Халық ауыз әдебиеті туралы жалпы түсінік
1 Енисей жазба ескерткіштері
2 Батырлар жыры
3 Абайдың қара сөздері
4 Ахмет Байтұрсынов . әдебиеттанушы
5 Мәтелдің мақалдан айырмашылығы
6 Ахмет Ясауидің өмірі
7 Дауылдан кейін романы
8 Қазақтың халық әндері
9 «Абай жолының» эпопеялық сипаты
2 Батырлар жыры
3 Абайдың қара сөздері
4 Ахмет Байтұрсынов . әдебиеттанушы
5 Мәтелдің мақалдан айырмашылығы
6 Ахмет Ясауидің өмірі
7 Дауылдан кейін романы
8 Қазақтың халық әндері
9 «Абай жолының» эпопеялық сипаты
Адамзат баласы табиғаттың сыр-сипатын, жұмбағын, қоғам өміріндегі түрлі болмыстың мәні мен мақсатын, шындығы мен қайшылығын ой-сапа қуатымен, ғылыми-диалектикалық әдіспен зерттеп білсе, енді бірде көркем сөз өнері, соның ішінде өмір құбылыстарын образдық ой арқылы жеткізетін халықтың коллективтік творчествосы - фольклор шығармаларынан танып біледі.
Әр елдің, әрбір халықтың өзіне ғана тән фольклоры болады десек, с.оның сан-алуан нұсқалары қай дәуірде туған? Фольклор туындыларының, жаратушысы кімдер? Оның жанрлық, көркемдік ерекшеліктері, ұлттық және тарихи сипаты неде? Ауыз әдебиетінен бөлінетін ерекшелігі қайсы дейтін көптеген сауалдар туады. Мұның бәріне жауап беру үшін фольклор шығармаларының ерекшеліктерін зерттеп, анықтау қажет.
Образдан ойлау адам санасының өзгеше бір формасы. Ол қоғам дамуының қай сатысында туды дейтін мәсәле төңірегінде сан-салалы. пікірлер, ғылыми тұжырымдар болды. Солардың бірі алғашқы қауымдық құрылыс кезінде фольклор сөз өнері ретінде қалыптаса қойған жоқ еді дейтін пікірге сайып келсе, белгілі совет ғалымы В.Е.Гусев мұндай сыңаржақ тұжырымдарға тойтарыс бергенді. Қоғам дамуының сәби кезеңінде қалыптаса бастаған фольклор шығармалары мен халық поәзиясының табиғаты өзара жақьш. Осыған біз «халық ауыз әдебиеті» деген атауды да қосып жүрміз. Халық әдебиеті жазба және ауыз әдебиеті болып бөлінеді. Бірақ екеуі де образдық ойдың көрінісі, соның тікелей жемісі болып табылады. Бұлардың жасалу жолдары да бірдей емес. Алғашқысы қоғам дамуының белгілі бір сатысында, жазба мәдениеті шыққан кезеңде туады да, оның өмір көріністерін белгілі бір көзқарас, дәстүрлі әдеби әдіс, стиль және жанр ерекшелігінде суреттеп көрсететін жеке айтушылары болады. Ауыз әдебиеті болса, көркем ойлау мен көркем сөздің озық үлгісі ретінде қалыптасқан. Оның айтушылары халық арасынан шығып отырған. Келе-келе ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет сабақтасып, қатар дамып, көркем әдебиеттің арнайы екі саласын жасаған. Кейде олардың сюжеттері де ортақ болған. Бірінде ол далалық сипатқа (көп варианттылық, ауызекі айтылуы) ие болса, енді бірде қалалық (жазба) мәдениетке жақын көрінеді. Бұл екі арнаның басты айырматышылығы да осында. Сол себепті жазба әдебиетті былай қойғанда, ауыз әдебиетінің өзін фольклор шығармаларының қатарына қою кейде даулы көрінеді.
Әр елдің, әрбір халықтың өзіне ғана тән фольклоры болады десек, с.оның сан-алуан нұсқалары қай дәуірде туған? Фольклор туындыларының, жаратушысы кімдер? Оның жанрлық, көркемдік ерекшеліктері, ұлттық және тарихи сипаты неде? Ауыз әдебиетінен бөлінетін ерекшелігі қайсы дейтін көптеген сауалдар туады. Мұның бәріне жауап беру үшін фольклор шығармаларының ерекшеліктерін зерттеп, анықтау қажет.
Образдан ойлау адам санасының өзгеше бір формасы. Ол қоғам дамуының қай сатысында туды дейтін мәсәле төңірегінде сан-салалы. пікірлер, ғылыми тұжырымдар болды. Солардың бірі алғашқы қауымдық құрылыс кезінде фольклор сөз өнері ретінде қалыптаса қойған жоқ еді дейтін пікірге сайып келсе, белгілі совет ғалымы В.Е.Гусев мұндай сыңаржақ тұжырымдарға тойтарыс бергенді. Қоғам дамуының сәби кезеңінде қалыптаса бастаған фольклор шығармалары мен халық поәзиясының табиғаты өзара жақьш. Осыған біз «халық ауыз әдебиеті» деген атауды да қосып жүрміз. Халық әдебиеті жазба және ауыз әдебиеті болып бөлінеді. Бірақ екеуі де образдық ойдың көрінісі, соның тікелей жемісі болып табылады. Бұлардың жасалу жолдары да бірдей емес. Алғашқысы қоғам дамуының белгілі бір сатысында, жазба мәдениеті шыққан кезеңде туады да, оның өмір көріністерін белгілі бір көзқарас, дәстүрлі әдеби әдіс, стиль және жанр ерекшелігінде суреттеп көрсететін жеке айтушылары болады. Ауыз әдебиеті болса, көркем ойлау мен көркем сөздің озық үлгісі ретінде қалыптасқан. Оның айтушылары халық арасынан шығып отырған. Келе-келе ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет сабақтасып, қатар дамып, көркем әдебиеттің арнайы екі саласын жасаған. Кейде олардың сюжеттері де ортақ болған. Бірінде ол далалық сипатқа (көп варианттылық, ауызекі айтылуы) ие болса, енді бірде қалалық (жазба) мәдениетке жақын көрінеді. Бұл екі арнаның басты айырматышылығы да осында. Сол себепті жазба әдебиетті былай қойғанда, ауыз әдебиетінің өзін фольклор шығармаларының қатарына қою кейде даулы көрінеді.
1.1 Халық ауыз әдебиеті туралы жалпы түсінік
Адамзат баласы табиғаттың сыр-сипатын, жұмбағын, қоғам өміріндегі түрлі болмыстың мәні мен мақсатын, шындығы мен қайшылығын ой-сапа қуатымен, ғылыми-диалектикалық әдіспен зерттеп білсе, енді бірде көркем сөз өнері, соның ішінде өмір құбылыстарын образдық ой арқылы жеткізетін халықтың коллективтік творчествосы - фольклор шығармаларынан танып біледі.
Әр елдің, әрбір халықтың өзіне ғана тән фольклоры болады десек, с.оның сан-алуан нұсқалары қай дәуірде туған? Фольклор туындыларының, жаратушысы кімдер? Оның жанрлық, көркемдік ерекшеліктері, ұлттық және тарихи сипаты неде? Ауыз әдебиетінен бөлінетін ерекшелігі қайсы дейтін көптеген сауалдар туады. Мұның бәріне жауап беру үшін фольклор шығармаларының ерекшеліктерін зерттеп, анықтау қажет.
Образдан ойлау адам санасының өзгеше бір формасы. Ол қоғам дамуының қай сатысында туды дейтін мәсәле төңірегінде сан-салалы. пікірлер, ғылыми тұжырымдар болды. Солардың бірі алғашқы қауымдық құрылыс кезінде фольклор сөз өнері ретінде қалыптаса қойған жоқ еді дейтін пікірге сайып келсе, белгілі совет ғалымы В.Е.Гусев мұндай сыңаржақ тұжырымдарға тойтарыс бергенді. Қоғам дамуының сәби кезеңінде қалыптаса бастаған фольклор шығармалары мен халық поәзиясының табиғаты өзара жақьш. Осыған біз халық ауыз әдебиеті деген атауды да қосып жүрміз. Халық әдебиеті жазба және ауыз әдебиеті болып бөлінеді. Бірақ екеуі де образдық ойдың көрінісі, соның тікелей жемісі болып табылады. Бұлардың жасалу жолдары да бірдей емес. Алғашқысы қоғам дамуының белгілі бір сатысында, жазба мәдениеті шыққан кезеңде туады да, оның өмір көріністерін белгілі бір көзқарас, дәстүрлі әдеби әдіс, стиль және жанр ерекшелігінде суреттеп көрсететін жеке айтушылары болады. Ауыз әдебиеті болса, көркем ойлау мен көркем сөздің озық үлгісі ретінде қалыптасқан. Оның айтушылары халық арасынан шығып отырған. Келе-келе ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет сабақтасып, қатар дамып, көркем әдебиеттің арнайы екі саласын жасаған. Кейде олардың сюжеттері де ортақ болған. Бірінде ол далалық сипатқа (көп варианттылық, ауызекі айтылуы) ие болса, енді бірде қалалық (жазба) мәдениетке жақын көрінеді. Бұл екі арнаның басты айырматышылығы да осында. Сол себепті жазба әдебиетті былай қойғанда, ауыз әдебиетінің өзін фольклор шығармаларының қатарына қою кейде даулы көрінеді.
Енисей жазба ескерткіштері
Дүние жүзіндегі халықтар сияқты түркі халықтарының да өздеріне тән даму, қалыптасу тарихы бар. Ешбір тайпа, халық және ұлт тарихсыз болмайды.
Түркі тайпалары халық ретінде дүние жүзіне біздің дәуіріміздің VІ ғасырдың орта кезінен бастап-ақ белгілі бола бастады. Түркі тайпалары туралы құнды деректерді біз Батыс Европадағы Византия материалдарынан көбірек кездестіреміз. Бұл деректер түркі халықтары үшін баға жетпес тарихи және мәдени мұра болып есептеледі. Түркі халықтарының тарихи мұраларын шын мәнінде бағалай білу, олардың тарих, мәдениет және тіл тұрғысынан алғанда баға жетпес қазына екендігін көпшілікке жеткізу кезек күттірмейтін негізгі міндеттердің бірі. Бұл көне жазба нұсқаларынан тасқа қашалған мынадай сөздерді кездестіреміз: “Түркі бектері мен халық, мұны естіндер. Қандай сөздерім болса соларды мәнгі тасқа жаздырдым. Оларды көріңіз, ұғындар”. Бұл сөздер, арнаулар түркі халықтарының кейінгі ұрпақтарына арналған. ( Ғ. Айдаров “Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі”)
Қазақстан жерінде алғашқы тайпалық мемлекет соңғы үйсіндер дәуірінде ( ІІІ-VІ ғ.ғ) құрылды. Атақты ғалым Абел Ремюзенің пікірінше орхон жазуын пайдалана білген. Үйсіндірден кейінгі түрік қағанаты кезінде Орхон жазулары олардың мемлекеттік жазуына айналған. Бұл жазумен түркі қағандары Иранға, Византияға, Қытайға елшілік хат жазып жіберген, өлген адамдардың басына қойған құлыптасқа жоқтау жырларын ойып жазып отырған.
Бұл, негізінен жазулардың пайда болуы сауда қатынасының дамуына да тығыз байланысты еді. Сауда, айырбас, ақша белгілері мен тауар бағалары да жазуға мұқтаждық туғызды. ( Х. Сүйіншіәлиев Қазақ әдебиетінің тарихы. 25-бет)
Орхон-Енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы ХVІІ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Ең алғаш рет 1662 жылы Орхон-Енисей жазуы жөнінде хабар берген адам-Амстердам қаласының бургомитсрі Н. Витзен.
Ал Орхон-Енисей ескерткіштері үлгілерінің алғаш нарық көруі Сібірде 13 жыл айдауда болған Швед офицері Ф.И. Табберт-Стролленбергтің атымен тығыз байланысты. Оның 1730 жылы Стокгоьм қаласында неміс тілінде басылып шыққан “Европа мен Азияның солтүстік және шығыс бөлімдері” атты еңбегінде көне ескерткіштер туралы көптеген қызғылықты мағлұмат берілді.
Батырлар жыры
Батырлар жыры. Ауыз әдебиетінің бағы заманнан ескірмей ұрпақтан–ұрпаққа ауысып отырған күрделі де мол бір саласы — батырлар жыры. Бұл жырларды жыршы–жыраулар ғасырлар бойы қобызға немесе домбырыға қосып, белгілі бір әнмен айтып, ауыздан-ауызға таратып келген. Қазақ батырлар жырындағы басты қаһарман елін сүйген батыр, ал оның басты мақсат-мұраты — халқын, Отанын басқыншы жаудан қорғау. Батырлар жырының көпшілігінде халықтың түбегейлі мұң-мүдесі көкселеді. Батырдың халыққа қамқоршы болу арманы, сол жолдағы іс-әрекеті жырлануы арқылы оның өз-үй ішіне, өз руына деген сүйіспеншілігі, де айқындалады. Батырлар жырларынан ерте замандағы баласы жоқ қарттың, бастаушысы жоқ елдің басқадан жәбір-жапа көретіні де танылады. Басқыншылардан қорғайтын батыр жайлы жырлар ел қиялында осындай зарығу, торығу тұсында туады. Мұндай батырды халық қартайған ата-ананың амандығы үшін қажет деп біліп, оның көршілес рулармен де күш біріктіруін көздейді. “Алпамыс батыр”, “Қобыланды батыр”, “Ер Тарғын”, “Қамбар батыр” сықылды қазақ батырлар жырларында қалмақ, моңғол басқыншыларының шабуылы баяндалып, қазақ батырларының сол күрестегі ерлігі жырланады. Олардың отаншылдығы мен адалдығы, уәдеге беріктігі зұлымдық пен қиянатқа қарсы қойылады. Әрине батырлар жырындағы оқиғалардың тарихпен жанасымы өзінше болады. Бір жыр бірнеше ғасырды аралап, жүздеген жыршы-жыраулардың аузынан өтетіндіктен, онда әр ғасырдағы тарихи фактілер араласа жүреді. Сөйтіп, батырлар жырында “әр дәуірден құралған кезеңнен” алынған батырдың жиынтық бейнесі тұлғанады. Батырлар жырының бай идеялық мазмұнына сай сюжеті мен композициясы да өзгеше келеді. Бір оқиғадан екіншісі туып, кейіпкерлердің іс-әрекеті, қимылы жүйелі дамып отырады. Батырлар жырының өлеңдік құрылысы көбіне жеті, кейде сегіз және он буынды болып келеді. Жыр тармақтарындағы өлең өлшеміне қарай араласып, ауысып та келе береді.
Абайдың қара сөздері
Абайдың қара сөздері 1909 жылғы және одан кейінгі ілкі басылымдарда бірен-саран жарияланып, 1933 жылғы бір томдыққа ғана түгелдей енгізілген. Оны бас-аяғын құрастырып, мағынасына, тақырыбына қарай сұрыптап, жаңаша нөмірлеп, баспаға әзірлеп берген – Мұхтар Әуезов. Сол жинақта Абайдың өмірбаян мәліметтерін толықтырып, бүкіл шығармашылық мұрасын талдап, оның ғылыми өмірбаянының негізін салған да – Мұхтар Омарханұлы. Сол еңбегі кейінгі жылдары өңделе, толықтырыла келіп, “Абай Құнанбаев” атты көлемді монографиялық зерттеуге ұласқаны да баршамызға мәлім.
М.Әуезов осы монографиясында Абайдың өзге шығармашылық мұралары қатарында оның қара сөздеріне де жеке тарауша арнаған. Ұлы ұстаздың прозалық шығармалары жөнінде алғаш рет жүйелі ғылыми пікір айтқан да Мұхтар Омарханұлы болатын.
Бұл орайда Абайдың өлеңнен қара сөздерге қарай ойысып, жаңа бір өріске бет түзеуі жөніндегі Мұхаңның байқаулары назар аударарлық.
“1890 жылдардан бастап, – деп жазды М.Әуезов, – ұстаздық, үгітшілік жолына түскен соң, Абай өлеңді аз жазса да, “қара сөзбен” айтатын өсиетті көп жазады. “Ғақлия” деген өсиеттері сол 1890 жыл мен 1898 жылдардың арасында жазылған. 1891 жылдан соң өлеңмен айтпақ болған сөздерінің талайын қара сөз үгітіне айналдырып жіберген. Кей уақыттарда бірталай өлеңдердің сол қара сөзде айтқан пікірлерінен шығарып, өлең қылып кеткені де бар”.
Бұдан әрі монографияда Абай өмірінің соңғы 10-15 жылы ішінде Абай осы сияқты жаңа жанрды тауып, өлеңнен гөрі сол қара сөздерге көбірек уақыт бөлгені айтыла келе, бұрын Абай сөзін қадірлеп, оның әрбір жаңа өлеңіне ынтық болып отыратын ел адамдарының мына “қара сөздер” шыға бастаған соң, мұны өлеңнен кем көрмейтін болғаны атап көрсетіледі. Абай сөздерін молдаларға ақша беріп жазғызып, көшіртіп алып жүргенде, ең алдымен қара сөздерді тілейтіні, соған көп ынтығатыны баса айтылады.
Қара сөздерді талдауға келгенде М.Әуезовтің алдымен ауызға алатыны – олардың жанрлық ерекшелігі. Өйткені Абай мұрасы халыққа кеңінен таныс бола бастаған кезде, осы қара сөздердің жанры жөнінде әр түрлі пікірлер қалыптасты, әркім әр саққа жүгіртіп, өздерінің білген-қадерінше неше түрлі болжаулар айтысты. Абай мұрасын өздеріне тартқысы келген кейбір өзге мамандық өкілдері бұл сөздерді әдеби шығармаға жатқызбай, бөліп әкетіп, өздері иемденбек болған фактілер де байқалған.
Ахмет Байтұрсынов - әдебиеттанушы
Ахмет Байтұрсыновтың ғалым-теоретик, эстетик-сыншы тұлғасын айқындап беретін күрделі, толымды, жаңашыл туындысы Ташкентте 1926 жылы “Әдебиет танытқыш” (“Теория словестности”) деген атпен басылған. Араға екі-үш жыл салып, авторы ұсталып кеткен соң, бұл еңбек көпшілік арасына мол тарап үлгермеді. Бірақ қазақтың ұлттық әдебиеттануының ғылыми негізі, методологиялық арналары, басты-басты терминдері мен категориялары түп-түгел осы кітапта қалыптастырылған.
“Әдебиет танытқыштағы” қазақ әдебиетінің өзіне тән жанрлық формаларын топтап, жіктеп берудегі ғалым даналығына таң қаласың. Эпосты — әуезе, лириканы – толғау, драманы – айтыс деп бір қайтарып алып, сала-салаға жіктеп әкетеді; шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме, тарихи әңгіме, саясат шешен сөз, билік шешен сөз, қошемет шешен сөз, білімір шешен сөз, уағыз, көсемсөз (публицистика). Ауыз әдебиеті түрлері былай жіктеледі: ертегі, аңыз-әңгіме, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, бас қатырғыш – бұлар бір топ. Батырлар жыры, тарихи жыр, айтыс өлең, үгіт өлең, толғау, терме – бұлар екінші топ. Мысал, ділмар сөз (афоризм), тақпақ, мақал, мәтел – бұлар үшінші топ. Тойбастар, жар-жар, неке қияр, беташар, жоқтау, жарапазан, бата – бұлар төртінші топ. Жын шақыру, құрт шақыру, дерт көшіру, бесік жыр – бұлар бесінші топ. Сан алуан фольклорлық шығармаларды топтап, саралауға мүмкіндік беретін сауықтама, зауықтама, сарындама, салттама, ғұрыптама, қалыптама деген терминдер қазіргі ұғымымызға өзі сұранып тұр.
Қазақ әдебиетін дәуірлерге бөлуде де толып жатқан жаңалық бар. Хисса, хикаят, насихат, мінажат, мақтау, даттау, шығармаларды діндар дәуір әдебиетіне жатқызса, сындар дәуір әдебиетіне ұлы әңгіме (роман), ұзақ әңгіме (повесть), әңгіме кірмек. Лирика түрлерін саф толғау, марқайыс толғау, налыс (мұңайыс) толғау, намыс-таныс толғау, сұқтаныс толғау, (даттау, қаралау, наз) деп жіктеу, мазақ, мысқыл, қулық, сықақ, әзіл деп саралау, тартыс түрлерін әлектеніс, әуреленіс, азаптаныс деп таратып әкетуге де қайран қаласыз.
Қысқасы, “Әдебиет танытқыш” кітабындағы бірқыдыру термин, ұғым, категория әдеби тілімізге, ғылыми оралымға кезінде кіргенін айта отырып, бұл еңбекте эстетикалық ойлау жүйемізді әлі де байыта түсетін тамаша қазына, ересен тапқырлықтар бар екенін көрсетуіміз қажет. Сонымен Ахмет Байтұрсынов қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салған, тұңғыш әдебиет теориясын жазған ғалым екендігін мойындамау шындық алдындағы қиянат болар еді.
Ахмет Байтұрсыновтың әдеби-ғылыми мұрасының ішіндегі ең көлемді және айрықша тиянақталған тұжырымды еңбегі – “Әдебиет танытқыш”. Шолу ретінде, атүсті айтылғанмен, бұл еңбек дәлді зерттеліп, әділ бағасын әлі алған жоқ.
Жұмбақтар,
Тартылған екі арқаны ұзын бойға, Сөйлеуге сондай шебер тапсаң айла. Әр жерде аршындалған балдағы бар, Ойнайды оң бармағың білсе қайла. (Домбыра) Бір нәрсе өзі жансыз ырғатылып, Өзінің аяғы жоқ бір мақұлық, Жаз болса көк шалапты сапырады, Шөмішін бір шығарып, бір батырып. (Қайық) Ізі бар қадамы жоқ, аяғының, Тимейді ұшы жерге таяғының. Қос қолын хайуанға арта салып, Салады әуезіне баяғының. (Арба) Жапанда бір нәрсе бар аузы жабық, Ашылар мезгілінде баурын жазып. Ішінде толып жатқан қазнасы бар, Қорек қып пайдаланар тамам халық. (Кітап, оқу) Ақпарат 2007 жылғы №2 Балапан журналынан алынған
1. Тартылған екі арқаны ұзын бойға,
Сөйлеуге сондай шебер тапсаң айла.
Әр жерде аршындалған балдағы бар,
Ойнайды оң бармағың білсе қайла.
(Домбыра)
2. Бір нәрсе өзі жансыз ырғатылып,
Өзінің аяғы жоқ бір мақұлық,
Жаз болса көк шалапты сапырады,
Шөмішін бір шығарып, бір батырып.
(Қайық)
3. Ізі бар қадамы жоқ, аяғының,
Тимейді ұшы жерге таяғының.
Қос қолын хайуанға арта салып,
Салады әуезіне баяғының. (Арба)
Мақал-мәтелдердің жанрлық белгілері
Мақал - мәтелдер – халықтың сан ғасырлық өмірлік және еңбек тәжірибесінен туған даналық ойлары. Қоғамдық өмірдің түрлі көріністерін, адамдар арасындағы қарым-қатынас, адам болмысы, өмірдің мәні, жақсылық пен жамандық жайын саралап, көркем бейнелейтін тағлымды әрі көркем жанр. Мақал мен мәтел – халық ауыз әдебиетінің ең шағын түрі.
Мақал-мәтел дегеніміз халықтың нақыл сөздері, белгілі бір ойды ықшам түрде, ұтымды, өткір етіп айтып беретін кестелі сөз (1,193б.).
Мақал–мәтелдердің жиналуы мен зерттелуі
Қазақ мақал-мәтелдерін жинап, зерттеу ісі ХІХ ғасырда қолға алынды. Қазақ мақалдарын жинап, баспа жүзіне шығарушылар: В.В. Радлов, М. Терентьев, Ф. Плотников, Н.И. Гордеков, А.В. Васильев, Н.Н. Пантусов, В. Катаринский т.б. Сондай – ақ, қазақтың ХІХ ғасырдағы зиялылары Ы. Алтынсарин, Ш. Уәлиханов мақал-мәтелдерге алғаш ғылыми баға берушілер болды.
Ең алғаш қазақ мақал-мәтелдерін жариялаған Ы.Алтынсарин (Қазақ хрестоматиясы. Орынбор, 1879). Одан кейін 1899ж. Орынборда В.В. Катаринскийдің Сборник киргизских пословиц жинағы жарық көрді. Ә. Диваев 1923 ж. Мәскеуде Мың бір мақал, 1927ж. Ташкенде Қазақ мақалдары атты жинақтар шығарса, 1935ж. Ө.Тұрманжанов Қазақ мақалы мен мәтелдері деген атпен жариялады.
Сөз мәйегінің 2 мыңнан аса үлгісіне этнолингвистикалық түсініктемесін жасап, соңғы жылдарда түбегейлі зерттеген ғалым – академик Ә.Қайдари (Халық даналығы Алматы, 2004). Қазір мақал - мәтелдерді арнайы зерттейтін паремиология деген ғылым саласы бар.
4.3 Мәтелдің мақалдан айырмашылығы
Мақал мен мәтелдің қосарланып қолданылатыны, кейде тіпті ара жігін ажыратып алудың қиындығы екі жанрдың табиғи туыстығында. Бірақ олардың өзара айырмашылықтары бар. Академик Ә.Қайдар мақал мен мәтелдің айырмасын мынадай параметрлермен айқындаған: Мақал-мәтелдің жалпы мағынасы оның құрамындағы компоненттердің (мақал және мәтел) тура мағыналарынан туындаса, мәтелдердің жеке мағынасы оның астарлап айтылған ауыспалы, идиомалық мағыналарын негізінде қалыптасады... Екінші параметрі мақал, әдетте, жалпылама мағынаны білдірсе, мәтел белгілі бір ситуацияға (жағдаятқа) байланысты іске асқан, не асуға тиісті құбылыстың, іс-әрекеттің тек өзіне ғана тән мағынасын білідіруге бейімділігі. Мұны жалпақ тілмен айтқанда мақал болған, болатын және болып жатқан құбылыс пен процестің өзгеру, даму, алмасу т.б. себептерін де және одан шығатын нәтижені де бірден, қолма-қол баяндаса, мәтел сол процестің өзін ғана атаумен шектеліп, оның немен тынатынын, қандай нәтиже беретінін нақтылап баяндамайды, яғни процестің себебін атайды да, салдарын тәптіштеп атамай, астарлап, бейнелеп қана аңғартады (3, 56-57б.).
Мақал толық тұлғалы, онда айтылатын ой тұтас келеді. Ол бірнеше толық сөйлемнен құралады. Мақал жеке тұрып тиянақталған ойды білдіреді. Мысалы, Ел іші - өнер кеніші немесе Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады. Ал мәтел мақал сияқты толық сөйлем түрінде құрылмай, сөз тіркесі немесе сөйлемше түрінде жасалды. Мәтел жеке тұрып тиянақты ойды бере алмайды, тек айтылмыш ойды ажарлап, бейнелеп жеткізу үшін қолданылады. Мәселен, Соқыр тауыққа бәрі бидай не Ауырдың үстімен, жеңілдің астымен т.б. Мәтелде ой тұспалмен, емеурінмен білдіріліп, сөз орайына келтіріліп, сөз қосып айтылғанда ғана толысып, жетіліп тұрады.
Мақалда халықтың сан ғасырлық тарихы мен тәжірибесі бірер ауыз сөзбен тұжырымдалып, жинақталып беріледі. Мақалға шұбалаңқылық, артық сөз жат. Мақалда логикалық ой мен көркем ой бірлесіп келіп ерекше бір айшық түзеді.
Мақал мен мәтел - өте көне жанрлар. Оның көнелігін ежелгі жазба ескерткіштерде сақталған мақал-мәтелдер арқылы дәлелдейді.
Ахмет Ясауидің өмірі
ХІ-ХІІ ғасырларда жасаған атақты түркі сопысы, кемеңгер ойшыл, дарынды ақын Ахмет Ясауи Исфиджаб (Сайрам) қаласында дүниеге келген. (Ахмет Ясауидің қай жылы дүниеге келгендігі жайында ғалымдар арасында көптеген пікірлер бар. Мәселен, К.Эраслан оны 1083 жылы туылды десе, М.Жармұхамедов 1103 жылы туылды дейді, А.Ахметбек 1093-94 жылы туылды десе, Дәуітұлы 1040 жылы туылды дейді.)
Исфиджаб - Тарым өзеніне қарасты, Шахир өзеніне құятын маңдағы Жібек жолының бойында орналасќан кішкене қалашық. Осы бiр қала 840 жылы Нұх бин Әсәд басшылығымен Самани әскері жаулап алғандығы және халќы көп ұзамай, ислам дінін ќабылдағандығы тарихи жазбаларда кездеседi. Кейін бұл ќала ќарахандыќтардың ќол астына өткен, Иыған Тегін Сүлеймен Бұғра хан Талас немесе осы Исфиджабта туылған. Аталмыш қала ќарахандыќтардан кейiн Хорезмшах құрамына, одан кейін Шыңғысханның иелігіне өтті.
әл-Маќсиди өз заманындағы Исфиджаб (Сайрам) ќаласы туралы былай деп кеңінен мәлімет береді: “Исфиджаб үлкен сауда орталығы, ол әсіресе киім саудасымен танымал. Бұл ќалада төрт есікті мешіт орналасќан және мешіттің әр есігінің алдында ќонаќжай шатырлар бар...
Абай жолы – Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің әлемге әйгілі роман-эпопеясы.
Абай жолы – қазақтың көркем прозасын классикалық стиль деңгейіне көтеріп, әлем әдебиетіне биік эстетикалық талғам, көркемдік қуат әкелген үздік туынды. Әуезов өзінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрін барлық қырынан энцик. деңгейде жан-жақты ашып көрсеткен. Қазақтың дана ұлы Абай образын, мәңгілік тұлғасын сөз өнерінде өзгеше даралықпен сомдаған.
Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясы әлемдік деңгейде: ХХ ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі (Луи Арагон), Бұл тамаша эпопея бізге тұтас бір әлемді сыйға тартты, табиғаттың, тұрмыстың небір ғажайып картиналарымен, адам құштарлықтарын сипаттауымен бізді іңкәр етті (Н.Тихонов). Шынында, бұл қазақтар – неткен ғажайып халық! Осы кереметтік Абай романында қандай тамаша суреттелген! (Б.Матип) деген жоғары баға алды. Сондай-ақ бұл роман-эпопея қазақ халқын, қала берді бүкіл түркі әлемін дүние жүзіне танытқан ұлы шығарма ретінде де танылды.
Ш.Т.Айтматовтың Өз басым өзге елге сапарға шығып, өзге жұрттың табалдырығын аттай қалсам, әрқашан қасиет тұтып, өзіммен бірге қастерлеп ала жүретін екі түрлі асылым бар: бірі – Манас, бірі – Мұхтар Әуезов деуі осыны айғақтайды. Абай жолы роман-эпопеясы жазушының ұзақ жылғы ғылыми ізденістері мен көркемдік танымының жемісі. 30-жылдарда Абай мұрасына әр қилы баға беріліп, қым-қиғаш пікірлер айтысы туғанына қарамастан Әуезов Абайдың өмірі мен ақындық жолына байланысты зерттеулерін тоқтатқан жоқ. Л.С.Соболевпен бірігіп жазған Абай трагедиясын 1939 ж. Мәскеуде бастырды, кейін ұлы ақынның өмірін бейнелейтін опера либреттосын, киносценарий жазды. Абай трагедиясында оның жанрлық ерекшелігіне байланысты ақын өмірінің соңғы кезеңі, яғни хакім Абай бейнеленген. Бұл трагедияға дейін-ақ Әуезов Абай жайында роман жазуға бел байлаған. Әуезов алғашқыда екі кітаптан тұратын Абай, одан кейін мұның жалғасы болып табылатын Абай жолы (бұл да екі кітаптан тұратын) романын жазды.
1-кітабы 1942, 2-кітабы 1947, 3-кітабы 1952, 4-томы 1956 ж. жарыққа шықты. Алғашқы екі кітаптан тұратын Абай романы үшін жазушыға КСРО Мемлекеттік сыйлығы (1949) беріліп, төрт томдық Абай жолы роман-эпопеясы жарық көргеннен кейін ол Лениндік сыйлық лауреаты (1959) атанды.
Абайдың заманы, өмірі мен өнерпаздық, қайраткерлік, ұстаздық өнегесі жайында кесек көркем шығарма жазуға Әуезов мол дайындықпен келді. Абай жолында қазақ қоғамының алуан түрлі топтары кең қамтылып, сан қырлы тұтас галерея жасалған. Аса мол өмірлік материалды, әдеби, этнографиялық мұраларды алғырлықпен игеріп, көркемдік әр берген. А. ж. роман-эпопеясында қазақ халқының этногр., діни, жалпы мәдени-танымдық дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару мен той жасау, кісі өлімі мен аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға билік айту, аң аулау мен табиғат көріністері, т.б. – бәрі бар. Жазушы Абай дәуірін көркем суреттеуде тарихи процестер мен құбылыстар мәніне терең енуі арқылы ғыл. зерделілік пен көркемдік танымды шеберлікпен ұштастырады.
Абай жолында жай ғана тарих емес, көркемдік ойдың көрігінен өткен, сомдап бейнеленген өмір шындығы, халықтың тағдыры, өткені мен келешегі жайындағы терең толғаныс. Қоғамдық мәселелерді толғайтын жазушы өз дарынына қарай – ойшыл, тарихи жанрда жазса – тарихшы, сан алуан адамдардың қарым-қатынасын, мінезін, құлқын, ісәрекетін терең ашып көрсете алса – психолог. Сондықтан да эпопеяда тарихи шындық, өмір философиясы мен поэзиясы суреткерлік шеберлікпен әдемі ұштастырылған. Абай жолы эпопеясының танымдық мәні туралы айтқанда Абай заманын, сол ортаны, Абайдың ақындық, азаматтық тұлғасын, өнерпаздық жолын танытуы арқылы әдебиеттану, соның ішінде абайтанудың өзінің одан әрі өрістеп, дамуына әсер-ықпалы да аса зор болды.
Дауылдан кейін романы
Қазақ әдебиетінің көрнекті туындысына айналған Қарағанды романы (1952) мен жазушы шығармашылығының бір шыңы – Дауылдан кейін (1960) романы басылып шығады. Соңғы жылдары өз басынан кешкенін, көргенін ғұмырнамалық Көз көрген романында жинақтады.
Өте маңызды тақырыптарға арналған бұл романдарға кең тұрғыдан қарау керек. Жиырмасыншы жылдардағы кескілескен таптық тартыс, қалың бұқараның рухани өзгеруі, ауылдың өзгерісі ен далаға өнеркәсіп алыптарының салынуы – феодалдық құрылыстың тас-талқаны шығып, жаңа бір қоғамның қанат жаюы кең бейнеленген кең құлашты шығармаларға айналды.
Қазақтың шешендік сөздерін өзге жұрттың атақты адамдары, ғалымдары жоғары бағалады. Шешендік сөздер нұсқаларын академик В.В.Радлов (XIX ғ.) зерттеп жинаған болатын. Ол: "Қазақтар... мүдірмей, кідірмей, ерекше екпінмен сөйлейді. Ойын дәл, айқын ұғындырады. Ауыз екі сөйлеп отырғанның өзінде сөйлеген сөздер ұйқаспен, ырғақпен келетіндігі соншалық, бейне бір өлең екен деп таң қаласын", – деп көрсете отырып, әсіресе қазақ тілінің тазалығы мен табиғилығын дұрыс аңғарып, қазақтардың сөзге тапқырлығы мен шешендігі өзіне ерекше әсер еткенін жазған.
Сондай-ақ, қазақтың шешендік, тапқырлық, нақыл сөздерін жинап жариялағандардың бірі – Ыбырай Алтынсарин. Ол халық даналығының жас өспірімдерді тапқырлыққа, өткірлікке, адамгершілікке баулитын тәрбие құралы екенін жете танып, өз еңбектеріне орнымен енгізіп, пайдалана білді.
Шешендік сөздерді алғаш зерттеушілердің бірі – М.Әуезов. "Қазақ әдебиеті тарихы" (1927 ж.) еңбегінде "Билер айтысы" деген арнаулы тақырыппен шешендік сөздердің кейбір түрлеріне мысалдар келтіреді. Ауыз әдебиетінде алатын орны мен халықтық сипатына дәлелді ғылыми тұжырымдама береді. Ауыз әдебиеті мұраларын зерттеп, жинап, ерекше еңбек сіңірген ғалым-лингвист А.Байтұрсынов шешендік өнерді жеке алып қарастырып, құнды пікірлер білдірді (1926 ж.). Шешен сөз, көсемсөз, дарынды сөз деп үш топқа бөліп, әрқайсысын қолданыс орнына қарай (саясатқа қатысты, сотта сөйлеу, қошемет сөздер, ғалымдардың ғылыми тақырыптағы сөзі, діни уағыз сөздер) іштей тағы беске бөліп, әрқайсысына қысқаша түсініктер, тың анықтамалар берген.
Шешендік сөз терең ойға, ұтқыр шешімге, тапқыр логикаға құрылады.
Халық мақалдарында: "Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді", "Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ", "Қылыш жарасы бітеді, тіл жарасы бітпейді", "Аталы сөзге арсыз ғана тоқтамайды", – деп сөзді айтушыға да, оған құлақ қоюшыға да биік талап қойған. Демек, шешеннің ең негізгі құралы – сөз. Ол тындаушының жүрегіне жетіп, ерекше сезімге бөлеген.
Сөз туралы Бөлтірік шешен: "Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт, кімге, қай жерде, қай кезде, қалай сөйлейтініңді біл", – деп толғайды. Бұлар – "Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіретін, жауласқан елдің арасына бітім айтатын, күлгенді жылатып, жылағанды жұбата алатын даналық сөздер иесі". Мұндай сөз білетін, жөн білетін адамға ел ісіне араласуға, халық атынан сөйлеуге құқық берілген. Шешендік өнер — көрген-білгенді көкейге тоқып, көп үйреніп ізденудің арқасында талай айтыс-тартысқа түсіп, жалықпай жаттығу арқылы жетілетін өнер.
Қобыланды батыр
Немістің әйгілі ғалымы Альфред Вебер былай деп жазады: "Орталық Азиядан шыққан көшпелі халықтардың Қытай, Үндістан және батыс елдеріне баса-көктеп жетуі (ежелгі дүниенің осынау ұлы мәдениеттері көшпелілерден жылқыны пайдалануды үйренді) дүниенің үш атырабына да бірдей ықпал етті, ат үстіндегі көшпелі халықтар дүниенің кеңдігін таныды. Олар ежелгі дүниенің ұлы мәдениеті бар мемлекеттерін жаулап алды. Қиын-қыстау тіршілік пен қауіп-қатері мол жорықтар арқылы дүниенің жалғандығын түсінді, үстем нәсіл ретінде олар дүниеге ерлік пен трагедиялық сананы орнықтырып, оны эпос түрінде паш етті”. (Карл Ясперс. Смысл и назначение истории. – Москва, 1991. 46 бет).
Яғни, Альфред Вебер көшпелі түрк халықтарын әлемде алғашқы эпос тудырушы халық ретінде даралап көрсетеді. Ақиқаты да солай. Қазіргі этнологтардың есебінде жер бетінде 4-5 мыңдай этножаралым болса, солардың санаулылары ғана эпос туындата алған. Бұл ретте, Батыс жұртынан "Иллияда” мен "Одиссеяны” тудырған байырғы гректерді, Шығыс жұртынан "Махабхарата” мен "Рамаянаны” әкелген үнділерді ғана атауға болады. Ал, мүйізі қарағайдай қытай, славян халықтары эпос тудыра алған жоқ.
Ғалымдардың зерттеуінше, қазақ халқында, варианттарымен қосып есептегенде, мыңға тарта эпикалық туынды бар екен. Солардың ішінде бір ғана "Қобыланды” жырының 29 нұсқасының бар екенін және оларда әрісі сақ-ғұн заманының, берісі қалмақ-жоңғар кезеңінің белгілері жалғасып отыратынын ғалымдар әлденеше рет жазған еді.
Қазақ эпосы жайында алғаш пікір білдіріп, көңіл аударған ғалымдар – В.Радлов, И.Березин, Г.Потанин, Ш.Уәлиханов, А.Алекторов, Ә.Диваевтар еді. Бертінде терең зерттеген ғалымдардан М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Е. Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, О.Нұрмағамбетоваларды ерекше атауға болады.
Академик М.Әуезов эпостық шығармалар турасында: "Бұл дастандар көбіне сонау бір бағзы замандарда Орта Азияны, Қырым мен Еділ бойын жайлаған көшпелі тайпалар басынан кешірген нақтылы тарихи оқиғалардың поэтикалық көрінісі болып табылады. Батырлар жырының кейіпкерлері – Қобыланды, Қамбар, Тарғын сияқты аға батырлар мен Алпамыс, Сайын тәрізді батырлардың есімдері тарихи оқиғаларға байланысты”, – деп жазғаны баршаға аян.
Батырлар жырын, байтақ эпостарымызды кеңестік кезең таптық көзқарас тұрғысынан бағалап, оқытпады. Сөйтіп, сан ұрпақ ата-бабасынан қалған телегей-теңіз мұраны, ғажайып жырларды оқымай келді. Мұның өзі түптеп келгенде, нәрестені анасының емшегінен айырғанмен бірдей еді. 1951 жылы "Манас” эпосына арналған халықаралық конференцияда Мұхтар Әуезов жырды Ленинградта аспирант болып жүргенде оқығанын айта келе: "Манас халық эпосы, Күлтегінге ділгір болған халық Манастай батырды туғызбай тұра алмаған, ең ұлы эпостар деп жұрт "Иллияда” мен "Одиссеяны” атайды, көлемі жағынан әлемде "Манасқа” тең келер эпос жоқ. "Манасты” күзде қой күйек байлағаннан бастап жырласа, ас, намаз, дәрет мезгілін есептемегенде, көктемде қой қоздағанға дейін жырласа таусылмайтын жойқын, теңдесі жоқ, телегей теңіз жыр” – деп халық мұрасын алғаш рет қызғыштай қорып, сөйлегені есімізде. Бұл сөз "Манас” туған халқына жат саналып жүрген заманда бұлттан шыққан күндей жарқ ете қалып еді.
"Манасты” манасшылар жырлаған. Соңғы манасшы Қаралаев Саяқбайдың өнерін көзіміз көрді. Кешегі Сүйінбай, Майкөт, Жамбыл, Кенендер де "Манасты” өзінше жырлаған еді.
Эпостық мұраларды, ондағы тарихи тұлғаларды терең зерттеп, көп тер төккен кісі – академик Әлкей Марғұлан. Ғалымның еңбектерінде эпостық жырлардың деректері негізінен тарихи шындыққа сәйкес келетіні, жұртымыздың басынан кешкен ұлылы-кішілі оқиғалардың туындысы және халық даналығының айқын ескерткіші екендігі айтылады. Оларға әр кезде өмір сүрген халық батырларының ерліктері арқау болғаны ескертіледі. Сонымен қатар, Ә.Марғұлан қазақ эпосы өзінің қалыптасып даму тарихында ХІІІ ғасырға дейінгі екі кезеңді (көне заман және VІ-ХІІ ғасыр арасы) басынан кешіргенін және сол кездерде эпостық шығармаларымыздың алғашқы үлгілері туғанын қадап жазады.
М.Әуезов өзінің қазақ әдебиеті тарихы туралы зерттеуінде біздегі батырлар жырының ең көне үлгілері есте жоқ ескі заманда туған дейді, Қ.Жұмалиев қазақтағы батырлар жырының алғашқы үлгілері қазақ батырларының ертедегі ру бірлігін қорғау жолында жасаған ерліктерін жырлау негізінде туған деген тұжырым жасайды.
Қазақ эпостарының ішінде ең көп зерттелгендерінің бірі – "Қобыланды батыр” жыры. Қобыланды жөніндегі аңыз-әңгімені алғаш рет баспа бетіне түсірген кісі – В.Радлов. Содан бері бұл жыр әлі күнге дейін зерттеу нысанасына айналып келеді.
"Қобыланды батыр” жыры жайындағы алғашқы келелі сөзді Әлихан Бөкейхановтың "Туркестанские ведомости” газетінде жарияланған "Женщины по киргизской былине Кобыланды” деген көлемді зерттеу мақаласынан кездестіреміз.
Академик Мұхтар Әуезов өзінің 1925 жылы "Таң” журналына жариялаған "Қобыланды батыр” атты зерттеуінде бұл жырға "эпопея дерлік жыр” деп баға береді. "Қобыланды батыр” жырын ғалым Мәлік Ғабдуллин де егжей-тегжейлі зерттеді: 1947 жылы "Қобыланды батыр жырын ғылыми зерттеудің проблемалары” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады, 15 түрлі нұсқасын жариялады.
Сонымен қоса, "Қобыланды батырды” Марабай, Мергенбай жырау, Біржан Толымбаев, Айса Байтабынов, Мұрын Сеңгірбаев, Көшелек Еламанов, Шапай Қалмағамбетов, Құлзақ Амангелдиев, Нұрсейіт Битілеуов, Рахмет Мәзқожаев, Сүйінішәлі Жаңбыршыұлы, Қашқынбай жырау, Қали Нұрпейісов, Қалмағамбет Жамболов, Құлзақ Амангелдин, Әбілда Жүргенбаев, Ержан Ешімов, Шәкір жырау, Сыр бойының белгілі жыршысы Тұяқбай жырлаған. Қарақалпақстандық қазақ жыршыларынан: Қуанышбай Досымбаев, Тәжік жырау, Қарлыбай Қалжанов, Жақсылық Төлепов, Қошақан Туатаев, Ережеп Аманжолов, Төребай Құрбанов жырлаған. Бұлардың қай-қайсысы да "Қобыланды батырды” өзінше жырлаған, бір-бірін қайталамаған, жырдың көпшілікке таныс сюжетіне жанынан жаңа әңгімелер қосып айтқан. Жырдың айтушылары мен нұсқаларының мол болуы бұл жырдың халық арасына мейлінше көп таралғандығын білдіреді. Осылардың ішінде академиялық оқулыққа енгені Марабай нұсқасы.
Бұл жырдың 9 мың жолдық нұсқасын Ақтөбе топырағында ақын Нұрпейіс Байғанин да жырлаған.
– Мен "Қобыландыны” он жеті жасымнан жырладым, тұқымы жыршы Махует деген ақыннан үйрендім. Махуеттің әкесі Ділмағамбет, Ділмағамбеттің әкесі Бітеген, Бітегеннің әкесі Терлікбай, Терлікбайдың әкесі Бақы, Бақының әкесі Жаскелең, Жаскелеңнің әкесі Текберген деген атақты жыраулар өтіпті. Атадан балаға "Қобыландының” мен айтатын осы желісі қалған екен” – дейді Нұрпейіс.
"Қобыланды батыр” көлемді жыр болып бірден туа салмаған. Ол өзінің қалыптасып даму процесінде халықтың тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өмірдің әр алуан талап-тілегіне сәйкес елеулі өзгерістерге ұшыраған; әрбір тарихи кезеңнің, қоғамдық ой-сананың, түрлі көзқарастардың көптеген әсерін бойына сіңірген.
Мәселен, жырдың Марабай, Мергенбай, Біржан, Құлжан, Досжан айтқан нұсқаларында Қобыландының алысатын жаулары кілең қызылбастар болып келеді, ал, Нұрпейіс, Айса, Мұрын жырлаған нұсқаларда бас кейіпкер қалмақтармен күреседі. Батырлық жырларда "қызылбас”, "қалмақ” деген атаулар әр кезеңдегі шапқыншы жаулар ретінде бірінің орнына бірі ауысып айтыла береді. Бұл жағдай тек қазақта ғана емес, көршілес қарақалпақ, өзбек, қырғыз, түркімен халықтарының эпикалық шығармаларында да жиі кездеседі.
"Қобыланды” жыры – тайпалық эпос түрінде туып, бірте-бірте жалпыхалықтық жырға айналған қазына. Қазан төңкерісінен бұрынғы фольклортану ғылымында бұл жырды орыс патшасы Иван Грозныйдың 1552 жылғы Қазан хандығын жаулап алу оқиғасымен байланыстыра қарау басым болды. Кезінде Мәлік Ғабдуллин бұл пікірге қарсы шығып, "Қобыланды” жырының одан үш жүз жыл бұрын ХІІІ ғасырдағы парсы жерін билеген Шыңғыс ханның ұрпағы Ғазан ханға қарсы күрестің барысында туған эпос екенін жазған еді. Жалпы, "Қобыланды” жырының нұсқалары батырды бес түрлі кезеңге апарып телиді. Солардың алғашқысы ІХ-Х ғасырлардағы пешенег дәуірі, екіншісі ІХ-ХІ ғасырлардағы оғыз-қыпшақ заманы. Үшінші-төртінші кезең ХV-ХVІ ғасырлардағы Ноғайлы ордасы мен Өзбек-Қазақ ұлысы кезеңімен байланысты. Ал жырдың қайсыбір нұсқалары батырды бергі ХVІІІ ғасырдағы Жоңғар жорығына араластырады. Әлбетте, мұның бәрі фольклор заңдылығына сәйкес, осы жырды жырлап таратушы жыраулардың елін сүйген, елі сүйген баһадүр батырға ділгірлігінен, белдеуден ат кетпеген беймаза замандардағы халықтың батырға зәрулігінен туған.
Шын мәнінде Қобыландының өмір сүрген дәуірі белгілі. Бұл — тарихи ақиқат. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі шыққан төл энциклопедиямызда мынадай жолдар бар: "Қара қыпшақ Қобыланды – (шамамен ХV ғасырда өмір сүрген) батыр, тарихи қайраткер. Көшпелі өзбек мемлекетінің негізін қалаушы Әбілхайыр ханның бас батыры. Қазақ шежіресінде Қобыландыны Қара қыпшақтан тарайтын Тоқтарбайдан туғызады. Қобыландыдан Беркімбай, Беркімбайдан бес таңбалы Қыпшақ ұрпақтары өрбиді... Ел аузындағы деректерге қарағанда, оның бейіті Қобда өзенінің бойында”, – делінген. Қобыланды батыр – шын мәнінде қайталанбас эпостық образ деңгейіне жеткен тарихи тұлға. Кейінгі кешенді зерттеулер Қобыланды батырдың ХV ғасырда Сырдың бойында хандық құрған Әбілхайыр тұсындағы Өзбек-Қазақ кезеңінде өмір сүргенін айғақтайды.
Ғалым Әуелбек Қоңыратбаевтың жазуынша, Қобыланды батыр Әбілхайыр ханның екі төбе биінің бірі болған. Себебі, әзірге белгісіз, Қобыланды ханның "Ақжол” биі атанып кеткен екінші биі Дайырқожаны ұрып өлтіреді. Жырда айтылатын Дайырқожаның әкесі Қотан жыраудың: "Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным, сексен асып таянғанда тоқсанға, тұра алмастай үзілді ме жұлыным, адасқанын жолға салдық бұл ноғайлы ұлының, аққан бұлақ, жанған шырақ жалғыз күнде құрыдың, Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным!” деп келетін жыр жолдарының өзі батырдың Өзбек (Әбілхайыр) хандығының іргесі шайқалатын тұста ғұмыр кешкеніне дәлел бола алады.
Сүйінбай Аронұлы (1815-1898) – 19-шы ғасырдағы Жетісу ақындарының алтын діңгегі, айтыс ақыны. Алматы облысының Жамбыл ауданында туған. Сүйінбай жастайынан жыраулығымен елге танылды. Жамбыл ақын Менің пірім - Сүйінбай, сөз сөйлемен сыйынбай деп оны ұстаз тұтты. Ақынның арғы атасы Күсеп Жиенқұлұлы жауынгер ақын, жыршы, күйші, қобызшы болса, оның үлкен ұлдары Жаңбыршы мен Жаманақ қазақ арасына жыршы, қобызшы, күйшілігімен белгілі, ал кенже баласы Арон жастайынан өткірлігімен, мәмлегер шешендігімен ел ауызына ілікті. Атадан балаға жалғасқан ақындық, шешендік өнер Сүйінбайға да дарыды. Сүйінбайдың өзінен үлкен Жаманшыл, Жұмық деген ағалары, Оспан атты інісі сыншыл, бірқақпай өлеңдерімен ауыл арасына танымал болды. Бұл жөнінде Жаманшыл Сүйінбайға: Отбасында мен жүйрікпін, шаршы топта сен жүйріксің дейді екен. Тарихи деректерде Қоқан шапқыншылығының әсерінен жан-жаққа бытырай көшіп, қиын-қыстау кезеңде іргесі ыдыраған қазақ руларының басын біріктіруде Сүйінбай мен Сарыбай бидің ықпалы зор болғандығы айтылады. Осы тұста ақын халықты қоқандықтарға қарсы тұрып, тәуелсіздік үшін күресуге шақырды. Ол Өтеген батыр, Қарасай батыр, Саурық батыр, Сұраншы батыр, Жабай батыр сияқты толғаулар шығарды. Аумалы-төкпелі қоғамда өмір сүргендіктен, Сүйінбай сал-серіліктен гөрі қоғамдық-әлеуметтік істерге белсене араласты. Өлеңдерінде Қоқан билеушілері мен жергілікті әділетсіз сұлтан, төрелерден, бай-болыстардан жасқанбай, турасын айтып отырды. Әсіресе ақын Тезек төремен, қырғыз ақыны Қатағанмен айтыстарында, сондай-ақ Датқаларға, Үмбетәліге, Төрт биге, Момын малын зұлымға алып беріп, тағы басқа өлеңдерінде қиянатшылдықты, озбырлықты аяусыз сынға алды. Оның шешендік нақылдары, болыс-билерге арналған сықақ өлеңдері (Мақсұтқа, Қасымға, Болыстарға баға) сақталған. Қазақ халқының тарихи-қоғамдық даму сатылары мен өткен ғасырлардағы өмір шындығы ақын шығармаларында жан-жақты көркем суреттелген. Сүйінбай поэзиясы терең философиясымен, ой сұлулығымен, ақын тіліндегі соны поэтикалық өрнек-айшықтарымен ерекшеленеді. М.Әуезов Сүйінбайды айтыс өнерінің алтын діңгегі деп атаған. Қазақ халқы әділет үшін күресте қорғаушысы, жақтасы болған ақиық ақынның өлең, толғау, айтыстарын күні бүгінге дейін сақтап, Сүйінбай осылай деген деп әрдайым зерделерінде тұтты. Сүйінбайдың айтыстары мен өлең-толғауларын жинау, жариялау ісі ХХ ғасырдың бас кезінде қолға алына бастады. 1920 жылы Түркістан АКСР-і халық ағарту комиссариаты жанынан құрылған қырғыз (қазақ) ғылыми комиссиясы ауыз әдебиеті үлгілерін жинау мақсатында Сырдария, Жетісу облыстарына экспедиция ұйымдастырып, этнограф ғалым Ә.Диваев Сүйінбайдың өлең-толғауларын, айтыстарын жазып алды. 1929 жылы алғаш рет Жаңа әдебиет журналында (№6) ақынның Апырмау, мынау жатқан Сарыбай ма деген өлеңі басылды. Ақын шығармалары әр кезеңде жарық көрген хрестоматиялық оқулықтарға енгізіліп, ел ішінде насихатталды. С.Сейфуллин құрастырған Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары атты жинаққа Шапырашты Сүйінбай ақынның қартайған шағында айтқаны деген өлеңі енді. 1935 жылы І.Жансүгіров пен Ф.Ғабитованың құрастыруымен ақынның бір топ шығармасы Сүйінбай ақын деген атпен тұңғыш рет жеке жинақ болып жарық көрді. Қазақстан Ғылым академиясы құрылғаннан кейін ақын мұрасын жинап, жариялаумен айналысқан ғалымдар Ә.Диваев, С.Бегалин, Б.Жақыпбаев, қырғыз фольклористері Ш.Үмбетәлиев пен Э.Мұқанбетовтардың еңбектерін айрықша атауға болады. Сондай-ақ Сүйінбай мұрасының біршамасы Ж.Жабаевтың мемориалдық мұражайының әдеби қорында сақтаулы. Сүйінбай ақынның Ақиық атты жинағына таңдаулы шығармаларымен қатар, тыңнан қосылған көптеген өлең-толғаулары, айтыстары енген, шығармалары жүйеге келтіріліп, тақырыптарға бөлінген. Кітапқа көлемді ғылыми алғысөз жазылып, сонынан түсіндірме сөздік берілген. Мәскеуде Әлем әдебиетінің кітапханасы сериясымен жарыққа шыққан 200 томдық жинақтың 102-ші томында ақынның Кәрілік атты өлеңі жарияланған. Бұл оның шығармашылығының дүниежүзі сөз өнеріне қосылған асыл мұра, аса құнды әдеби ескерткіш екендігін танытады. Алматы облыстық филармониясы, сондай-ақ Алматы қаласында үлкен даңғыл, туған ауылы, ондағы мектеп Сүйінбай есімімен аталады. Туған жерінде мемориалдық мұражайы жұмыс істейді. Дереккөзі: Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 8 том
Қамбар батыр жыры өзге эпикалық туындылар тәрізді батыр тұлғасын, оның ел үшін еткен еңбегі мен ерлігін дәуір рухына сай көркемдеп жеткізуді мақсат еткені анық. Жырдың 12 варианты бар. Осыған орай кейбір нұсқаларда біршама ауытқушылықтар кездеседі. Алайда барлығына ортақ нәрсе - өз бойына көне сюжеттерді сақтай отырып, ел қауіпсіздігі маңызды болған тарихи кезеңді жырлау болғаны ақиқат. Қамбар батыр жыры батырдың есейіп, ел қамқоры болған тұсынан басталады. Күмістен тағып қарғысын, соңына ертіп тазысын, аңшылықпен айналысып жүрген Қамбардың белсенді қимыл-әрекеті кереметтей тартымды. Күш-қуаты кемеліне келген нағыз жігіттік шағынан басталған оқиға сол рухта аяқталады. Өз ауылы, Әзімбай ауылы және жау елі (қалмақ) - жырдағы кеңістік осылар. Батырдың ерекше болмысы екі жағдайда көрінеді. Біріншісі, көне эпос салтына тән жолбарыспен алысқандағы ерлігі болса, екіншісі - ел шетіне жау келгенде қорған бола білген қаһармандық іс-әрекеті. Сондай-ақ әлеуметтік жігі айқындала бастаған екі түрлі өмір сипатталады.
Қамбармен алғашқы ерлігіне дейін тұтас бір рудың қамын күйттеп, аш-арығын тойдырып, жетпегенін жеткізу жолында жүрген қарапайым аңшы-мерген бейнесінде танысамыз.
Түске дейін ілгені,
Төбедей болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адамзат баласы табиғаттың сыр-сипатын, жұмбағын, қоғам өміріндегі түрлі болмыстың мәні мен мақсатын, шындығы мен қайшылығын ой-сапа қуатымен, ғылыми-диалектикалық әдіспен зерттеп білсе, енді бірде көркем сөз өнері, соның ішінде өмір құбылыстарын образдық ой арқылы жеткізетін халықтың коллективтік творчествосы - фольклор шығармаларынан танып біледі.
Әр елдің, әрбір халықтың өзіне ғана тән фольклоры болады десек, с.оның сан-алуан нұсқалары қай дәуірде туған? Фольклор туындыларының, жаратушысы кімдер? Оның жанрлық, көркемдік ерекшеліктері, ұлттық және тарихи сипаты неде? Ауыз әдебиетінен бөлінетін ерекшелігі қайсы дейтін көптеген сауалдар туады. Мұның бәріне жауап беру үшін фольклор шығармаларының ерекшеліктерін зерттеп, анықтау қажет.
Образдан ойлау адам санасының өзгеше бір формасы. Ол қоғам дамуының қай сатысында туды дейтін мәсәле төңірегінде сан-салалы. пікірлер, ғылыми тұжырымдар болды. Солардың бірі алғашқы қауымдық құрылыс кезінде фольклор сөз өнері ретінде қалыптаса қойған жоқ еді дейтін пікірге сайып келсе, белгілі совет ғалымы В.Е.Гусев мұндай сыңаржақ тұжырымдарға тойтарыс бергенді. Қоғам дамуының сәби кезеңінде қалыптаса бастаған фольклор шығармалары мен халық поәзиясының табиғаты өзара жақьш. Осыған біз халық ауыз әдебиеті деген атауды да қосып жүрміз. Халық әдебиеті жазба және ауыз әдебиеті болып бөлінеді. Бірақ екеуі де образдық ойдың көрінісі, соның тікелей жемісі болып табылады. Бұлардың жасалу жолдары да бірдей емес. Алғашқысы қоғам дамуының белгілі бір сатысында, жазба мәдениеті шыққан кезеңде туады да, оның өмір көріністерін белгілі бір көзқарас, дәстүрлі әдеби әдіс, стиль және жанр ерекшелігінде суреттеп көрсететін жеке айтушылары болады. Ауыз әдебиеті болса, көркем ойлау мен көркем сөздің озық үлгісі ретінде қалыптасқан. Оның айтушылары халық арасынан шығып отырған. Келе-келе ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет сабақтасып, қатар дамып, көркем әдебиеттің арнайы екі саласын жасаған. Кейде олардың сюжеттері де ортақ болған. Бірінде ол далалық сипатқа (көп варианттылық, ауызекі айтылуы) ие болса, енді бірде қалалық (жазба) мәдениетке жақын көрінеді. Бұл екі арнаның басты айырматышылығы да осында. Сол себепті жазба әдебиетті былай қойғанда, ауыз әдебиетінің өзін фольклор шығармаларының қатарына қою кейде даулы көрінеді.
Енисей жазба ескерткіштері
Дүние жүзіндегі халықтар сияқты түркі халықтарының да өздеріне тән даму, қалыптасу тарихы бар. Ешбір тайпа, халық және ұлт тарихсыз болмайды.
Түркі тайпалары халық ретінде дүние жүзіне біздің дәуіріміздің VІ ғасырдың орта кезінен бастап-ақ белгілі бола бастады. Түркі тайпалары туралы құнды деректерді біз Батыс Европадағы Византия материалдарынан көбірек кездестіреміз. Бұл деректер түркі халықтары үшін баға жетпес тарихи және мәдени мұра болып есептеледі. Түркі халықтарының тарихи мұраларын шын мәнінде бағалай білу, олардың тарих, мәдениет және тіл тұрғысынан алғанда баға жетпес қазына екендігін көпшілікке жеткізу кезек күттірмейтін негізгі міндеттердің бірі. Бұл көне жазба нұсқаларынан тасқа қашалған мынадай сөздерді кездестіреміз: “Түркі бектері мен халық, мұны естіндер. Қандай сөздерім болса соларды мәнгі тасқа жаздырдым. Оларды көріңіз, ұғындар”. Бұл сөздер, арнаулар түркі халықтарының кейінгі ұрпақтарына арналған. ( Ғ. Айдаров “Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі”)
Қазақстан жерінде алғашқы тайпалық мемлекет соңғы үйсіндер дәуірінде ( ІІІ-VІ ғ.ғ) құрылды. Атақты ғалым Абел Ремюзенің пікірінше орхон жазуын пайдалана білген. Үйсіндірден кейінгі түрік қағанаты кезінде Орхон жазулары олардың мемлекеттік жазуына айналған. Бұл жазумен түркі қағандары Иранға, Византияға, Қытайға елшілік хат жазып жіберген, өлген адамдардың басына қойған құлыптасқа жоқтау жырларын ойып жазып отырған.
Бұл, негізінен жазулардың пайда болуы сауда қатынасының дамуына да тығыз байланысты еді. Сауда, айырбас, ақша белгілері мен тауар бағалары да жазуға мұқтаждық туғызды. ( Х. Сүйіншіәлиев Қазақ әдебиетінің тарихы. 25-бет)
Орхон-Енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы ХVІІ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Ең алғаш рет 1662 жылы Орхон-Енисей жазуы жөнінде хабар берген адам-Амстердам қаласының бургомитсрі Н. Витзен.
Ал Орхон-Енисей ескерткіштері үлгілерінің алғаш нарық көруі Сібірде 13 жыл айдауда болған Швед офицері Ф.И. Табберт-Стролленбергтің атымен тығыз байланысты. Оның 1730 жылы Стокгоьм қаласында неміс тілінде басылып шыққан “Европа мен Азияның солтүстік және шығыс бөлімдері” атты еңбегінде көне ескерткіштер туралы көптеген қызғылықты мағлұмат берілді.
Батырлар жыры
Батырлар жыры. Ауыз әдебиетінің бағы заманнан ескірмей ұрпақтан–ұрпаққа ауысып отырған күрделі де мол бір саласы — батырлар жыры. Бұл жырларды жыршы–жыраулар ғасырлар бойы қобызға немесе домбырыға қосып, белгілі бір әнмен айтып, ауыздан-ауызға таратып келген. Қазақ батырлар жырындағы басты қаһарман елін сүйген батыр, ал оның басты мақсат-мұраты — халқын, Отанын басқыншы жаудан қорғау. Батырлар жырының көпшілігінде халықтың түбегейлі мұң-мүдесі көкселеді. Батырдың халыққа қамқоршы болу арманы, сол жолдағы іс-әрекеті жырлануы арқылы оның өз-үй ішіне, өз руына деген сүйіспеншілігі, де айқындалады. Батырлар жырларынан ерте замандағы баласы жоқ қарттың, бастаушысы жоқ елдің басқадан жәбір-жапа көретіні де танылады. Басқыншылардан қорғайтын батыр жайлы жырлар ел қиялында осындай зарығу, торығу тұсында туады. Мұндай батырды халық қартайған ата-ананың амандығы үшін қажет деп біліп, оның көршілес рулармен де күш біріктіруін көздейді. “Алпамыс батыр”, “Қобыланды батыр”, “Ер Тарғын”, “Қамбар батыр” сықылды қазақ батырлар жырларында қалмақ, моңғол басқыншыларының шабуылы баяндалып, қазақ батырларының сол күрестегі ерлігі жырланады. Олардың отаншылдығы мен адалдығы, уәдеге беріктігі зұлымдық пен қиянатқа қарсы қойылады. Әрине батырлар жырындағы оқиғалардың тарихпен жанасымы өзінше болады. Бір жыр бірнеше ғасырды аралап, жүздеген жыршы-жыраулардың аузынан өтетіндіктен, онда әр ғасырдағы тарихи фактілер араласа жүреді. Сөйтіп, батырлар жырында “әр дәуірден құралған кезеңнен” алынған батырдың жиынтық бейнесі тұлғанады. Батырлар жырының бай идеялық мазмұнына сай сюжеті мен композициясы да өзгеше келеді. Бір оқиғадан екіншісі туып, кейіпкерлердің іс-әрекеті, қимылы жүйелі дамып отырады. Батырлар жырының өлеңдік құрылысы көбіне жеті, кейде сегіз және он буынды болып келеді. Жыр тармақтарындағы өлең өлшеміне қарай араласып, ауысып та келе береді.
Абайдың қара сөздері
Абайдың қара сөздері 1909 жылғы және одан кейінгі ілкі басылымдарда бірен-саран жарияланып, 1933 жылғы бір томдыққа ғана түгелдей енгізілген. Оны бас-аяғын құрастырып, мағынасына, тақырыбына қарай сұрыптап, жаңаша нөмірлеп, баспаға әзірлеп берген – Мұхтар Әуезов. Сол жинақта Абайдың өмірбаян мәліметтерін толықтырып, бүкіл шығармашылық мұрасын талдап, оның ғылыми өмірбаянының негізін салған да – Мұхтар Омарханұлы. Сол еңбегі кейінгі жылдары өңделе, толықтырыла келіп, “Абай Құнанбаев” атты көлемді монографиялық зерттеуге ұласқаны да баршамызға мәлім.
М.Әуезов осы монографиясында Абайдың өзге шығармашылық мұралары қатарында оның қара сөздеріне де жеке тарауша арнаған. Ұлы ұстаздың прозалық шығармалары жөнінде алғаш рет жүйелі ғылыми пікір айтқан да Мұхтар Омарханұлы болатын.
Бұл орайда Абайдың өлеңнен қара сөздерге қарай ойысып, жаңа бір өріске бет түзеуі жөніндегі Мұхаңның байқаулары назар аударарлық.
“1890 жылдардан бастап, – деп жазды М.Әуезов, – ұстаздық, үгітшілік жолына түскен соң, Абай өлеңді аз жазса да, “қара сөзбен” айтатын өсиетті көп жазады. “Ғақлия” деген өсиеттері сол 1890 жыл мен 1898 жылдардың арасында жазылған. 1891 жылдан соң өлеңмен айтпақ болған сөздерінің талайын қара сөз үгітіне айналдырып жіберген. Кей уақыттарда бірталай өлеңдердің сол қара сөзде айтқан пікірлерінен шығарып, өлең қылып кеткені де бар”.
Бұдан әрі монографияда Абай өмірінің соңғы 10-15 жылы ішінде Абай осы сияқты жаңа жанрды тауып, өлеңнен гөрі сол қара сөздерге көбірек уақыт бөлгені айтыла келе, бұрын Абай сөзін қадірлеп, оның әрбір жаңа өлеңіне ынтық болып отыратын ел адамдарының мына “қара сөздер” шыға бастаған соң, мұны өлеңнен кем көрмейтін болғаны атап көрсетіледі. Абай сөздерін молдаларға ақша беріп жазғызып, көшіртіп алып жүргенде, ең алдымен қара сөздерді тілейтіні, соған көп ынтығатыны баса айтылады.
Қара сөздерді талдауға келгенде М.Әуезовтің алдымен ауызға алатыны – олардың жанрлық ерекшелігі. Өйткені Абай мұрасы халыққа кеңінен таныс бола бастаған кезде, осы қара сөздердің жанры жөнінде әр түрлі пікірлер қалыптасты, әркім әр саққа жүгіртіп, өздерінің білген-қадерінше неше түрлі болжаулар айтысты. Абай мұрасын өздеріне тартқысы келген кейбір өзге мамандық өкілдері бұл сөздерді әдеби шығармаға жатқызбай, бөліп әкетіп, өздері иемденбек болған фактілер де байқалған.
Ахмет Байтұрсынов - әдебиеттанушы
Ахмет Байтұрсыновтың ғалым-теоретик, эстетик-сыншы тұлғасын айқындап беретін күрделі, толымды, жаңашыл туындысы Ташкентте 1926 жылы “Әдебиет танытқыш” (“Теория словестности”) деген атпен басылған. Араға екі-үш жыл салып, авторы ұсталып кеткен соң, бұл еңбек көпшілік арасына мол тарап үлгермеді. Бірақ қазақтың ұлттық әдебиеттануының ғылыми негізі, методологиялық арналары, басты-басты терминдері мен категориялары түп-түгел осы кітапта қалыптастырылған.
“Әдебиет танытқыштағы” қазақ әдебиетінің өзіне тән жанрлық формаларын топтап, жіктеп берудегі ғалым даналығына таң қаласың. Эпосты — әуезе, лириканы – толғау, драманы – айтыс деп бір қайтарып алып, сала-салаға жіктеп әкетеді; шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме, тарихи әңгіме, саясат шешен сөз, билік шешен сөз, қошемет шешен сөз, білімір шешен сөз, уағыз, көсемсөз (публицистика). Ауыз әдебиеті түрлері былай жіктеледі: ертегі, аңыз-әңгіме, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, бас қатырғыш – бұлар бір топ. Батырлар жыры, тарихи жыр, айтыс өлең, үгіт өлең, толғау, терме – бұлар екінші топ. Мысал, ділмар сөз (афоризм), тақпақ, мақал, мәтел – бұлар үшінші топ. Тойбастар, жар-жар, неке қияр, беташар, жоқтау, жарапазан, бата – бұлар төртінші топ. Жын шақыру, құрт шақыру, дерт көшіру, бесік жыр – бұлар бесінші топ. Сан алуан фольклорлық шығармаларды топтап, саралауға мүмкіндік беретін сауықтама, зауықтама, сарындама, салттама, ғұрыптама, қалыптама деген терминдер қазіргі ұғымымызға өзі сұранып тұр.
Қазақ әдебиетін дәуірлерге бөлуде де толып жатқан жаңалық бар. Хисса, хикаят, насихат, мінажат, мақтау, даттау, шығармаларды діндар дәуір әдебиетіне жатқызса, сындар дәуір әдебиетіне ұлы әңгіме (роман), ұзақ әңгіме (повесть), әңгіме кірмек. Лирика түрлерін саф толғау, марқайыс толғау, налыс (мұңайыс) толғау, намыс-таныс толғау, сұқтаныс толғау, (даттау, қаралау, наз) деп жіктеу, мазақ, мысқыл, қулық, сықақ, әзіл деп саралау, тартыс түрлерін әлектеніс, әуреленіс, азаптаныс деп таратып әкетуге де қайран қаласыз.
Қысқасы, “Әдебиет танытқыш” кітабындағы бірқыдыру термин, ұғым, категория әдеби тілімізге, ғылыми оралымға кезінде кіргенін айта отырып, бұл еңбекте эстетикалық ойлау жүйемізді әлі де байыта түсетін тамаша қазына, ересен тапқырлықтар бар екенін көрсетуіміз қажет. Сонымен Ахмет Байтұрсынов қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салған, тұңғыш әдебиет теориясын жазған ғалым екендігін мойындамау шындық алдындағы қиянат болар еді.
Ахмет Байтұрсыновтың әдеби-ғылыми мұрасының ішіндегі ең көлемді және айрықша тиянақталған тұжырымды еңбегі – “Әдебиет танытқыш”. Шолу ретінде, атүсті айтылғанмен, бұл еңбек дәлді зерттеліп, әділ бағасын әлі алған жоқ.
Жұмбақтар,
Тартылған екі арқаны ұзын бойға, Сөйлеуге сондай шебер тапсаң айла. Әр жерде аршындалған балдағы бар, Ойнайды оң бармағың білсе қайла. (Домбыра) Бір нәрсе өзі жансыз ырғатылып, Өзінің аяғы жоқ бір мақұлық, Жаз болса көк шалапты сапырады, Шөмішін бір шығарып, бір батырып. (Қайық) Ізі бар қадамы жоқ, аяғының, Тимейді ұшы жерге таяғының. Қос қолын хайуанға арта салып, Салады әуезіне баяғының. (Арба) Жапанда бір нәрсе бар аузы жабық, Ашылар мезгілінде баурын жазып. Ішінде толып жатқан қазнасы бар, Қорек қып пайдаланар тамам халық. (Кітап, оқу) Ақпарат 2007 жылғы №2 Балапан журналынан алынған
1. Тартылған екі арқаны ұзын бойға,
Сөйлеуге сондай шебер тапсаң айла.
Әр жерде аршындалған балдағы бар,
Ойнайды оң бармағың білсе қайла.
(Домбыра)
2. Бір нәрсе өзі жансыз ырғатылып,
Өзінің аяғы жоқ бір мақұлық,
Жаз болса көк шалапты сапырады,
Шөмішін бір шығарып, бір батырып.
(Қайық)
3. Ізі бар қадамы жоқ, аяғының,
Тимейді ұшы жерге таяғының.
Қос қолын хайуанға арта салып,
Салады әуезіне баяғының. (Арба)
Мақал-мәтелдердің жанрлық белгілері
Мақал - мәтелдер – халықтың сан ғасырлық өмірлік және еңбек тәжірибесінен туған даналық ойлары. Қоғамдық өмірдің түрлі көріністерін, адамдар арасындағы қарым-қатынас, адам болмысы, өмірдің мәні, жақсылық пен жамандық жайын саралап, көркем бейнелейтін тағлымды әрі көркем жанр. Мақал мен мәтел – халық ауыз әдебиетінің ең шағын түрі.
Мақал-мәтел дегеніміз халықтың нақыл сөздері, белгілі бір ойды ықшам түрде, ұтымды, өткір етіп айтып беретін кестелі сөз (1,193б.).
Мақал–мәтелдердің жиналуы мен зерттелуі
Қазақ мақал-мәтелдерін жинап, зерттеу ісі ХІХ ғасырда қолға алынды. Қазақ мақалдарын жинап, баспа жүзіне шығарушылар: В.В. Радлов, М. Терентьев, Ф. Плотников, Н.И. Гордеков, А.В. Васильев, Н.Н. Пантусов, В. Катаринский т.б. Сондай – ақ, қазақтың ХІХ ғасырдағы зиялылары Ы. Алтынсарин, Ш. Уәлиханов мақал-мәтелдерге алғаш ғылыми баға берушілер болды.
Ең алғаш қазақ мақал-мәтелдерін жариялаған Ы.Алтынсарин (Қазақ хрестоматиясы. Орынбор, 1879). Одан кейін 1899ж. Орынборда В.В. Катаринскийдің Сборник киргизских пословиц жинағы жарық көрді. Ә. Диваев 1923 ж. Мәскеуде Мың бір мақал, 1927ж. Ташкенде Қазақ мақалдары атты жинақтар шығарса, 1935ж. Ө.Тұрманжанов Қазақ мақалы мен мәтелдері деген атпен жариялады.
Сөз мәйегінің 2 мыңнан аса үлгісіне этнолингвистикалық түсініктемесін жасап, соңғы жылдарда түбегейлі зерттеген ғалым – академик Ә.Қайдари (Халық даналығы Алматы, 2004). Қазір мақал - мәтелдерді арнайы зерттейтін паремиология деген ғылым саласы бар.
4.3 Мәтелдің мақалдан айырмашылығы
Мақал мен мәтелдің қосарланып қолданылатыны, кейде тіпті ара жігін ажыратып алудың қиындығы екі жанрдың табиғи туыстығында. Бірақ олардың өзара айырмашылықтары бар. Академик Ә.Қайдар мақал мен мәтелдің айырмасын мынадай параметрлермен айқындаған: Мақал-мәтелдің жалпы мағынасы оның құрамындағы компоненттердің (мақал және мәтел) тура мағыналарынан туындаса, мәтелдердің жеке мағынасы оның астарлап айтылған ауыспалы, идиомалық мағыналарын негізінде қалыптасады... Екінші параметрі мақал, әдетте, жалпылама мағынаны білдірсе, мәтел белгілі бір ситуацияға (жағдаятқа) байланысты іске асқан, не асуға тиісті құбылыстың, іс-әрекеттің тек өзіне ғана тән мағынасын білідіруге бейімділігі. Мұны жалпақ тілмен айтқанда мақал болған, болатын және болып жатқан құбылыс пен процестің өзгеру, даму, алмасу т.б. себептерін де және одан шығатын нәтижені де бірден, қолма-қол баяндаса, мәтел сол процестің өзін ғана атаумен шектеліп, оның немен тынатынын, қандай нәтиже беретінін нақтылап баяндамайды, яғни процестің себебін атайды да, салдарын тәптіштеп атамай, астарлап, бейнелеп қана аңғартады (3, 56-57б.).
Мақал толық тұлғалы, онда айтылатын ой тұтас келеді. Ол бірнеше толық сөйлемнен құралады. Мақал жеке тұрып тиянақталған ойды білдіреді. Мысалы, Ел іші - өнер кеніші немесе Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады. Ал мәтел мақал сияқты толық сөйлем түрінде құрылмай, сөз тіркесі немесе сөйлемше түрінде жасалды. Мәтел жеке тұрып тиянақты ойды бере алмайды, тек айтылмыш ойды ажарлап, бейнелеп жеткізу үшін қолданылады. Мәселен, Соқыр тауыққа бәрі бидай не Ауырдың үстімен, жеңілдің астымен т.б. Мәтелде ой тұспалмен, емеурінмен білдіріліп, сөз орайына келтіріліп, сөз қосып айтылғанда ғана толысып, жетіліп тұрады.
Мақалда халықтың сан ғасырлық тарихы мен тәжірибесі бірер ауыз сөзбен тұжырымдалып, жинақталып беріледі. Мақалға шұбалаңқылық, артық сөз жат. Мақалда логикалық ой мен көркем ой бірлесіп келіп ерекше бір айшық түзеді.
Мақал мен мәтел - өте көне жанрлар. Оның көнелігін ежелгі жазба ескерткіштерде сақталған мақал-мәтелдер арқылы дәлелдейді.
Ахмет Ясауидің өмірі
ХІ-ХІІ ғасырларда жасаған атақты түркі сопысы, кемеңгер ойшыл, дарынды ақын Ахмет Ясауи Исфиджаб (Сайрам) қаласында дүниеге келген. (Ахмет Ясауидің қай жылы дүниеге келгендігі жайында ғалымдар арасында көптеген пікірлер бар. Мәселен, К.Эраслан оны 1083 жылы туылды десе, М.Жармұхамедов 1103 жылы туылды дейді, А.Ахметбек 1093-94 жылы туылды десе, Дәуітұлы 1040 жылы туылды дейді.)
Исфиджаб - Тарым өзеніне қарасты, Шахир өзеніне құятын маңдағы Жібек жолының бойында орналасќан кішкене қалашық. Осы бiр қала 840 жылы Нұх бин Әсәд басшылығымен Самани әскері жаулап алғандығы және халќы көп ұзамай, ислам дінін ќабылдағандығы тарихи жазбаларда кездеседi. Кейін бұл ќала ќарахандыќтардың ќол астына өткен, Иыған Тегін Сүлеймен Бұғра хан Талас немесе осы Исфиджабта туылған. Аталмыш қала ќарахандыќтардан кейiн Хорезмшах құрамына, одан кейін Шыңғысханның иелігіне өтті.
әл-Маќсиди өз заманындағы Исфиджаб (Сайрам) ќаласы туралы былай деп кеңінен мәлімет береді: “Исфиджаб үлкен сауда орталығы, ол әсіресе киім саудасымен танымал. Бұл ќалада төрт есікті мешіт орналасќан және мешіттің әр есігінің алдында ќонаќжай шатырлар бар...
Абай жолы – Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің әлемге әйгілі роман-эпопеясы.
Абай жолы – қазақтың көркем прозасын классикалық стиль деңгейіне көтеріп, әлем әдебиетіне биік эстетикалық талғам, көркемдік қуат әкелген үздік туынды. Әуезов өзінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрін барлық қырынан энцик. деңгейде жан-жақты ашып көрсеткен. Қазақтың дана ұлы Абай образын, мәңгілік тұлғасын сөз өнерінде өзгеше даралықпен сомдаған.
Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясы әлемдік деңгейде: ХХ ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі (Луи Арагон), Бұл тамаша эпопея бізге тұтас бір әлемді сыйға тартты, табиғаттың, тұрмыстың небір ғажайып картиналарымен, адам құштарлықтарын сипаттауымен бізді іңкәр етті (Н.Тихонов). Шынында, бұл қазақтар – неткен ғажайып халық! Осы кереметтік Абай романында қандай тамаша суреттелген! (Б.Матип) деген жоғары баға алды. Сондай-ақ бұл роман-эпопея қазақ халқын, қала берді бүкіл түркі әлемін дүние жүзіне танытқан ұлы шығарма ретінде де танылды.
Ш.Т.Айтматовтың Өз басым өзге елге сапарға шығып, өзге жұрттың табалдырығын аттай қалсам, әрқашан қасиет тұтып, өзіммен бірге қастерлеп ала жүретін екі түрлі асылым бар: бірі – Манас, бірі – Мұхтар Әуезов деуі осыны айғақтайды. Абай жолы роман-эпопеясы жазушының ұзақ жылғы ғылыми ізденістері мен көркемдік танымының жемісі. 30-жылдарда Абай мұрасына әр қилы баға беріліп, қым-қиғаш пікірлер айтысы туғанына қарамастан Әуезов Абайдың өмірі мен ақындық жолына байланысты зерттеулерін тоқтатқан жоқ. Л.С.Соболевпен бірігіп жазған Абай трагедиясын 1939 ж. Мәскеуде бастырды, кейін ұлы ақынның өмірін бейнелейтін опера либреттосын, киносценарий жазды. Абай трагедиясында оның жанрлық ерекшелігіне байланысты ақын өмірінің соңғы кезеңі, яғни хакім Абай бейнеленген. Бұл трагедияға дейін-ақ Әуезов Абай жайында роман жазуға бел байлаған. Әуезов алғашқыда екі кітаптан тұратын Абай, одан кейін мұның жалғасы болып табылатын Абай жолы (бұл да екі кітаптан тұратын) романын жазды.
1-кітабы 1942, 2-кітабы 1947, 3-кітабы 1952, 4-томы 1956 ж. жарыққа шықты. Алғашқы екі кітаптан тұратын Абай романы үшін жазушыға КСРО Мемлекеттік сыйлығы (1949) беріліп, төрт томдық Абай жолы роман-эпопеясы жарық көргеннен кейін ол Лениндік сыйлық лауреаты (1959) атанды.
Абайдың заманы, өмірі мен өнерпаздық, қайраткерлік, ұстаздық өнегесі жайында кесек көркем шығарма жазуға Әуезов мол дайындықпен келді. Абай жолында қазақ қоғамының алуан түрлі топтары кең қамтылып, сан қырлы тұтас галерея жасалған. Аса мол өмірлік материалды, әдеби, этнографиялық мұраларды алғырлықпен игеріп, көркемдік әр берген. А. ж. роман-эпопеясында қазақ халқының этногр., діни, жалпы мәдени-танымдық дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару мен той жасау, кісі өлімі мен аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға билік айту, аң аулау мен табиғат көріністері, т.б. – бәрі бар. Жазушы Абай дәуірін көркем суреттеуде тарихи процестер мен құбылыстар мәніне терең енуі арқылы ғыл. зерделілік пен көркемдік танымды шеберлікпен ұштастырады.
Абай жолында жай ғана тарих емес, көркемдік ойдың көрігінен өткен, сомдап бейнеленген өмір шындығы, халықтың тағдыры, өткені мен келешегі жайындағы терең толғаныс. Қоғамдық мәселелерді толғайтын жазушы өз дарынына қарай – ойшыл, тарихи жанрда жазса – тарихшы, сан алуан адамдардың қарым-қатынасын, мінезін, құлқын, ісәрекетін терең ашып көрсете алса – психолог. Сондықтан да эпопеяда тарихи шындық, өмір философиясы мен поэзиясы суреткерлік шеберлікпен әдемі ұштастырылған. Абай жолы эпопеясының танымдық мәні туралы айтқанда Абай заманын, сол ортаны, Абайдың ақындық, азаматтық тұлғасын, өнерпаздық жолын танытуы арқылы әдебиеттану, соның ішінде абайтанудың өзінің одан әрі өрістеп, дамуына әсер-ықпалы да аса зор болды.
Дауылдан кейін романы
Қазақ әдебиетінің көрнекті туындысына айналған Қарағанды романы (1952) мен жазушы шығармашылығының бір шыңы – Дауылдан кейін (1960) романы басылып шығады. Соңғы жылдары өз басынан кешкенін, көргенін ғұмырнамалық Көз көрген романында жинақтады.
Өте маңызды тақырыптарға арналған бұл романдарға кең тұрғыдан қарау керек. Жиырмасыншы жылдардағы кескілескен таптық тартыс, қалың бұқараның рухани өзгеруі, ауылдың өзгерісі ен далаға өнеркәсіп алыптарының салынуы – феодалдық құрылыстың тас-талқаны шығып, жаңа бір қоғамның қанат жаюы кең бейнеленген кең құлашты шығармаларға айналды.
Қазақтың шешендік сөздерін өзге жұрттың атақты адамдары, ғалымдары жоғары бағалады. Шешендік сөздер нұсқаларын академик В.В.Радлов (XIX ғ.) зерттеп жинаған болатын. Ол: "Қазақтар... мүдірмей, кідірмей, ерекше екпінмен сөйлейді. Ойын дәл, айқын ұғындырады. Ауыз екі сөйлеп отырғанның өзінде сөйлеген сөздер ұйқаспен, ырғақпен келетіндігі соншалық, бейне бір өлең екен деп таң қаласын", – деп көрсете отырып, әсіресе қазақ тілінің тазалығы мен табиғилығын дұрыс аңғарып, қазақтардың сөзге тапқырлығы мен шешендігі өзіне ерекше әсер еткенін жазған.
Сондай-ақ, қазақтың шешендік, тапқырлық, нақыл сөздерін жинап жариялағандардың бірі – Ыбырай Алтынсарин. Ол халық даналығының жас өспірімдерді тапқырлыққа, өткірлікке, адамгершілікке баулитын тәрбие құралы екенін жете танып, өз еңбектеріне орнымен енгізіп, пайдалана білді.
Шешендік сөздерді алғаш зерттеушілердің бірі – М.Әуезов. "Қазақ әдебиеті тарихы" (1927 ж.) еңбегінде "Билер айтысы" деген арнаулы тақырыппен шешендік сөздердің кейбір түрлеріне мысалдар келтіреді. Ауыз әдебиетінде алатын орны мен халықтық сипатына дәлелді ғылыми тұжырымдама береді. Ауыз әдебиеті мұраларын зерттеп, жинап, ерекше еңбек сіңірген ғалым-лингвист А.Байтұрсынов шешендік өнерді жеке алып қарастырып, құнды пікірлер білдірді (1926 ж.). Шешен сөз, көсемсөз, дарынды сөз деп үш топқа бөліп, әрқайсысын қолданыс орнына қарай (саясатқа қатысты, сотта сөйлеу, қошемет сөздер, ғалымдардың ғылыми тақырыптағы сөзі, діни уағыз сөздер) іштей тағы беске бөліп, әрқайсысына қысқаша түсініктер, тың анықтамалар берген.
Шешендік сөз терең ойға, ұтқыр шешімге, тапқыр логикаға құрылады.
Халық мақалдарында: "Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді", "Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ", "Қылыш жарасы бітеді, тіл жарасы бітпейді", "Аталы сөзге арсыз ғана тоқтамайды", – деп сөзді айтушыға да, оған құлақ қоюшыға да биік талап қойған. Демек, шешеннің ең негізгі құралы – сөз. Ол тындаушының жүрегіне жетіп, ерекше сезімге бөлеген.
Сөз туралы Бөлтірік шешен: "Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт, кімге, қай жерде, қай кезде, қалай сөйлейтініңді біл", – деп толғайды. Бұлар – "Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіретін, жауласқан елдің арасына бітім айтатын, күлгенді жылатып, жылағанды жұбата алатын даналық сөздер иесі". Мұндай сөз білетін, жөн білетін адамға ел ісіне араласуға, халық атынан сөйлеуге құқық берілген. Шешендік өнер — көрген-білгенді көкейге тоқып, көп үйреніп ізденудің арқасында талай айтыс-тартысқа түсіп, жалықпай жаттығу арқылы жетілетін өнер.
Қобыланды батыр
Немістің әйгілі ғалымы Альфред Вебер былай деп жазады: "Орталық Азиядан шыққан көшпелі халықтардың Қытай, Үндістан және батыс елдеріне баса-көктеп жетуі (ежелгі дүниенің осынау ұлы мәдениеттері көшпелілерден жылқыны пайдалануды үйренді) дүниенің үш атырабына да бірдей ықпал етті, ат үстіндегі көшпелі халықтар дүниенің кеңдігін таныды. Олар ежелгі дүниенің ұлы мәдениеті бар мемлекеттерін жаулап алды. Қиын-қыстау тіршілік пен қауіп-қатері мол жорықтар арқылы дүниенің жалғандығын түсінді, үстем нәсіл ретінде олар дүниеге ерлік пен трагедиялық сананы орнықтырып, оны эпос түрінде паш етті”. (Карл Ясперс. Смысл и назначение истории. – Москва, 1991. 46 бет).
Яғни, Альфред Вебер көшпелі түрк халықтарын әлемде алғашқы эпос тудырушы халық ретінде даралап көрсетеді. Ақиқаты да солай. Қазіргі этнологтардың есебінде жер бетінде 4-5 мыңдай этножаралым болса, солардың санаулылары ғана эпос туындата алған. Бұл ретте, Батыс жұртынан "Иллияда” мен "Одиссеяны” тудырған байырғы гректерді, Шығыс жұртынан "Махабхарата” мен "Рамаянаны” әкелген үнділерді ғана атауға болады. Ал, мүйізі қарағайдай қытай, славян халықтары эпос тудыра алған жоқ.
Ғалымдардың зерттеуінше, қазақ халқында, варианттарымен қосып есептегенде, мыңға тарта эпикалық туынды бар екен. Солардың ішінде бір ғана "Қобыланды” жырының 29 нұсқасының бар екенін және оларда әрісі сақ-ғұн заманының, берісі қалмақ-жоңғар кезеңінің белгілері жалғасып отыратынын ғалымдар әлденеше рет жазған еді.
Қазақ эпосы жайында алғаш пікір білдіріп, көңіл аударған ғалымдар – В.Радлов, И.Березин, Г.Потанин, Ш.Уәлиханов, А.Алекторов, Ә.Диваевтар еді. Бертінде терең зерттеген ғалымдардан М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Е. Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, О.Нұрмағамбетоваларды ерекше атауға болады.
Академик М.Әуезов эпостық шығармалар турасында: "Бұл дастандар көбіне сонау бір бағзы замандарда Орта Азияны, Қырым мен Еділ бойын жайлаған көшпелі тайпалар басынан кешірген нақтылы тарихи оқиғалардың поэтикалық көрінісі болып табылады. Батырлар жырының кейіпкерлері – Қобыланды, Қамбар, Тарғын сияқты аға батырлар мен Алпамыс, Сайын тәрізді батырлардың есімдері тарихи оқиғаларға байланысты”, – деп жазғаны баршаға аян.
Батырлар жырын, байтақ эпостарымызды кеңестік кезең таптық көзқарас тұрғысынан бағалап, оқытпады. Сөйтіп, сан ұрпақ ата-бабасынан қалған телегей-теңіз мұраны, ғажайып жырларды оқымай келді. Мұның өзі түптеп келгенде, нәрестені анасының емшегінен айырғанмен бірдей еді. 1951 жылы "Манас” эпосына арналған халықаралық конференцияда Мұхтар Әуезов жырды Ленинградта аспирант болып жүргенде оқығанын айта келе: "Манас халық эпосы, Күлтегінге ділгір болған халық Манастай батырды туғызбай тұра алмаған, ең ұлы эпостар деп жұрт "Иллияда” мен "Одиссеяны” атайды, көлемі жағынан әлемде "Манасқа” тең келер эпос жоқ. "Манасты” күзде қой күйек байлағаннан бастап жырласа, ас, намаз, дәрет мезгілін есептемегенде, көктемде қой қоздағанға дейін жырласа таусылмайтын жойқын, теңдесі жоқ, телегей теңіз жыр” – деп халық мұрасын алғаш рет қызғыштай қорып, сөйлегені есімізде. Бұл сөз "Манас” туған халқына жат саналып жүрген заманда бұлттан шыққан күндей жарқ ете қалып еді.
"Манасты” манасшылар жырлаған. Соңғы манасшы Қаралаев Саяқбайдың өнерін көзіміз көрді. Кешегі Сүйінбай, Майкөт, Жамбыл, Кенендер де "Манасты” өзінше жырлаған еді.
Эпостық мұраларды, ондағы тарихи тұлғаларды терең зерттеп, көп тер төккен кісі – академик Әлкей Марғұлан. Ғалымның еңбектерінде эпостық жырлардың деректері негізінен тарихи шындыққа сәйкес келетіні, жұртымыздың басынан кешкен ұлылы-кішілі оқиғалардың туындысы және халық даналығының айқын ескерткіші екендігі айтылады. Оларға әр кезде өмір сүрген халық батырларының ерліктері арқау болғаны ескертіледі. Сонымен қатар, Ә.Марғұлан қазақ эпосы өзінің қалыптасып даму тарихында ХІІІ ғасырға дейінгі екі кезеңді (көне заман және VІ-ХІІ ғасыр арасы) басынан кешіргенін және сол кездерде эпостық шығармаларымыздың алғашқы үлгілері туғанын қадап жазады.
М.Әуезов өзінің қазақ әдебиеті тарихы туралы зерттеуінде біздегі батырлар жырының ең көне үлгілері есте жоқ ескі заманда туған дейді, Қ.Жұмалиев қазақтағы батырлар жырының алғашқы үлгілері қазақ батырларының ертедегі ру бірлігін қорғау жолында жасаған ерліктерін жырлау негізінде туған деген тұжырым жасайды.
Қазақ эпостарының ішінде ең көп зерттелгендерінің бірі – "Қобыланды батыр” жыры. Қобыланды жөніндегі аңыз-әңгімені алғаш рет баспа бетіне түсірген кісі – В.Радлов. Содан бері бұл жыр әлі күнге дейін зерттеу нысанасына айналып келеді.
"Қобыланды батыр” жыры жайындағы алғашқы келелі сөзді Әлихан Бөкейхановтың "Туркестанские ведомости” газетінде жарияланған "Женщины по киргизской былине Кобыланды” деген көлемді зерттеу мақаласынан кездестіреміз.
Академик Мұхтар Әуезов өзінің 1925 жылы "Таң” журналына жариялаған "Қобыланды батыр” атты зерттеуінде бұл жырға "эпопея дерлік жыр” деп баға береді. "Қобыланды батыр” жырын ғалым Мәлік Ғабдуллин де егжей-тегжейлі зерттеді: 1947 жылы "Қобыланды батыр жырын ғылыми зерттеудің проблемалары” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады, 15 түрлі нұсқасын жариялады.
Сонымен қоса, "Қобыланды батырды” Марабай, Мергенбай жырау, Біржан Толымбаев, Айса Байтабынов, Мұрын Сеңгірбаев, Көшелек Еламанов, Шапай Қалмағамбетов, Құлзақ Амангелдиев, Нұрсейіт Битілеуов, Рахмет Мәзқожаев, Сүйінішәлі Жаңбыршыұлы, Қашқынбай жырау, Қали Нұрпейісов, Қалмағамбет Жамболов, Құлзақ Амангелдин, Әбілда Жүргенбаев, Ержан Ешімов, Шәкір жырау, Сыр бойының белгілі жыршысы Тұяқбай жырлаған. Қарақалпақстандық қазақ жыршыларынан: Қуанышбай Досымбаев, Тәжік жырау, Қарлыбай Қалжанов, Жақсылық Төлепов, Қошақан Туатаев, Ережеп Аманжолов, Төребай Құрбанов жырлаған. Бұлардың қай-қайсысы да "Қобыланды батырды” өзінше жырлаған, бір-бірін қайталамаған, жырдың көпшілікке таныс сюжетіне жанынан жаңа әңгімелер қосып айтқан. Жырдың айтушылары мен нұсқаларының мол болуы бұл жырдың халық арасына мейлінше көп таралғандығын білдіреді. Осылардың ішінде академиялық оқулыққа енгені Марабай нұсқасы.
Бұл жырдың 9 мың жолдық нұсқасын Ақтөбе топырағында ақын Нұрпейіс Байғанин да жырлаған.
– Мен "Қобыландыны” он жеті жасымнан жырладым, тұқымы жыршы Махует деген ақыннан үйрендім. Махуеттің әкесі Ділмағамбет, Ділмағамбеттің әкесі Бітеген, Бітегеннің әкесі Терлікбай, Терлікбайдың әкесі Бақы, Бақының әкесі Жаскелең, Жаскелеңнің әкесі Текберген деген атақты жыраулар өтіпті. Атадан балаға "Қобыландының” мен айтатын осы желісі қалған екен” – дейді Нұрпейіс.
"Қобыланды батыр” көлемді жыр болып бірден туа салмаған. Ол өзінің қалыптасып даму процесінде халықтың тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өмірдің әр алуан талап-тілегіне сәйкес елеулі өзгерістерге ұшыраған; әрбір тарихи кезеңнің, қоғамдық ой-сананың, түрлі көзқарастардың көптеген әсерін бойына сіңірген.
Мәселен, жырдың Марабай, Мергенбай, Біржан, Құлжан, Досжан айтқан нұсқаларында Қобыландының алысатын жаулары кілең қызылбастар болып келеді, ал, Нұрпейіс, Айса, Мұрын жырлаған нұсқаларда бас кейіпкер қалмақтармен күреседі. Батырлық жырларда "қызылбас”, "қалмақ” деген атаулар әр кезеңдегі шапқыншы жаулар ретінде бірінің орнына бірі ауысып айтыла береді. Бұл жағдай тек қазақта ғана емес, көршілес қарақалпақ, өзбек, қырғыз, түркімен халықтарының эпикалық шығармаларында да жиі кездеседі.
"Қобыланды” жыры – тайпалық эпос түрінде туып, бірте-бірте жалпыхалықтық жырға айналған қазына. Қазан төңкерісінен бұрынғы фольклортану ғылымында бұл жырды орыс патшасы Иван Грозныйдың 1552 жылғы Қазан хандығын жаулап алу оқиғасымен байланыстыра қарау басым болды. Кезінде Мәлік Ғабдуллин бұл пікірге қарсы шығып, "Қобыланды” жырының одан үш жүз жыл бұрын ХІІІ ғасырдағы парсы жерін билеген Шыңғыс ханның ұрпағы Ғазан ханға қарсы күрестің барысында туған эпос екенін жазған еді. Жалпы, "Қобыланды” жырының нұсқалары батырды бес түрлі кезеңге апарып телиді. Солардың алғашқысы ІХ-Х ғасырлардағы пешенег дәуірі, екіншісі ІХ-ХІ ғасырлардағы оғыз-қыпшақ заманы. Үшінші-төртінші кезең ХV-ХVІ ғасырлардағы Ноғайлы ордасы мен Өзбек-Қазақ ұлысы кезеңімен байланысты. Ал жырдың қайсыбір нұсқалары батырды бергі ХVІІІ ғасырдағы Жоңғар жорығына араластырады. Әлбетте, мұның бәрі фольклор заңдылығына сәйкес, осы жырды жырлап таратушы жыраулардың елін сүйген, елі сүйген баһадүр батырға ділгірлігінен, белдеуден ат кетпеген беймаза замандардағы халықтың батырға зәрулігінен туған.
Шын мәнінде Қобыландының өмір сүрген дәуірі белгілі. Бұл — тарихи ақиқат. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі шыққан төл энциклопедиямызда мынадай жолдар бар: "Қара қыпшақ Қобыланды – (шамамен ХV ғасырда өмір сүрген) батыр, тарихи қайраткер. Көшпелі өзбек мемлекетінің негізін қалаушы Әбілхайыр ханның бас батыры. Қазақ шежіресінде Қобыландыны Қара қыпшақтан тарайтын Тоқтарбайдан туғызады. Қобыландыдан Беркімбай, Беркімбайдан бес таңбалы Қыпшақ ұрпақтары өрбиді... Ел аузындағы деректерге қарағанда, оның бейіті Қобда өзенінің бойында”, – делінген. Қобыланды батыр – шын мәнінде қайталанбас эпостық образ деңгейіне жеткен тарихи тұлға. Кейінгі кешенді зерттеулер Қобыланды батырдың ХV ғасырда Сырдың бойында хандық құрған Әбілхайыр тұсындағы Өзбек-Қазақ кезеңінде өмір сүргенін айғақтайды.
Ғалым Әуелбек Қоңыратбаевтың жазуынша, Қобыланды батыр Әбілхайыр ханның екі төбе биінің бірі болған. Себебі, әзірге белгісіз, Қобыланды ханның "Ақжол” биі атанып кеткен екінші биі Дайырқожаны ұрып өлтіреді. Жырда айтылатын Дайырқожаның әкесі Қотан жыраудың: "Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным, сексен асып таянғанда тоқсанға, тұра алмастай үзілді ме жұлыным, адасқанын жолға салдық бұл ноғайлы ұлының, аққан бұлақ, жанған шырақ жалғыз күнде құрыдың, Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным!” деп келетін жыр жолдарының өзі батырдың Өзбек (Әбілхайыр) хандығының іргесі шайқалатын тұста ғұмыр кешкеніне дәлел бола алады.
Сүйінбай Аронұлы (1815-1898) – 19-шы ғасырдағы Жетісу ақындарының алтын діңгегі, айтыс ақыны. Алматы облысының Жамбыл ауданында туған. Сүйінбай жастайынан жыраулығымен елге танылды. Жамбыл ақын Менің пірім - Сүйінбай, сөз сөйлемен сыйынбай деп оны ұстаз тұтты. Ақынның арғы атасы Күсеп Жиенқұлұлы жауынгер ақын, жыршы, күйші, қобызшы болса, оның үлкен ұлдары Жаңбыршы мен Жаманақ қазақ арасына жыршы, қобызшы, күйшілігімен белгілі, ал кенже баласы Арон жастайынан өткірлігімен, мәмлегер шешендігімен ел ауызына ілікті. Атадан балаға жалғасқан ақындық, шешендік өнер Сүйінбайға да дарыды. Сүйінбайдың өзінен үлкен Жаманшыл, Жұмық деген ағалары, Оспан атты інісі сыншыл, бірқақпай өлеңдерімен ауыл арасына танымал болды. Бұл жөнінде Жаманшыл Сүйінбайға: Отбасында мен жүйрікпін, шаршы топта сен жүйріксің дейді екен. Тарихи деректерде Қоқан шапқыншылығының әсерінен жан-жаққа бытырай көшіп, қиын-қыстау кезеңде іргесі ыдыраған қазақ руларының басын біріктіруде Сүйінбай мен Сарыбай бидің ықпалы зор болғандығы айтылады. Осы тұста ақын халықты қоқандықтарға қарсы тұрып, тәуелсіздік үшін күресуге шақырды. Ол Өтеген батыр, Қарасай батыр, Саурық батыр, Сұраншы батыр, Жабай батыр сияқты толғаулар шығарды. Аумалы-төкпелі қоғамда өмір сүргендіктен, Сүйінбай сал-серіліктен гөрі қоғамдық-әлеуметтік істерге белсене араласты. Өлеңдерінде Қоқан билеушілері мен жергілікті әділетсіз сұлтан, төрелерден, бай-болыстардан жасқанбай, турасын айтып отырды. Әсіресе ақын Тезек төремен, қырғыз ақыны Қатағанмен айтыстарында, сондай-ақ Датқаларға, Үмбетәліге, Төрт биге, Момын малын зұлымға алып беріп, тағы басқа өлеңдерінде қиянатшылдықты, озбырлықты аяусыз сынға алды. Оның шешендік нақылдары, болыс-билерге арналған сықақ өлеңдері (Мақсұтқа, Қасымға, Болыстарға баға) сақталған. Қазақ халқының тарихи-қоғамдық даму сатылары мен өткен ғасырлардағы өмір шындығы ақын шығармаларында жан-жақты көркем суреттелген. Сүйінбай поэзиясы терең философиясымен, ой сұлулығымен, ақын тіліндегі соны поэтикалық өрнек-айшықтарымен ерекшеленеді. М.Әуезов Сүйінбайды айтыс өнерінің алтын діңгегі деп атаған. Қазақ халқы әділет үшін күресте қорғаушысы, жақтасы болған ақиық ақынның өлең, толғау, айтыстарын күні бүгінге дейін сақтап, Сүйінбай осылай деген деп әрдайым зерделерінде тұтты. Сүйінбайдың айтыстары мен өлең-толғауларын жинау, жариялау ісі ХХ ғасырдың бас кезінде қолға алына бастады. 1920 жылы Түркістан АКСР-і халық ағарту комиссариаты жанынан құрылған қырғыз (қазақ) ғылыми комиссиясы ауыз әдебиеті үлгілерін жинау мақсатында Сырдария, Жетісу облыстарына экспедиция ұйымдастырып, этнограф ғалым Ә.Диваев Сүйінбайдың өлең-толғауларын, айтыстарын жазып алды. 1929 жылы алғаш рет Жаңа әдебиет журналында (№6) ақынның Апырмау, мынау жатқан Сарыбай ма деген өлеңі басылды. Ақын шығармалары әр кезеңде жарық көрген хрестоматиялық оқулықтарға енгізіліп, ел ішінде насихатталды. С.Сейфуллин құрастырған Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары атты жинаққа Шапырашты Сүйінбай ақынның қартайған шағында айтқаны деген өлеңі енді. 1935 жылы І.Жансүгіров пен Ф.Ғабитованың құрастыруымен ақынның бір топ шығармасы Сүйінбай ақын деген атпен тұңғыш рет жеке жинақ болып жарық көрді. Қазақстан Ғылым академиясы құрылғаннан кейін ақын мұрасын жинап, жариялаумен айналысқан ғалымдар Ә.Диваев, С.Бегалин, Б.Жақыпбаев, қырғыз фольклористері Ш.Үмбетәлиев пен Э.Мұқанбетовтардың еңбектерін айрықша атауға болады. Сондай-ақ Сүйінбай мұрасының біршамасы Ж.Жабаевтың мемориалдық мұражайының әдеби қорында сақтаулы. Сүйінбай ақынның Ақиық атты жинағына таңдаулы шығармаларымен қатар, тыңнан қосылған көптеген өлең-толғаулары, айтыстары енген, шығармалары жүйеге келтіріліп, тақырыптарға бөлінген. Кітапқа көлемді ғылыми алғысөз жазылып, сонынан түсіндірме сөздік берілген. Мәскеуде Әлем әдебиетінің кітапханасы сериясымен жарыққа шыққан 200 томдық жинақтың 102-ші томында ақынның Кәрілік атты өлеңі жарияланған. Бұл оның шығармашылығының дүниежүзі сөз өнеріне қосылған асыл мұра, аса құнды әдеби ескерткіш екендігін танытады. Алматы облыстық филармониясы, сондай-ақ Алматы қаласында үлкен даңғыл, туған ауылы, ондағы мектеп Сүйінбай есімімен аталады. Туған жерінде мемориалдық мұражайы жұмыс істейді. Дереккөзі: Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 8 том
Қамбар батыр жыры өзге эпикалық туындылар тәрізді батыр тұлғасын, оның ел үшін еткен еңбегі мен ерлігін дәуір рухына сай көркемдеп жеткізуді мақсат еткені анық. Жырдың 12 варианты бар. Осыған орай кейбір нұсқаларда біршама ауытқушылықтар кездеседі. Алайда барлығына ортақ нәрсе - өз бойына көне сюжеттерді сақтай отырып, ел қауіпсіздігі маңызды болған тарихи кезеңді жырлау болғаны ақиқат. Қамбар батыр жыры батырдың есейіп, ел қамқоры болған тұсынан басталады. Күмістен тағып қарғысын, соңына ертіп тазысын, аңшылықпен айналысып жүрген Қамбардың белсенді қимыл-әрекеті кереметтей тартымды. Күш-қуаты кемеліне келген нағыз жігіттік шағынан басталған оқиға сол рухта аяқталады. Өз ауылы, Әзімбай ауылы және жау елі (қалмақ) - жырдағы кеңістік осылар. Батырдың ерекше болмысы екі жағдайда көрінеді. Біріншісі, көне эпос салтына тән жолбарыспен алысқандағы ерлігі болса, екіншісі - ел шетіне жау келгенде қорған бола білген қаһармандық іс-әрекеті. Сондай-ақ әлеуметтік жігі айқындала бастаған екі түрлі өмір сипатталады.
Қамбармен алғашқы ерлігіне дейін тұтас бір рудың қамын күйттеп, аш-арығын тойдырып, жетпегенін жеткізу жолында жүрген қарапайым аңшы-мерген бейнесінде танысамыз.
Түске дейін ілгені,
Төбедей болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz