Гомеостаз туралы ілім негіздері

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

5. ГОМЕОСТАЗ ТУРАЛЫ ІЛІМ НЕГІЗДЕРІ

Тірі ағзалар өздерін қоршаған сыртқы орта факторларымен үнемі тығыз байланыста болады. Олар сыртқы ортадан әр түрлі заттарды, энергия т. б. алып тіршілік етеді. Сыртқы орта факторлары құбылмалы болып келеді, бірақ орта қаншалықты өзгерсе де тірі ағзалар оған тез бейімделіп, өздерінің морфологиялық біртұтастығын, негізгі қызметтерін, қасиеттерін, мінез-құлқын, жасушалардың, ұлпаларының негізгі физико-химиялық көрсеткіштерін тұрақты күйде сақтап қала алады.

Сыртқы ортаның өзгеруіне қарай тірі ағзалар, сол өзгеріске сәйкес (адекватты) жауап қайтара алады, яғни сыртқы ортаның қолайсыз әсерлерін жойып не оның әсерін әлсіретіп қалыпты тіршілік ете алады. Осының нәтижесіңде ағзалардың тек қана ішкі ортасының тұрақтылығы сақталынып қоймай, сол сияқты олардың ағза ретінде біртұтастығы сақталынады.

Сыртқы орта факторларының өзгеруіне қарамастан тірі ағзалардың өздеріне тән ішкі ортасының тұрақтылығын, морфологиялық, функционалдық біртұтастығын сақтап қалу қасиетін гомеостаз деп атаймыз.

Гомеостаз - ағзалардың ең негізгі қасиеттерінің бірі және ол ағзалардың қалыпты тіршілік етуі үшін өте маңызды, себебі тек гомеостаз нәтижесінде ағза құбылмалы сыртқы ортаға бейімделіп тіршілік ете алады. Тірі ағзалардың мұндай қасиетінің маңызын алғашқы рет 1878 жылы француз ғалымы К. Бернар байқаған. Бірақ гоместаз деген терминді биологияға 1929 жылы америка физиологі В. Кеннон енгізген болатын.

К. Бернардың айтуынша сыртқы орта факторларының өсерлері салдарынан әр түрлі ағзалар және тіршіліктің түрліше формалары қалыптасады. Ол тіршілікті 3 түрге бөлген: тіршіліктің жасырын (латентті), тәуелді және тұрақты не еркін формалары.

Тіршіліктің жасырын формасында тіршілік процестері байқалмайды, зат алмасу толық тежеледі. Бұған мысал ретінде өсімдіктердің тұқымдарын алуға болады. Тұқымдар жүздеген, мыңдаған жылдар бойына тіршілікті байқатпай сақталады, қолайлы жағдай туса өніп, өсіп жеке өсімдікке айнала алатыны белгілі. Жануарлар дүниесінде тіршіліктің жасырын түрі қарапайымдыларда циста күйінде байқалады. Қолайлы жағдайларда циста қалыпты ағзаға айналады.

Тіршіліктің тәуелді формасы сыртқы орта факторларына тәуелді болып келеді. Оларға салқын қанды - пойкилотермді жануарлардың бәрі, яғни омыртқасыздар және кейбір омыртқалылар жатады. Олардың тіршілігі сыртқы орта факторларына (су, жылылық т. с. с. ) тәуелді болады.

Тіршіліктің тұрақты не еркін формасы жоғары сатылы жануарларға тән. Бұл жануарлардың тіршілігі сыртқы орта факторлары күрт өзгерген күнде де тоқтамай жалғаса береді, себебі оның мүшелері мен ұлпаларының қызмет активтілігі айтарлықтай өзгермейді. Оның басты себебі мүшелерді, ұлпаларды қоршаған ағзаның ішкі ортасы өзгермейді. Нәтижесінде ағза жылыжайда тіршілік еткен сияқты болып, тұрақты, еркін өмір сүреді. Сонымен К. Бернардың айтуынша кез келген жоғары сатылы жануарлардың тіршілігі 2 ортада жүреді: ағзаны қоршаған сыртқы орта және ұлпаларды, мүшелерді қоршаған ішкі орта К. Бернар ағзаның ішкі ортасы деп ұлпаларды үнемі жуып-шайып тұратын сұйықтықтарды - қан сұйықтығын, лимфа және ұлпа сұйықтықтарын айтқан. Қорыта келгенде ол ағзаның ішкі орта тұрақтылығы тіршіліктің тұрақты, еркін формасының негізі болады.

В. Кеннон көптеген физиологиялық зерттеулер нәтижесінде жануарлардың тіршілігі қоршаған ортаның қолайсыз, зиянды факторларының әсеріне қарамастан ұзақ жылдар бойына қалыпты күйде жүретінін байқаған.

Ағзалардың қалыпты тіршілігін ұзақ уақыт өзгертпей сақтап тұру қасиеті мыңдаған жылдар бойына құпия болып келді. Әйтсе де, Гиппократтан бері қарай көптеген ғалымдар ағзалардың аурулары олардың ішкі табиғи күштері негізінде емделетінін байқаған. Бірақ, тек қазіргі кезде ғана ол күштерді ағзалардың гомеостазды қалыптастыру және зиянды факторларға бейімдеушілікті (адаптациялануды) дамыту мүмкіншіліктерімен байланысты екендігі анықталды. Сонымен, гомеостаз дегеніміз ағзалардың орта факторларына адаптациялануының (бейімделуінің) тарихи қалыптасқан, тұқым қуалайтын қасиеті болып саналады. Орта факторлары қысқа мерзімге не ұзақ уақыт бойына өзгеруі мүмкін. Бұл жағдайларда ағзалардың адаптациялануы (бейімделуі) ішкі ортаның қасиеттерін қалпына келтіріп қана қоймай, қысқа мерзімге оның қызметтік активтігінің өзгеруіне де алып келеді (мысалы, жүрек қызметі ырғағының жиіленуі және тыныс алу жиілігінің жылдамдануы) . Қолайсыз жағдайлардың зиянды әсері ұзақ уақытқа созылатын, не қайталана беретін болса, ағзада тұрақты құрылымдық өзгерістер пайда болуы мүмкін. Ал, егер бір мүше жарақаттанатын болса, онда оны қалпына келтіру механизмдері (регенерация) іске қосылады, не басқа мүшелердің қатынасуымен жарақаттанған мүшенің қызметі қалыптастырылады. Гомеостазды қалыптастыратын ағзаның реакциялары олардың құрылымдық тұрақтылығын сақтау, зиянды факторлардың әсерлерін жою не шектеу процестерін үйлестіруге, құбылмалы орта факторлары мен ағзалар арасында оңтайлы қарым-қатынас формаларын сақтап қалуға не жаңадан қалыптастыруға бағытталады. Осы процестердің бәрін адаптация деп атаймыз. Медицинада адаптация деп ағзалардың қолайсыз жағдайларда тіршілік етуіне байланысты қалыптасқан бейімделушілігін айтады және адаптацияның кез келген түрлері гомеостаз механизмдері негізіңде пайда болады. Ол механизмдер түрліше болып келуі мүмкін: шағын бір мүше не ұлпалар деңгейінде; тұтас ағза деңгейінде. Гомеостаздың шағын не жүйелі формалары ағзаның физиологиялық көрсеткіштерінің сақталуында елеулі рөл атқарса, тұтас ағза деңгейіндегі гомеостаз механизмдері зиянды әрекеттерді жоюға бағытталады.

Гомеостаддың негізгі кұрамдық бөліктеріне мыналар жатады:

А) Жасуша тіршілігін қалыптастыратын материалдар:

Жасушаның өсуіне қажет заттар, энергия көздері - көмірсулар, белоктар, майлар;

Су;

Натрий хлориді, кальций басқа да бейорганикалық заттар;

Оттек;

Ішкі секреция гормондары.

В) Жасуша активтігіне әсер ететін сыртқы факторлар:

1. Осмос қысымы;

2. Жылылық;

3. Сутек ионының концентрациясы (РН-көрсеткіш) .

Г) Ағзаның қызметтік және құрылымдық біртұтастығын қалыптастыратын механизмдер:

1. Тұқым қуалаушылық;

2. Регенерация жене репарация;

3. Иммунобиологиялық қасиеті.

Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына ағзаның нервтік және эндокриндік реттелу механизмдерінің өзара әрекеттесуі салдарынан туындайтын ағзаның жалпы жауап реакциясына мысал ретінде стресс-реакцияларды жатқызуға болады. Ол қолайсыз тіршілік жағдайларының қалыптасқан ағза гомеостазын бұзу қаупі туған кездерінде дамиды.

Стресс (күйзеліс-реакция) - дегеніміз ең алдымен күңделікті өмірде ерекше, төтенше немесе экстремальды әсерлер нәтижесінде пайда болатын ағзаның адаптивтік реакциясы болып саналады. Сонымен қатар, күйзеліс кейде жүрек-тамыр ауруларының, жүйке бұзылуының, психикалық бұзылыстардың дамуының себебі де болуы мүмкін.

Күйзеліс құбылысының мұндай бір-біріне қарама-қарсы қасиетгерін табиғаттың белгісіз күштерінің барлық уақытта мақсатқа сай әсер ете бермейтіндігімен түсіндіруге болады. Мысалы, И. И. Мечниковтен бері қарай қабыну құбылысы ағзаның қорғаныстық реакциясы екендігі белгілі. Әйтсе де көптеген адамдар қабыну салдарынан дүние салады. Сол сияқты кұйзелісте. Бұл реакция бір жағынан ағзаның қорғаныстық реакциясы болса, екінші жағынан ол патологиялық құбылыстардың пайда болуына алып келуі мүмкін.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.