрделі, маңызды әлеуметтік-экономикалы қ, ғылымитехникалық, экологиялық және басқада жағдайларды шешу үшін қажет.
Орта мерзімдегі және жылдық әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларын
жасаған кездерде Ұлттық бағдарламалар жоспардың Экономикалық реттегіштері
бөлімінде, сонымен бірге экономика салаларының жоспарында және мемлекеттік
қажеттіліктерді қамтамасыз етуге бағытталған бюджеттік тапсырыстарда көрініс алады.
Мемлекеттік ұлттық бағдарламалар ұлттық мүдделерге тиімді, ұтымды, сапалы
жету жолында шектеулі қоғам ресурстарын жақсы бөлу, пайдалану құралы болып
саналады.
Орта мерзімді жоспарлар – олар 3-5 жылдар аралы ғына арналып жасалынады. Б ұл
жоспардың қызметі:
әлеуметтік-экономикалық дамудың ұзақ мерзімді мақсаттары мен міндеттерін
іске асыруға бағытталған мемлекеттің саясатын және экономикалы қ реттегіштер ж үйесін
анықтау;
стратегиялық
жоспарда,
мемлекеттік
бағдарламаларда
көрсетілген
параметрлердің (индикаторлардың) жинақталуын қамтамасыз ету;
жоспарлау мерзімі (уақыты) аралығындағы барлық кешенді әлеуметтікэкономикалық іс-қызмет шараларын көрсету;
осы уақыт аралығында (3-5 жыл) мақсатқа жету жолында мемлекеттің
экономикаға араласу, ықпал жасау әдістерінің негізгі бағыттарын көрсету;
Осы қызметтер (шеңберінде) негізінде ұзақ мерзімді жоспарды белгілі уа қыт
аралығында нақтылау жоспары, құралы деп те айтуға болады. Жоғарыда айтыл ған
қызметтеріне сәйкес, бұл жоспарды әлеуметтік-экономикалық дамуды ң жоспарлы уа қыт
аралығындағы стратегиялық мақсаттардан туындайтын міндеттер және экономикалы қ
реттегіштер жүйесі анықталынады.
Сыртқы ортаға талдау жасау, үлкен қауіп-қатерлерді және жаңадан ашылған
мүмкіндіктерді ашу мақсатында сыртқы факторларды аны қтауды ң үлкен ма ңызы бар. Б ұл
қауіп-қатердің пайда болуы мен мүмкіндіктерге уақытылы болжам жасауға, алдын ала
болжап білмейтін мән-жайлар туындайтын жағдайларға жоспарлар жасауға м үмкіндік
береді. Олардың келесідей жеті тобы бар:
1) Экономикалық факторларды талдау кезінде инфляция қарқыны, салы қ
мөлшерлемесі, халықаралық төлем балансы, тұтастай алғанда халы қты ң ж ұмыспен
қамтылу деңгейі және қызығушылық тудырып отырған сала, халықтың төлем қабілеті
қаралады;
2) Саяси факторларды талдау кезінде елдермен сауда жасау тарифтері ж өніндегі
келісімдер, кеден саясаты, жергілікті билік органдарының және орталы қ үкіметті ң
нормативтік актілері, монополияға қарсы заңнама, жергілікті банктерден несие саясаты
қаралады;
3) Нарықтық факторлар. Оған демографиялық жағдай, халық табысының деңгейі,
оларды бөлу, ұйымның нарықтағы үлесі, нарық сыйымдылығы;
4) Бәсекелестік жағдайындағы технологиялық факторларды зерделеу. Өндіріс
технологиясындағы, конструкциялық материалдардағы өзгерістерді оқып үйрену әсіресе
маңызды болып саналады;
5) Бәсекелестік факторларына талдау жасау бәсекелестердің әрекетіне бақылау
жасауды болжайды. Бұл ретте бәсекелестердің нарыққа қандай тауарлар шы ғаратыны,
қандай іс-қимыл жасайтыны қаралады. Осыған орай:
- бәсекелестердің болашақтағы мақсаттары;
- олардың ағымдағы стратегиясына берілген баға;
- саланы дамыту болашағы;
- бәсекелестердің күшті және әлсіз жақтарын оқып үйренуге талдау
жасалады.
6) Әлеуметтік факторлар. Экономикалық тұрақсыздық жағдайларында, атап
айтқанда әлеуметтік ортада ұйымға қауіп төндіретін көптеген проблемалар (тұтынушылар
құқығын қарайтын қозғалыстың дамуы, ұлттық сана сезімнің пісіп-жетілуі ж әне т.б.)
туындайды.
7) Халықаралық факторларға талдау жасау. Сыртқы сауда ға мемлекеттік
монополияны жою осы факторлардың маңызын арттырды. Шетелдегі ахуалды, өзге елдер
үкіметтерінің саясатын көңіл қойып қадағалау арқылы, шетелдік бәсекелестерге қарсы
үкіметтен болатын қорғау шараларын назар сала отырып, қадағалап отыру қажет.
Басшылық сыртқы қауіп-қатерлер мен ішкі күшті және әлсіз жақтарын салыстырып
болғаннан кейін, стратегиясын айқындауы мүмкін. Ұйым алдында төрт негізгі
стратегиялық балама тұрады: шекті өсу, өсу, қысқарту және ұштасу.
Шекті өсу. Бұл ұйымдардың басым көпшілігінің стратегиясы. Инфляцияны ескере
отырып түзетулер енгізілген, қол жеткен табыстар арқылы мақсаттарды ай қындау осы
стратегияға тән болып саналады. Шекті өсу стратегиясы негізінен ұйым өзіні ң жағдайына
қанағаттанған кезде, баяу дамитын немесе технологиялар өзгермеген өнеркәсіп
салаларында қолданылады. Ұйым бұл баламаны өте жеңіл, неғұрлым ы ңғайлы ж әне аз
тәуекелге баратын іс-қимыл тәсілі ретінде тандайды.
Өсу. Өсу (өркендеу) стратегиясы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді деңгейдің оны ң
алдындағы жылдың көрсеткіштері деңгейінен жыл сайын маңызды түрде к өтерілу
жолымен жүзеге асырылады. Ол, технологиялары тез өзгеріп отыратын серпінді дамушы
салаларда қолданылады. Дағдарысқа ұшыраған нарықты тастап кету үшін өз фирмаларын
диверсификациялауға (өнімдер номенклатураларының алуан түрлерін шығаруға)
ұмтылушы жетекшілер, осы бағытты ұстануы мүмкін. Ішкі және сыртқы өсу болуы
мүмкін. Ішкі өсу тауарлардың түт-түрін (ассортиментін) көбейту жолымен ж үзеге асуы
мүмкін. Сыртқы өсу тік немесе көлбеу бағытты өсу формасында бір-біріне жа қын
салаларда болуы мүмкін.
Қысқарту. Операцияларды оңтайландыру және қайта бағдарлаудың терең
ойластырылған, ақылға қонымды жолы болып саналғанда қысқарту баламасы та ңдап
алынады. Қысқарту баламасы шеңберінде келесідей бірнеше нұсқалар та ңдап алынуы
мүмкін:
Ұйымның материалдық қорлары мен активтерін толық сату қысқартудың
неғұрлым радикалды жолы болып саналады;
егер бұл кәсіпорынға пайда әкелетін болса, басы артық нәрселерден құтылу;
қысқарту және қайта бағдарлану.
Компания қызметі көрсеткіштерінің нашарлауы экономикалық құлдырау кезінде
жалғаса беретін болса немесе жай ұйымды құтқарып қалу үшін, жиі т үрде қыс қарту
стратегиясын таңдап алады.
Әдетте, бірнеше салаларда белсенді іс-қимыл жасаушы ірі фирмалар жо ғарыда
аталған барлық баламаларды ұштастыру стратегиясынан ұстанады.
Ұйымның ұзақ мерзімдік тиімділігін қамтамасыз ету стратегиялық баламаларды
таңдау мақсаты болып саналады. Стратегиялық таңдауға алуан түрлі келесі факторлар
әсерін тигізеді:
1) Тәуекел. Компания үшін тәуекелдің қандай деңгейі қолайлы екенін анықтау
қажет. Жоғары тәуекел дәрежесі компанияның өмір сүруі үшін қауіпті болып саналады.
2) Бұрынғы стратегияны білу.
3) Қожайын туралы пікір. Нақты стратегиялық баламаларды та ңдау кезінде акция
иелері басшылық жасау икемділігін шектейді.
4) Уақыт факторлары.
Стратегиялық баламаларды таңдау кезінде, факторларды білуден өзге, бүкілімен
бөлісетін, оның болашағын болжайтын форманың тұжырымдамасы қажет болады.
62-бап.Мемлекеттік органның стратегиялық жоспары
1. Мемлекеттік органның жоспарлы кезеңге арналған стратегиялық жоспары жыл
сайын Қазақстан Республикасының стратегиялық және бағдарламалық құжаттары,
әлеуметтік-экономикалық дамудың және бюджеттік параметрлердің мақұлданған болжамы
негізінде әзірленеді.
2. Мемлекеттік органның стратегиялық жоспары бюджеттік бағдарламаларға
кіретін мемлекеттік орган қызметінің стратегиялық бағыттарын, мақсаттарын,
міндеттерін, қызметі нәтижелерінің көрсеткіштерін айқындайтын құжат болып табылады.
3. Бюджеттік бағдарламалар әлеуметтік-экономикалық дамудың және бюджеттік
параметрлердің болжамында бюджеттік бағдарламалар әкімшісіне көзделген бюджет
қаражатының болжамды көлемінің шегінде әзірленеді.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрылымына кіретін мемлекеттік органны ң
стратегиялық жоспарын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін
мемлекеттік органның стратегиялық жоспарын Қазақстан Республикасының Президенті
немесе ол уәкілеттік берген лауазымды тұлға бекітеді.
Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органның стратегиялы қ
жоспарын жергілікті атқарушы орган бекітеді.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының, Қазақстан Республикасы Парламенті
Шаруашылық басқармасының, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің,
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының стратегиялық жоспарлары
Қазақстан Республикасының Президенті айқындайтын тәртіппен бекітіледі.
5. Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінен қаржыландырылатын атқарушы
органның стр
атегиялық жоспары ол облыстық бюджеттен қаржыландырылатын тиісті салалы қ
атқарушы органмен келісілгеннен кейін бекітіледі.
Облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінен
қаржыландырылатын атқарушы органның стратегиялық жоспары ол тиісті салалы қ
орталық мемлекеттік органмен келісілгеннен кейін бекітіледі.
6. Мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспары тиісті бюджет бекітілгеннен
кейін ағымдағы жылғы 25 желтоқсанға дейін пысықталады, бекітіледі ж әне Қаза қстан
Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік құпияларды қорғау қамтамасыз етіле
отырып, күнтізбелік он күн ішінде бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауға жатады.
7. Мемлекеттік органның стратегиялық жоспарына өзгерістер мен толы қтырулар
енгізуге:
а) бюджет нақтыланған;
б) Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері өзгерген;
в) Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын орындау үшін жаңа
стратегиялық және бағдарламалық құжаттар қабылданған, не қолданыста ғыларына
өзгерістер енгізілген;
г) мемлекеттік органның функциялары, құрылымы өзгерген жағдайларда жол
беріледі.
8. Мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары бекітілген күннен бастап
екі апта мерзімде мемлекеттік органдардың басшылары меморандумдар әзірлейді.
Меморандум мемлекеттік орган басшысының кезекті қаржы жылына арнал ған
республикалық бюджетте көзделген бюджет қаражаты шегінде стратегиялы қ жоспарда
көзделген мемлекеттік орган қызметінің тікелей және түпкі нәтижелерге қол жеткізуін
қамтамасыз ету ниетін растайтын құжатты білдіреді.
Меморандумдарды:
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін
орталық мемлекеттік органдар бойынша – Қазақстан Республикасының Президенті немесе
ол уәкілеттік берген лауазымды тұлға;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына кіретін не оған бағынатын орталы қ
атқарушы органдар бойынша – Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі бекітеді.
Мемлекеттік органның меморандумы кезекті қаржы жылына бекітіледі.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесі, Қазақстан Республикасы Парламентінің Шаруашылық
басқармасы, Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы және жергілікті
бюджеттер есебінен қаржыландырылатын атқарушы органдар меморандумдарды
бекітпейді.
Стратегиялық жоспарлаудың ҚР-да пайда болуы
Стратегиялық жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі және орта компаниялар со ңғы
кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет) саласы. Ол бас қаруда ертеден
қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы екінші д үниеж үзілік со ғыс
кезінен басталды және тек әскери ғана емес, сонымен қатар азаматты қ қызмет пен бизнес
сферасында да кеңінен қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде
қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша
дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс пайдалану
және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы болашаққа нақты қойылған
мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.
Қазақстан Республикасының стратегиялық жоспарлау және реформалау жөніндегі
Агенттігі әзірлеген Министрліктер мен ведомстволарға арналған жылды қ стратегиялы қ
жоспарларды дайындау жөнінде әдістемелік ұсыныстарына (1997 жылды ң мамыр айы)
сәйкес стратегиялық жоспарлар төмендегі бөлімдерден тұрады:
саланың ағымдағы қал-күйіне баға беру;
жоспарлы кезеңдегі министрлік жұмысының мақсатын анықтау;
басыңқылар;
SWOT – мақсаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін талдау;
Мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы;
Стратегияларды жүзеге асыру кезеңдері, немесе аралық мақсаттар;
Жоспардың бірінші бөлімінде бастама кезеңге және саланы ң реформалануына ба ға
беріледі. Бастапқы жәй-күйді әлемдік стандарттармен, ТМД елдерінің, дамы ған ж әне
дамушы елдердің көрсеткіштерімен салыстыру қажет. Сонымен қатар, а ғымда ғы ж әйкүйді бағалау саланың (министрліктің) алдында тұр ған бірінші кезектегі м әселелерді де
қамтуы шарт.
Министрліктердің алға қлһойған мақсаты барынша аз болуы тиіс ж әне де үштен
аспағаны жөн. Мақсаттардың сандық өлшемде болғаны дұрыс. Сандық индикаторларды
қалыптастыру мүмкін болмаған жағдайда олар сапалы қ болуы тиіс. Б ұндай жа ғдайда
мақсат нақты, айқын бақылауға, тексеруге мүмкіндік беретіндей болуы шарт. Ма қсаттар
жалпымемлекеттік стратегиялық жоспарға, оның басыңқылары мен қорларына, Үкіметті ң
реформа жөніндегі бағдарламасы мен индикативті жоспарына сәйкес белгіленеді.
Жоспардың үшінші бөлімінде министрліктің іс-әрекеттерінің басыңқы бағыттары
анықталынады. Басыңқылардың саны үш-бес, жекелеген ведомстволар үшін жеті болуы
керек. Басыңқылар неғұрлым аз болса, стратегиялы қ жоспарды орындауда қолда бар
қорлар мен мүмкіндіктер соғұрлым шашылмайды.
SWOT – талдау – жоспардың төртінші бөлімін құрайды.
SWOT – ағылшын әріптерінің аббревиатурасы. Қазақ тілінде күшті (ұтымды) ж әне
әлсіз жақтар, мүмкіндіктер мен қатерлер мағынасын береді. Ол сыртқы ж әне ішкі
жағдайларды жүйелеу негізінде алға қойған мақсаттарға жету стратегиясын жасау үшін
қолданылады.
Күшті (ұтымды) жақтарға төмендешілер жатқызылуы мүмкін:
салада реформалардың жеткілікті жүргізілуі және олардың нәтижесі;
өзін-өзі қамтамасыз ету мүмкіндігі, сыртқы ортаға тәуелділігінің төменділігі;
шығындар мен бағалардағы артықшылықтар (бұл мүмкіндіктерде де аталуы
мүмкін);
сәйкес (барабар) құқықтық және нормативтік қамтамасыз етілгендігі;
барабар информациялық қамтамасыз етілгендігі;
прогрессивтік (перспективалық) технологиялар;
күшті (ұтымды) менеджмент;
жоғары профессионалды министрлік аппараты және оның жақсы
ұйымдастырылуы;
ғылыми қамтамасыз етілуі және жақсы интеллектуалдық қорлар;
жеткілікті қорлар (жер, су, қаржылық және т.б.)
жақсы әлеуметтік қызметтер (салалық, ведомстволық және т.б.)
Бастапқы кезеңнің әлсіз жақтары төмендегілерді қамтиды:
нақты стратегиялар мен жоспарлардың болмауы;
іс-әрекеттердің бірімен-бірі байланыссыз жан-жаққа бағытталуы;
нашар реформалануы немесе реформалардың дұрыс нәтиже бермеуі;
Министрлік апаратының нашар ұйымдастырылуы;
нашар құқықтық кеңестік;
ақпаратпен нашар қамтамасыз етілуі;
нашар технологиялар;
экологиялық мәселелердің болмауы;
іс-әрекеттердің өзара байланысының нашарлығы;
көлік жолдары мен коммуникациялардың болмауы, т.б.
Егер күшті (ұтымды) және әлсіз жақтарды талдауда саланы ң ішкі факторлары
қаралатын болса, онда мүмкіндіктер мен қатерлерді бағалауда сыртқы факторлар
зерттеледі. Мүмкіндіктер сыртқы нарықтарда кездеспейтін, кездессе де ай қын к өрінбейтін
белгілі бір факторлар түрінде болса, онда қауіп-қатерлер сыртқы нары қты ң қатерлі
бәсекелестік (осы сала үшін қауіпті басқа да жағдайлар) түрінде сипатталуы м үмкін.
мысал ретінде мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлердің қатарына төмендегілерді жатқызуға
болады (бұл тізім түгел әрі міндетті бола алмайды).
Мүмкіндіктер:
табиғи байлықтардың болуы (жер, су, пайдалы қазбалар және т.б.)
жаңа сыртқы нарықтарды жаулап алуға жағдай жасайтын өндірістерді
ұйымдастыру мүмкіншілігінің болуы;
жаңа технологияларды игеру;
халықаралық көлік байланыстары мен коммуникациялардың болуы;
басқа ұйымдармен, компаниялармен көлбеу интеграция жүргізу;
бәсекелестердің сыртқы нарықтардағы әлсіздігі;
баға мен шығындарды төмендетудегі ірі мүмкіндіктер;
мемлекет тарапынан қолдау және т.б.
Қауіп-қатерлер:
күшті бәсекелестер тарапынан қысымның болуы;
қорлардың жеткіліксіздігі (мүлдем болмауы);
сыртқы нарықтарға шығуға мүмкіндіктердің болмауы;
ішкі нарықты жоғалтып алу қаупі, т.б.
Барлық мүмкін жұп комбинациялар талданады, олардың ішінен тек стратегияны
әзірлеуге ескерілетіндері зерттеледі. Мүмкіндіктер мен қауіп- қатерлердің диалектикасын
естен шығармау кекер. өйткені, пайдаланылмаған мүмкіндік, оны бәсекелестер д ұрыс
пайдаланған жағдайда, керісінше, қауіп-қатер болып шығуы мүмкін.
Жоспардың келесі бөлімінде алға қойған мақсаттарға жету стратегиясы
анықталынады. Әлемдік тәжірибе сәтті де, сәтсіз де стратегиялар
ға бай. Кейде, бір қарағанда орындалуы мүмкін емес тәрізді стратегияларды ң
нәтижелі жүзеге асқандары бар, керісінше, керемет стратегиялар ұйымдаспағандықтан, ісәрекеттердің байланыссыз жүргізілгендігінен, басшылардың жігерсіздігінен іске аспай
қалғандығын айтуға болады. Дегенмен, ғылыми және практикалық тәжірибелерді зерттеп
тұжырымдау бірнеше эталондық стратегияны бөліп шығаруға мүмкіндік береді:
а) құнарлы өсу стратегиясы - өндірілетін өнім түрлерін, салалық ерекшеліктерді
өзгеріссіз қалдыра отырып, жалпы көрсеткіштердің өсуіне қол жеткізу;
б) диверсификациялық өсу стратегиясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.1. Стратегиялық жоспарлаудың мәні және құрылымы
1.2. Стратегиялық жоспарлаудың ҚР-да пайда болуы
1.3. Қазақстан 2030 стратегиялық жоспары
1.4. Қазақстан экономикасы: нәтижелер, басымдықтар
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Көпшілік қауымға белгілі Стратегия термині, гректердің Strategos сөзінен
туындаған, өз тілімізге аударғанда генерал өнері немесе адамдарды басқару өнері
деген түсініктерді беріп, болашақта мақсатты бағытталған және шешуші іс- қимыл тобын,
жиынтығын көрсетеді немесе Стратегия іске асырылуы мақсат қа жетуді қамтамасыз
ететін бөлшекті, жан-жақты және кешенді жоспар. Көне Қытайда біздің дәуірімізге дейінгі
480 жылдары Стратегия өнері атты кітап жазылған, бұдан біз стратегия ұғымы адам,
қоғам өмірінде өте ерте кезден қолданылып келе жатқандығын көреміз.
Стратегиялық жоспарлау – оған жету жолында шешім қабылдау мен оны
ұйымдастыру үшін мақсаттарды таңдау процесі. Ол бүкіл басқару шешімдері үшін оны ң
негізін қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі және орта компаниялар со ңғы
кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет) саласы. Ол бас қаруда ертеден
қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы екінші д үниеж үзілік со ғыс
кезінен басталды және тек әскери ғана емес, сонымен қатар азаматты қ қызмет пен бизнес
сферасында да кеңінен қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде
қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша
дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс пайдалану
және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы болашаққа нақты қойылған
мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.
Стратегиялық жоспар, ұзақ уақыт бойы тұтас болып қана қоймай, сонымен бірге
тұрақты өзгеріп отыратын іскерлік, әлеуметтік ортаның әсерімен қажет болған жағдайда,
оларға түзетулер енгізуге болатындай жеткілікті түрде икемді болуы тиіс.
Стратегиялық жоспар жасау болашаққа мұқият, жүйелі дайындықты білдіреді.
Стратегиялық жоспарлау – бұл бірінші кезекте жоғары буын жетекшілерінің міндеті. Орта
буын және төменгі буын жетекшілері тиісті ақпараттар беру арқылы ж әне кері
байланысты қамтамасыз ете отырып, осы жұмысқа қатысады.
Қазақстан Республикасында ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар 10-15 жылдар
аралығына жасалынады. Бұл жоспарда халық шаруашылығының ұзақ мерзімді
мақсаттары, міндеттері және ұлттық экономиканың бірінші кезекті дамуы қажетті
бағыттары, олардың іске асу кезеңдері және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалы қ
саясатының жалпы бағыты белгіленеді.
Қазақстан Республикасында алғашқы стратегиялық жоспар Президентіміздің 1997
жылғы Қазақстан 2030: Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтарды ң тұрмыс
жағдайларын жақсарту үндеуіне сай 1998-2000 жылдар аралығына сай жасалынды.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні және құрылымы
Жоғарыда айтқандай Стратегия термині, гректердің Strategos сөзінен
туындаған және генерал өнері немесе адамдарды басқару өнері деген түсініктерді
беріп, болашақта мақсатты бағытталған және шешуші іс-қимыл тобын, жиынты ғын
көрсетеді.
Қандай деңгейдегі экономика болмасын басты мақсат, міндет бұл іс- қимыл тобы,
жиынтығының нақты жағдайға байланысты ғылыми негізделініп, тұжырымдалынып ж әне
цифрлар тілімен немесе сапалық, сандық көрсеткіштермен сипатталынуы. Б ұл міндеттерді
шешу, іске асыру кез-келген мемлекеттің (жоспарлауды экономиканы дамытуда ғы басты
құралдардың бірі деп есептейтін) төл істерінің бірі.
Қазіргі замаңғы түсінікте және мемлекеттік басқару, реттеу істерінде ж әне
кәсіпорындар, ұжымдар деңгейіндегі қолданылуда Стратегия бөлшектеніп нақтыланған,
жанжақты және кешенді, іске асырылуы мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін жоспар болып
саналады. Стратегиялық жоспарлар негізінен сандық емес сапалы қ жоспарлау. Оны ң
индикативтік
жоспарлардан
айырмашылығы
мақсаттылығында,
мазмұнында.
Стратегиялық жоспар мәні – белгісіз болашақ және ішкі, сыртқы тұрақты өзгерістер
жағдайында, ұтымды мүмкіндіктерді пайдалана жағымсыз құбылыстарын жеңе отырып
нақты қойылған мақсатқа жетудің магистралды (басты) даму жолын, қызметтерін және ісқимылдарын жасау. Осы түсінікте бұл жоспарлау үкімет басқару, ат қару органдарыны ң
экономиканы реттеу, оның макроэкономикалық, микроэкономикалы қ тұра қты дамуын
қамтамасыз етудегі басты құралдарының бірі десек қателеспейміз.
Стратегиялық жоспарлау тек макродеңгейдегі басты реттеу құралдары болып
қоймай, сонымен бірге аймақтар, яғни облыстар деңгейінде де басты басқару, реттеу
құралы болып саналады. Себебі облыстар экономикасы жалпы ұлтты қ экономиканы ң
ажырамас бөлігі.
Он жылдық уақыт аралығына жасалынатын аймақтық стратегиялы қ жоспарлар
болашақ әлеуметтік-экономикалық міндеттерді ұтымды шешуге бағытталады. Бірде бір
экономикалық субьектаның құқықтық шеңберіне енбей, экономикалық реттегіштер мен
тікелей және жанама ықпалды ұштастыра отырып, барлық субьекталарды ң іс- қызметтерін
ортақ мүддеге бағыштап, белгіленген уақыт аралығындағы мақсаттарға жетуді
қамтамасыз етуге бағытталған. Облыстар шеңберіндегі мұндай стратегиялы қ жоспарлар
бір-бірімен тығыз байланысқан төмендегідей бөлімдерден тұрады:
Облыстың, қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайының бағалануы;
Жоспар кезеңіндегі облыстың миссиясы мен басты даму мақсаты;
Экономикалық дамуы;
Әлеуметтік дамуы;
Күтілетін нәтиже;
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың бағалануы, облыстағы әлеуметтікэкономикалық дамуды сандық, сапалық жағынан талдап, бағалап, оны ң жалпы мемлекет
экономикасындағы рөлі мен үлесін сипаттауы қажет. Осындай талдау, бағалау негізінде
облыстың әлеуметтік-экономикалық даму миссиясы мен басты мақсаты аны қталынады.
Ал миссия мен басты мақсат мемлекеттің стратегиялық даму жолында ғы облыс р өлінен
анықталынып, тұжырымдалынады.
Басты мақсат – бұл облыстың стратегиялық дамуының негізгі мақсаты. Ол қазіргі
әлеуметтік-экономикалық жағдайдың негізінде анықталынып ұзақ мерзімді әлеуметтікэкономикалық даму бағытын білдіреді. Басты мақсаттарды орындау, олар ға қол жеткізу
үшін әлеуметтік және экономикалық салалар, сфералардағы іс- қызметтер, қимылдар
стратегиясы жасалынады.
Экономикалық дамудағы негізгі стратегиялық бағыттарды анықтау үшін облысты ң
ішкі-сыртқы факторларына талдау жасалынады. Осы талдау негізінде облыс
экономикасының басым бағыттары анықталынады. Басым бағыттарды ң аны қталынуы,
немесе оны көп тізбектегі басты буынның белгіленуі барлық мүмкіндіктер мен күштерді
осы қызметтерді шешуге шоғырландыруға мүмкіндік береді.
Басым бағыттарды анықтауда күшті, әлсіз, мүмкіндіктер және қауіп матрицасы
пайдалынады. Мұндай SWOT талдауды төмендегіше көрсетуге болады:
1. Облыс экономикасының (ол мемлекет-экономикасынында) күшті,әлсіз жа қтары
талданып, олардың маңыздылары анықталынады,тізімдері белгіленеді.
2. Мүмкіндік және қауіпті (тиімді дамуға кері ықпал жасайтын) факторлар
анықталынып талданады, олардың тізімі анықталынады.
3. Осы мәліметтер негізінде SWOT матрицасы жасалынады.
Тұжырымдалған стратегияларды іске асырудағы негізгі талап, ол оны ң қаржы, та ғы
басқа мемлекеттік реттеу құралдарымен қамтамасыз етілуі. Сол себепті әрбір
стратегияның қаржылық көзі белгіленіп, сол арқылы ол тұжырымдалынуы керек.
Ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар ағымдағы әлеуметтік-экономикалы қ
жағдайдың талдауына, даму тенденцияларының эксперттік бағалануына, болжамды қ
есептеулерге негізделіне отырып төмендегідей жағдайларды анықтауға міндетті:
Болашақ даму мақсаттар мен міндеттер жүйесін;
Халық шаруашылығының маңызды басым бағыттары мен олардың іске асырылу
кезеңдерін;
Экономика өсуінің мүмкін қарқынын және негізгі макроэкономикалы қ
пропорцияларды;
Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді;
Ресурстық күштерді және олардың тиімділігін, пайдалану бағыттарын;
Сыртқы және ішкі экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын;
Шаруашылық жүйесіндегі негізгі институционалдық өзгерістерді;
Ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар бір-бірімен тығыз байланысқан
төмендегідей 4 үлкен бөлімдерден тұрады:
1. әлеуметтік-экономикалық жағдайдың талдауы;
2. әлеуметтік-экономикалық даму концепциясы;
3. негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер;
4. ұлттық бағдарламалар.
Бірінші бөлімі төмендегідей жағдайларды суреттейді:
өндірістік күштердің жағдайын;
экономиканың ішкі және сыртқы даму тенденцияларын;
мемлекеттік реттеу жүйелерінің, реттегіш құралдарының ықпалдылығы мен
нәтижелілігін;
өндіргіш күштердің сапасын, өсу динамикасын және оларға ықпал жасайтын
факторларды;
жалпы экономикалық дамудың әлемдік экономика дамуымен салыстырмасын;
Екінші бөлім әлеуметтік-экономикалық даму концепциясы төмендегідей
жағдайларды анықтайды:
әлеуметтік-экономикалық саясаттың стратегиялық мақсаттары мен міндеттері
және басым бағыттарын;
мақсат, міндеттерден туындайтын, оларды іске асыруға бағытталған ұлтты қ
бағдарламалар тізімін;
Үшінші бөлім негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер бөлімі:
экономикалық өсу, дамудың болжамдық қарқынын, деңгейін;
экономика құрылымын;
экономика салалары араларындағы байланыстарды;
халықтың және мемлекеттік кәсіпорындардың қаржы мүмкіндіктерін
суреттейді.
Төртінші бөлімі ұлттық бағдарламалар – мемлекеттің әлеуметтік-экономикалы қ
стратегиясын іске асырудың және ұлттық (жалпы халықтық) мақсаттар мен басым
бағыттарға тиімді, ұтымды жету жолындағы әлеуметтік-экономикалы қ дамуды
мемлекеттік реттеудің негізгі құралы. Ұлттық бағдарламалар жоғары тиімділіктегі ұлтты қ
экономиканы құруға бағытталған күрделі, маңызды әлеуметтік-экономикалы қ, ғылымитехникалық, экологиялық және басқада жағдайларды шешу үшін қажет.
Орта мерзімдегі және жылдық әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларын
жасаған кездерде Ұлттық бағдарламалар жоспардың Экономикалық реттегіштері
бөлімінде, сонымен бірге экономика салаларының жоспарында және мемлекеттік
қажеттіліктерді қамтамасыз етуге бағытталған бюджеттік тапсырыстарда көрініс алады.
Мемлекеттік ұлттық бағдарламалар ұлттық мүдделерге тиімді, ұтымды, сапалы
жету жолында шектеулі қоғам ресурстарын жақсы бөлу, пайдалану құралы болып
саналады.
Орта мерзімді жоспарлар – олар 3-5 жылдар аралы ғына арналып жасалынады. Б ұл
жоспардың қызметі:
әлеуметтік-экономикалық дамудың ұзақ мерзімді мақсаттары мен міндеттерін
іске асыруға бағытталған мемлекеттің саясатын және экономикалы қ реттегіштер ж үйесін
анықтау;
стратегиялық
жоспарда,
мемлекеттік
бағдарламаларда
көрсетілген
параметрлердің (индикаторлардың) жинақталуын қамтамасыз ету;
жоспарлау мерзімі (уақыты) аралығындағы барлық кешенді әлеуметтікэкономикалық іс-қызмет шараларын көрсету;
осы уақыт аралығында (3-5 жыл) мақсатқа жету жолында мемлекеттің
экономикаға араласу, ықпал жасау әдістерінің негізгі бағыттарын көрсету;
Осы қызметтер (шеңберінде) негізінде ұзақ мерзімді жоспарды белгілі уа қыт
аралығында нақтылау жоспары, құралы деп те айтуға болады. Жоғарыда айтыл ған
қызметтеріне сәйкес, бұл жоспарды әлеуметтік-экономикалық дамуды ң жоспарлы уа қыт
аралығындағы стратегиялық мақсаттардан туындайтын міндеттер және экономикалы қ
реттегіштер жүйесі анықталынады.
Сыртқы ортаға талдау жасау, үлкен қауіп-қатерлерді және жаңадан ашылған
мүмкіндіктерді ашу мақсатында сыртқы факторларды аны қтауды ң үлкен ма ңызы бар. Б ұл
қауіп-қатердің пайда болуы мен мүмкіндіктерге уақытылы болжам жасауға, алдын ала
болжап білмейтін мән-жайлар туындайтын жағдайларға жоспарлар жасауға м үмкіндік
береді. Олардың келесідей жеті тобы бар:
1) Экономикалық факторларды талдау кезінде инфляция қарқыны, салы қ
мөлшерлемесі, халықаралық төлем балансы, тұтастай алғанда халы қты ң ж ұмыспен
қамтылу деңгейі және қызығушылық тудырып отырған сала, халықтың төлем қабілеті
қаралады;
2) Саяси факторларды талдау кезінде елдермен сауда жасау тарифтері ж өніндегі
келісімдер, кеден саясаты, жергілікті билік органдарының және орталы қ үкіметті ң
нормативтік актілері, монополияға қарсы заңнама, жергілікті банктерден несие саясаты
қаралады;
3) Нарықтық факторлар. Оған демографиялық жағдай, халық табысының деңгейі,
оларды бөлу, ұйымның нарықтағы үлесі, нарық сыйымдылығы;
4) Бәсекелестік жағдайындағы технологиялық факторларды зерделеу. Өндіріс
технологиясындағы, конструкциялық материалдардағы өзгерістерді оқып үйрену әсіресе
маңызды болып саналады;
5) Бәсекелестік факторларына талдау жасау бәсекелестердің әрекетіне бақылау
жасауды болжайды. Бұл ретте бәсекелестердің нарыққа қандай тауарлар шы ғаратыны,
қандай іс-қимыл жасайтыны қаралады. Осыған орай:
- бәсекелестердің болашақтағы мақсаттары;
- олардың ағымдағы стратегиясына берілген баға;
- саланы дамыту болашағы;
- бәсекелестердің күшті және әлсіз жақтарын оқып үйренуге талдау
жасалады.
6) Әлеуметтік факторлар. Экономикалық тұрақсыздық жағдайларында, атап
айтқанда әлеуметтік ортада ұйымға қауіп төндіретін көптеген проблемалар (тұтынушылар
құқығын қарайтын қозғалыстың дамуы, ұлттық сана сезімнің пісіп-жетілуі ж әне т.б.)
туындайды.
7) Халықаралық факторларға талдау жасау. Сыртқы сауда ға мемлекеттік
монополияны жою осы факторлардың маңызын арттырды. Шетелдегі ахуалды, өзге елдер
үкіметтерінің саясатын көңіл қойып қадағалау арқылы, шетелдік бәсекелестерге қарсы
үкіметтен болатын қорғау шараларын назар сала отырып, қадағалап отыру қажет.
Басшылық сыртқы қауіп-қатерлер мен ішкі күшті және әлсіз жақтарын салыстырып
болғаннан кейін, стратегиясын айқындауы мүмкін. Ұйым алдында төрт негізгі
стратегиялық балама тұрады: шекті өсу, өсу, қысқарту және ұштасу.
Шекті өсу. Бұл ұйымдардың басым көпшілігінің стратегиясы. Инфляцияны ескере
отырып түзетулер енгізілген, қол жеткен табыстар арқылы мақсаттарды ай қындау осы
стратегияға тән болып саналады. Шекті өсу стратегиясы негізінен ұйым өзіні ң жағдайына
қанағаттанған кезде, баяу дамитын немесе технологиялар өзгермеген өнеркәсіп
салаларында қолданылады. Ұйым бұл баламаны өте жеңіл, неғұрлым ы ңғайлы ж әне аз
тәуекелге баратын іс-қимыл тәсілі ретінде тандайды.
Өсу. Өсу (өркендеу) стратегиясы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді деңгейдің оны ң
алдындағы жылдың көрсеткіштері деңгейінен жыл сайын маңызды түрде к өтерілу
жолымен жүзеге асырылады. Ол, технологиялары тез өзгеріп отыратын серпінді дамушы
салаларда қолданылады. Дағдарысқа ұшыраған нарықты тастап кету үшін өз фирмаларын
диверсификациялауға (өнімдер номенклатураларының алуан түрлерін шығаруға)
ұмтылушы жетекшілер, осы бағытты ұстануы мүмкін. Ішкі және сыртқы өсу болуы
мүмкін. Ішкі өсу тауарлардың түт-түрін (ассортиментін) көбейту жолымен ж үзеге асуы
мүмкін. Сыртқы өсу тік немесе көлбеу бағытты өсу формасында бір-біріне жа қын
салаларда болуы мүмкін.
Қысқарту. Операцияларды оңтайландыру және қайта бағдарлаудың терең
ойластырылған, ақылға қонымды жолы болып саналғанда қысқарту баламасы та ңдап
алынады. Қысқарту баламасы шеңберінде келесідей бірнеше нұсқалар та ңдап алынуы
мүмкін:
Ұйымның материалдық қорлары мен активтерін толық сату қысқартудың
неғұрлым радикалды жолы болып саналады;
егер бұл кәсіпорынға пайда әкелетін болса, басы артық нәрселерден құтылу;
қысқарту және қайта бағдарлану.
Компания қызметі көрсеткіштерінің нашарлауы экономикалық құлдырау кезінде
жалғаса беретін болса немесе жай ұйымды құтқарып қалу үшін, жиі т үрде қыс қарту
стратегиясын таңдап алады.
Әдетте, бірнеше салаларда белсенді іс-қимыл жасаушы ірі фирмалар жо ғарыда
аталған барлық баламаларды ұштастыру стратегиясынан ұстанады.
Ұйымның ұзақ мерзімдік тиімділігін қамтамасыз ету стратегиялық баламаларды
таңдау мақсаты болып саналады. Стратегиялық таңдауға алуан түрлі келесі факторлар
әсерін тигізеді:
1) Тәуекел. Компания үшін тәуекелдің қандай деңгейі қолайлы екенін анықтау
қажет. Жоғары тәуекел дәрежесі компанияның өмір сүруі үшін қауіпті болып саналады.
2) Бұрынғы стратегияны білу.
3) Қожайын туралы пікір. Нақты стратегиялық баламаларды та ңдау кезінде акция
иелері басшылық жасау икемділігін шектейді.
4) Уақыт факторлары.
Стратегиялық баламаларды таңдау кезінде, факторларды білуден өзге, бүкілімен
бөлісетін, оның болашағын болжайтын форманың тұжырымдамасы қажет болады.
62-бап.Мемлекеттік органның стратегиялық жоспары
1. Мемлекеттік органның жоспарлы кезеңге арналған стратегиялық жоспары жыл
сайын Қазақстан Республикасының стратегиялық және бағдарламалық құжаттары,
әлеуметтік-экономикалық дамудың және бюджеттік параметрлердің мақұлданған болжамы
негізінде әзірленеді.
2. Мемлекеттік органның стратегиялық жоспары бюджеттік бағдарламаларға
кіретін мемлекеттік орган қызметінің стратегиялық бағыттарын, мақсаттарын,
міндеттерін, қызметі нәтижелерінің көрсеткіштерін айқындайтын құжат болып табылады.
3. Бюджеттік бағдарламалар әлеуметтік-экономикалық дамудың және бюджеттік
параметрлердің болжамында бюджеттік бағдарламалар әкімшісіне көзделген бюджет
қаражатының болжамды көлемінің шегінде әзірленеді.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрылымына кіретін мемлекеттік органны ң
стратегиялық жоспарын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін
мемлекеттік органның стратегиялық жоспарын Қазақстан Республикасының Президенті
немесе ол уәкілеттік берген лауазымды тұлға бекітеді.
Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органның стратегиялы қ
жоспарын жергілікті атқарушы орган бекітеді.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының, Қазақстан Республикасы Парламенті
Шаруашылық басқармасының, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің,
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының стратегиялық жоспарлары
Қазақстан Республикасының Президенті айқындайтын тәртіппен бекітіледі.
5. Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінен қаржыландырылатын атқарушы
органның стр
атегиялық жоспары ол облыстық бюджеттен қаржыландырылатын тиісті салалы қ
атқарушы органмен келісілгеннен кейін бекітіледі.
Облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінен
қаржыландырылатын атқарушы органның стратегиялық жоспары ол тиісті салалы қ
орталық мемлекеттік органмен келісілгеннен кейін бекітіледі.
6. Мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспары тиісті бюджет бекітілгеннен
кейін ағымдағы жылғы 25 желтоқсанға дейін пысықталады, бекітіледі ж әне Қаза қстан
Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік құпияларды қорғау қамтамасыз етіле
отырып, күнтізбелік он күн ішінде бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауға жатады.
7. Мемлекеттік органның стратегиялық жоспарына өзгерістер мен толы қтырулар
енгізуге:
а) бюджет нақтыланған;
б) Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері өзгерген;
в) Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын орындау үшін жаңа
стратегиялық және бағдарламалық құжаттар қабылданған, не қолданыста ғыларына
өзгерістер енгізілген;
г) мемлекеттік органның функциялары, құрылымы өзгерген жағдайларда жол
беріледі.
8. Мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары бекітілген күннен бастап
екі апта мерзімде мемлекеттік органдардың басшылары меморандумдар әзірлейді.
Меморандум мемлекеттік орган басшысының кезекті қаржы жылына арнал ған
республикалық бюджетте көзделген бюджет қаражаты шегінде стратегиялы қ жоспарда
көзделген мемлекеттік орган қызметінің тікелей және түпкі нәтижелерге қол жеткізуін
қамтамасыз ету ниетін растайтын құжатты білдіреді.
Меморандумдарды:
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін
орталық мемлекеттік органдар бойынша – Қазақстан Республикасының Президенті немесе
ол уәкілеттік берген лауазымды тұлға;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына кіретін не оған бағынатын орталы қ
атқарушы органдар бойынша – Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі бекітеді.
Мемлекеттік органның меморандумы кезекті қаржы жылына бекітіледі.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесі, Қазақстан Республикасы Парламентінің Шаруашылық
басқармасы, Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы және жергілікті
бюджеттер есебінен қаржыландырылатын атқарушы органдар меморандумдарды
бекітпейді.
Стратегиялық жоспарлаудың ҚР-да пайда болуы
Стратегиялық жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі және орта компаниялар со ңғы
кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет) саласы. Ол бас қаруда ертеден
қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы екінші д үниеж үзілік со ғыс
кезінен басталды және тек әскери ғана емес, сонымен қатар азаматты қ қызмет пен бизнес
сферасында да кеңінен қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде
қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша
дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс пайдалану
және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы болашаққа нақты қойылған
мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.
Қазақстан Республикасының стратегиялық жоспарлау және реформалау жөніндегі
Агенттігі әзірлеген Министрліктер мен ведомстволарға арналған жылды қ стратегиялы қ
жоспарларды дайындау жөнінде әдістемелік ұсыныстарына (1997 жылды ң мамыр айы)
сәйкес стратегиялық жоспарлар төмендегі бөлімдерден тұрады:
саланың ағымдағы қал-күйіне баға беру;
жоспарлы кезеңдегі министрлік жұмысының мақсатын анықтау;
басыңқылар;
SWOT – мақсаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін талдау;
Мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы;
Стратегияларды жүзеге асыру кезеңдері, немесе аралық мақсаттар;
Жоспардың бірінші бөлімінде бастама кезеңге және саланы ң реформалануына ба ға
беріледі. Бастапқы жәй-күйді әлемдік стандарттармен, ТМД елдерінің, дамы ған ж әне
дамушы елдердің көрсеткіштерімен салыстыру қажет. Сонымен қатар, а ғымда ғы ж әйкүйді бағалау саланың (министрліктің) алдында тұр ған бірінші кезектегі м әселелерді де
қамтуы шарт.
Министрліктердің алға қлһойған мақсаты барынша аз болуы тиіс ж әне де үштен
аспағаны жөн. Мақсаттардың сандық өлшемде болғаны дұрыс. Сандық индикаторларды
қалыптастыру мүмкін болмаған жағдайда олар сапалы қ болуы тиіс. Б ұндай жа ғдайда
мақсат нақты, айқын бақылауға, тексеруге мүмкіндік беретіндей болуы шарт. Ма қсаттар
жалпымемлекеттік стратегиялық жоспарға, оның басыңқылары мен қорларына, Үкіметті ң
реформа жөніндегі бағдарламасы мен индикативті жоспарына сәйкес белгіленеді.
Жоспардың үшінші бөлімінде министрліктің іс-әрекеттерінің басыңқы бағыттары
анықталынады. Басыңқылардың саны үш-бес, жекелеген ведомстволар үшін жеті болуы
керек. Басыңқылар неғұрлым аз болса, стратегиялы қ жоспарды орындауда қолда бар
қорлар мен мүмкіндіктер соғұрлым шашылмайды.
SWOT – талдау – жоспардың төртінші бөлімін құрайды.
SWOT – ағылшын әріптерінің аббревиатурасы. Қазақ тілінде күшті (ұтымды) ж әне
әлсіз жақтар, мүмкіндіктер мен қатерлер мағынасын береді. Ол сыртқы ж әне ішкі
жағдайларды жүйелеу негізінде алға қойған мақсаттарға жету стратегиясын жасау үшін
қолданылады.
Күшті (ұтымды) жақтарға төмендешілер жатқызылуы мүмкін:
салада реформалардың жеткілікті жүргізілуі және олардың нәтижесі;
өзін-өзі қамтамасыз ету мүмкіндігі, сыртқы ортаға тәуелділігінің төменділігі;
шығындар мен бағалардағы артықшылықтар (бұл мүмкіндіктерде де аталуы
мүмкін);
сәйкес (барабар) құқықтық және нормативтік қамтамасыз етілгендігі;
барабар информациялық қамтамасыз етілгендігі;
прогрессивтік (перспективалық) технологиялар;
күшті (ұтымды) менеджмент;
жоғары профессионалды министрлік аппараты және оның жақсы
ұйымдастырылуы;
ғылыми қамтамасыз етілуі және жақсы интеллектуалдық қорлар;
жеткілікті қорлар (жер, су, қаржылық және т.б.)
жақсы әлеуметтік қызметтер (салалық, ведомстволық және т.б.)
Бастапқы кезеңнің әлсіз жақтары төмендегілерді қамтиды:
нақты стратегиялар мен жоспарлардың болмауы;
іс-әрекеттердің бірімен-бірі байланыссыз жан-жаққа бағытталуы;
нашар реформалануы немесе реформалардың дұрыс нәтиже бермеуі;
Министрлік апаратының нашар ұйымдастырылуы;
нашар құқықтық кеңестік;
ақпаратпен нашар қамтамасыз етілуі;
нашар технологиялар;
экологиялық мәселелердің болмауы;
іс-әрекеттердің өзара байланысының нашарлығы;
көлік жолдары мен коммуникациялардың болмауы, т.б.
Егер күшті (ұтымды) және әлсіз жақтарды талдауда саланы ң ішкі факторлары
қаралатын болса, онда мүмкіндіктер мен қатерлерді бағалауда сыртқы факторлар
зерттеледі. Мүмкіндіктер сыртқы нарықтарда кездеспейтін, кездессе де ай қын к өрінбейтін
белгілі бір факторлар түрінде болса, онда қауіп-қатерлер сыртқы нары қты ң қатерлі
бәсекелестік (осы сала үшін қауіпті басқа да жағдайлар) түрінде сипатталуы м үмкін.
мысал ретінде мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлердің қатарына төмендегілерді жатқызуға
болады (бұл тізім түгел әрі міндетті бола алмайды).
Мүмкіндіктер:
табиғи байлықтардың болуы (жер, су, пайдалы қазбалар және т.б.)
жаңа сыртқы нарықтарды жаулап алуға жағдай жасайтын өндірістерді
ұйымдастыру мүмкіншілігінің болуы;
жаңа технологияларды игеру;
халықаралық көлік байланыстары мен коммуникациялардың болуы;
басқа ұйымдармен, компаниялармен көлбеу интеграция жүргізу;
бәсекелестердің сыртқы нарықтардағы әлсіздігі;
баға мен шығындарды төмендетудегі ірі мүмкіндіктер;
мемлекет тарапынан қолдау және т.б.
Қауіп-қатерлер:
күшті бәсекелестер тарапынан қысымның болуы;
қорлардың жеткіліксіздігі (мүлдем болмауы);
сыртқы нарықтарға шығуға мүмкіндіктердің болмауы;
ішкі нарықты жоғалтып алу қаупі, т.б.
Барлық мүмкін жұп комбинациялар талданады, олардың ішінен тек стратегияны
әзірлеуге ескерілетіндері зерттеледі. Мүмкіндіктер мен қауіп- қатерлердің диалектикасын
естен шығармау кекер. өйткені, пайдаланылмаған мүмкіндік, оны бәсекелестер д ұрыс
пайдаланған жағдайда, керісінше, қауіп-қатер болып шығуы мүмкін.
Жоспардың келесі бөлімінде алға қойған мақсаттарға жету стратегиясы
анықталынады. Әлемдік тәжірибе сәтті де, сәтсіз де стратегиялар
ға бай. Кейде, бір қарағанда орындалуы мүмкін емес тәрізді стратегияларды ң
нәтижелі жүзеге асқандары бар, керісінше, керемет стратегиялар ұйымдаспағандықтан, ісәрекеттердің байланыссыз жүргізілгендігінен, басшылардың жігерсіздігінен іске аспай
қалғандығын айтуға болады. Дегенмен, ғылыми және практикалық тәжірибелерді зерттеп
тұжырымдау бірнеше эталондық стратегияны бөліп шығаруға мүмкіндік береді:
а) құнарлы өсу стратегиясы - өндірілетін өнім түрлерін, салалық ерекшеліктерді
өзгеріссіз қалдыра отырып, жалпы көрсеткіштердің өсуіне қол жеткізу;
б) диверсификациялық өсу стратегиясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz